Realizm socjalistyczny - zagadnienie opracowane na podstawie hasła ze Słownika Literatury XX wieku.

1. Pojęcie realizmu socjalistycznego pojawiło się po raz pierwszy na łamach czasopisma „Litieraturnaja Gazieta” w maju 1929roku, a od 1932 r. weszło w obieg krytycznoliteracki.

W 1934 roku realizm socjalistyczny został przyjęty jako podstawowa metoda twórczości i krytyki literackiej w Związku Radzieckim. W latach późniejszych zaczęto go popularyzować poza Związkiem, po wojnie stał się dominującą metodą artystyczną w lit. I sztuce nowych państw socjalistycznych w Europie i Azji, jako kierunek artystyczny związany światopoglądowo z ruchem robotniczym.

2. Znaczenie: metoda twórczości literackiej i artystycznej, zmierzająca do prawdziwego odzwierciedlenia rzeczywistości społecznej i przedstawienia jej obrazu za pomocą zrozumiałych środków artystycznych, z pozycji światopoglądu socjalistycznego i historycznych interesów klasy robotniczej.

W statucie Związku Pisarzy Radzieckich jego istotę tak się formułuje:

„Realizm socjalistyczny (…) wymaga od twórcy prawdziwego, historycznie konkretnego przedstawienia rzeczywistości w jej rewolucyjnym rozwoju. Jednocześnie prawdziwość i historyczna konkretność przedstawiania rzeczywistości winna się wiązać z zadaniem ideowego przeobrażania i wychowania mas pracujących w duchu socjalizmu. Realizm socjalistyczny stwarza artyście wyjątkową możliwość wykazania twórczej inicjatywy, wyboru różnorodnych form, stylów i gatunków.”

3. Realizm socjalistyczny jako metoda twórcza jest zjawiskiem dwuwarstwowym:

• Stylistycznym - stanowi kontynuację tradycji realizmu krytycznego. Realizm socjalistyczny zakłada w warstwie stylu ideologiczną i socjologiczną motywację rozwoju fabuły, typowość postaci i towarzyszących ich działaniom okoliczności, przewagę opowiadania nad opisem i monologiem wewnętrznym. Nowością jest postulat tzw. romantyki rewolucyjnej, skłaniający do ukazywania heroizmu i entuzjazmu mas w sytuacjach trudnych i kryzysowych: wojny domowej, głodu, odbudowy gospodarczej. Charakterystyczne było przedstawianie postaci zindywidualizowanych uczestników wydarzeń i przeciwnie - postaci noszące cechy „bohaterów zbiorowych”.

• Ideologicznym - w warstwie tej świadomie by realizowany program dydaktyczny i społeczny. Zakładał on:

• Partyjność perspektywy przedstawienia rzeczywistości, przez co rozumie się socjalistyczny, robotniczy punkt widzenia na rozwój zdarzeń,

• Historyzm wyrażający się w traktowaniu postaci jako wewnętrznie zmiennych, rozwijających się przez uczestnictwo w wielkich zdarzeniach, prowadzących do ostatecznego celu (socjalizm),

• Społeczny optymizm , czyli przekonanie, że chociaż może przegrywać bohater, nie przegrywa idea, klasa, naród.

Literatura socrealistyczna, przedstawiając obecną rzeczywistość w całej złożoności, powinna ukazać jej przyszłościową perspektywę, kierunek i cel rozwoju.

4. Związek teorii realizmu socjalistycznego z estetyką marksistowską:

• Związek ten nie jest bezpośredni, nie jest też prosty do wyjaśnienia,

• Trzeba go charakteryzować jako jej historyczną i lokalną interpretację, redukującą z horyzontu marksistowskiej estetyki wątek uniwersalistyczny, czyli rozumienie sztuki jako dziedziny spontanicznej twórczości, wyrażającej ludzką podmiotowość i protest przeciw ograniczającym więzom podziału pracy, rynku i alienacji. Wątek ten zastąpiono postulatem romantyki rewolucyjnej,

• Z estetyki marksistowskiej został też wprowadzony motyw klasowości sztuki (ideologiczność postawy pisarza) oraz przekonanie, iż literatura najlepiej spełnia swoją funkcję, kiedy wszechstronnie odzwierciedla rzeczywistość społeczną. Postulat ten w połączeniu z zadaniem wychowywania mas wikłał niejednokrotnie koncepcję realizmu socjalistycznego w ukrytą sprzeczność wewnętrzną: realizm w praktyce literackiej okazywał się przeciwieństwem dydaktyzmu.

Trzeba jednak w tym miejscu zaznaczyć, że większą rolę w określeniu estetycznego wizerunku realizmu socjalistycznego odegrała rosyjska tradycja literacka i doświadczenia porewolucyjne radzieckiego życia artystycznego, zwłaszcza proletariacki nurt literatury radzieckiej lat 20-tych.

Decydujące jednak znaczenie dla powstania i krystalizacji teorii realizmu socjalistycznego miały wydarzenia polityczne państwa radzieckiego:

• W kwietniu 1932 roku ukazała się uchwała likwidująca wszelkie istniejące wówczas organizacje i ugrupowania pisarskie,

• Przesądziła ona o zjednoczeniu wszystkich pisarzy uznających polityczną platformę władzy radzieckiej w jednolity związek pisarzy radzieckich,

• W latach 1925 - 1932 ukształtowały się warunki, które określiły i doktrynę i praktykę realizmu socjalistycznego,

• Formułę realizmu socjalistycznego można było odczytać jako zamierzony „kompromis” pomiędzy „tradycją” europejskiego realizmu a programem literatury robotniczej i socjalistycznej, zwróconą zarówno do środowisk „ultralewicowych”, jak i do bezpartyjnych inteligentów. Wydarzenia drugiej połowy lat 30-tych szybko przekreśliły te nadzieje. Realizm socjalistyczny okazał się zarówno w wymiarze socjologicznym, jak i estetycznym naturalnym owocem stalinizmu.

5. Przykłady radzieckich dzieł, zanurzonych w realizmie socjalistycznym:

• Prekursorki utwór M. Gorkiego Matka, 1906 (wyd. pol. 1929),

• F. Gładkow Cement, 1925 (wyd. pol. 1928),

• D. Furmanowa Klęska, 1927 (wyd. pol. 1950) oraz Młoda Gwardia, 1946 (wyd. pol. 1948),

• M. Szołochowa Cichy Don, t. 1-4: 1928 - 1940 (wyd. pol. 1934/1938 - 1946/1948) oraz Zorany ugór, t. 1-2: 1932 - 1960 (wyd. pol. 1949/1961),

• N. Ostrowski Jak hartowała się stal, 1935 (wyd. pol. 1941).

W utworach realizmu socjalistycznego podejmowano najchętniej tematy:

• wojny domowej,

• odbudowy kraju,

• produkcji w mieście i na wsi (motyw fabryki i kołchozu),

• walki z zacofaniem, sabotażem i oporem starych klas.

Gatunkiem, a raczej odmianą gatunkową, jaka na tym gruncie ukształtowała się i wyraziście wyodrębniła, jest tzw. powieść produkcyjna.

6. Nowy etap realizmu socjalistycznego w Związku Radzieckim i krajach demokracji ludowej:

• mówi się, że wykształcił się on po XX Zjeździe KPZR, stwarzającym nowe, polityczne warunki dla twórczości,

• charakteryzuje się on nowym spojrzeniem na II wojnę światową,

• podjęciem w krytycznym świetle tematyki wiejskiej,

• na jego gruncie pojawia się problem wypaczeń socjalizmu w okresie „kultu jednostki” oraz problematyka moralna związana z z nawrotem kultury mieszczańskiej w kręgach inteligencji,

• cechuje go bogatsza formuła ideowa i artystyczna,

• ostrożnie, ale konsekwentnie zaczyna stosować się w nim środki artystyczne wykształcone przez literaturę światową.

7. W Polsce pojęcie realizmu socjalistycznego i estetyczna problematyka z nim związana pojawiły się w latach 30-tych, przede wszystkim w trybie informacyjnym o I Zjeździe Pisarzy Radzieckich. Programowe oddziaływanie tych informacji na istniejącą twórczość literacką było znikome. S. Żółkiewski pisze: „Problemy teoretyczne realizmu socjalistycznego były (…) do 1948 r. ledwie znane w Polsce.” Od 1948 r. problematyka realizmu socjalistycznego pojawia się coraz częściej na łamach prasy i w oficjalnych wypowiedziach polityków („Kuźnica”). W styczniu 1949 r. na zjeździe Związku Literatów Polskich w Szczecinie program realizmu socjalistycznego został w formie referatów wstępnych sformułowany przez W. Sokorskiego i Żółkiewskiego. Na zjeździe tym przyjęto formułę realizmu socjalistycznego jako podstawową metodę twórczości literackiej w Polsce.

Charakterystyczne utwory:

• J. Wilczek Nr 16 produkuje, 1949,

• W. Zalewski Traktory zdobędą wiosnę. Reportaże, 1949,

• A. Ścibor-Rylski Węgiel, 1950,

• K. Brandys Człowiek nie umiera, 1951,

• A. Braun Lewanty, 1952,

• T. Konwicki Władza, 1954.

Utwory te cechuje silnie zideologizowanie tematu, schematyczna intryga fabularna i jednowymiarowy rysunek postaci. Krytyka literacka dość szybko zaczęła atakować słabą wersję polskiego realizmu socjalistycznego, dlatego szybko zaczął on ustępować miejsca.

W drugiej połowie lat 60-tych termin zniknął z bieżącego użycia w Polsce, wyparło go szersze pojęcie literatury socjalistycznej pozbawione negatywnego kontekstu twórczości l. 1949 - 1955.

Trzeba jednhistorycznym.ak pamiętać, że problemy, które realizm socjalistyczny sygnalizował, znajdują ujście z zbliżonych koncepcjach, np. literatury politycznej, literatury społecznie zaangażowanej. Natomiast w praktyce literackiej jest ono pojęciem

---