PRZEDMIOT, ZADANIA GEOGRAFII OSADNICTWA I LUDNOŚCI ORAZ JEJ MIEJSCE W SYSTEMIE NAUK GEOGRAFICZNYCH

„Przedmiotem badań w zakresie geografii osadnictwa i ludności jest rozmieszczenie i struktura historycznie ukształtowanych, terytorialnych ugrupowań ludzkich (w zasadzie osiedli) oraz związanych z nimi urządzeń trwałych. Obok człowieka oraz urządzeń trwałych (będących materialnym rezultatem społecznej działalności człowieka) badaniami powinny być objęte formy wykorzystania, użytkowania tak urządzeń trwałych, jak i terenu, który zajmują, czyli innymi słowami ich funkcje” (Dziewoński 1956)

„Natomiast zadaniem geografii osadnictwa i ludności jest krytyczna ocena celowości i efektywności sieci i struktury osiedli (rozmieszczenia i struktury zarówno od strony ludności, jak i trwałych urządzeń osiedlowych) na tle racjonalnego wykorzystania możliwości konkretnego środowiska geograficznego z punktu widzenia zaspokojenia potrzeb rozwijającego się społeczeństwa, a w szczególności z punktu widzenia realizacji zadań produkcyjnych i usługowych oraz podnoszenia stopy życiowej mieszkańców” (Dziewoński 1956).

„Geografia przemysłu, rolnictwa, transportu nie da się (…) postawić w jednym szeregu z geografią osadnictwa i zaludnienia, gdyż cecha, według której dokonano podziału na branże produkcji, nie określa specyfiki geografii osadnictwa i zaludnienia (…). Cały ten podział został dokonany pod kątem widzenia uwypuklenia na plan pierwszy czynników rządzących życiem gospodarczym (…) Przy szerszym ujęciu geografii człowieka podział ten powinien wyglądać nieco inaczej. Trzy następujące równorzędne działy, rozłączone z punktu widzenia badań stanowią przedmiot geografii człowieka: 1) ludność, 2) osadnictwo, 3) produkcja, i te trzy działy powinny znaleźć równorzędną, własną pozycję, tak w przedziale, jak i w definicji geografii człowieka, która dąży do ujęcia całości problematyki badawczej” (Kiełczewska-Zalewska 1958).

GEOGRAFIA LUDNOŚCI JAKO DYSCYPLINA GEOGRAFICZNA

„Geografia ludności jest odrębną dyscypliną ekonomiczno-geograficzną, która analizuje i interpretuje zmieniające się w czasie i przestrzeni zjawiska i procesy ludnościowe na powierzchni Ziemi. (…) Przedmiotem tak zdefiniowanej dyscypliny są zjawiska i procesy ludnościowe, przez które należy rozumieć rozmieszczenie, strukturę i dynamikę ludności” (Kosiński 1967).

„Zadaniem geografii ludności jest wykrycie ogólnych prawidłowości rządzących zróżnicowaniem przestrzennym stosunków ludnościowych oraz krytyczna ocena istniejącej sytuacji z punktu widzenia potrzeb społecznych” (Kosiński 1967).

A. Jagielski rozróżnia dwa zakresy tej gałęzi wiedzy geograficznej, węższy i szerszy. Pisze on tak: „Możemy powiedzieć, że przedmiotem jej badań jest ludność jako zjawisko przestrzenne, a do głównych zadań badawczych należą: opis, analiza i wyjaśnianie struktur i zachowań przestrzennych zbiorowości ludzkich jakiegokolwiek rodzaju i wielkości” (Jagielski 1977).

Szersze sformułowanie przedmiotu geografii ludności brzmi następująco: „Przedmiotem geografii ludności jest ludność jako zjawisko przestrzenne ściśle związane z warunkami konkretnie istniejącej formacji społeczno-ekonomicznej, którego opis, analiza i wyjaśnienie opierają się na zasadach materializmu dialektycznego i historycznego” (Jagielski 1977).

„Węzłowym zagadnieniem poznawczym geografii ludności jest ludność jako obiekt przestrzeni geograficznej, a ściśle mówiąc, jako czasoprzestrzenny obiekt poznania geograficznego. Koncepcja ta wyznacza więc pewne grupy problemów, które muszą być stale przedmiotem badań. Wyróżnić tu można przede wszystkim dwie grupy:

1) problemy wiążące się z poznaniem właściwości samego obiektu, a więc cech strukturalnych i zmienności (dynamika) w czasie i przestrzeni badanej zbiorowości ludzkiej,

2) grupę, na którą składają się problemy relacji między ludnością względnie jej własnościami a innymi elementami czasoprzestrzeni geograficznej” (Jagielski 1988).

Ujęcia przedmiotu badań geografii ludności w literaturze geograficznej (Jagielski 1977):

- kierunek chronologiczny (bądź ujęcie regionalne),

- kierunek środowiskowy (tzw. ujęcie ekologiczne),

- kierunek analityczno-przestrzenny,

- kierunek eklektyczny.

Problematyka badawcza geografii ludności (Kosiński 1967):

A. Problemy ogólnoteoretyczne:

• założenia metodologiczne

• techniki oraz metody badań i przedstawiania wyników

• historia rozwoju dyscypliny

B. Rozmieszczenie ludności:

• rozmieszczenie i gęstość w powiązaniu z rozwojem ekumeny (układy strefowe)

• rozmieszczenie i gęstość w powiązaniu z układami osadniczymi

• syntetyczne miary rozmieszczenia ludności

C. Dynamika ludności:

• ruch naturalny - urodzenia, zgony i ich przyczyny, przyrost naturalny

• migracje

• ogólne zmiany ludności i wzajemne proporcje składników zmian

D. Struktura ludności:

• cechy fizyczne - struktura płci i wieku, struktura rasowa

• cechy społeczno-ekonomiczne - stan cywilny i rodzinny, wykształcenie, przynależność do kultur, grup wyznaniowych, struktura narodowościowa i językowa, przynależność do klas i grup społecznych, zawód i zatrudnienie, miejsce zamieszkania (miasto-wieś).

ZWIĄZKU GEOGRAFII LUDNOŚCI Z INNYMI NAUKAMI

Do nauk, których pojęcia, metody i wyniki badań mają szczególnie duże znaczenie dla geografii ludności zalicza się: demografię, ekonomię, socjologię, etnografię, antropologię i statystykę.

Demografia - nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium. Zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego (Holzer 2003).

ROZMIESZCZENIE I GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA

Nierównomierny rozwój ludności spowodował znaczne różnice w jej rozmieszczeniu na świecie. Analizując to zagadnienie poszukujemy odpowiedzi głównie na 3 pytania:

1) jak przedstawia się rozmieszczenie ludności na powierzchni Ziemi?

2) gdzie znajdują się największe centra ludności lub obszary bezludne?

3) dlaczego właśnie tak ukształtowała się sytuacja pod tym względem?

Największe skupiska ludności:

1) wschodnioazjatyckie - obejmujące wschodnie prowincje Chin, Japonię i Koreą Południową,

2) południowoazjatyckie - obejmujące Indie, Bangladesz i Pakistan

3) europejskie - bez europejskiej części dawnego ZSRR i Turcji

4) północnoamerykańskie - obejmujące północno-wschodnie obszary USA i południowo-wschodnią część Kanady

4 wyjątkowo gęsto zaludnione regiony świata według Hozlera (2003):

1) Chiny Wschodnie, Korea Południowa, Japonia, Indochiny, Filipiny, Indonezja w Azji Wschodniej

2) Dolina Gangesu, Indie Południowe, Cejlon w Azji Południowej

3) Europa bez rzadko zamieszkanych obszarów północnych i wschodnich obszarów europejskiej części byłego ZSRR

4) obszar północno-wschodniej części USA

Znaczne przestrzenie bezludne lub słabo zaludnione:

1) wielkie obszary pustynne (Sahara, pustynie Półwyspu Arabskiego, republik Azji Środkowej, Pustynia Gobi, pustynie zachodnich Chin, zachodniej Australii i inne),

2) bezludne obszary wysokogórskie oraz słabo zaludnione masywy górskie i wyżyny (np. Tybet)

3) obszary zlodowacone - Antarktyda, Arktyka (w tym Grenlandia) i inne obszary podbiegunowe

4) rozległe obszary tundrowe i leśne (Syberia, Alaska, Kanada)

5) wielkie obszary lasów równikowych - w dorzeczu Amazonki, Konga, na Borneo, Nowej Gwinei

Czynniki determinujące rozmieszczenie ludności:

1) czynniki przyrodniczo-geograficzne (ukształtowanie terenu, klimat, stosunki wodne, rodzaj gleby, zasoby mineralne i energetyczne, odległość od wybrzeży morskich a także rzek i jezior)

2) czynniki społeczno-gospodarcze (poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, rozwój techniki, formy społecznej organizacji, cele gospodarcze realizowane za pomocą określonej polityki)

3) czynniki demograficzne (struktura ludności według płci i wieku, zróżnicowanie rodności i umieralności, migracje)

4) czynniki historyczne - obejmujące procesy historycznego rozprzestrzeniania się człowieka na kuli ziemskiej.

Ekumena - obszar trwale zamieszkany

Anekumena - obszar niezamieszkany i niezagospodarowany

Subekumena - obszar zasiedlony i użytkowany przez człowieka jedynie przejściowo

nomadyzm

półnomadyzm

transhumacja

Dwie podstawowe kategorie ludności:

1) ludność stale zamieszkała na danym terytorium (zameldowana, choćby w momencie spisu była czasowo nieobecna), którą określa się jako ludność de iure,

2) ludność obecna (zastana w danym miejscu w momencie spisu, choćby przebywała tam chwilowo), zwana ludnością de facto.

Wzrost gęstości zaludnienia świata:

1650r. - 4 osoby na 1km²

1850r. - 8 osób na 1km²

1950r. - 18 osób na 1km²

2008r. - 50 osób na 1km²

LICZBA LUDNOŚCI I GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA WYBRANYCH PAŃSTW ŚWIATA W 2008 ROKU (WEDŁUG GUS)

EUROPA

Liczba ludności (w mln)	Gęstość zaludnienia (os./km^2)
Rosja - 141,8 Niemcy - 82,1 Francja - 62,0 Wlk. Brytania - 61,4 Włochy - 59,8 Ukraina - 46,2 Hiszpania - 45,7 Polska - 38,1	Holandia - 396 Belgia - 350 Wlk. Brytania - 253 Niemcy - 230 Włochy - 198 Kosowo - 197 Szwajcaria - 185… Polska - 122 Francja - 114 Hiszpania - 90 Ukraina - 77… Islandia - 3 Rosja - 8 Norwegia - 12 Finlandia - 16 Szwecja - 21

AZJA

Liczba ludności (w mln)	Gęstość zaludnienia (os./km^2)
Chiny - 1324,7 Indie - 1148,0 Indonezja - 234,3 Pakistan - 161,9 Bangladesz - 142,5 Japonia - 127,7	Bangladesz - 966 Tajwan - 635 Korea Płd. - 504 Liban - 398 Indie - 363 Japonia - 338… Pakistan - 203 Chiny - 138 Indonezja - 126 Mongolia - 2 Kazachstan - 6 Oman - 9 Turkmenistan - 11 Arabia Saudyjska - 12

AMERYKA POŁUDNIOWA

Liczba ludności (w mln)	Gęstość zaludnienia (os./km^2)
Brazylia - 187,2 Kolumbia - 44,4 Argentyna - 39,7 Peru - 28,5 Wenezuela - 27,9	Ekwador - 50 Kolumbia - 39 Wenezuela - 30 Brazylia - 22 Peru - 22 Argentyna - 14 Surinam - 3 Gujana - 3 Boliwia - 9

AFRYKA

Liczba ludności (w mln)	Gęstość zaludnienia (os./km^2)
Nigeria - 146,3 Etiopia - 78,3 Egipt - 74,8 DRK - 66,5 RPA - 48,8	Ruanda - 379 Burundi - 312 Nigeria - 158 Gambia - 155 Egipt - 75 Etiopia - 69 RPA - 40 DKR - 28 Sahara Zachodnia - 2 Namibia - 3 Botswana - 3 Mauretania - 3 Libia - 3

AMERYKA PÓŁNOCNA I ŚRODKOWA

Liczba ludności (w mln)	Gęstość zaludnienia (os./km^2)
USA - 305,1 Meksyk - 106,7 Kanada - 33,2 Gwatemala - 13,0 Kuba - 11,2	Haiti - 352 Salwador - 275 Trynidad i Tobago - 251 Jamajka - 245 Gwatemala - 119 Kuba - 102 Meksyk - 54 USA - 32 Belize - 14 Kanada - 3

OCEANIA

Liczba ludności (w mln)	Gęstość zaludnienia (os./km^2)
Australia - 21,3 Papua-N. Gwinea - 6,5 Nowa Zelandia - 4,3	Fidżi - 46 Nowa Zelandia - 16 Papua-N.Gwinea - 14 Australia - 3

Kraje o największej liczbie ludności (2008r.)

Chiny

Indie

USA

Indonezja

Brazylia

Pakistan

Nigeria

Bangladesz

Rosja

Japonia

Suma = 58,1% ludności świata

LICZBA LUDNOŚĆI W POLSCE (WEDŁUG GUS)

rok	ludność w tys.
1946	23930
1950	25008
1960	29776
1970	32642
1978	35061
1988	37879
1995	38620
2002	38230 - na podstawie spisów
2003	38191
2004	38174
2005	38157
2006	38125
2007	38116
2008	38136 - na podstawie bilansów

Metody przedstawień kartograficznych rozmieszczenia i gęstości zaludnienia

Rozmieszczenie ludności, wyrażające się w wartościach bezwzględnych jest przedstawiane najczęściej metodą: sygnaturową, kartodiagramu, punktową (kropkową) i zasięgów.

W prezentowaniu gęstości zaludnienia najpowszechniej stosuje się kartogram, a także metodą izarytmiczną i metodę dozymetryczną.

Metody analizy statystycznej rozmieszczenia i gęstości zaludnienia:

- miary centro graficzne

- miary koncentracji przestrzennej

- modele grawitacji i potencjału

RUCH NATURALNY I PRZYCZYNY JEGO ZRÓŻNICOWANIA

Ruch naturalny ludności - szereg zjawisk społeczno-demograficznych, takich jak: urodzenia, zgony oraz zawieranie i rozwiązywanie związków małżeńskich - związanych z procesami biologicznej reprodukcji społeczeństw.

Przyrost naturalny - różnica między liczbą urodzeń i zgonów w badanym okresie i na danym terytorium.

Współczynnik rodności (urodzeń) - wyraża stosunek urodzeń żywych w badanej zbiorowości w określonym czasie do średniej liczby ludności (lub ogólnej liczby ludności w połowie badanego okresu np. roku).

Kraje o wysokiej wartości współczynniki urodzeń (urodzenia żywe na 1000 ludności) (według GUS)

Nigeria - 43,9‰ (2000)

Pakistan - 33,9 (2000)

Egipt - 26,1 (2003)

Malezja - 25,5 (2000)

Kolumbia - 24,5 (2000)

RPA - 24,1 (2005)

Indie - 23,1 (2007)

Indonezja - 21,9 (2000)

Izrael - 21,7 (2003)

Meksyk - 21,4 (2005)

Brazylia - 20,6 (2005)

Uzbekistan - 20,5 (2001)

Czynniki wpływające na poziom urodzeń:

1) wymierne:

• liczba i struktura kobiet w wieku rozrodcznym

• liczba zawieranych małżeństw i struktura nowożeńców według wieku

• liczba oraz struktura według wieku migrantek ze wsi do miasta

• zróżnicowanie przestrzenne i czasowe poziomu umieralności, zwłaszcza niemowlęcej i dziecięcej

2) niewymierne (bądź trudno wymierne):

• polityka zatrudnienia, a zwłaszcza stopień aktywizacji zawodowej kobiet

• poziom wykształcenia społeczeństwa

• perspektywy wychowania i wykształcenia potomstwa w powiązaniu z warunkami życia ludności

• działanie przepisów prawnych dopuszczających przerywanie ciąży

• wierzenia religijne

Współczynnik umieralności (zgonów) - wyraża stosunek zgonów w badanej zbiorowości w określonym czasie do średniej liczby ludności (lub ogólnej liczby ludności w połowie badanego okresu np. roku).

Współczynnik umieralności niemowląt - jest stosunkiem liczby zgonów dzieci w pierwszym roku życia do liczby urodzeń żywych w tym samym okresie.

Czynniki kształtujące poziom umieralności:

• zmiany w poziomie życia ludności

• zasięg oddziaływania służby zdrowia

• postęp medycyny w zwalczaniu przedwczesnej umieralności

• liczba i struktura ludności według płci i wieku

Przyczyny zgonów w Polsce w 2007r. (zgony na 100tys. ludności):

1. choroby układu krążenia - 449,6

2. nowotwory - 251,4

3. objawy i stany niedokładnie określone - 65,8

4. urazy i zatrucia według zewnętrznej przyczyny - 64,9

5. choroby układu oddechowego - 51,0

Przyczyny zgonów niemowląt w Polsce w 2007r. (zgony na 1000 urodzeń żywych):

1. stany rozpoczynające się w okresie okołoporodowym - 3,14

2. wady rozwojowe wrodzone - 2,01

Przeciętne dalsze trwanie życia - wyraża średnią liczbę lat, jaką w danych warunkach umieralności ma jeszcze do przeżycia osoba pochodząca z badanej populacji i będąca w danym wieku (ukończonych lat).

Współczynnik przyrostu naturalnego - stanowi różnicę między liczbą urodzeń i zgonów, przeliczaną zazwyczaj na 1000 ludności

Współczynnik przyrostu naturalnego może być również obliczony jako różnica między współczynnikiem urodzeń i współczynnikiem zgonów

TEORIA TRANSFORMACJI DEMOGRAFICZNEJ

Termin „transformacja demograficzna” oznacza historyczny proces przeobrażeń od stanu charakteryzującego się wysoką rozrodczością i umieralnością, do stanu, dla którego właściwy jest ich niski poziom.

Współczynniki przyrostu naturalnego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w 2008r. (na 1000 ludności)

kraj	wartość	kraj	wartość
Ukraina	-5,3	Chorwacja	-2,2 (2004r.)
Bułgaria	-4,3	Mołdawia	-1,8 (2004r.)
Łotwa	-3,1	Rumunia	-1,5
Węgry	-3,1	Estonia	-0,5
Białoruś	-2,7	Słowacja	0,8
Rosja	-2,6	Polska	0,9
Litwa	-2,6	Słowenia	1,3
Serbia i Czarnogóra	-2,6 (2004r.)	Czechy	1,4

Do syntetycznych miar reprodukcji ludności należą również współczynniki: dynamiki demograficznej, dzietności, reprodukcji brutto i reprodukcji netto.

Współczynnik dynamiki demograficznej - wyraża stosunek liczby urodzeń w badanym okresie (najczęściej roku) do liczby zgonów w tym samym czasie.

MIGRACJE

Migracja - jest to każda zmiana miejsca zamieszkania lub czasowego pobytu, polegająca na przekroczeniu granicy państwa, a wewnątrz kraju - granicy administracyjnej miasta lub gminy, powodująca trwałe lub tymczasowe osiedlenie się w innej miejscowości.

Emigracja - odpływ ludności

Imigracja - napływ ludności

Migranci (ludność migrująca) - osoby uczestniczące w przemieszczeniach

Emigranci - ludność odpływowa

Imigranci - przybysze, ludność napływowa

Reemigracja - powrót wcześniejszych emigrantów.

Repatriacja - powrót do kraju osób, które opuściły go w wyniku wcześniejszych akcji osadniczych, wydarzeń wojennych, zmian granic państwowych. Repatriację przeprowadzają zwykle władze publiczne (forma zorganizowanej akcji powrotnej).

ucieczka

ewakuacja

wysiedlenie

deportacja

Podział migracji:

1. ze względu na czas trwania:

• stałe (trwałe),

• czasowe

• codziennie (lub krótkookresowe), zwane też wahadłowymi

2. ze względu na obszar (zasięg):

• wewnętrzne

• zewnętrzne

3. ze względu na kierunek migracji (charakter przemieszczenia):

• ze wsi do miast

• z miast do wsi

• ze wsi do wsi

• z miast do miast

4. ze względu na przyczyny:

a) ekonomiczne

b) pozaekonomiczne:

• rodzinne

• religijne

• polityczne

• narodowościowe

• społeczne

• zdrowotne

5. ze względu na sposób organizowania:

• indywidualne

• zorganizowane (zbiorowe)

POZYTYWNE I NEGATYWNE FUNKCJE MIGRACJI

POLITYKA MIGRACYJNA

Najważniejsze problemy badawcze migracji:

1) badanie przyczyn wywołujących ruch wędrówkowy i czynników wpływających na jego przebieg,

2) ustalenie wielkości i natężenia migracji oraz ostatecznego rezultatu przemieszczeń (skala),

3) określenie dominujących kierunków migracji oraz ich skutków dla obszarów imigrujących i emigrujących,

4) badanie wpływu zjawisk imigracyjnych na zmiany struktury demograficznej i społeczno-ekonomicznej ludności

5) przewidywanie przyszłych migracji

6) formułowanie prawidłowości, budowa modeli migracyjnych oraz ich weryfikacja

Saldo migracji

M_n = N - O

gdzie:

M_n - migracja netto

N - liczba ludności napływowej na danym terenie w określonym czasie

O - liczba ludności odpływowej na danym terenie w określonym czasie

RESZTA NA SKANACH

WYKŁADY Z GEOGRAFII LUDNOŚCI I OSADNICTWA

8

---