Kultura i sztuka starożytnej Grecji
Kultura grecka jest jednym z trwałych elementów kultury europejskiej. Jest ona jednym z fundamentów naszej tożsamości. W jej rozwoju kapitalną rolę odegrała religia grecka. Panteon i związana z nim mitologia do dzisiaj zachowują swoje znaczenie jako zestaw wzorów i archetypów.
W okresie archaicznym ukształtowała się grecka kultura, poezja, sztuka, architektura. W VI w. p.n.e. zaczęła się rodzić filozofia. Myśliciele zaczęli stawiać sobie pytania, wśród nich także i o to, jak powstał wszechświat. W Grecji archaicznej rozwinęła się literatura piękna, szczególnie liryka. W tamtych czasach tworzyli Anakreont z Teos, Alkajos z Mityleny, Safona z Lesbos, Tyrtajos ze Sparty i Solon z Aten. Poezję chóralną reprezentował Pindar z Teb. Rozwijała się też literatura naukowa, a zwłaszcza początki historiografii. Architektura grecka tego czasu ukształtowała dwa porządki, czyli określone ściśle zasady budowania i dekorowania budowli publicznych, a zwłaszcza świątyń. Elementy porządków doryckiego i jońskiego, uważane za doskonale harmonijne, są wykorzystywane w architekturze europejskiej do dziś. Rzeźby okresu archaicznego, tak z kamienia, jak z brązu były jeszcze dość sztywne i surowe. Postacie młodzieńców i dziewcząt obdarzone były konwencjonalnym uśmiechem. Malarstwo greckie znamy głównie z ceramiki. W VII - VI wieku powstawały czerwone wazy zdobione czarnymi postaciami. W VI wieku rozwinął się styl czerwonofigurowy. Artyści czerpali tematy z mitologii i życia codziennego. Malarstwo wazowe osiągnęło już w okresie archaicznym absolutne mistrzostwo. W V w. p.n.e. powstały w Atenach wspaniałe dzieła architektoniczne. Jest wśród nich Partenon - świątynia poświęcona bogini Atenie. Jej twórcami byli architekt Iktinos i budowniczy Kallikrates. Budowla ozdobiona została przez jednego z najwybitniejszych rzeźbiarzy greckich Fidiasza. Spod jego dłuta wyszedł posąg bogini Ateny wykonany w technice chryzelefantyny, łączącej kość słoniową, złoto i drewno. Sztuki plastyczne w Grecji obfitują w wybitnych twórców. Wystarczy wymienić rzeźbiarzy Lizypa, Myrona, Polikleta, Skopasa i malarza Apellesa.
Grecy interesowali się nauką. Początkowo zainteresowania te łączyły się z wszechstronną refleksją nad przyrodą, wchodzącą w skład filozofii. Szczególny rozkwit nauki nastąpił w epoce hellenistycznej. Euklides napisał podstawowy podręcznik geometrii (“Elementy”), który aż do XIX w. zachował swoją aktualność. Archimedes stworzył podstawy hydrostatyki, a przede wszystkim odkrył liczbę pi, konieczną dla obliczenia pola i obwodu koła. Był także wybitnym wynalazcą. Eratostenes obliczył długość południka ziemskiego. Arystarch i Ptolemeusz stworzyli dwie konkurencyjne teorie tłumaczące ruch ciał niebieskich i Ziemi. W medycynie najwybitniejszym przedstawicielem nauki greckiej był Hipokrates z Kos.
Szczególną rolę w życiu Greków odgrywał sport. Cenili oni sprawność fizyczną, konieczną w ciągłych walkach toczonych przez polis. Najbardziej znanym miejscem igrzysk, czyli zawodów była Olimpia w Elidzie. Tutaj w gaju poświęconym Zeusowi od 776 r. p.n.e. odbywały się co cztery lata zawody grupujące przedstawicieli wszystkich polis. Stąd też igrzyska te nazywano panhelleńskimi, czyli ogólnogreckimi. Trwały one pięć dni. Pierwszego dnia odbywały się uroczystości religijne poświęcone Zeusowi. Drugiego dnia rywalizowali ze sobą chłopcy, trzeciego i czwartego zmagali się dorośli zawodnicy, a piąty dzień przeznaczony był na ofiary dziękczynne oraz wyróżnienie zwycięzców, których nagradzano wieńcami z liści wawrzynu. Rywalizowano ze sobą w następujących konkurencjach: bieg, skok w dal, rzut dyskiem i oszczepem, zapasy, wyścigi konne, bieg hoplitów w zbrojach. Z czasem pojawiły się nowe dyscypliny - wyścigi zaprzęgów, pankration (boks połączony z zapasami). Podczas igrzysk występowali także śpiewacy, poeci, prezentowano dzieła sztuki. W zawodach mogli uczestniczyć jedynie mężczyźni, także jako widzowie. Na czas igrzysk ogłaszano pokój boży, czyli zawieszenie wszystkich działań wojennych. Grecy okres od jednych igrzysk do drugich nazywali olimpiadą i wykorzystywali do liczenia lat. Zwycięstwo w Olimpii było wielkim zaszczytem dla zawodnika i jego polis. Poza igrzyskami olimpijskimi organizowano podobne w Delfach i w Koryncie, lecz miały one mniejsze znaczenie.
75. Architektura i sztuka grecka
Sztuka minojska. Sztuka minojska rozwijała się wokół pałaców kreteńskich władców. Były one piętrowymi budowlami o ogromnej liczby małych pomieszczeń skupionych wokół centralnego dziedzińca. Budowano je na nieregularnym planie. Ich ściany pokrywały freski przedstawiające wyidealizowane sceny rodzajowe i motywy zaczerpnięte z przyrody (Knossos, Hagia Triada). Spośród drobnych wyrobów należy wymienić fajansowe plakietki z Knossos około 1700, figurki wotywne z fajansu, gliny, kości słoniowej oraz brązu, pieczęcie i biżuterię. Różnorodne było malarstwo ceramiczne, w którym dominowały kolejno motywy roślinne i geometryczne (styl Kamares ok. 1900-1700), morskie (ośmiornice, małże itp. styl naturalistyczny 1700-1450) i na koniec reprodukcje fresków ściennych (styl pałacowy 1450-1400).
Sztuka mykeńska i Ciemne Wieki. Monumentalne zamki otoczone murami z potężnych głazów (cyklopie mury; po 1400 budowano także mury z bloków sześciennych) były największym osiągnięciem mykeńskiej architektury (Mykeny, Tiryns, Pylos). Wewnątrz znajdowała się rezydencja władcy z dużym reprezentacyjnym pomieszczeniem (megaron). Malarstwo ścienne pozostawało w wyraźnej zależności od wzorców kreteńskich, tak samo malarstwo ceramiczne. W tym ostatnim pojawiają się jednak z czasem nowe motywy (po 1400): realistyczne przedstawienia ludzi i zwierząt domowych. Mykeńczycy byli mistrzami w dziedzinie złotnictwa. Najsłynniejszymi zabytkami sztuki złotniczej są złote maski pośmiertne znalezione w 1876 przez H. Schliemanna w okręgu grobowym A w Mykenach (ok. 1500). Obok masek w grobach tych znaleziono złote miecze, kielichy, wazy, biżuterię, a także przedmioty ze srebra, brązu, kości słoniowej, alabastru, ametystu, bursztynu i wielu innych surowców.
Ze schyłkowego okresu świata mykeńskiego i Ciemnych Wieków jedynym rodzajem przedmiotów zdobionych, jakie się zachowały, są naczynia ceramiczne. Jeszcze przez 100 lat po upadku pałaców mykeńskich malarstwo wazowe kontynuuje tradycje mykeńskie. W XI w. pojawia się styl protogeometryczny (naczynia z ateńskiego cmentarza na Keramejkosie), który w następnym stuleciu rozwinął się w styl geometryczny.
Epoka archaiczna. Zmiana struktury społecznej spowodowała, że myśl architektoniczna zaczęła się realizować w budowlach sakralnych. Już w VIII w. pojawia się typ świątyni w formie hali z dwuspadowym dachem (gliniane modele Herajonów z Argos i w Perachora koło Koryntu), odległy przodek klasycznej świątyni greckiej. W następnym stuleciu dodano kolumnadę (peristaza), nad którą biegł fryz metopowo-tryglifowy, a równocześnie kamień zaczął wypierać jako budulec cegłę i drewno. W końcu VII w. ukształtowały się porządki: dorycki (świątynia Apollona w Thermos w Etolii) i joński (Heraion na Samos). Powstał typ świątyni na planie prostokąta z idealnie zgeometryzowaną bryłą, peristazą, i trójdzielną konstrukcją hali (pronaos, naos, opistodomos). W końcu VI w. świątynie tego typu osiągnęły monumentalne rozmiary (Olimpiejon w Akragas, świątynia Artemidy w Efezie).
U progu epoki archaicznej rzeźbiono wyłącznie małe gliniane i brązowe figurki. Monumentalne świątynie zrodziły w końcu VII w. zapotrzebowanie na wielkie posągi. Ich wzorem były zapewne rzeźby egipskie. Typy wczesnych posągów to przede wszystkim kurosi i kory. Analogicznie do architektury świątynnej rzeźba rozwija się w dwóch nurtach: bardziej surowym — doryckim (Kleobis i Biton Polymedesa z początku VI w.) i bardziej miękkim — jońskim (Hera z Samos ok. 560). Obok nich pojawiła się szkoła attycka, której największym osiągnięciem była grupa Tyranobójcy dłuta Antenora (ok. VI w.).
Malarstwo wazowe w okresie przejściowym między Ciemnymi Wiekami a epoką wczesnoarchaiczną kontynuowało ornamentykę geometryczną (styl geometryczny dojrzały lub styl dipyloński) dążąc do wypełnienia malunkiem całej powierzchni naczynia. Najznakomitszym osiągnięciem tego stylu są wazy znajdowane na cmentarzu koło bramy dipylońskiej w Atenach (800-760). Pod wpływem wschodu około 720 ukształtował się, głównie w Koryncie, styl orientalizujący, w którym dominują motywy zwierząt egzotycznych (lwy, pantery) i baśniowych (syreny, gryfy) oraz stylizowanych roślin. W VI w. malarstwo wazowe powiązane z instytucją sympozjonu przeżywało okres świetności: w początkach wieku pojawia się styl czarnofigurowy (czarne sylwetki na czerwonym tle) a wraz z nim bogactwo figuralnych przedstawień, zarówno realistycznych jak i mitycznych. Około 530 pojawił się styl czerwonofigurowy. Treści przedstawień nie uległy istotnej zmianie, natomiast nowa technika (czerwone sylwetki na czarnym tle) pozwoliły zwiększyć realizm i precyzję w oddawaniu szczegółów (np. muskulatury).
Epoka klasyczna. Architektura świątynna w V w. trzymała się form wypracowanych przez dwa poprzednie stulecia. Dopracowano proporcje bryły, cech naturalistycznych nabrały płaskorzeźby metop i fryzów. Świątynia Zeusa w Olimpii i ateński Partenon stanowią szczytowe osiągnięcia porządku doryckiego. Porządek joński reprezentowany przez ateńską świątynię Nike Apteros i Erechtejon wykazał się większą żywotnością, wydając wspaniałe dzieła w następnym stuleciu (nowa świątynia Artemidy w Efezie, świątynia Apollona w Didymie, Mauzoleum w Halikarnasie). Obok budowli sakralnych w V w. pojawiają się monumentalne budowle administracyjne i obiekty użyteczności publicznej (buleuteriony, stoai, gimnazjony, stadiony itd.). Niekiedy całe miasta są budowane według precyzyjnych planów urbanistycznych (Hippodamos z Miletu), porządkowana zostaje architektura rynków. W 2. połowie stulecie pojawia się kolumna typu korynckiego (w świątyni Apollona w Bassaj). W IV w. powstają wspaniałe kamienne teatry (Dionizosa w Atenach, teatr w Epidauros).
Rzeźba V w. zyskuje dynamikę (druga grupa Tyranobójców Kritiosa i Nesiotesa, 477). Największe dzieła rzeźbiarskie to posągi kultowe (Atena Parthenos i Zeus Olimpijski Fidiasza), ale obok nich pojawiają się studia ludzkiego ciała oderwane od kontekstu sakralnego (Doryforos Polikleta, Dyskobol Myrona). Wprowadzona zostaje zasada kontrapostu. Na przełomie V/IV w. pojawia się portret rzeźbiarski. IV w. przyniósł definitywne przełamanie sztywności na rzecz płynnego modelunku (Apollo Sauroktonos Praksytelesa) i próby oddania przeżyć psychicznych (Herakles Farnezyjski Lizypa).
Tuż po wojnach perskich rozwinęło się, głównie dzięki Polignotowi z Thasos, malarstwo ścienne o tematyce mitologicznej i historycznej. W 2. połowie. stulecia wypracowano nowe techniki malarskie i uzyskano pewne elementy perspektywy (Zeuksis z Heraklei). Malarstwo ścienne zostało powoli wyparte przez malarstwo sztalugowe, którego szczytowym osiągnięciem była twórczość Apellesa.
Malarstwo wazowe w stylu czerwonofigurowym osiągnęło niespotykaną różnorodność tematyczną w drugiej połowie V w., czerpiąc z życia codziennego, teatru i mitu. Stosowano też bogatą polichromię. Wraz z końcem stulecia zaczyna się okres powolnego ubożenia treściowego malarstwa wazowego. Nie potrafiła mu zapobiec ani produkcja ateńska (styl kerczeński), ani nowopowstałe w początkach IV w. ośrodki produkcyjne w południowej Italii (styl gnathia: Lukania, Apulia).
Epoka hellenistyczna. Nowe perspektywy przed urbanistyką i architekturą grecką otworzyły się wraz z podbojem Egiptu i Bliskiego Wschodu (Aleksandria, Antiochia itd.). Pojawienie się scentralizowanych monarchii hellenistycznych umożliwiło realizację ogromnych projektów, takich jak biblioteki, stoai itp. Podobnie jak w poprzedniej epoce powstają wówczas budowle administracyjne (buleuterion w Milecie, eklesiasterion w Priena), teatry (Efez, Priena). W budownictwie sakralnym coraz częściej pojawiają się budowle na planie okręgu.
Rzeźba hellenistyczna rozwijała się w trzech wielkich ośrodkach (Aleksandria, Pergamon, Rodos) i wielu mniejszych. Charakteryzowała ją ekspresyjność (Byk Farnezyjski, Grupa Laokoona, Nike z Samotraki), nieunikanie tematów prozaicznych (Chłopiec duszący gęś), czasem wręcz turpistycznych (Stara pijaczka Myrona z Teb). Nowatorską formą konstruowania grupy rzeźbiarskiej była kompozycja stożkowa (Menelaos z ciałem Patroklosa).
Malarstwo sztalugowe nie dorównywało malarstwu doby klasycznej. Zupełnie niemal zanikło zdobnictwo naczyń ceramicznych.
76. Grecka rzeźba
Rzeźba okresu wielkiej kolonizacji
Nowe budownictwo świątynne z kamienia przyczyniło się do rozwoju sztuki rzeźbiarskiej. Drzewo, które było poprzednio w użyciu zostało zastąpione marmurem (ok. 600 r. p.n.e.). W tym czasie Grecy wyzwolili się spod wpływu sztuki orientalnej i wytworzyli własne szkoły rzeźbiarskie, które rozwijały się zwłaszcza na Peloponezie, od końca VI w. również w Atenach. O wysokim poziomie ówczesnej sztuki rzeźbiarskiej świadczą znalezione dzieła. W Olimpii Delfach i Atenach Grecy opanowali nie tylko technikę. Obróbki marmuru. W tym czasie wynaleźli oni technikę odlewu pustych posągów brązowych, których znaczna liczba zachowała się do naszych czasów.
Rzeźba w okresie Peryklesa
Rzeźba wkracza w okres klasyczny. Powstały w tym okresie dzieła, w których grecki zmysł piękna, proporcji lekkości osiągnął doskonałość. Powstają szkoły rzeźbiarskie, kształcące mistyków w tej sztuce. Największą popularnością cieszył się Fidiasz (500-438 p.n.e.) twórca rzeźbionych techniką tzw. chryzelefonty tj. przy użyciu złota i kości słoniowej, posągów Boga tj. Zeusa Olimpijskiego, Ateny Partenos odznaczały się majestatycznym wyglądem, mniej było w nich życia. Myron potrafił w swych rzeźbach brązowych np. Dysko Poliklet opracował idealny model ciała ludzkiego. Przedstawiał ludzi nie takimi jakimi byli lecz jakimi być powinni.
Rzeźba w Grecji w IV w. p.n.e.
W IV w. podobizny bogów, których przedstawienie stanowi główny temat rzeźby, tracą swą olimpijską surowość, stają się bardziej ludzki artyści nie wahają się przedstawić bogów nago. Najwięksi Praksyteles twórca Afrodyty z Knidos. Postacie jego charakteryzuje delikatność i miękkość modelunku. Odmienne tendencje reprezentuje Skopas z Paros, który nadawał swym postaciom więcej wyrazistości i gwałtowności. W przeciwieństwie do innych artystów rzeźbiących w marmurze, Lizyp tworzył swe posągi z brązu. Obok posągu ludzi tworzył również posągi koni.
Rzeźba w helleniźmie
W okresie hellenistycznym rzeźba przeżywa żywiołowy rozwój. Wiązał się on z tendencją do ozdobienia placów i budynków publicznych posągami wybitnych władców czy ludzi zasłużonych dla danego miasta, a bibliotek posągami filozofów i pisarzy. Zarówno w Grecji jak i na wschodzie powstały liczne szkoły rzeźbiarskie. Za najważniejszą tendencję rzeźby należy uznać skłonność do patosu, do przedstawienia w rzeźbie gwałtownych nastrojów i uczuć.