Teodor Parnicki Srebrne orły
Teodor Parnicki 1908 - 1988
Rodzina jego ojca pochodziła z Wielkopolski i była dość silnie zniemczona. Dziadek Parnickiego walczył w pruskiej armii w wojnie z Francją w 1871. Później dostał pracę w Rosji. Ojciec pisarza, Bronisław, początkowo zamierzał zostać duchownym, później jednak zdecydował się studiować na politechnice. Relegowany z uczelni z powodu działalności rewolucyjnej, wyjechał do Berlina. Tam założył rodzinę oraz ukończył studia. Powrócił do Rosji jako inżynier. Po pierwszej wojnie światowej rodzina Parnickich otrzymała nakaz przeniesienia się od Ufy - po 1914 roku ich związki z Niemcami nie były dobrze widziane. Matka Teodora umiera w 1918, ojciec ponownie się żeni z Rosjanką niechętną pasierbom. Teodor zaciąga się do Korpusu Kadetów w Omsku, po rewolucji jako kandydat na carskiego oficera zostaje ewakuowany do Władywostoku. Po kilku miesiącach udaje mu się uciec do Mandżurii, gdzie kolonia polska bierze go w opiekę. Zaczyna uczęszczać do polskiego gimnazjum. Po maturze wyjeżdża do Lwowa, zaczyna studia polonistyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Fascynuje się w tym czasie twórczością Słowackiego, po części za przyczyną swojego profesora Juliusza Kleinera.
W latach 1929-30 Lwowski Kurier Poranny drukuje jego powieść Trzy minuty po trzeciej. Właściwym debiutem powieściopisarza historycznego jest jednak dopiero Aecjusz ostatni Rzymianin, napisany w 1936r. Otrzymuje stypendium zagraniczne, zwiedza Bułgarię, Grecję, Konstantynopol, Włochy. Do Polski wraca cztery dni prze wybuchem wojny. W 1940 znów trafia do Rosji, gdzie pracuje jako attache kulturalny przy ambasadzie polskiej. Później wyjeżdża na Bliski Wschód. W 1943 kończy Srebrne orły. W Polsce są wydane dopiero w 1949 roku. Po krótkim pobycie w Londynie postanawia wyjechać do Meksyku. Pozostaje tam przez ponad 20 lat. W 1967 na stałe wraca do kraju, do Warszawy.
T. P.: Sprawa wygląda paradoksalnie, bo zazwyczaj naprzód staje się Polakiem, a potem ewentualnie - pisarzem polskim. Ze mną było na odwrót: mając piętnaście lat powiedziałem sobie, że zostanę pisarzem polskim. A więc stałem się Polakiem, aby być pisarzem polskim.
O swoim stosunku do literatury Parnicki mówi w kategoriach biografii i genealogii. Ustala swój duchowy rodowód.
SREBRNE ORŁY
M. Czermińska, Teodor Parnicki, Warszawa 1974
Podjęcie tematu polskiego jest konsekwencją historiozoficznych koncepcji pisarza, wypracowanych w latach trzydziestych oraz kolejnym krokiem w poszukiwaniu nowego kształtu powieści.
Otto III wyznawał ideę cesarstwa jako uniwersalnego państwa chrześcijańskiego, podejmując jednocześnie tradycję kultury antycznej, łacińskiej i greckiej. Jest otwarty na kontakty ze Wschodem. Realizatora tej idei i swego następcę widział w Chrobrym, dlatego obdarzył go dostojeństwem Patrycjusza Cesarstwa, którego godłem były srebrne orły. Bolesław jednak rezygnuje z realizowania zamierzeń Ottona, uznając je za marzenia i utopijne plany nie mające szans powodzenia. Podstawą polityki Chrobrego była konieczność obrony przed naporem germańskim. Powieść ta podejmuje więc jeden z najważniejszych tematów polskiej historii i to w czasie, kiedy stał się on wyjątkowo wyrazisty. Jednak sprawy tej nie umieszcza na biegunie Polska - Niemcy, ale jako wycinek losów całej Europy.
Polska jest w tej powieści oglądana z perspektywy Rzymu cesarskiego i papieskiego, Hiszpanii podbitej przez Arabów, Francji i ziem niemieckich. Jest ot czas, w którym ważą się losy europejskiego średniowiecza. Pisarza pasjonuje obserwowanie tego zawikłanego splotu sił, w którym Germanie zdobywają hegemonię polityczną nad światem katolickim, utraconą przez cesarstwo rzymskie, przy czym najciekawsza jest dla Parnickiego zarysowana w historii, ale nie spełniona możliwość przejęcia tej roli przez Słowian. To zainteresowanie możliwościami zawartymi w historii bardziej niż ich realizacjami będzie kontynuowanie w twórczości Parnickiego coraz wyraźniej z upływem lat. Stanie się ono jedną z podstawowych cech jego rozumienia dziejów jako procesu ciągle otwartego.
Zasadnicze znaczenie dla prezentacji powieściowego świata i problematyki jest wybór głównego bohatera Arona - ubogiego mnicha z Irlandii, który zaczyna studia w Rzymie. Dzięki swoim zdolnościom zostaje ulubieńcem i zaufanym sekretarzem papieża, po jego śmierci doradcą niemieckiej księżniczki Rychezy (synowej Chrobrego), opatem w Tyńcu. Centrum narracji mieści się w jego świadomości - możnych tego świata czytelnik ogląda jego oczami. Są w tej powieści silne osobowości: Chrobry i Krescencjusz. Chrobry odgrywa jeszcze główną rolę w planie historiozoficznym, ale w planie powieściowym już nie: tu najważniejszą postacią jest Aron. Mnich nie jest bogaty, ale jego siła tkwi w mądrości i wiedzy. Dostaje się pomiędzy wielkich włodarzy. Jego postać, tak jak Tymoteusza i Ottona, została ujęta w ramy freudowskiej interpretacji osobowości - w ich zachowaniach rozpoznajemy mechanizmy kompleksów kształtujących się w dzieciństwie. Aron, podobnie jak następni bohaterowie Parnickiego, nie jest tym kto wie i rządzi, ale tym, kto jest rządzony i dopiero dociera do prawdy o sobie i swoim losie. Uwaga czytelnika koncentruje się nie tyle na efektach, co na procesie poznawczym. Tok opowiadania poddany jest porządkowi tego procesu, a jego przebieg obfituje w niespodzianki i momenty napięcia.
S. Burkot Literatura polska w latach 1939-1999, Warszawa 2003
Powieść jest pisana w Jerozolimie w latach 1944-1945. Przywołanie tych dat jest ważne dla wyjaśnienia sensu i artystycznego kształtu powieści. Parnicki już w Dwudziestoleciu wiódł spór o kształt nowej powieści historycznej. Budował poetykę powieści hist. raczej na opozycji do tradycji Sienkiewiczowskiej niż jej kontynuowaniu. Okoliczności powstawania Srebrnych orłów uniemożliwiały pisarzowi przeprowadzenie rzetelnych studiów źródłowych. Parnicki był przekonany o nowych możliwościach, jakie przy literackiej obróbce historii stwarzała psychoanaliza. To przekonanie odnajdujemy w całym pisarstwie Parnickiego. Zrywa z tradycyjnym, przejętym od Waltera Scotta sposobem budowania fabuły: zbliżeniem do powieści przygodowej i wiernego tła epoki. Zmienia też zasady stwarzania postaci, zwłaszcza historycznych: interesują go nie tyle fakty ile świadomość - sposoby myślenia i przeżywania. Chce uzyskać efekt opowiadania od wewnątrz, poprzez świadomość ludzi z odległych czasów i wprowadza w tym celu narratora personalnego. W Srebrnych orłach historię Chrobrego „opowiada” Aron. Król Polski zjawia mu się w snach (?), istnieje w jego rozważaniach. Wcześniejsze podróże mnicha po Europie pozwalają na zarysowanie polityki króla w europejskim kontekście. W tej perspektywie działania Chrobrego (zwłoka w przyjęciu godności patrycjusza Rzymu) są dla Arona niezrozumiałe. Do prawdy docieramy powoli, przez szereg rozmów, rozmyślań, błędów i fałszywych sugestii. Zastosowanie nowych technik narracyjnych, oglądanie historii przez pryzmat przeżyć indywidualnych w retrospekcjach i wspomnieniach spowodowało, że powieść ta nie dotyczy historii, ale próbuje odpowiedzieć na pytanie jak istnieje historia. Źródła historyczne są zawsze zapisem czyjejś świadomości subiektywnej, zniekształconej. Prawda historyczna nie istnieje obiektywnie, jest co najwyżej rodzajem śledztwa, dociekania, dochodzenia do prawdopodobnych ustaleń. W rzeczywistości to historiozofia a nie historia leży u podstaw teoretycznych pisarstwa Parnickiego. W powieści prawie nie istnieje bezpośrednio główny bohater - Chrobry, ale powoli poznajemy jego myśl polityczną - ideę państwa narodowego, ponieważ koncepcja Ottona III wydaje się być fałszywa i nieaktualna w tym czasie. Bolesław uwzględnił powolny rozpad cesarstwa, idei jedności wytworzonej przez średniowiecze; dostrzegł nowe dążenia, które miały kształtować oblicze Europy w następnych wiekach. Nie wiemy czy jest to prawdziwy portret króla - ważna jest kreacja artystyczna - wielkość tego władcy kształtowana jest prze z jego myśl polityczną.
Powieść historyczna o Bolesławie chrobrym pisana w czasie wojny z Hitlerem ma oczywiste odesłania do współczesności: „ku pokrzepieniu serc” tych, którzy walczyli.
K. Wyka Pogranicze powieści, Warszawa 1989
Głównym narratorem powieści i świadkiem naocznym najważniejszych wydarzeń albo też posiadaczem relacji nieznanych innym osobom jest opat tyniecki Aron - postać autentyczna. Mnich pochodzenia irlandzkiego, do Polski sprowadzony w 1014 roku. Akcja powieści rozpoczyna się w 1015 roku, kiedy Bolesław ponownie odmawia przyjazdu do Rzymu i wznowienie zawieszonej wojny z cesarzem niemieckim Henrykiem jest już kwestią dni.
Istotnym zagadnieniem jest podróż w przeszłość, jaką odbywamy za sprawą Arona, skupiona przede wszystkim na latach panowania Ottona III (996-1002), obejmująca wypadki wyprzedzające jego panowanie i następujące po nim. Terenem głównym tej podróży jest Rzym końca X wieku, ale wędrówki Arona pozwalają poznać też cały ówczesny świat: Italię, Niemcy, Francję, Hiszpanię podbitą przez arabów. Brakuje tylko Konstantynopola, którego mnich nie może odwiedzić ze względu na zachowanie prawdopodobieństwa, jednak wypadki są prowadzone tak, że Aron rozmawia z bizantyjskim wysłannikiem. Tym sposobem w obrazie średniowiecza pod koniec X stulecia nie ma żadnych luk, a Polska piastowski to egzotyczna kraina, znana mniej niż Ruś czy Wikingowie.
Taka rozpiętość tła odpowiada zamysłowi artystycznemu Parnickiego - tematem jego są siły historyczne, kulturalne, schematy postępowań politycznych. Postacie: Otto, papieże Grzegorz V, Sylwester II i Benedykt VIII są przede wszystkim wyznacznikami określonych dążeń i schematów historycznych. Centralny plan powieści - to marzenie o wskrzeszeniu imperium rzymskiego.
Rzym klasyczny to potęga rządząca ludzkimi sercami: ulegają jej germańscy władcy, papieże, lud ówczesnego Rzymu. Lud rzymski ciągle buntuje się przeciwko barbarzyńcom z Północy, czy jest to papież, czy cesarz. Lud jest jedynym i pełnoprawnym dziedzicem Miasta.
Srebrne orły to świadectwo kształtowania się cyklu cywilizacyjnego nie jednego kraju, ale całego średniowiecza europejskiego:
Kościół.
Papieże są świadomi jego uniwersalnej roli nie dającej się zamknąć w żaden schemat dotychczas istniejący. Zarówno mędrzec Sylwester II, jak i jego przeciwieństwo - wojowniczy i gwałtowny poprzednik Grzegorz.
Spojrzenie na religię nie ogranicza się tylko do chrześcijaństwa zachodniego. Barbarzyństwo i ciemnota X wieku są skontrastowane z ówczesnym światem arabskim. Jego poziom cywilizacyjny, bogactwo i wiedza przewyższają wszystko, co Aron napotkał wśród chrześcijan. Przekonują go o tym własne doświadczenia i chrześcijańscy niewolnicy, którzy nie chcieli zostać wykupieni - twierdzili, że nigdzie nie będzie im lepiej.
Bizancjum.
Nie oglądamy go bezpośrednio, ale w układzie sił, które buntują Rzym przeciwko królom niemieckim, a w którym Bizancjum odgrywa główną rolę. Aron poznaje stopniowo wszystkie intrygi, zwłaszcza rolę kochanki Ottona III - Teodory Stefanii.
Poprzez Irlandię, Danię, klasztory francuskie i niemieckie, czytelnik obserwuje panoramę średniowiecza. Obraz ten zarysowany jest przede wszystkim z perspektywy historiozoficznej. Poza działaniami politycznym Parnicki przedstawia jeszcze zagadnienia gospodarcze (np. konflikt hrabiów tuskulańskich z Niemcami spowodowany wprowadzeniem piwa na rynek, na którym do tej pory monopol miało wino), filozoficzne
Polska
Mnich zetknie się z nią po raz pierwszy podziwiając urok Awentynu (kościół wzniesiony ku czci jednego z przyjaciół carskich, umęczonego za wiarę Chrystusową gdzieś w jakiejś barbarzyńskiej krainie na krańcach chrześcijaństwa, blisko brzegów morza Scytyjskiego). Daleki kraj przyjaciela Ottona III jest tylko jednym z wielu elementów wielkiej gry politycznej między cesarzem a papieżem. Jest elementem mniej ważnym od Węgier, których królowi ofiarowana została korona przeznaczona dla Bolesława.
Uczestnictwo Polski, mimo że nie eksponowanej w głównych wątkach, służy głównemu zamiarowi powieści - ukazaniu jak ze schematów historiozoficznych wyłania się zupełnie nowy układ epoki.
Polska w rozgrywce między Ottonem a Grzegorzem V. Arcybiskupem w Rheims wybrany został przez synod biskupów uczony Gerbert, ulubieniec Ottona. Jednak o to, kto ma prawo wyboru arcybiskupa toczy się w ówczesnym świecie spór i papież Grzegorz - mimo, że właśnie wygnany z Rzymu - rzuca na synod klątwę. To papież powinien o tym decydować. Klątwę popierają klasztory, więc Gerbert musi się schronić na dworze Ottona. Ten chce zrobić wszystko żeby wprowadzić z powrotem ulubieńca na stanowisko. Papież (z pochodzenia Niemiec) za ewentualną zgodę domaga się zapłaty zgodnej tylko z jego pochodzeniem: wprowadzi Gerberta do Rheims, ale jeśli cesarz cofnie swoje poparcie dla Chrobrego a obdaruje nim Lamberta - przyrodniego brata Bolesława. Lambert na pewno będzie uległy wobec swoich niemieckich popleczników. Taka zmiana układów nie jest cesarzowi po myśli. Mimo to jest gotów ulec temu żądaniu, ze względu na Gerberta. W ostatniej chwili zostaje zawarty kompromis - Gerbert zostaje mianowany arcybiskupem, ale w Rawennie, ambicja cesarza i honor papieża uratowane. Tylko Lambert zostaje pokrzywdzony.
Wielkość historyczna i polityczna Chrobrego zawiera się wg Parnickiego w tym, że on jedyny z całego otoczenia w Polsce rozumie nową problematykę epoki, nie daje się zwieść obietnicom ani godnościom ofiarowanym przez Ottona. Wie, że jego decyzje powinny być przemyślane w kontekście antagonizmu polsko-germańskiego - nie wyrusza do Rzymu, bo zdaje sobie sprawę, że nie miałby po co z niego powracać. Wizjami Ottona zafascynowała się także Rycheza, która gotowa jest popchnąć na drogę walki o imperium i teścia, i męża. Bolesław w gorzkich słowach wyjaśnia jej dlaczego nigdy nie może zrealizować się idea uniwersalnego państwa: Marzeniami o imperium różnoplemiennym, o dziedzictwie Ottonowym żywili cię niby mlekiem matczynym - aż na dobre omamili. Zwodzili cię słowem podstępnym, że oni i my wspólną mamy sprawę - po to zwodzili, byś ich sprawie przeciw naszej, sama o tym nie wiedząc, służyła. Nie jesteś Rzymianką Rychezo. Nie będziesz nią nigdy (...) Na Kapitolu nie staniesz nigdy.
Tę prawdę odkrył Chrobry - dlatego w powieści nazwany jest wielkim. Dzięki takiemu ujęciu Srebrne orły jest najbardziej nowoczesną w powojennym cyklu piastowskim. Rozwój i postęp dokonuje się przez walkę ze schematami i normami utworzonymi według wzorów przeszłości. Parnicki przez analogię ze średniowieczem mówi o troskach historiozoficznych najbardziej aktualnych w każdej epoce.
Nowoczesne metody artystyczne - konstruowanie postaci i narracja. Utwór mówił o siłach historycznych, rozgrywa się jednak wśród ludzi o psychice całkowicie współczesnej. Postaci w Srebrnych jest wiele, mimo to książka nie czyni wrażenia zatłoczonej, zapewne dzięki temu, że Parnicki umiejętnie stosuje w ich kreowaniu coś, co można by nazwać „perspektywą charakterologiczną”. W sytuacje skomplikowane, gdzie trzeba ujawnić głębię charakteru, wprowadzone są osoby takie jak Sylwester II czy Otto III. Pozostali tylko działają lub dyskutują. Kiedy zachodzi taka potrzeba, jednym spojrzeniem na postać naświetla się jej siła - tak jest z Chrobrym, który jest jednym z głównych postaci w książce, a pojawia się dopiero na jej końcu, w dwu scenach.
Główne postacie zajmują jednak Sylwester II i Otto III. Kontrast charakterów: spokojny mędrzec i histerycznie przenikliwy oraz nieufny degenerat, polityk celowo prowadzący swe postępki i nadziany kompleksami schizofrenik(?). Dziwactwa osoby cesarza sprowadzone są do typowego kompleksu niższości spowodowanego urazem z dzieciństwa: Otto był wyśmiewany przez germańskich rówieśników z powodu innego rodzaju karnacji.
Narracja. Srebrne orły należą do szkoły Conrada, ale rozumianej w sposób całkiem samodzielny. Conrad budował swoje opowieści według zasady jedynego narratora, który jest świadkiem wydarzeń i zarazem o nich opowiada. Parnicki buduje powieść na zasadzie jedynego świadka - jest nim opat Aron. Ale nie jest on narratorem; opowiada sam pisarz i w tym tylko rozumieniu Srebrne zbudowane zostały na zasadzie jedynego świadka. U Conrada, między narracją a zawartymi w niej zdarzeniami rozpięty zawsze jest dystans czasu, u Parnickiego między wydarzeniami a ich świadkiem rozpięty jest dystans domysłu. Aron jest świadkiem rozmów, spotkań, wydarzeń, których motywy rozumie tylko po części, ponieważ nie aranżuje ich, a tylko jest ich uczestnikiem bądź obserwatorem. Kiedy dowiaduje się, że korona dla Bolesława trafi do Stefana, rozmyśla nad tym całą noc i dochodzi do wniosku, że papież Sylwester chce poróżnić Chrobrego z Ottonem i uniemożliwić tym sposobem jego ewentualną kandydaturę na cesarza. Autor prowadzi czytelnika śladem podobnego domysłu, dopóki nie okaże się, że jest on zbędny, ponieważ inne powody zdecydowały o postępowaniu papieża - potrzebna mu jest natychmiastowa pomoc, a tę ofiaruje Stefan. Nie daje jednocześnie korony Chrobremu z powodu sprzeciwu książąt niemieckich. Czytelnik naprowadzony na tok prawidłowego rozumowania za chwilę znów zostanie wprowadzony w błąd przez niesłuszne domysły mnicha. Stawianie hipotez i ich obalanie z powodzeniem zastępuje intrygę. Metoda ta ma jednak swoje słabe punkty: aby uzyskać domysły Arona i je prostować, bohater musi nieustannie podsłuchiwać, podpatrywać, przeglądać najtajniejsze dokumenty. Ilość tego typu zachowań zaczyna przekraczać prawdopodobieństwo.
Narracja w miejscu intrygi. Domysł nie tylko jako sposób opowiadania. Aron dopóki jest w Rzymie zupełnie nie rozumie pewnych zasadniczych faktów, zrozumie je dopiero po latach: intrygi Bizancjum, rolę Teodory. Dopiero ostatnie karty powieści dają rozwiązanie zagadkowych dla mnicha spraw.
Notatki z zajęć:
powieść zaliczona do nurtu piastowskiego: mówi o początkach państwowości polskiej, pokazuje genezę państwa oraz miejsce Polski w Europie, odwołuje się do czasów świetności
Parnicki odnawia tradycję pisarstwa historycznego w opozycji do tradycji walterskotowskiej.
usiłuje dotrzeć do mechanizmów rządzących historią, a nie odwołuje się do alegorii czy symboli
elementy kulturowe: Rzym to miasto współistnienia i przenikania chrześcijaństwa i kultów pogańskich
postrzeganie historii: Polska nie jest w centrum zainteresowania. Zaproszenie Bolesława do Rzymu, wprowadzenie jednocześnie obcych wojsk na zapobiec buntowi rzymian. Polacy są jednym z elementów odbudowy potęgi cesarstwa. Bolesław wie, że wyprawa do Rzymu mogłaby go pozbawić władzy w państwie. Dzieje Polski postrzegane jako fragment większej układanki, Europy. Historia sprowadza się do polityki.
Zerwanie z europocentryzmem - pokazanie społeczności muzułmańskiej, której wiedza i kultura jest lepiej rozwinięta niż chrześcijańska
Bizancjum to sprawca wielu intryg Cesarstwa Rzymskiego. Teodora Stefania jest jego wysłanniczką, manipuluje Ottonem i próbuje skłócić go z papieżem.
Czytelnicy wprowadzeni w historię z perspektywy jednego wydarzenia.
Rozbudowana retrospekcja
Otton wierzy w ideę imperium ponadnarodowego. Nie potrafi jednak zrealizować projektu.
Aron. Kiedy przyjeżdża do Rzymu (pochodzi z Irlandii) nie ma pojęcia o mechanizmach polityki. Zajmuje się kulturą, literaturą, nauką. Wielu spraw nie rozumie. Jest gadatliwy, dlatego nie potrafi zachować tajemnicy, a sam też chętnie podsłuchuje, ponieważ w powieści zrezygnowano z narratora wszechwiedzącego. O wydarzeniach dowiadujemy się z dialogów.
Elementy typowe dla powieści psychologicznej - jak powrót Ottona do dzieciństwa (w czasie spowiedzi) i jego wpływ na osobowość cesarza
Indywidualne determinanty historii
Psychoanaliza służy pokazaniu złożonego życia bohaterów
Teodor Parnicki Srebrne orły
strona 4 z 4