ZAŁATWIANIE SPORÓW MIĘDZYNARODOWYCH

PRZED ORGANAMI ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH.

Spór międzynarodowy to sytuacja, w której punkty widzenia dwóch państw - stron są wyraźnie przeciwstawne. Spory wynikają z naturalnej sprzeczności interesów różnych państw i są związane ze stosunkami międzynarodowymi. Spory mogą mieć różne podłoże, a mianowicie polityczne, prawne, gospodarcze. Mogą lub nie, w sposób istotny zagrażać pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu.

Załatwianie sporów międzynarodowych odbywa się m.in. poprzez działania organów organizacji międzynarodowych, poparte różnego rodzaju środkami dyplomatycznymi i sądowymi, stosowanymi w zależności od charakteru danego sporu. Załatwianie sporu może toczyć się w sposób kończący się wiążącym rozstrzygnięciem, lub nieprowadzący do takiego rozwiązania. Do pierwszej kategorii zaliczamy arbitraż i postępowanie sądowe, a do drugiej rokowania, mediacje, badania komisji śledczej i koncyliację.

Organy organizacji międzynarodowych, w szczególnych przypadkach, uprawnione są a nawet obowiązane do stosowania środków przymusu w celu skłonienia strony do ustępstw lub wyegzekwowania żądań. Najczęściej stosowane są środki odwetowe o podobnym charakterze tj. retorsje (zgodne z prawem międzynarodowym) oraz represalia (bezprawne działanie) w celu wymuszenia respektowania prawa międzynarodowego, do których zalicza się:

• embargo (zajęcie statków obcego państwa i znajdujących się na nich ładunków w portach państwa stosującego embargo),

• blokadę pokojową (przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiegoś państwa za pomocą okrętów wojennych, niedopuszczających statków handlowych do portów),

• okupację pokojową (zajęcie części terytorium lądowego drugiego państwa bez wypowiedzenia wojny i bez oporu zbrojnego ze strony państwa okupowanego).

Generalnie w praktyce wykształtowała się zasada pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych, której fundament utworzyły konwencje haskie z 1899 i 1907 roku, zawierające postanowienia, dotyczące środków pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych. Następnie wiele innych umów międzynarodowych i deklaracji, zawiera regulacje tej kwestii, a mianowicie zawarte były i są one m.in. w:

1. Pakcie Ligi Narodów z 1919 r. (uchwalony 28.04.1919 r., który został włączony do Traktatu Wersalskiego).

2. Karcie Narodów Zjednoczonych z 1945 r. (podpisana 26.06.1945 r. w San Francisco, weszła w życie 24.10.1945 r.).

3. Konwencji o prawie morza z Montego Bay z 1982 r. (podpisana 10.12.1982 r.).

4. Akcie końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE), (przyjęty na spotkaniu belgradzkim 10.1977-03.1978 r.).

5. Deklaracji zasad prawa międzynarodowego, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne 24.10.1970 r., w której sformułowano zasadę pokojowego załatwiania sporów, obowiązek stosowania środków na zasadzie pokoju, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, tj. wg suwerennej równości i zgodnie z zasadą swobodnego wyboru przez państwa środków załatwienia sporu.

6. Traktacie Bogotańskim o pokojowym załatwianiu sporów z 1948, dotyczącym członków Organizacji Państw Amerykańskich.

Zasada pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych została również uznana w Pakcie Ligi Państw Arabskich, Karcie Jedności Afrykańskiej, Europejskiej Konwencji, dotyczącej pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych.

Organy Ligi Narodów tj. Zgromadzenie Ogólne LN, Rada LN oraz działający przy LN Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej, posiadały kompetencje w zakresie rozstrzygania sporów międzynarodowych i współdziałały z państwami członkowskimi w zakresie pokojowego załatwiania sporów. Jednym z celów LN było stworzenie systemu bezpieczeństwa, warunków pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych. (To LN rozpatrywała m.in. spór Litwy z Polską o Wilno z 1920 r.).

Pakt Ligi Narodów w artykule 12, zobowiązywał państwa do pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych. Nie było to jednak postanowienie wprowadzające bezwzględny zakaz wojny jako środka rozwiązywania sporów i konfliktów międzynarodowych. Tego rodzaju zobowiązanie zostało zawarte dopiero w przyjętym w 1928 r. Pakcie Brianda-Kelloga, mówiącym o wprowadzeniu zakazu wojny, traktowanej dotąd jako legalny środek polityki zagranicznej państwa.

Państwa - strony sporu zobowiązane były do przekazywania sporu do rozpatrzenia przez Radę Ligi Narodów, gdy wcześniej takiej sprawy nie skierowały na drogę postępowania rozjemczego lub sądowego.

Martyna Florczyk

Ponadto Rada LN:

• rozpatrywała sprawy konfliktowe między państwami członkowskimi oraz państwami nie będącymi członkami LN,

• wskazywała środki działania na wypadek naruszenia całości terytorialnej i niezależności politycznej członków Ligi,

• prowadziła działania mediacyjne i rozjemcze na rzecz członków m.in. wyznaczała komisje badań i proponowała powołanie komisji koncyliacyjnej,

• proponowała zastosowanie środków, zapewniających skuteczność wykonania wyroku arbitrażowego lub sądowego.

Przewodniczący Rady Ligi wyznaczał w miarę możliwości spośród członków nie zainteresowanych bezpośrednio w omawianej sprawie, sprawozdawcę dla konkretnej sprawy, wego,odów powołanie komisji acyjnetrzech ms-adę Ligi Narodów.który pełnił niejako funkcje mediacyjne, następnie sporządzał szczegółowe sprawozdanie, dotyczące okoliczności sporu oraz proponowany sposób rozstrzygnięcia. Sprawozdanie przyjęte jednomyślnie (bez głosów przedstawicieli stron sporu), zobowiązywało strony sporu do niestosowania wojny. Swobodę zastosowania środków, także wojny, pozostawiano w przypadku nieosiągnięcia jednomyślności, co do przyjęcia sprawozdania. Ucieknięcie się do wojny było możliwe po upływie trzech ms-cy od przyjęcia sprawozdania.

Chcąc oddalić stałe pomawianie o stronniczość Rady przez jedną, lub drugą stronę, postanowiono w końcu 1926 r. dokonać podziału pomiędzy członkami przypisując im określoną grupę spraw do referowania na Radzie (np. Chile zajmowały się sprawami wolnego miasta Gdańska).

Zgromadzenie Ligi Narodów stanowiło gremium opiniodawcze, konsultacyjne Rady oraz rozważało spory, przedłożone przez Radę.

Po II wojnie światowej, kompetencje Ligi Narodów przejęły Organy ONZ.

Karta NZ przyjęła, iż strony w sporze, którego dalsze trwanie może narazić na niebezpieczeństwo utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, powinny przede wszystkim dążyć do jego rozstrzygnięcia w drodze:

• rokowań,

• badań,

• pośrednictwa,

• koncyliacji,

• arbitrażu,

• postępowania sądowego,

• odwołania się do organów lub porozumień regionalnych

• innych sposobów pokojowych.

Zasada pokojowego załatwiania sporów uznawana jest za korelat zasady, zabraniającej stosowania groźby i użycia siły i jako część prawa międzynarodowego. Karta NZ, w zakresie spraw dotyczących międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju, uznała priorytet kompetencji Rady Bezpieczeństwa.

Zgodnie z art. 24 Karty NZ, członkowie nakładają na Radę Bezpieczeństwa główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz uznają, że Rada przy wykonywaniu swych obowiązków, wynikających z tej odpowiedzialności działa we wspólnym ich imieniu, a członkowie są zobowiązani do przyjmowania i wykonywania decyzji Rady Bezpieczeństwa (art. 25).

Do kompetencji Rady Bezpieczeństwa należy:

• badanie sytuacji i faktów zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju lub dokonania agresji,

• sklasyfikowanie rodzaju sporu, a w przypadku sporu prawnego, przekazanie do MTS (raz tylko zdarzyło się, że RB skierowała sprawę w 1947 r. dotyczącą Nambii, raz do sądu rozjemczego w 1956 r. w sprawie Kan. Sueskiego),

• rozpatrywanie sporów i sytuacji, zagrażających pokojowi oraz wydawanie zaleceń, dotyczących sposobów i metod załatwiania sporu, przy uwzględnieniu, przyjętej przez strony procedury, (państwa niebedące członkami mogą uczestniczyć w rozmowach bez prawa głosu, jeżeli jest to w ich interesie),

• wzywanie stron zainteresowanych, żeby się zastosowały do zaleconych środków, również do zastosowania środków tymczasowych,

• stosowanie sankcji w przypadku uchylania się od wykonania decyzji,

• popieranie rozwoju pokojowego załatwiania sporów lokalnych w ramach porozumień regionalnych,

Martyna Florczyk

Zgodnie z art. 27 Karty, decyzje RB w sprawach załatwiania sporów winny być podejmowane większością dziewięciu głosów w stosunku do ogólnej liczby 15 członków RB, z zastrzeżeniem, że w tych 9 głosach mieścić się muszą głosy wszystkich stałych członków RB. Natomiast strona biorąca udział w sporze, winna się wstrzymać od głosu. Z powyższego wynika, iż muszą być zgodne poglądy pięciu wielkich mocarstw. W sytuacji, kiedy jedno z mocarstw uczestniczy w sporze, głosy musza być jednomyślne.

Zgromadzenie Ogólne ONZ nie jest pozbawione kompetencji w omawianej kwestii, jednak nie są one tak szerokie jak w przypadku RB. Generalnie ZO może zalecać środki w celu pokojowego wyrównania sytuacji, mogącej zachwiać powszechnym porządkiem.

Do innych kompetencji ZO należy:

• omawianie spraw wnoszonych przez członków, RB, inne państwa,

• udzielanie wytycznych dla rozbrojenia i uregulowania zbrojeń, w związku z tym może udzielać zaleceń członkom i RB,

• przeprowadzanie dyskusji, nad każdą sprawą dotyczącą międzynarodowego pokoju, a przedłożoną przez członka lub Radę, (Zgromadzenie zwróciło się 10 razy do MTS o opinie doradcze, kilka razy zalecało skierowanie sprawy na drogę sądową),

Zgodnie z uchwałę, dotyczącą „Zjednoczenia dla Pokoju” z 1950 r. w sytuacji, gdy ma miejsce zagrożenie lub naruszenie pokoju albo akt agresji, a Rada Bezpieczeństwa na skutek braku jednomyślności jej stałych członków nie wykonuje swego głównego obowiązku w zakresie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, Zgromadzenie Ogólne zajmuje się taką sprawą w celu udzielenia zalecenia państwom członkowskim.

Po przeanalizowaniu funkcji spełnianych przez ZO w przedmiotowym zakresie, można zauważyć, iż wykraczają one nieco poza kompetencje przyznane przez przepisy Karty.

Organy ONZ zmierzają nie tylko do pojednania stron w sporze, ale przede wszystkim do zapobiegania i łagodzenia konfliktów zbrojnych, poprzez wysyłanie misji obserwacyjnych, zwłaszcza oddziałów porządkowych i mediacyjnych. Wysyłają mediatorów, siły pokojowe, wzywają do zawieszenia broni, organizują nadzór nad zawieszeniem broni.

Duże znaczenie przywiązuje się do publicznej dyskusji nad danym sporem. Niekiedy jednak nadanie sporowi mniejszego rozgłosu i podjecie próby przedyskutowania sprawy w sposób poufny miedzy stronami, ułatwia pokojowe załatwienie sporu.

Do sporów powstających na gruncie handlu, inwestycji międzynarodowych, zazwyczaj pomiędzy państwami a inwestorami, stosowany jest zazwyczaj arbitraż i negocjacje. Do tej roli powołany został na podstawie Konwencji z 1965 r. o regulowaniu sporów dotyczących inwestycji między państwami a obywatelami innych państw, Międzynarodowy Ośrodek Regulowania Sporów Inwestycyjnych. Stosowane przez tę organizację środki to rokowania, koncyliacje i arbitraż.

Sprawy m.in. bezpieczeństwa europejskiego i zasady pokojowego załatwiania sporów i współpracy między państwami w tym zakresie, zawarte zostały w Akcie końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE), przyjętym na spotkaniu belgradzkim 10.1977-03.1978 r. (od 1994 r. - Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie -OBWE).

Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza rozstrzyga spory zgodnie z postanowieniami Konwencji o prawie morza z Montego Bay, podpisanej 10.12.1982 r. Przedmiotem sporów, regulowanych przez niniejszą Konwencję są:

- naruszenia przez Państwo nadbrzeżne postanowień Konwencji, dotyczących wolności i praw żeglugi, przelotu lub układania kabli podmorskich i rurociągów i innych zgodnych z prawem międzynarodowym sposobów korzystania z morza,

- naruszenia międzynarodowych zasad i standardów ochrony środowiska morskiego ustanowionych przez Konwencję lub przez właściwe organizacje międzynarodowe,

- spory dotyczące interpretacji lub stosowania postanowień niniejszej Konwencji w zakresie badań naukowych morza, rybołówstwa.

Wg Konwencji państwa-strony zobowiązane są do załatwiania sporów, dotyczących interpretacji lub stosowania niniejszej Konwencji, środkami pokojowymi wybranymi przez strony (zgodnie z artykułem 2 ustęp 3, Karty Narodów Zjednoczonych). Strony przystępują bezzwłocznie do wymiany poglądów dotyczących załatwienia sporu w drodze rokowań lub innymi środkami pokojowymi.

Państwo-strona wiodąca spór, może zaproponować drugiej stronie w sporze, poddanie sporu koncyliacji. Strona wszczynająca postępowanie wyznacza dwóch komisarzy, wybranych z listy, z których jeden może być jej obywatelem. Listę komisarzy sporządza i prowadzi Sekretarz Generalny NZ. Każdemu państwu-stronie przysługuje prawo wyznaczenia czterech komisarzy. Natomiast komisja koncyliacyjna składa się z pięciu członków.

Martyna Florczyk

• Komisja podejmuje decyzje dotyczące spraw proceduralnych.

• Komisja może zaprosić każde państwo-stronę do przedstawienia swoich poglądów w formie pisemnej 1ub ustnej.

• Komisja wysłuchuje strony, bada ich żądania i zarzuty, a także przedstawia stronom propozycje w celu osiągnięcia polubownego załatwienia sporu.

• Komisja składa sprawozdanie w ciągu 12 miesięcy od jej utworzenia. Sprawozdania są przyjmowane większością głosów członków.

• Sprawozdanie wymienia wszelkie osiągnięte porozumienia oraz w braku porozumienia, wnioski komisji we wszelkich kwestiach faktycznych i prawnych dotyczących przedmiotu sporu, a także takie zalecenia, jakie komisja uzna za właściwe dla polubownego rozstrzygnięcia.

• Sprawozdanie, zawierające wnioski lub zalecenia komisji nie wiąże stron.

• Sprawozdanie składane jest Sekretarzowi Generalnemu NZ, który niezwłocznie przesyła je stronom sporu.

• Sprawozdanie przekazuje się również właściwym organizacjom międzynarodowym.

Każdy spór dotyczący interpretacji lub stosowania Konwencji o Prawie Morza niezałatwiony w drodze pokojowej, poddaje się na wniosek strony sporu, sądowi lub trybunałowi, mającemu jurysdykcję w określonej sprawie.

Przy podpisywaniu, ratyfikowaniu lub przystępowaniu do Konwencji lub w każdym późniejszym czasie, Państwo może w drodze pisemnej deklaracji wybrać jeden lub więcej z następujących środków załatwiania sporów, a mianowicie:

a) Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza,

b) Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości,

c) trybunał arbitrażowy,

d) specjalny trybunał arbitrażowy ustanowiony dla jednej lub wielu kategorii sporów w niej określonych.

Jeżeli strony sporu nie przyjęły tej samej procedury załatwienia sporu, spór może być poddany tylko arbitrażowi. Postępowanie arbitrażowe jest wszczynane po złożeniu przez stronę pisemnej notyfikacji skierowanej do drugiej strony sporu.

• Notyfikacja powinna określać roszczenia i zawierać jego uzasadnienie.

• Listę arbitrów sporządza i prowadzi Sekretarz Generalny NZ.

• Każde państwo-strona ma prawo do mianowania czterech arbitrów.

• Decyzje trybunału arbitrażowego podejmowane są większością głosów jego członków.

• Nieobecność lub wstrzymanie się mniej niż połowy członków nie stanowi przeszkody w wydaniu przez trybunał decyzji.

• W razie równości głosów, Przewodniczący ma głos decydujący.

W sporze dotyczącym zagadnień naukowych lub technicznych, sąd lub trybunał może wybrać w porozumieniu ze stronami nie mniej niż dwóch ekspertów naukowych lub technicznych. Sąd lub trybunał, może zarządzić na czas do wydania ostatecznej decyzji, wszelkie środki tymczasowe, jakie uzna za odpowiednie w danych okolicznościach, w celu zabezpieczenia praw stron sporu lub dla zapobieżenia poważnej szkodzie w środowisku morskim.

Również wiele innych organów organizacji międzynarodowych, posiada kompetencje, w zakresie załatwiania sporów międzynarodowych, dotyczących ściśle określonych spraw, a są to m.in.:

• Rada Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego,

• Rada Administracyjna Międzynarodowej Organizacji Pracy,

• Rada Ligi Arabskiej,

• Komisje Mediacyjne, Koncyliacyjne i Arbitrażowe Organizacji Jedności Afrykańskiej.

Nadto należy zauważyć, iż obecnie najpopularniejszymi formami oddziaływania na państwa, strony sporu, są publiczne dyskusje na forum organizacji międzynarodowych, z uwagi na fakt, iż spory stanowią przedmiot żywego zainteresowania wszystkich państw danego regionu, a nawet świata. Naciski ze strony opinii publicznej poprzez media są współcześnie bardzo wyraźne, dlatego też stanowią istotny element konstruktywnego załatwiania wszelakich sporów.

4

---