RENESANS
Spis treści
Umowne ramy czasowe
Pojęcia
Renesans na zachodzie Europy i w Polsce
Charakterystyka renesansu
Rozwój literatury i kierunki literackie
Tło społeczne i polityczne renesansu polskiego
Poglądy na sprawy społeczne i polityczne w Polsce
Sztuka renesansu
Erazm z Rotterdamu
Dante Alighieri
„Boska komedia”
Francesco Petrarka
Giovanni Boccaccio
„Dekameron”
Francois Rabelais
„Gargantua i Pantagruel”
Niccolo Machiavelli
„Książe”
Miguel de Cervantes
William Shakespeare
Mikołaj Rej
„Krótka rozprawa między trzema osobami, panem, wójtem a plebanem”
„Żywot człowieka poczciwego”
Andrzej Frycz Modrzewski
„O poprawie Rzeczypospolitej”
Mikołaj Sęp Szarzyński
Szymon Szymonowic
„Żeńcy”
Łukasz Górnicki
„Dworzanin polski”
Piotr Skarga
„Kazania sejmowe”
Biernat z Lublina
Umowne ramy czasowe
- we Włoszech od XIV w.
- w Europie północnej (w tym w Polsce) od połowy XV w.
- do początku XVII w.- choć data symboliczna rozpoczynająca zmierzch epoki we Włoszech to rok 1527 - splądrowanie Rzymu przez wojska cesarskie Karola V
Pojęcia
- humanizm
- wynika z antropocentryzmu
- ośrodkiem zainteresowań, badań i działalności dydaktycznej stał się człowiek
- humanistom „nic, co ludzkie, nie jest obce” (hasło rozpowszechnione przez Terencjusza)
- mecenat
- opieka mecenasa - zamożnej osoby nad twórcą, artystą
- nazwa wzięła się od imienia Caiusa Ciliniusa Maecenasa, opiekuna i przyjaciela Horacego
- erudycja - wszechstronne wykształcenie i zainteresowania
- synkretyzm - łączenie wątków myślowych różnych doktryn filozoficznych, a także zespalanie ich z wątkami filozoficznymi i religijnymi chrześcijaństwa
- irenizm (gr. eirene - pokój) - pokój między poszczególnymi wyznaniami, jego zwolennikami byli między innymi Erazm z Rotterdamu i Andrzej Frycz-Modrzewski
- reformacja - ruch religijno-narodowy mający na celu reformę doktryn i praktyk Kościoła
- pierwszą poważną próbą reformy Kościoła był husycyzm (XIV/XV w.)
- początek reformacji to luteranizm - przybicie w 1517 r. przez Marcina Lutra do drzwi kościoła w Wittenberdze 95 tez (między innymi przeciwko odpustom i celibatowi)
- żądania tłumaczenia Biblii i modlitewnika na języki narodowe
- powstały także inne odłamy innowiercze np. kalwinizm, z którego z czasem wyodrębnił się zbór Braci Mniejszych, w Polsce zwanych arianami
- luteranizm ogłoszony przez Marcina Lutra
- teoria ufnej wiary w wybaczającą łaskę bożą i w niezdolność człowieka do samodzielnego zdobycia zbawienia
- przekonanie, że wszystkie prawdy wiary można samemu znaleźć w Biblii, a nie opierając się na interpretacjach kościelnych
- mający największe poparcie wśród mieszczaństwa
- kalwinizm ogłoszony przez Jana Kalwina
- poczucie niepewności i zagrożenia
- teoria tzw. predestynacji głosi, że Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia niezależnie od ludzkich starań
- wyznawany głównie przez szlachtę
- arianie
- nazwę tę nadali im przeciwnicy od imienia heretyka Ariusza (III/IV w.)
- uważali, że Chrystus był człowiekiem i dopiero przez swoją ofiarę i zmartwychwstanie został podniesiony do boskości
- potępiali poddaństwo chłopów
- byli zwolennikami pokoju, braterstwa, sprawiedliwości, przestrzegania etyki międzyludzkiej
- kontrreformacja - na soborze trydenckim (1545-1563) opracowano strategię zwalczania reformacji, a także przeprowadzono reformy wewnętrzne uzdrawiające Kościół
- epigramat
- zwięzły utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się aforystycznością ujęcia i wyrazistością puenty
- pierwotnie dwuwiersz umieszczany na nagrobku
- rozwinął się jako utwór satyryczny lub moralizatorski
- mowa - tradycyjny gatunek retoryczny, obejmujący wypowiedzi powstałe w celu publicznego wygłoszenia
- satyra
- utwór o celu dydaktycznym wytykający i ośmieszający wady i występki natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego
- istotą satyry jest krytyka
- często posługuje się deformacją, groteską
- zwierciadło - gatunek literacki o celach dydaktycznych zawierający wykład na temat człowieka w życiu publicznym na tle różnych sytuacji i zdarzeń
- epigramat, mowa, satyra, zwierciadło wywodzą się z antyku
Renesans na zachodzie Europy i w Polsce
- kolebką renesansu są Włochy
- w 1453 Turkowie zdobyli Konstantynopol - uczeni uciekli do włoskich państw-miast i zainteresowali się antykiem
- dwa dominujące prądy umysłowe: humanizm i reformacja
- rozwój nauki i epokowe odkrycia np. teoria Mikołaja Kopernika zawarta w dziele „O obrotach ciał niebieskich” wydanym w roku jego śmierci - 1543
- wzrost komunikacji międzyludzkiej
- odkrycia geograficzne i wiążące się z tym nowe rynki zbytu, bogacenie się mieszczaństwa
- rosnąca potęga wielu państw (w tym Polski Jagiellonów)
- wzmocnienie władzy świeckiej, poczucie odrębności narodowej, co spowodowało rozwój języków narodowych
Charakterystyka renesansu
- nazwa renesans (fr. renaissance) oznacza odrodzenie
- jest to odrodzenie antyku, starożytnej kultury i sztuki, filozofii i literatury
- epoka średniowiecza pojmowana jest jako wieki ciemne - traktowane pogardliwie
- mimo to powiązania renesansu z antykiem nie są powiązaniami ponad, lecz przez średniowiecze
- odwołania do antyku związane były z myśleniem w kategoriach świeckich, a nie religijnych, państwowych i narodowych, a nie uniwersalistycznych w duchu kościelnym
- zasada powrotu do źródeł (ad fontes) - humanista musiał znać łacinę, grekę, hebrajski, aby móc samemu badać dzieła antyczne (w tym Biblię)
- renesans na Zachodzie miał charakter mieszczański, a w Polsce szlachecki
- światopogląd renesansowy
- optymistyczny
- przekonanie, że stworzony przez Boga ład kosmosu i ziemskiej przyrody jest wieczny i niezmienny, świat jest harmonijny i piękny, jest odbiciem boskiej doskonałości
- Bóg kieruje sprawami świata i obdarza człowieka dobrodziejstwami - wyrażone np. w pieśni Kochanowskiego „Czego chcesz od nas, panie, za twe hojne dary?”
- przekonanie o zmienności i niepewności losu
- fortuna, a nie Bóg ponosi odpowiedzialność za ludzkie niepowodzenia i rozczarowania
- sposobem na zmienność fortuny jest np. stoicyzm
- epikureizm
- przejawem uniwersalizmu renesansowego były wspólne odwołania do antyku, wszechstronne związki z kulturą zachodnioeuropejską
- ideał człowieka
- człowiek wszechstronnie wykształcony
- człowiek honoru (łac. vir bonus)
- wzory w Polsce
- dworzanin w „Dworzaninie polskim” Górnickiego
- ziemianin w „Żywocie człowieka poczciwego” Reja
- ideał życia w renesansie
- celem życia było też zasłużenie na szacunek współczesnych i dobrą sławę u potomnych, a nie tylko osiągnięcie zbawienia
- życie twórcze pomaga w osiągnięciu szczęścia
- przekonanie, że człowiek może sterować własnym życiem
- cnota - sprawność intelektualna i moralna
Rozwój literatury i kierunki literackie
- zmiana pozycji literatury w renesansie
- podniesienie godności pisarza - niektórzy twórcy zostali nobilitowani
- dzięki drukowi możliwy większy nakład - a więc poszerzenie grona odbiorców o mniejszą szlachtę i mieszczan, oraz możliwość zdobycia sławy i godności artysty, która stała się ważna dla twórcy
- pisarzem mógł zostać mieszczanin, a nawet chłop (np. Klemens Janicki (1516-1543), który osiągnął międzynarodową sławę i zdobył wieniec laurowy przyznawany przez papieża)
- klasycyzm renesansowy - najważniejszy prąd literacki epoki
- literacka konsekwencja humanizmu
- nawiązujący do antyku
- ustalona hierarchia utworów
- wyżej cenione były oda, hymn (liryka), epopeja (epika), tragedia (dramat)
- niżej cenione: fraszka, epigramat, romans, komedia, farsa
- poeta
- musiał mieć talent
- każdy jego utwór musiał być wynikiem pracy i użycia własnej techniki
- ideałem twórcy był poeta doctus - wykształcony, aby mógł wzruszać i uczyć, nie tylko bawić
- gatunki literackie
- w łacińskiej literaturze takie gatunki jak oda, elegia, poemat epicki, czy epigramat były identyczne w tonie i w technice z utworami ze starożytności
- literatura w językach narodowych musiała stworzyć własne zasady budowy utworów, zawsze jednak związane z zasadami klasycznymi (np. sielanka, satyra, dialog)
- jedność stylów - nie można było pisać stylem podniosłym o mało istotnych rzeczach, nie wolno było również mieszać stylów
- prawdopodobieństwo było najważniejszym kryterium doboru elementów dzieła
- literatura panegiryczna
- literatura parenetyczna
- zrodzona z ufności w siłę dydaktycznego oddziaływania literatury
- często tematem była „naprawa Rzeczypospolitej”
- rozwój publicystyki
- traktowana jak twórczość literacka
- gatunki publicystyczne to mowa, kazanie, „zwierciadło” (wzór osobowy człowieka - np. „Dworzanin polski” lub „Żywot człowieka poczciwego”)
- literatura polsko-łacińska
- polscy pisarze piszący w języku łacińskim
- łacińską poezję wczesnorenesansową uprawiał między innymi Klemens Janicki, autor między innymi autobiograficznej elegii „O sobie samym do potomności”
- spowodowana trudnościami w wyrażeniu niektórych treści po polsku
- Górnicki w „Dworzaninie polskim” stwierdza, że pewnych myśli filozoficznych „polski język wyrazić nie może”
- poezja ziemiańska
- poczucie szczęścia, program ziemiańskiej szczęśliwości pełen renesansowego optymizmu
- poprzestawanie na małym, ale własnym jest podstawowym składnikiem ideologii ziemiańskiej, jest główną cnotą ziemianina
- „dobra żona” ugruntowuje pomyślność osobistą ziemianina
- literatura plebejska
- twórcy: Biernat z Lublina, Jan z Koszyczek
- charakterystyczna jest obrona godności plebejusza oraz kult pracy i przestroga przed skutkami nieróbstwa
- dwa nurty: patrycjuszowski (literatura mieszczańska) oraz ludowy (sowizdrzalska)
- literatura mieszczańska ewoluuje od manifestacji możliwości i ambicji plebejskich do żalenia się na krzywdy wyrządzone mieszczanom przez odcinającą się od plebsu szlachtę
- literatura sowizdrzalska
- tworzona przez ludzi biedniejszych, często nieustatkowanych - studentów, rybałtów (wędrownych aktorów), żaków
- ośmiesza mity i ideały kultury szlacheckiej, kościelnej, jak i ziemiańskiej, parodiuje pojęcia etyczne i estetyczne, drwi z ideologii
- środkami wyrazu były błazeńska karykatura, groteskowa negacja, absurdalne odwrócenie
- humorystyczny charakter
Tło społeczne i polityczne renesansu polskiego
- wieki XV-XVI można określić jako złote wieki gospodarki opartej na folwarkach pańszczyźnianych
- ze szlachty rycerskiej wytworzyła się liczna, wpływowa warstwa społeczna - szlachta ziemiańska
- etos rycerski wyparty został przez topos ziemiańskiej szczęśliwości
- stan szlachecki rozwija się i wzmacnia dzięki licznym przywilejom
- z polepszeniem sytuacji szlachcica wiąże się pogorszenie sytuacji chłopa i ziemianina, lecz kontrasty były na tyle małe, że nie rodziły konfliktów zbrojnych (jak to się zdarzało np. we Francji czy w Rosji)
- program szlacheckiej reformy państwa uwzględniał dobro państwa i narodu, interesy innych stanów, nie tylko szlacheckiego
- sytuacja chłopa w Polsce w porównaniu do reszty Europy była dobra, choć nie mógł on np. opuścić swojej wsi
- Polsce nie zagrażały wojny, a po rozgromieniu Krzyżaków Polacy nie mieli żadnych wrogów mogących zagrozić państwowości polskiej
- ożywienie kulturalne, rozwój piśmiennictwa dzięki wynalazkowi druku
- reformacja
- wyrosła z opozycji wobec Kościoła i ze średniowiecznych prób odrodzenia chrześcijaństwa
- w Polsce była wspierana przez szlachtę dążącą do reformy państwa
- Polska szczyciła się wielką tolerancją religijną
- wielowyznaniowość - pierwsza w Europie ustawa tolerancyjna z 1573 (tzw. konfederacja warszawska) gwarantowała pokój między „rozróżnionymi wiarą i nabożeństwem” wyznaniami
- kolejni władcy to: z dynastii Jagiellonów
- Jan I Olbracht 1492-1501
- Aleksander 1501-1506
- Zygmunt I Stary 1506-1548
- Zygmunt II August 1548-1572
- oraz królowie elekcyjni
- Henryk Walezy 1574-1575
- Stefan Batory 1575-1586
- Zygmunt III Waza 1587-1632
Poglądy na sprawy społeczne i polityczne w Polsce
- przedstawicielami piętnastowiecznej myśli politycznej w Polsce jest między innymi Jan Ostroróg
- program egzekucji praw i dóbr - program reform ustrojowych i ekonomicznych szlachty polskiej z XVI w.
- ujednolicenie praw i spisanie ich w języku polskim
- stworzenie skarbu publicznego
- ograniczenie roli magnaterii
- zwrot nieprawnie dzierżawionych królewszczyzn (wielkich majątków ziemskich)
- zniesienie sądownictwa kościelnego
- zabezpieczenie granic państwa
- reforma wojska i sądownictwa
- załatwienie sprawy Unii z Litwą
- zagwarantowanie tolerancji religijnej
- zakaz łączenia wyższych urzędów w ręku jednej osoby
- poddanie działań króla kontroli sejmu
- nakazanie duchowieństwu wspierania wojska
- program popierany przez króla Zygmunta Augusta, który chce ukrócić magnaterię i wzmocnić swoją władzę
- aby jednak szlachta nie zajęła miejsca magnaterii, król daje jej obowiązek - obronę granic
Sztuka renesansu
- homo universalis - człowiek wszechstronny, gotowy uprawiać różne nauki i sztuki
- Leonardo da Vinci - malarz, architekt, teoretyk sztuki, inżynier-wynalazca
- Michał Anioł Bounarroti - był też poetą (pisywał sonety)
- Leon Baptysta Alberti - malarz, rzeźbiarz, architekt, pisywał komedie, dialogi, nowele i traktaty filozoficzne (opracował też zasady perspektywy zbieżnej)
- nie ma wyraźnego rozgraniczenia między literaturą a sztukami plastycznymi
- awans sztuk plastycznych: twórcy rzemieślnicy stali się artystami
- Alberti: piękno to harmonia, zgodność części osiąganą przez „określoną liczbę, proporcję i rozmieszczenie”
- w sztuce bardzo ważne było zachowanie proporcji
- z tego okresu pochodzi słynny rysunek Leonarda z ciałem ludzkim wpisanym w okrąg i kwadrat - wyraża on wiarę w centralną pozycję człowieka, przekonanie o harmonii między człowiekiem a otaczającym go światem (doskonałość i prostota figur geometrycznych)
- odejście od tematów religijnych lub „kryptolaicyzacja” tych tematów - przedstawienie wydarzeń biblijnych jako scenek obyczajowych
- nowe sposoby przedstawienia człowieka: portret i akt
- podkreślane piękno ciała ludzkiego, wartość rozumu, bogactwo mimiki twarzy oraz indywidualizm postaci
- rozwój malarstwa: perspektywa linearna (zbieżna) oraz powietrzna (postacie z tyłu mniej wyraziste), światłocień - nie było wzorów ze starożytności
- z antyku zachowały się natomiast wzory rzeźby
- zainteresowanie się przeżyciami człowieka, jego tajemniczością - słynny uśmiech Mona Lisy da Vinci
- przedstawienie człowieka jako istoty indywidualnej, a nie jako symbolu czy alegorii
- w architekturze dominowały układy centralne, np. imponujące kopuły nad przecięciem nawy i transeptu w kościołach, lub ulice miast zbiegające się do centralnego punkty - siedziby władcy (przykładem takiego miasta jest Zamość)
- pierwsza polska budowla w stylu renesansowym to Zamek Królewski na Wawelu
Erazm z Rotterdamu
- żył w latach 1467-1536
- najwybitniejszy przedstawiciel północnoeuropejskiego renesansu
- pisał wyłącznie po łacinie
- pozostawił po sobie między innymi prace filozoficzne, rozprawy moralistyczne, zjadliwe pisma satyryczne
- do tych ostatni należy „Pochwała głupoty” wydana w 1520 r.
- powiadał, że uprawia pokojową „filozofię Chrystusową”
- zaniepokojony stanem Kościoła głosił potrzebę jego reformy, ale odmówił poparcia luteranizmowi zniechęcony napastliwym i gwałtownym tonem wystąpień Lutra
- naraził się zarówno Kościołowi, jak i reformacji
- był przeciwny wszelkim drobiazgowym sporom religijnym
- dla upowszechnienia kultury humanistycznej opracował „Adagiorum collectanea”, zbiór ok. 800 zwrotów przysłowiowych łacińskich
- uczeni humaniści zarzucili mu, że zdradza pospólstwu ich wspólne tajemnice
- był pacyfistą oraz irenistą
Dante Alighieri
- żył w latach 1265-1321, pochodził z Florencji
- wszechstronnie wykształcony
- brał udział w dziadziau tzw. Gwelfów Białych przeciwko dominacji papieskiej nad miastem
- po upadku powstania musiał uciekać z Florencji, na wygnaniu napisał „Komedię”, której potomni dodali określenie „boska”
„Boska komedia”
- napisana w języku włoskim, Dante zaczął ją pisać w 1307
- oczywiście nie jest to komedia jako gatunek dramatyczny - tytuł wskazuje, że jest to poemat o szczęśliwym zakończeniu
- składa się z trzech części
- Piekło
- znajdujące się w głębi Ziemi dziewięć kręgów tworzących olbrzymi lej
- na samym dnie jest Lucyfer
- najbardziej cierpią Judasz oraz Brutus i Kasjusz (którzy zdradzili i zabili Juliusza Cesara)
- przewodnikiem po piekle i czyśćcu jest Wergiliusz
- Czyściec - jest ogromną, dziewięciopiętrową górą
- Raj
- to dziewięć sfer nieba, w zwieńczeniu którego mieszka Bóg
- w raju przewodnikiem jest dama serca poety, piękna Beatrycze
- każdą z trzech części tworzą 33 pieśni (plus jedna wstępna)
- każda pieśń jest pisana strofą trzywersową
- Dante przedstawia swoją trwającą około tydzień (rozpoczyna się w Wielki Piątek w 1300 r.) wędrówkę po zaświatach
- zdarzenia i postacie są ukazane tak, aby były czytelne i w swym planie dosłownym (np. niektóre postacie w piekle były konkretnymi osobami duchownymi, z którymi autor walczył we Florencji) i w alegorycznym
- mimo, że utwór powstał na początku XIV w., można już go zaliczyć do szeroko pojętego kanonu dzieł renesansowych - wskazuje na to między innymi zainteresowanie autora człowiekiem
- poemat ten jest próbą odnalezienia się człowieka w późnym średniowieczu
- w sensie alegorycznym jest to wytłumaczenie sensu istnienia na Ziemi
- autor uważa, że celem ludzkiego życia jest dążenie do Boga i zbawienia
Francesco Petrarka
- żył w latach 1304-1374
- wielki włoski humanista, duchowny, dyplomata papieski
- uczony, miłośnik kultury starożytnej
- „Sonety do Laury”
- 317 sonetów powstałych w latach 1330-1365
- erotyki - poezja miłosna
Giovanni Boccaccio
- pisarz włoski, żył w latach 1313-1375
- studiował prawo, przebywał na dworze królewskim w Neapolu, później przeniósł się do Florencji, był też w dużej mierze samoukiem
- jako miłośnik kultury starożytnej stał się jednym z prekursorów renesansu
- interesował się współczesną literaturą włoską i francuską, także ludową
- pisał w języku włoskim
- był przyjacielem Petrarki
„Dekameron”
- zbiór powieści wierszem i prozą oraz nowel
- napisane w latach 1349-1351, po zarazie, jaka nawiedziła Florencję w 1348 r.
- dekameron (gr. deka hemeron) - dziesięć dni
- 100 nowel opowiadanych w ciągu 10 dni przez 7 dam i 3 młodzieńców z florenckiego towarzystwa, ukrywających się przed zarazą w wiejskiej posiadłości
- autor zbierał autentyczne opowieści obyczajowe, dbając bardziej o realia epoki w opisach zachowań, miejsc, ubiorów, niż o oryginalność
- wielka różnorodność tematów i motywów, np. opowiadania o miłości tragicznej (dzień czwarty), czy o figlach płatanych mężom przez żony (dzień siódmy)
- renesansowy charakter patrzenia na świat i człowieka, podziw dla zmysłowości i rozumu, sprawności umysłu ludzkiego - doskonałe portrety psychologiczne
- pisarz ukazuje wszystko to, co otacza człowieka, a więc pragnienia, uczucia: miłość, nienawiść, zazdrość
- renesansowa dążność do prezentacji życia w wszystkich jego przejawach: tragicznych, smutnych, zdumiewających i niezwykłych, poważnych, humorystycznych, erotycznych, nawet frywolnych
- przejawy te pokazane są ze znawstwem ludzkiej psychiki, charakterów i obyczajów
- niektóre opowiadania obfitują w humor i ironię, sporo jest frywolnych anegdot, choć są też momenty zadumy, wzruszenia
- niemal zawsze wygrywa spryt (zwłaszcza kobiecy) nad siłą i przemocą, inteligencja nad przywilejami stanowymi
- największą siłą władającą człowiekiem jest miłość - jest to pokazane wyraźnie, bez sztucznej pruderii, lecz także bez wulgaryzmu
- podziw dla urody kobiecego ciała, miłości zmysłowej - zapowiedź humanizmu renesansowego
- „Lepiej pokutować za to, czego się użyło, aniżeli żałować tego, czego się nie zaznało” - powiada jedna z postaci, wyrażając poglądy autora
- mądrość życiowa polega na postępowaniu zgodnym z naturą, pogodnym przyjęciu jej praw
- nowela „Sokół” (opowiadana przez Fiammettę, dzień piąty)
- wzorzec klasycznego typu noweli
- podupadły arystokrata florencki, wierny wielbiciel pewnej damy, bez wahania poświęca ulubionego ptaka - ostatni znak minionej chwały rycerskiej, by godnie podjąć w swym domu ukochaną
- pokazane głębokie uczucie i rycerskość - nie w blasku czynów wojennych, lecz w oddaniu zwykłych doznań ludzkich
- cechy noweli
- zwarta i jasno zarysowana akcja
- ograniczenie ilości dodatkowych motywów i epizodów
- niewielka liczba postaci, zwłaszcza drugoplanowych
- redukcja opisów, komentarzy odautorskich
- konieczność prowadzenia akcji ku punktowi kulminacyjnemu decydującemu o odmianie losu bohatera
Francois Rabelais
- syn prawnika, żył w latach ok. 1483-1553
- utalentowany pisarz francuskiego renesansu
- wykształcenie i znajomość literatury antycznej zdobył w klasztorze, potem studiował medycynę
- wsławił się pierwszą we Francji sekcją zwłok
- podróżował po kraju i do Rzymu
- jako człowiek renesansu jest optymistą wierzącym w możliwości nauki, ostrzega jednak przed wojnami zaborczymi i religijnymi waśniami
- obrońca języka francuskiego
„Gargantua i Pantagruel”
- zawiera ostrą krytykę scholastycznej nauki i jest gloryfikacją nowych czasów - renesansowego widzenia człowieka i świata
- miażdżąca krytyka instytucji feudalnych hamujących swobodny rozwój jednostek i instytucji opartych na ideałach humanistycznych
- rzeczywistość jest demaskowana śmiechem, postacie są groteskowe
- towarzyszy temu atmosfera nonsensu, poczucie względności
- powrót pokoju pod berłem Gargantui jest jedną z utopii czasów odrodzeniowych
Niccolo Machiavelli
- pochodził z Florencji, żył w latach 1469-1527
- wybitny historyk i dyplomata, sekretarz Kancelarii Dziesięciu republiki florenckiej
- autor poematów, nowel i komedii obyczajowych oraz prac historyczny
- pośmiertną sławę przyniósł mu „Książę” wydany po jego śmierci w 1532 r.
„Książe”
- składa się z XXXII rozdziałów poświęconych analizie stosunków wzajemnych między władcą a poddanymi, państwem a społeczeństwem
- autor systematyzuje dotychczasowe ustroje społeczne z punktu widzenia faktycznej władzy, a nie głoszonych haseł ideowych
- mówi o podstawach władzy - sile zbrojnej oraz stosunku władcy do społeczeństwa -koniecznych do utrzymywania się przy władzy
- pisze, że na dłuższą metę moralność opłaca się władcy bardziej niż niemoralność
- potępia zbrodnie polityczne, choć docenia i praktyczną skuteczność - wynika to ze współczesnych obserwacji
- celem usprawiedliwiającym wszelkie użyte środki jest tylko nadrzędny interes: idea zjednoczenia Włoch
- tylko stworzenie silnych Włoch mogło usprawiedliwić władzę tyrana
- autor jest zwolennikiem ustroju republikańskiego
- zakładał, że ludzie są źli z natury, kierują się egoizmem i chciwością
- dotyczy to również władców, których władza wcale nie pochodzi od Boga
- dzieło to zostało w 1559 r. umieszczone w papieskim indeksie ksiąg zakazanych
- było ono cenione przez potomnych, zarówno przez zwolenników absolutyzmu jak i prekursorów myśli liberalnych, republikańskich, niepodległościowych
Miguel de Cervantes
- hiszpański pisarz, żył w latach 1547-1616
- napisał pierwszą powieść nowożytną: „Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manczy”
- część I wydana w 1605 r., część II - w 1615 r.
- powieść opowiada o prostodusznym szlachcicu o rozumie otumanionym lekturą ksiąg o błędnych rycerzach
- jest to parodia romansów rycerskich
William Shakespeare
- naprawdę nazywał się Edward de Vere, żył w latach 1564-1616
- wybitny dramaturg i poeta angielski, sławny aktor
- większą część życia spędził w Londynie
- racjonalny kosmos zastępuje chaosem ludzkich namiętności
- jego bohaterowie ulegają namiętnościom i złudzeniom - nie ma humanistycznego entuzjazmu
- pisywał
- kroniki królewskie: „Ryszard III”, „Henryk VIII”
- komedie: „Wieczór trzech króli”, „Poskromienie złośnicy”
- tragedie (dramaty psychologiczno-poetyckie): „Hamlet”, „Makbet”, „Romeo i Julia”
- „Makbet”
- przed zbrodnią, a po przepowiedni Makbeta ogarniają czarne myśli
- Makbet jest słaby, ponieważ ma bogate życie wewnętrzne, targają nim rozterki
- władza jawi się jako destrukcyjna namiętność
- Makbet zbagatelizował wewnętrzne dyrektywy moralne
- nie spodziewał się, że jedna zbrodnia pociągnie za sobą następną
- śmierć Makbeta uwalnia go z kręgu zła, ukazując jednocześnie ironię przepowiedni - Makbet żył w przeświadczeniu o swej nietykalności
- człowiek odpowiedzialny jest za wszystkie swoje czyny
- różnice między tragedią grecką a tragedią Szekspira na przykładzie „Makbeta”
- zło, jakie czyni Makbet, nie wynika, jak w tragedii antycznej z przeznaczenia, nie jest karą za hybris
- czyny Makbeta są wynikiem jego własnych decyzji, nie są karą za pychę, lecz jej wynikiem
- pychą w pojęciu szekspirowskim jest wiara nie w to, że jest się bogiem, lecz w to, że można robić, co się chce, nie bacząc na wolę Boga
- źródłem czynów jest charakter bohaterów, a nie ich przeznaczenie
- Makbet może w każdej chwili zejść z drogi występku, na którą wchodzi za podszeptem czarownic i ambitnej żony
- z drugiej strony można również uznać Makbeta za ofiarę okoliczności - popełniając zbrodnie Makbet ma wyrzuty sumienia, lęki, poznaje kruchość władania
- tragedia Szekspira, utrzymana w stylu tzw. dramatu elżbietańskiego (od imienia królowej Elżbiety I), łamała
- zasadę trzech jedności (czasu, miejsca, akcji)
- zasadę jedności rodzaju (mógł być np. liryzm) i gatunku
- zasadę decorum - stosowności stylów i postaci - np. wprowadzenie osób bynajmniej nie wzniosłych czy użycie stylu komicznego, lub farsowego
- nie ma chóru, co daje dowolność interpretacji
Mikołaj Rej
- syn szlachcica pochodzącego z Nagłowic, żył w latach 1505-1569
- ok. 1541 przeszedł na luteranizm, potem na kalwinizm, popierał reformację na obradach sejmowych
- reprezentował i realizował dążenia szlacheckie do używania języka polskiego
- w wierszu „Do tego, co czytał” w zbiorze „Figliki”:
A niechaj narodowie wżdy postronni znają,
Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają.
- zdobył miano „ojca piśmiennictwa polskiego”, uczynił potoczny język polski językiem pisanym
- w młodości nie zdobył wykształcenia, co potem nadrabiał samouctwem
- nie był humanistą
- nie był intelektualistą, np. w 1558 r. twierdził jeszcze, że Ziemia się nie rusza
- Rej o człowieku
- Bóg dał człowiekowi rozum i wolną wolę
- człowiek ma ją, dopóki spełnia przykazania, kiedy się od nich odwróci, władzę nad nim przejmuje Fatum
- największą wagę przywiązywał do moralności człowieka, ponieważ wiedza o moralności może pomóc żyć cnotliwie
- szczęście można osiągnąć na Ziemi, ale trzeba uznawać wartości cnoty i być człowiekiem cnotliwym
„Krótka rozprawa między trzema osobami, panem, wójtem a plebanem”
- dialog z roku 1543, liczy ok. 2100 wierszy, podpisany pseudonimem: Ambroży Korczbok Rożek
- traktat polityczny z nietajoną intencją wychowawczą
- zawarty jest program szlachty walczącej z klerem i magnaterią - Rej wierzył jeszcze wtedy w powodzenie programu egzekucji praw i dóbr koronnych
- zawarty katalog wad szlachty, kleru i chłopstwa, także krytyka rozwiązań ustrojowych
- na dialog składają się roztrząsane problemy polityczne, a także obserwacje obyczajowe
- trzy osoby uczestniczące w „Rozprawie...” przedstawiają poglądy z wszystkich trzech stanów - bogata lista oskarżeń ze strony szlachciców, chłopów i duchownych wobec siebie
- ostra krytyka stanu duchownego
- Rej (kalwinista) zarzucał duchownym pogoń za pieniądzem, lenistwo, zbytnią władzę nad prostymi ludźmi pod pozorem dbania o moralność
- żądał wprowadzenia podatków dla duchowieństwa, oraz zniesienia odpustów itd.
- krytyka magnaterii, sejmu i urzędów świeckich
- tekst napisany językiem przeciętnej szlachty pełen jest aluzji, mowy potocznej
- Rej pierwszy w literaturze polskiej zajął się sprawą chłopską postulując o humanitarne rozwiązania problemów chłopskich
- wyrazicielem tego jest Wójt, który mówi: „Ksiądz pana wini, pan księdza, A nam prostym zewsząd nędza”
- chłop jest pełnoprawnym członkiem dyskusji
- koniec utworu zawiera krytykę Polaków zdolnych tylko do gadania, a nie do działania
- utwór ma charakter antyklerykalny oraz satyryczny - obnażane są stosunki społeczne i religijne
- Rej dążył do reformy państwa w duchu antyfeudalnym
„Żywot człowieka poczciwego”
- uznana za pierwszą polską powieść, opublikowana w 1568
- utwór był częścią tomu „Zwierciadło”
- zawarta propozycja odpowiedzi na pytanie: jak żyć?
- próba stworzenia ideału postępowego człowieka
- „Żywot...” charakter dydaktyczny, moralizatorski, parenetyczny
- „poczciwy” to prosty, naturalny
- Rej wysoko cenił pracę jako wartość
- nadaje sens życiu
- dobrze wykonana praca daje wymierne korzyści
- wyniki pracy są powodem zadowolenia dla ziemianina - oglądanie plonów, obcowanie z naturą
- pracą dla szlachcica jest doglądanie i nadzorowanie pracy chłopów
- wzorem staje się przeciętny szlachcic ziemianin
- skrzętny, życzliwy dla swych poddanych
- dbający o swoje gospodarstwo i czerpiący radość z jego rozkwitu
- nieuczony, tzn. nie wyedukowany nadmiernie
- głównym obowiązkiem szlachcica staje się dobre gospodarowanie swym majątkiem oraz stawanie na pospolite ruszenie
- jedynym urzędem dla szlachcica jest stanowisko posła ziemskiego
- rozrywkami szlachcica są polowania, łowienie ryb, odwiedziny u sąsiadów, wieczory w gronie rodzinnym
- dzieci należy wychowywać skromnie, bez przemęczania nauką, dużo czasu trzeba poświęcić zabawie, lecz najważniejsza jest nauka moralności
- szlachcic powinien umieć pisać, czytać i rachować
- edukację można uzupełnić przebywając na dworze pańskim lub podróżując
- po ukończeniu służby wojskowej szlachcic powinien się ożenić z kobietą równą stanem
- Rej odrzuca nauki wyzwolone
- trzeba utrzymywać dobre stosunki z sąsiadami
- człowiek z czystym sumieniem nie lęka się śmierci, starość jest przyjemnym okresem dla ludzi, którzy przeżyli całe życie cnotliwie
- najważniejszemu grzechami człowieka są łakomstwo, gniew i pycha
- powieść składa się z trzech ksiąg
- księga I - młodość - zawarte sposoby wychowania dziecka, pytania dotyczące kwestii teologicznych - Bóg stworzył świat i człowieka, zatem człowiek pasuje do porządku kosmogenicznego
- księga II - wiek średni (męski) - rozważane są kwestie wyboru stanu, ożenku, obowiązków posła, poczciwości szlachcica
- księga III - wiek starszy - wytłumaczenie konieczności przemijania i śmierci, rozważania nad sensem życia i oczekiwaniem na śmierć - starości nie należy się obawiać
- dzięki takiej konstrukcji czytelnik może śledzić powstawanie, rozwój człowieka poczciwego, nie tylko jego wizerunek
- zawarta jest krytyka wad szlacheckich, zepsucia obyczajów
- zaletą „Żywota...” są barwne opisy życia szlacheckiego oraz przyrody, a także sceny dramatyczne z elementami dialogu, oraz tzw. złote myśli
- utwór ten jest wyrazem renesansowego humanizmu - radości życia, afirmacji świata i życia poczciwego
Andrzej Frycz Modrzewski
- pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej, żył w latach 1503-1572
- wybitny humanista chrześcijański i myśliciel
- studiował na wydziale sztuk Akademii Krakowskiej, od 1531 w Wittenberdze
- w Niemczech spotkał Marcina Lutra
- będąc w służbie dyplomatycznej króla dużo podróżował po Europie, potem został na pewien czas honorowym sekretarzem królewskim
- część jego dzieł papież umieścił w spisie ksiąg zakazanych, od prześladowań chronił go królewski mandat wyłączający go spod władz sądowniczych Kościoła
- przez sporą część życia musiał uciekać przed represjami ze strony Kościoła, mimo, że był gotowy do dyskusji
- jego poglądy były groźniejsze dla papiestwa niż reformatorskie poglądy np. Lutra
- ideolog polskiej tolerancji
- próbował stworzyć polski Kościół narodowy
- wyznawał zasadę pierwotnej dobroci ludzkiej natury, którą trzeba ćwiczyć
- jest to także pogląd Erazma z Rotterdamu
- jest to przeciwieństwo koncepcji Niccola Machiavellego przedstawionej w „Księciu” (pogląd, że natura ludzka jest niezmienna i na stałe ogarnięta żądzą władzy i posiadania)
- uważa, że władza pochodzi od ludzi, a nie od Boga
- marzył o państwie rządzonym przez filozofów
„O poprawie Rzeczypospolitej”
- dzieło napisane po łacinie, wydane w 1554 r.
- składa się z pięciu ksiąg:
- księga I: O obyczajach - przekonanie, że człowiek powinien dążyć do doskonałości, opis idealnego ustroju
- księga II: O prawach - krytyka niesprawiedliwych, nierównych kar uzależnionych od stanu, z którego pochodzi winowajca
- księga III: O wojnie - rozróżnienie wojen sprawiedliwych (w obronie ojczyzny) od niesprawiedliwych (zaborczych)
- księga IV: O kościele - spokojne, rzeczowe argumenty za tolerancją religijną i wolnością sumienia, demokratyzacją i niezależnością Kościoła narodowego wobec papiestwa
- księga V: O szkole - propozycja polepszenia sytuacji nauczycieli, laicyzacji wychowania, podniesienia stanu oświaty, kształcenia całej męskiej młodzieży
- autor jest skłonny do polemiki, gotowy do rzeczowej dyskusji
- proponował:
- państwo scentralizowane z silną, ale nie absolutną władzą królewską
- państwo rządzone sprawnie i surowo
- urząd cenzora obyczajowego
- prawa równe lub surowsze dla bardziej uświadomionych (a więc dla stanów wyższych)
- król otoczony doradcami, bywający na posiedzeniach senatu
- państwo: „...Rzeczpospolita to zgromadzenie i pospólność ludzka związana prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona”
- wolność „to nie swawola czynienia”, ale podporządkowanie wszystkich obywateli sprawiedliwemu prawu
- władza rozpatrywana jest w kontekście etyki - wiara (jak u Platona), że czynienie zła jest wynikiem niewiedzy
- wizja Rzeczypospolitej Frycza nie jest doskonała, ale możliwa do zrealizowania (odmiennie niż wizja ustroju w „Utopii” Thomasa More)
- jako pacyfista potępia wojny, w szczególności zaborcze
- jest też zdecydowanym przeciwnikiem prymatu Kościoła - mimo to księga IV nie ma ostrej wymowy antyklerykalnej
- chciał zniesienia sądów patrymonialnych (szlacheckich)
- gotów był na ustępstwa w sporach teologicznych, aby doprowadzić do zjednoczenia się wyznań (także prawosławnego) - irenista
- w pierwszym łacińskim wydaniu nie ma ksiąg IV i V
- zatrzymała je cenzura kościelna
- księga V nie została dopuszczona do druku, ponieważ Frycz proponował w niej między innymi obciążenie klasztorów kosztami utrzymania szkół
Mikołaj Sęp Szarzyński
- syn podstolego lwowskiego, żył w latach ok. 1550-1581
- odebrał bardzo staranne wykształcenie (m. in. we Lwowie i w Wittenberdze)
- poeta późnego renesansu, poeta religijny
- w młodości był prawdopodobnie zwolennikiem reformacji
- jego utwory ze zbioru poezji „Rytmy, albo Wiersze polskie” (jedyny zachowany zbiór utworów tego autora) zostały wydane przez brata autora dopiero po jego śmierci
- na „Rytmy...” składa 6 sonetów, 6 parafraz Psalmów Dawida, 9 pieśni oraz inne drobne utwory
- twórcy renesansu dostrzegali kruchość żywota ludzkiego, lecz nie odrzucali uciech ziemskich
- Sępa różni od nich pogląd, że wszystkie „niestałe dobra” są przeszkodą w zjednoczeniu z Bogiem i zasłużeniu na szczęśliwą wieczność
- Sonet IV „O wojnie naszej...”
- o sensie życia ludzkiego decyduje walka
- na ziemi nie da się zaznać szczęśliwości
- szatan (hetman ciemności) i pokusy cielesne, fizyczne starają się nas zniszczyć
- przeciwko człowiekowi jest też jego ciało
- byt duchowy jest zwierzchni nad cielesnym
- w człowieku walczą dwie siły: dążąca do zaspokojenia potrzeb fizycznych oraz dążąca do celów wyższych
- człowiek nie ma wpływu na te siły, prosi Boga o pomoc
- człowiek toczy walkę nie przynoszącą mu żadnych korzyści
- Sonet V „O nietrwałej miłości...”
- ciężko jest nie kochać, jak i kochać, bo człowiek kochający ma fałszywy obraz przedmiotu swego uczucia
- niemożliwe jest zaspokojenie wszelkich potrzeb doczesnych z czystym sumieniem (bez obawy o życi pośmiertne)
- trudno jest kochać Boga, ponieważ nie widzi się go
- nawiązanie do motywu kruchości ludzkiego życia
- na miłość zasługuje to, co wieczne, niepodlegające upływowi czasu, to, co jest celem miłości - wieczna i prawa piękność
- „Cóż będę czynił [...] Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?” - z sonetu IV - charakterystyka człowieka skazanego przez swoją naturę na pokusy i klęski
- Sęp zastępuje renesansowy irenizm pochwałą walki o zwycięstwo ideałów chrześcijańskich
- pieśni rycerskie wskazują, że szlachcicowi najbardziej przystoi walka z niewiernymi
- jego utwory zapowiadają styl barokowy
Szymon Szymonowic
- urodził się w rodzinie mieszczańskiej, żył w latach 1558-1629
- później uzyskał szlachectwo
- był poetą dwujęzycznym
- napisał między innymi 20 sielanek
- sielanka
- inaczej idylla (gr. eidyllion - obrazek) lub bukolika (gr. bukolos - pasterz)
- nazwa została wprowadzona właśnie przez Szymonowica
- utwór tematycznie powiązany z życiem pasterzy, rolników, myśliwych
- miały zwykle formę lirycznego monologu poprzedzonego opisem lub dialogiem
- czasem był to dialog (sielanka udramatyzowana) lub formy narracyjne (sielanka epicka)
- sielankę wyróżnia wizja świata pogodnego, miłego, wdzięcznego, nie zakłóconego troską
„Żeńcy”
- sielanka realistyczna, będąca częścią zbioru „Sielanki”
- zbiór wydany w 1614 r.
- sielanki pokazują obraz wsi polskiej końca XVI w.
- poeta przyjmuje postawę moralizatorską - usiłuje pokazać drogi reform społecznych
- „Żeńcy”
- opowieść o robotnicach pracujących na polu w czasie żniw pod okiem bezlitosnego Starosty
- wiejskie kobiety rozmawiają między sobą o sprawach związanych z życiem na wsi, o pracy i swym losie
- częste pieśni przerywające dialog pocieszają i łagodzą ludzi, przekazują wiedzę o życiu i sprawach moralnych
- pieśni są sposobem na starostę, a w pojęciu ogólniejszym - na los chłopa
- okrutny „ekonom” jest tłumaczony złym wpływem swojej żony
- prości ludzie chcą żyć w świecie, w którym obowiązują podstawowe wartości moralne i etyczne, chcą normalnie czuć i kochać
- sytuacja chłopa jest pokazana „nieidyllicznie”, lecz mimo to utwór nie przestaje być sielanką
Łukasz Górnicki
- był synem niezamożnego mieszczanina, żył w latach 1527-1603
- zdobył wykształcenie na studiach we Włoszech
- w 1561 uzyskał nobilitację, znacznie pomnożył swój majątek
„Dworzanin polski”
- parafraza włoskiego „Dworzanina” („Il Cortegiano”) Baltazara Castiglione, przystosowana do polskich warunków i potrzeb
- utwór ten jest klasycznym przykładem adaptacji tekstów obcych
- zgodnie z formułą adaptacyjną można i trzeba obce utwory dostosowywać do polskiej rzeczywistości - dzięki temu propaguje się język narodowy, wzbogaca literaturę i kulturę
- dialog na pograniczu prozy narracyjnej
- jest to „zwierciadło życia” (speculum vitae) - obraz człowieka
- „Il Cortegiano”
- jest to rozmowa 25 osób (przedstawiciele kleru, rycerstwa, artyści, cztery damy) o literaturze, języku, miłości, o ustroju, pokoju, wojnie
- temat i sami rozmówcy kształtują idealnego człowieka epoki - człowieka wykształconego i wytwornego
- sama umiejętność prowadzenia sporu jest już pożądana
- teoria wdzięku (grazia) - na wdzięk składa się takt, naturalność i nonszalancja
- „Dworzanin polski”
- akcja toczy się na krakowskim dworze biskupa i kanclerza koronnego Samuela Maciejowskiego w roku 1549
- rozmowa dziewięciu konkretnych osób (był w wśród nich np. Kochanowski) - w rzeczywistości osoby te nigdy nie zeszły się na rozmowę w takim gronie, lecz było to możliwe
- poglądy Górnickiego wyraża Wojciech Kryski
- w dialogu nie biorą udziału żadne kobiety - w Polsce miały niską pozycję społeczną
- piękna obrona języka polskiego, mimo nieukrywania jego niedoskonałości
- kwestie religijne zostały pominięte
- budowa: 4 księgi:
- księga I: przymioty dworzanina
- księga II: facecje i anegdoty, takt i wdzięk
- księga III: portret dwornej pani
- księga IV: cele dworzanina
- dworzanin
- jest ambasadorem swego pana, więc ma prezentować najwyższą kulturę, aby godnie reprezentować pana
- jeśli pan nie posiada jakiejś cechy, to dworzanin musi ją mieć
- musi mieć dobre urodzenie i wykształcenie erudycyjne: znajomość języków i literatury
- jest zależny od pana
- kobieta - dobrze urodzona, pełna wdzięku, dowcipna, kobieca, a nie kłamliwa, marudna, kłótliwa
Piotr Skarga
- wł. Piotr Powęski
- żył w latach 1536-1612
- Jezuita, kaznodzieja, teolog, absolwent Akademii Krakowskiej
- rzecznik kontrreformacji (wyjątkowo nietolerancyjny religijnie) oraz wzmocnienia władzy królewskiej - chciał prawie absolutnej władzy króla
- jednocześnie był zwolennikiem reform społecznych
- w imieniu króla Zygmunta III pertraktował z uczestnikami rokoszu Zebrzydowskiego
- nielubiany przez szlachtę
- oprócz „Kazań sejmowych” napisał między innymi „Żywoty świętych”
„Kazania sejmowe”
- proza religijna, osiem kazań napisanych po sejmie 1597 r.
- oskarżenie szlachty o skłonność do anarchii i niemoralność
- kazania nie były wygłaszane i zostały dostrzeżone dopiero przez potomnych
- piękny język „Kazań” wynika ze znajomości retoryki (sztuki pięknej wymowy) przez Skargę - konstrukcja perswazyjna
- kazanie II „O miłości ku ojczyźnie” - wyliczenie sześciu chorób trawiących organizm Rzeczypospolitej
- są to: nieżyczliwość dla kraju, swary i brak zgody, odstępstwo od prawdziwej wiary, słaba władza królewska, złe prawo oraz grzechy i złości jawne
- Rzeczpospolita jest przyrównana do tonącego okrętu: tylko „głupi tłomoczki swoje i skrzynie swoje opatruje i na nich leży”
- apele o zwalczanie herezji i odszczepieńców
- proponował uzależnienie państwa od Kościoła, ale był też zwolennikiem reform społecznych
- patriotyzm
- w średniowieczu pojmowany jako posłuszeństwo królowi, walka dla Boga, króla, ojczyzny
- nowe znaczenie w renesansie: miłość do kraju i ludzi w nim żyjących
- kazanie VIII „O szóstej chorobie Rzeczypospolitej”
- Skarga wymienia wszystkie grzechy szlachty, między innymi: kupowanie wymyślnych ubiorów dla kobiet, wyzysk chłopa, brak umiłowania ojczyzny, kazirodztwo, cudzołóstwo, krzywoprzysięstwo, poddawanie się herezjom itd.
Biernat z Lublina
- zwolennik reformacji
- jeden z najwybitniejszych twórców literatury plebejskiej (mieszczańsko-ludowej)
- uznawany za autora pierwszych polskich książek
- „Raj duszny” 1513 - poczytny modlitewnik
„Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego z przypowieściami jego” 1522
JAN KOCHANOWSKI
1530-1584
Spis treści
Wizerunki Boga
Natura
Filozofia życiowa
Światopogląd
Poglądy na sprawy polityczne i społeczne
Treny
poecie i poezji
miłości
Wizerunki Boga
- fraszka 3, I „O żywocie ludzkim”
- „Fraszki to wszytko, cokolwiek myślimy,
fraszki to wszytko, cokolwiek czynimy”
- deus ridens - Bóg śmiejący się z ludzi i ich porządków (pojęcie wzięte ze starożytności)
- rzeczy ziemskie („zacność, uroda, moc, pieniądze, sława”) przemijają
- ludzie to kukiełki, marionetki na scenie życia, które Bóg - reżyser świata zdejmuje, gdy mu się znudzą
- fraszka 101, I „O żywocie ludzkim”
- „Wieczna myśli”
- deus logos (Bóg słowo „wieczna myśli) - pojęcie abstrakcyjne
- deus ridens - Bóg świetnie się bawi obserwując widowisko ludzkiego życia na ziemi
- autor wyraża chęć popatrzenia na tych ludzi uganiających się za mało dla Boga znaczącymi błahostkami, bez związku emocjonalnego z nimi
- pieśń 25, II „Hymn do Boga”
- „Czego chcesz od nas Panie, za twe hojne dary”
- deus artifex (Bóg architekt, stwórca)
- artifex maximus - Bóg jest artystą, a świat jest dziełem sztuki, gdyż jest funkcjonalny, dobry, panuje w nim ład i harmonia (kołowrót natury, porządek dnia i nocy, morza i lądu)
- człowiek ma dbać o to, co mu dał Bóg, pomnażać jego dary
- pieśń ta jest manifestem humanistycznej religijności, dowodzi, że autor nie dał się wplątać w spory religijne
- istotą tego utworu jest wygłoszenie pochwały Najwyższego poprzez pochwałę widzialnego świata
- człowiek przyjmuje postawę pokory i wdzięczności
- panteizm renesansowy
- fraszka 72, III „Modlitwa o deszcz”
- „Wszego dobrego Dawca i Szafarzu Wieczny”
- Bóg szafarz - dawca „wszego dobrego”
- poprzez prośbę o deszcz ukazany jest stosunek ludzi do Boga
- ludzie wierzą w Jego dobroć, niezawodność i wielką moc
- jest to utwór pochwalny - Bóg jest tym, który szafuje łaskami i nie można się na nim zawieść (fundament optymistycznego światopoglądu Kochanowskiego)
- pieśń 1, II „O potopie”
- „Przeciwne chmury niebo nam zakryły”
- utwór opisuje zgodnie ze Starym Testamentem historię potopu
- wyrażona jest obawa, że to, co stworzył Bóg, wcale nie jest niezniszczalne
- wszystko stracimy, jeżeli nie zaczniemy żyć bardziej bogobojnie
- gniew Boży jest straszny
- w napadzie furii Bóg może zarwać przymierze
- pokazane dwa wizerunki Stwórcy:
- część pierwsza - Bóg karzący za grzechy, srogi
- część druga - Bóg miłosierny, przebaczający
- tren XVII
- napisany w konwencji gatunkowej psalmu
- poeta upatruje w klęsce karę bożą, która spadła na niego bez powodu
- wydaje mu się, że żył bogobojnie, nie wie, czym zawinił
- im człowiek czuje się bezpieczniejszy, tym kara boska bardziej go dotyka
- autor mówi, jakiego doznał szoku, gdyż żył cicho, spokojnie, na uboczu
- cierpienie nie zawsze jest karą na grzechy - nawiązanie do historii Hioba
- Bóg karzący człowieka sprawiedliwego
- tren XVIII
- autor w klęsce zaczyna upatrywać własną winę
- podmiot zbiorowy - ludzie - nawiązanie do przypowieści o synu marnotrawnym
- podmiot liryczny podejmuje ton pokutny, odrzuca bunt
- wychwala Stwórcę i błaga o litość, gdyż bardzo cierpi
- Bóg - ojciec (karzący, lecz miłujący), Pan
- gdy nastają szczęśliwe czasy, człowiek zapomina o Bogu
- fraszka 76, III „Człowiek Boże igrzysko”
- „Nie rzekł jako żyw...”
- człowiek jest bożym igrzyskiem, jest zabawką dla Boga, rozśmiesza Go swoim zachowaniem
- człowiek wywyższa się, gdyż Biblia nauczyła go, że został stworzony na podobieństwo Boże
- „Oko śmiertelne Boga nie widziało”
- część I
- Bóg - twórca porządku świata
- autor stwierdza, że żaden śmiertelny człowiek nie widział Boga, lecz mimo to każdy wie, że On istnieje, gdyż przejawia się we wszystkim, co nas otacza
- szereg pytań retorycznych, dzięki którym można uznać rękę boską we wszystkim
- cześć II
- Bóg - sędzia sprawiedliwy
- Bóg ma swoje tajemnice, gdyż zawsze dzieje się tak, że sprawiedliwość zwycięża
- ukazany jest wzór wychowania dzieci - surowo, w wierze
- namawia do walki w obronie wiary, każdy musi umrzeć, a gdy śmierć za Boga jest najpiękniejsza
- wspomina wielkich bohaterów: Achillesa, Heraklesa, Hektora
Natura
- fraszka 6, II „Na lipę”
- „Gościu siądź pod mym liściem”
- możemy mówić o uosobieniu lipy - oznacza to jej wywyższenie
- stwierdzenie, że natura (lipa) jest przychylna człowiekowi:
- daje nam schronienie (cień)
- korzyści materialne (miód)
- przyjemności estetyczne (śpiew ptaków)
- Kochanowski chwali naturę, bo jest mu przychylna
- naturę tu przedstawioną charakteryzuje zmysłowość: oddziaływuje na węch, słuch, smak, wzrok
- stosunek człowieka do natury: życie w harmonii z naturą daje poczucie spokoju, szczęścia, człowiek odzyskuje siłę i radość życia
- fraszka 106, II „Na most Warszewski”
- „Nieubłagana Wisło, próżno wstrząsasz rogi”
- natura ujarzmiona przez człowieka, człowiek potrafi ją sobie podporządkować
- podziw i zachwyt dla myśli ludzkiej
- pieśń „Hymn do Boga”
- „Czego chcesz od nas Panie”
- natura jest piękna, jest odbiciem boskiej doskonałości
- odzwierciedla klasyczny ideał piękna - panuje w niej ład i harmonia
- człowiek używa rozumu zgodnie z zasadami i nakazami Boga
- natura dzika została ujarzmiona i opanowana przez człowieka siłą jego rozumu
- panteizm renesansowy
- nieskończoność świata
- świat nie może być ujęty w ludzkie pojęcia
- wszystkie jego elementy są równe
- jedność świata
- materia świata jest jednego rodzaju
- jej części są spojone w całość przez siłę duchową
- życie świata
- każda cząstka jest obdarzona życiem i duszą
- świat jest zespołem sił żywych - to, co żywe, jest wolne
- harmonijność świata
- świat jest harmonijny, gdyż jako obraz Boga jest doskonały
- poszczególne jednostki są niedoskonałe, ale jego doskonałość wyraża się w całości
- jednostki są też śmiertelne, ale świat jest wieczny
- „Pieśń Świętojańska o Sobótce”
- ukazane jest święto Sobótki obchodzone w Czarnolesie
- 12 panien śpiewa 12 pieśni
- Kochanowski łączy opisy przyrody ujarzmionej, podporządkowanej człowiekowi z opisami natury dzikiej, nieodkrytej, toposu arkadyjskiego
- ukazuje Czarnolas jako arkadię
- jest ufny w stosunku do natury
- pieśń panny IV - motyw arkadyjski - panna rwie kwiatki na wianek, który wkłada na głowę kochanka
- pieśń panny VI - topos arkadyjski
- pasterze pasący owce, pasterz i pasterka
- nieujarzmiona ręką człowieka ziemia, na której żyją jedynie górale
- pieśń panny VIII - obraz arkadyjski (kostium pasterski)
- pieśń panny XII - sielanka konwencjonalna
- „wsi spokojna, wsi wesoła...”
- pochwała wsi
- człowiek na wsi żyje uczciwie, zgodnie z naturą, jest panem swego życia, ma poczucie bezpieczeństwa
- zawodowi rolnika (ponadstanowy żywot na wsi) przeciwstawiane są zawody dworzanina, marynarza
- autor mówi o wsi za pomocą najprostszych środków wyrazu
- pochwała pracy - wartości nadającej sens życiu ludzkiemu
- ziemianin może oglądać plony swojej pracy i daje mu to radość
- wymienione są typowo wiejskie przyjemności: jazda konno, łowienie ryb
- pojawiają się elementy toposu arkadyjskiego - aby pokazać, że wieś (np. Czarnolas) jest najszczęśliwszym miejscem na ziemi
- nakaz wychowania młodzieży w cnocie
- pochwała stanu małżeńskiego
- pieśń zamyka się ponownym stwierdzeniem, że tego, co daje wieś nie da się opisać
Filozofia życiowa
- charakteryzuje ją synkretyzm - eklektyzm filozoficzny
- składa się na nią
- stoicyzm
- epikureizm
- filozofia chrześcijańska
- jest filozofią praktyczną
- jego wzorem był Horacy
- nie podaje gotowych wzorów postępowania, a jedynie receptę na życie
- celem życia ludzkiego jest osiągnięcie szczęścia, krótki czas życia należy do nas i do Boga, mamy go wykorzystać w pełni, jednym z podstawowych warunków spełnienia jest miłość
- zasada mierności - nie uganianie się za sławą, pieniędzmi, nieuleganie żądzom
- carpe diem
- czas na ziemi jest czasem danym człowiekowi, czasem, który trzeba rozsądnie wykorzystać
- mimo iż Bóg kieruje naszymi losami, człowiek wciąż może decydować o niektórych sprawach
- Bóg dał człowiekowi rozum, więc w swych działaniach człowiek ma obowiązek się nim posługiwać
- zasada złotego środka
- Kochanowski powtarza słowa Horacego „Chadzaj zawsze ścieżką złotą"
- człowiek powinien trzymać się złotego środka, nie popadać w skrajności
- apatyczny mędrzec
- symbol starego człowieka znającego życie, doświadczonego przez nie, niewrażliwego już na ciosy losu
- stoicki ideał człowieka
- Kochanowski uważał, że nad namiętnościami i uczuciami ludzkimi można zapanować - pogląd ten zmienił po śmierci brata Kaspra i potem córki Urszuli
- fraszka 37, III „Na dom w Czarnolesie”
- apostrofa do Boga
- hołd zasadzie mierności
- prosi Boga o możliwość mieszkania w ojczyźnie, dostatniego życia według zasad moralnych, posiadania ludzkiej życzliwości, dożycia spokojnej starości
- człowiek ma dbać o to, co stworzył Bóg i pomnażać jego dary
- fraszka 1, III „Do gór i lasów”
- zawiera elementy autobiografii
- autor zwraca się do miejsc, które widziały jego młodość
- każdy z przyjemnością wspomina swoje dzieciństwo
- Kochanowski zwraca uwagę na fakt, jak wszechstronnie żył - przeżył wszystko, co los mu podarował
- co jakiś czas musimy stać się innymi ludźmi
- namawia do stosowania zasady carpe diem
- pieśń 3, I „Dzbanie mój pisany...”
- anakreontyk - pieśń biesiadna
- parafraza „Ody do amfory” Horacego
- stwierdzenie, że bardzo istotną wartością w życiu jest umiejętność dzielenie życia na czas zabawy i czas życia statecznego
- autor nie gani tych, którzy lubią wino, stwierdza, że było ulubionym napojem wielu wybitnych filozofów starożytności
- wino czyni ludzi milszymi, bardziej tolerancyjnymi, wprowadza element zabawy, daje nadzieję tym, którzy już ją utracili, może sprowokować do dyskusji, pobudzić do miłości, żartu, czasami nawet do snu
- pieśń 9, II „Nie porzucaj nadzieje”
- fortuna zależy od Boga
- zmiany należy przyjmować ze spokojem, bo to są dary od Stwórcy
- kołowrót czasu - po złych chwilach przychodzą dobre
- zima u Kochanowskiego symbolizuje zło, wiosna dobro
- pieśń 9, I „Chcemy sobie być radzi”
- na pierwszy rzut oka pieśń biesiadna, jednak później okazuje się pieśnią refleksyjną
- zaczyna się żądaniem przyniesienia wina i jadła
- fortuna jest zmienna, nie wiemy co nas czeka w przyszłości, więc bawmy się i korzystajmy z chwili
- należy gospodarować rozsądnie, gdyż w każdej chwili możemy wszystko stracić
- cały czas wspomina, że trzeba liczyć się z fortuną, gdyż ktoś wywyższony może nagle zostać poniżony
- nie należy z tego powodu rozpaczać, gdyż to wszystko jest nam zsyłane przez Boga
- trzeba szczęście i nieszczęście znosić godnie
- szczęście nie jest wieczne, ale można je osiągnąć przez życie cnotliwe, uczciwe, należy unikać wszelkich emocji
- „Chwalę szczęście stateczne”
- podróż statkiem symbolizuje życie
- podmiot mówi, że nie zabiega o rzeczy materialne, gdyż mogłyby się stać powodem jego zguby
- zalecenie zachowania zasady złotego środka i podchodzenie do wszystkiego bez emocji, z dystansem
- pieśń 20, I „Miło szaleć, kiedy czas po temu”
- pieśń chwaląca szaleństwo, kiedy jest na nie czas (w młodości)
- mądrość zdobywa się z wiekiem
- pochwała jedzenia i wina
- nie należy się w zabawie wywyższać, gdy szalejemy, jesteśmy równi
- w życiu każdego jest czas na zabawę i powagę
- nie wiadomo, co przyniesie dzień następny, nie zależy to od nas, dlatego trzeba się bawić
Światopogląd
- światopogląd Kochanowskiego jest optymistyczny
- fortuna
- siła niebezpieczna dla człowieka, gdyż przynosi niespodziewane zmiany
- Kochanowski lęka się tej siły
- sposobem na fortunę jest postawa stoicka: należy zachowywać obojętną twarz zarówno w szczęściu jak i w nieszczęściu
- opatrzność boska
- siła przeciwstawiana fortunie
- jest to moc pozytywna, pochodząca od Boga, można jej zaufać
- hierarchia wartości
- wysoką wartość ma praca
- życie zgodnie z naturą (życie ziemianina, na wsi)
- harmonia, doskonałe prawa natury
- dla człowieka najważniejsze są prawa moralne
- „czyste sumienie” jest podstawą szczęścia
- uczciwość i dobre stosunki z innymi ludźmi
- najprostszą drogą do osiągnięcia sławy jest służba ojczyźnie
- życie ma tylko wtedy sens, kiedy każdy robi to co lubi i to, co umie
- poglądy na temat życia dworskiego
- elegia „Uprawiam łan ojczysty, żegnaj złudny dworze”
- życie ziemianina jest spokojne, pełne harmonii
- autor pragnie być wolny: wieś w przeciwieństwie do dworu daje mu taką możliwość
- na dworze znajdują się dworzanie i dworacy:
- dworzanin do człowiek pełen godności
- dworak niszczy innych by osiągnąć swój cel, zdobywa coraz wyższe stanowiska, robi karierę ciągle się podlizując
- wiersz „Marszałek”
- ziemianin ma mniejsze dochody, ale za to jego życie jest spokojniejsze i bardziej uczciwe
- ważny jest umiar we wszystkim, co się czyni
- życie na wsi jest przyjemne i daje człowiekowi spokój
- elementy światopoglądu w pieśniach
- pieśń 18, I „Czołem za cześć, łaskawy mój panie sąsiedzie”
- Kochanowski wyraża swój stosunek do pijaków
- gardzi tymi, którzy nie potrafią zachować umiaru w piciu
- nienawidzi tego, że przyjąć gościa znaczy upić się z nim
- pijaństwo bez umiaru jest przeciw naturze, gdyż odbiera nam rozum
- tylko barbarzyńcy nie potrafią tak pić, żeby się nie upić
- humanista to człowiek, który panuje nad namiętnościami
- przeciwstawienie: barbarzyństwo - ogłada
- pieśń 2, I „Serce roście”
- kołowrót natury jest tu przywołany, aby podkreślić stałość
- ma ona ukazywać dwie postawy:
- człowiek „sumienia całego” może być szczęśliwy, spokojny
- człowieka, którego gryzie „mól zakryty”, ma nieczyste sumienie, nie jest szczęśliwy, nigdy nie osiągnie spokoju
- pieśń 19, II „Pieśń o dobrej sławie”
- postawione jest pytanie, czy jest ktoś, kto ponad sprawy doczesne stawia dobrą sławę, a celem jego życia jest zasłużenia na szacunek potomnych
- Bóg dał człowiekowi rozum odróżniając go od zwierząt - nie należy więc wegetować jak zwierzęta, tylko korzystać ze swoich zdolności
- autor postuluje życie zgodnie z zasadami rozumu, aby zasłużyć na „dobrą sławę”
„Służmy poczciwej sprawie, a jako kto może,
Niech ku pożytku dobra wspólnego pomoże”
- zachęca do robienia tego, co się potrafi najlepiej, aby w ten sposób zyskać szacunek u potomnych
- jednostka i jej dobra sława zostają postawione wyżej niż patriotyzm (sprawa drugorzędna)
- ważna jest jakość uczynków, nie ilość: „Zwycięstwo liczby nie chce, męstwa potrzebuje”
- pieśń 12, II „Pieśń o cnocie”
- cnota jest sama w sobie nagrodą
- człowiek często zazdrości innym cnoty, dlatego stara się ją przesłonić
- nie trzeba przejmować się, jeżeli na ziemi nasza cnota nie zostanie dostrzeżona - przed Bogiem nic się nie ukryje
- najprostszą drogą do uzyskania cnoty jest służba ojczyźnie
Poglądy na sprawy polityczne i społeczne
- Kochanowskiego cechował indyferentyzm polityczny - całkowity brak zainteresowania sprawami polityki
- „Zgoda”
- transkrypcja mowy Padniewskiego wygłoszonej na sejmie w 1562
- Zgoda (siła kosmiczna) przychodzi do Rzeczypospolitej, jest do tego zmuszona przez upadek państwa, chce pogodzić zwaśnione strony, gdyż cierpi na tym Rzeczpospolita
- kłótnie w Polsce związane są ze sprawami kościelnymi
- sądy nie spełniają swej roli, ponieważ rozważane są tam sprawy religijne
- Zgoda zwraca uwagę na fakt, iż szlachta traci wolność
- mówi, że Polska ma bardzo złe stosunki z sąsiadami, a oni tylko patrzą jak pozbawić ją wolności
- Polska ma tylu wrogów, ilu sąsiadów
- w Polsce nikt nie wykonuje swoich obowiązków:
„Wszyscyście odstąpili od swego urzędu,
Więc też, gdzie się obrócisz, wszędzie pełno błędu”
- duchowni prowadzą niemoralny tryb życia, nie dają przykładu ludziom, celem dla nich są pieniądze, nie czytują Biblii itp.
- świeccy natomiast bawią się w rozstrzyganie spraw religijnych
- szlachta uprawia ziemię (zachowuje się tak, jak chłopi) zamiast bronić granic przez najeźdźcami
- Zgoda prześmiewczo proponuje, by wyprawić duchownych do obrony granic, a szlachtę umieścić w katedrze - ironicznie przedstawione przekonanie, że każdy powinien wrócić do swoich obowiązków
- jeśli tak się stanie, Rzeczpospolita znów stanie się potężna i bogata, a wraz z nią i jej mieszkańcy
- „Satyr albo dziki mąż”
- utwór dedykowany Zygmuntowi Augustowi - transkrypcja mowy Myszkowskiego z sejmu 1563
- Satyr musi opuścić polskie lasy, gdyż są wyrąbywane i niszczone
- drewno jest sprzedawane - ludzie gonią za pieniądzem, jak tak dalej pójdzie, nie będzie czym napalić w piecu
- w Polsce nie ma już nikogo prócz kupców i rolników
- nie ma już szlachty, gdyż zmieniła się w chłopów
- w dawnej Polsce nikt nie potrzebował złota, ludziom wystarczała dobra sława, którą można było zdobyć w walce - to ona, a nie pieniądze, była prawdziwą wartością
- kiedy Polska miała rycerstwo, była wielka i silna
- teraz szlachta nie potrzebuje broni, bowiem zamieniła ją na pługi, odstawiła cnoty rycerskie
- Satyr kończy stwierdzeniem, że nikt go i tak nie posłucha i jego wypowiedź i tak nie ma właściwie żadnego sensu
- pieśń 5, II „Pieśń o spustoszeniu Podola”
- pieśń żalu i bólu patriotycznego związanego z najazdem Tatarów na Podole
- jest mowa o niewypełnionym przez szlachtę obywatelskim obowiązku pilnowania granic
- Kochanowski posługuje się perswazją (wolą przekonywania)
- chce nakłonić szlachtę do wypełniania swoich obowiązków
- podmiot liryczny wyjawia swoje zaangażowanie i chce poprzez to zainteresować tematem - czytelnik ma poczuć, że to do niego właśnie odnosi się ten tekst
- uświadamia Polakom, że dokonano haniebnego czynu
- Tatarzy traktowani są z najwyższą pogardą, wstrętem, nazywani „psami bisurmańskimi”
- kontrastuje to z opisem kobiet polskich wziętych w jasyr, nazwanych „pięknymi łaniami”
- chęć wzbudzenia emocji: odrazy i poczucia winy
- obniżona wartość bojowa i kulturowa Turków celem zawstydzenia Polaków
- Tatarzy nie budują miast ani wsi
- zbójcy, pod kotarami tylko w polu siedzą
- pytanie jak damy radę Turkom, skoro nie dajemy rady Tatarom
- szlachta zamiast bronić granic ciągle ucztuje
- najpierw należy zwyciężyć, potem ucztować
- proponuje przekuć talerze na talary i dać pieniądze żołnierzom
- Kochanowski cieszy się, że jest przysłowie „Polak mądry po szkodzie”, ale obawia się, że trzeba je będzie zweryfikować:
„Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi”
- jeżeli zagrożone są granice Polski, to zagrożona jest cała Polska i każdy Polak powinien czuć się moralnie odpowiedzialny za tę sytuację, powinien czuć hańbę i wstyd, gdyż nie został dopełniony podstawowy obowiązek obywatelski
- „Odprawa posłów greckich”
- tragedia polityczna
- Kochanowski pragnął naśladować tragedię starożytną, lecz nie udało mu się odtworzyć napięcia, jakie było charakterystyczne dla tej tragedii
- posłowie króla Sparty przybywają do Troi po Helenę
- Parys-Aleksander przekupuje członków rady, aby Helena została w Troi
- Antenor
- nie daje się przekupić
- wzór obywatela
- nieprzekupny, szlachetny, budzi szacunek
- interesuje się polityką wewnętrzną i zagraniczną kraju
- jest przeciwnikiem wojny, ale gdy Troja jest zagrożona, staje do walki
- jest patriotą - uważa, że jeżeli należy wybierać między dobrem państwa, a dobrem osobistym należy wybrać dobro państwa
- Parys-Aleksander
- królewicz trojański należący do złotej młodzieży
- w jego mniemaniu jego szczęście jest ważniejsze od dobra państwa
- wybiera Helenę i zgubę Troi
- Iketaon
- demagog sejmowy
- dowodzi opierając się na fałszywych przesłankach, dzięki temu udaje mu się przekonać radę, aby zatrzymała Helenę
- pieśń chóru „Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie”
- władza nie jest przywilejem, ponieważ wiąże się z odpowiedzialnością
- wszelka władza pochodzi od Boga
- monolog Ulissesa „O nierządne królestwo”
- mówi o Troi, państwie wrogim, zwraca się do Boga, aby zawsze dane mu było walczyć z takimi ludźmi
- Troja - nierządne królestwo
- stwierdza, że prawa są tam nic nie warte, są łamane
- najwyższe wartości nie są w cenie
- ludzie nie są uczciwi
- cnota ma swoją cenę w złocie, można za nie kupić wszystko
- nie rozumie, dlaczego Aleksander niszczy królestwo dla swojej prywatnej sprawy,
- mówi, że młodzież to wrzód na ciele Troi
- „złota młodzież” - darmozjady dające zły przykład reszcie młodzieży
- zbytek i brak pracy sprawiają, że młodzież staje się grzeszna i nieprzydatna dla ojczyzny: nie uniosą zbroi, nie wytrzymają na nocnej warcie
- istnieją dwie teorie tłumaczące powstanie dramatu i jego interpretację
- utwór mówi o Troi i jest próbą napisania dramatu bezpośrednio związanego z literaturą starożytną
- utwór mówi o Polsce, nie o Troi
- obrady rady to obrady sejmu, marszałkowie stukają laskami o ziemię, posłowie rozstępują się, by zagłosować
- Priam nosi cechy Zygmunta Augusta - jest niezdecydowany
Treny
- tren (gr. theanos - lament)
- gatunek poezji funeralnej (pogrzebowej)
- utwór religijno-poetycki o charakterze żałobnym i tonie elegijnym
- w starożytności związany był z pochwałą osoby zasłużonej, miały charakter pochwały zmarłego, który zasługiwał na wywyższenie (np. poeci opiewali swych mecenasów)
- treny tradycyjne (greckie) miały ściśle określony układ wewnętrzny:
- pochwała cnot i zalet zmarłego
- wielkość poniesionej straty
- demonstracja żalu
- pocieszenie
- napomnienie, pouczenie
- „Treny” Kochanowskiego traktowane jako całość odpowiadają temu schematowi
- w starożytności treny pisali Pindor i Owidiusz
- nowatorstwo „Trenów” Kochanowskiego
- napisał je na cześć trzyletniej dziewczynki, co było bardzo źle przyjęte
- nie był to pojedynczy utwór, ale cykl trenów
- zmiany światopoglądu Kochanowskiego
- zmiany światopoglądu, które znalazły odzwierciedlenie w Trenach, miały związek nie tyle ze śmiercią Urszuli, ile z wewnętrznym dojrzewaniem autora
- wcześniej Kochanowski był zwolennikiem stoicyzmu
- po śmierci bliskich zaczął uważać, że prawdziwego cierpienia nie można ukryć
- poddaje w zwątpienie ideał apatycznego mędrca
- dochodzi do wniosku, że cnota nie broni przed cierpieniem
- w nowym, zmienionym światopoglądzie Kochanowskiego znajduje się miejsce na cierpienie
- cierpienie staje się uczuciem ludzkim, równym radości, które człowiek może znosić z godnością
- polemika z Cyceronem
- problem ludzkiego prawa do rozpaczy
- tren I
- Kochanowski nie zgadza się ze stwierdzeniem, że nie warto płakać
- mówi, że nie wie, co łatwiejsze: płakać jawnie czy udawać, że nic się nie stało i walczyć ze swoją naturą, która żąda łez
- Cyceron twierdzi, że wyzbycie się cierpienia jest łatwe w momencie, kiedy zdamy sobie sprawę, że nic nam to nie daje - pisał: „zmartwienie nie jest czymś naturalnym, lecz wynika z wyobrażenia”
- tren II
- Kochanowski buntuje się przeciwko stwierdzeniu Cycerona, że zmysły ludzkie uzależnione są w każdej chwili od losu, jaki Bóg gotuje człowiekowi
- pisze, że to szczęście, które za nami chodzi decyduje o naszym smutku bądź radości
- tren XVI
- „Człowiek nie kamień”
- Cyceron z tego stwierdzenia wyciąga wniosek, że równowagę duszy ludzkiej może przywrócić tylko filozofia
- Kochanowski stwierdza, że filozofia jest człowiekowi niepotrzebna
- Treny mają być dowodem na to, że poezja jest lepszym pocieszycielem niż filozofia
- tren XVII - Kochanowski odpowiada bezpośrednio Cyceronowi, że nie można nie płakać, gdy coś zraniło nam duszę
- tren IX
- przekreśla możliwość szukania pocieszenia w mądrości, mimo iż mądrość jest obok cnoty najwyższą wartością humanistycznej wartości człowieka: mądrość źródłem samej cnoty
- mądrość nie chroni człowieka przed przeciwnościami losu (niezgodne z filozofią Cycerona)
tren I
- jest wprowadzeniem do całego cyklu
- wzywa wszelkiego rodzaju cierpienie
- śmierć córki pozbawiła go pociech i radości
- była niezgodna z prawami natury
- wygłasza tezę sprzeczną z zasadami stoicyzmu - jeżeli próżno płaczemy, to wszystko robimy próżno
- refleksja dotycząca sensu życia człowieka
- życie ludzkie jest błędem - „Błąd - wiek człowieczy!”
- nie ma ono sensu
- sens życia zabierany jest przez fakt przemijania
- uczucie bezradności, jakie towarzyszy ogromowi cierpienia towarzyszącego podmiotowi lirycznemu
tren II
- ukazany jest podmiot liryczny: poeta-ojciec
- stwierdza, że jeżeli miałby pisać coś dla dzieci, to wolałby pisać kołysanki, które matka śpiewa na łóżkiem swojego dziecka, niż treny, do pisania których zmusza go nieszczęście
- Prozepina: odniesienie do antyku
- poeta nie chciał nic nigdy pisać dla dzieci, bo obawiał się, że zostanie niedoceniony, teraz nie interesuje się tym wcale
„Nie chciałem żywym śpiewać, dziś umarłym muszę.”
- opłakując śmierć dziecka sam powoli umiera
- największą tragedią jest to, że wraz ze śmiercią Urszulki nie umarło uczucie ojca
tren III
- rozmowa liryczna ze zmarłą córką
- Kochanowski obwinia Urszulkę za to, że zmarła
- życie bez niej jest gorsze, dalszy sens życia widzi w śmierci
- prosi o to, aby przywitała go z otwartymi ramionami, gdy już będzie po tamtej stronie (tak jak witała go w domu)
tren IV
- Kochanowski uważa, że śmierć Urszulki naruszyła prawa natury
- zaczyna się apostrofą do niepobożnej (nie będącej z pewnością wolą Boga) śmierci, która kazała mu oglądać taką niesprawiedliwość
- Urszulka czyniła szczęśliwym poetę, który teraz czuje ból
- porównuje się z Niobe, która ponad wszystko kochała swoje dzieci
tren V - podkreślenie niesprawiedliwości śmierci
tren VI
- autor zwraca się bezpośrednio do córki
- porównuje ją z Safoną stwierdzając, że mogłaby być pierwszą prawdziwą polską poetką
- przedstawienie pożegnania umierającej z matką
tren VII
- apostrofa do ubrań Urszulki, przypominających mu córkę
- gdy Kochanowski na nie patrzy, cierpi bardzo
tren VIII - poczucie ogromnej samotności, pustki, która potęguje cierpienie
tren IX
- apostrofa do mądrości
- mądrość nie rozumie cierpienia, więc nie może pomóc
- rozumem nie można wytłumaczyć cierpienia
tren X
- punkt kulminacyjny w cyklu Trenów
- od tego trenu zaczynają one przybierać formę pocieszenia
- poeta poszukuje Urszulki w niebie, na wyspach, wiara w reinkarnację - zamiana w słowika
- zwątpienie w istnienie Boga i życie pozagrobowe
„gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest”
- od tego trenu zaczynają one przybierać formę pocieszenia
tren XI - cnota również nie ratuje człowieka przed cierpieniem
tren XII - wyrażony ogrom odwzajemnionego uczucia, którym rodzice darzyli swoje dziecko
tren XIII
- porównuje córkę do snu
- epitafium Urszulki
tren XIV - Kochanowski porównuje się do Orfeusza
tren XV
- zwrot do muzy
- prosi muzę poezji, aby ulżyła mu na chwilę w cierpieniu
- porównuje swoje cierpienie do cierpienia Niobe
tren XVI
- ukazana duma ludzka
- Bóg zesłał śmierć, która dotknęła człowieka
- polemika z Cyceronem (stoikiem)
- „człowiek nie kamień”, ma prawo do okazywania uczuć
tren XVII - porównuje swoją sytuację do sytuacji Hioba
tren XVIII
- zwiększa się dystans między człowiekiem a Bogiem
- porównuje swoją sytuację do sytuacji syna marnotrawnego
tren XIX albo Sen
- Matka Boska przychodzi do poety z Urszulką na rękach
- pociesza go mówiąc, że czas goi rany
- poeta znajduje pocieszenie
O poecie i poezji
- Na swoje księgi
- w utworach Kochanowskiego nie ma nic o bohaterach
- tworzy po to, by dawać radość, rozśmieszać i sprawiać przyjemność
- stwierdza, że we fraszkach nie porusza żadnej poważnej problematyki
- znajduje się tam wszystko to, co najmilsze i ma bawić
- najcenniejszą zapłatą dla autora jest uznanie
- fraszka 1, II „Ku muzom”
- apostrofa do muzy
- Kochanowski pragnie, by po jego śmierci przetrwała jego poezja, prosi o sławę u potomnych
- Kochanowski - człowiek, który poprzestaje na małym
- fraszka 29, III „Do fraszek”
- „Fraszki nieprzepłacone, wdzięczne fraszki moje”
- zwrot „fraszki nieprzepłacone” oznacza, że Kochanowski uważa je za bezcenne - zawierają w sobie wszystkie jego uczucia i całą mądrość
- mówi, że jeśli ktoś chce odgadnąć, o czym myślał kiedy je pisał, to jest głupcem
- czasami to, co wyraża w utworach, nie jest tym, co czuje
- mówi o sobie jako o rzemieślniku z dobrym warsztatem
- pieśń 7, II „Słońce pali”
- autor za pomocą metafory tworzy inny świat, ale rozumiemy go, mimo iż rządzą nim inne prawa
- autor silnie oddziaływuje na nasze emocje
- poeta tworzy własny świat, podczas gdy wierszokleta kleci rymy
- dedykacja do „Psałterza Dawidów”
- „I wdarłem się na skałę pięknej Kaliopy, gdzie dotychczas nie było znaku polskiej stopy”
- Kochanowski stwierdza, że jest pierwszym prawdziwym polskim poetą - przed nim byli sami wierszokleci
- poeta - Orfeusz - doświadczony własnym przeżyciem
- poezja służy temu, aby czuć się lepiej, przyjemniej
- jego utwory wskazują sens i drogę życia człowieka - lecz nie tworzy po to, aby nauczać
- psałterz dedykowany biskupowi krakowskiemu Piotrowi Myszkowskiemu
- motto do Pieśni
- „Nikomu albo raczej wszytkim swoje księgi daję”
- pieśni nie mają konkretnego adresata
- poeta pisze dla samego siebie, lecz jeśli ktoś zechce to czytać, sprawi to radość twórcy
- w starożytności uważano, że literatura powinna bawić, cieszyć, wzruszać i kierować się celem dydaktycznym - Kochanowski nie stosuje się do tego
- pieśń 24, II „Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony”
- parafraza „Ody łabędziej” Horacego
- twórczość daje poecie nieśmiertelność, poeta po śmierci zamienia się w ptaka
- przekonanie o własnej wartości, pewnym miejscu wśród najwybitniejszych poetów narodu polskiego
- poemat „Muza”
- „sobie śpiewam a muzom”
- poeta zmuszony jest śpiewać sobie, ponieważ ludzie nie lubią poezji, wolą zarabiać pieniądze
- ma jednak nadzieję, że w przyszłości jego twórczość zostanie doceniona
- ma to także drugie znaczenie - śpiewam sobie dla przyjemności
O miłości
- w życiu Kochanowskiego były trzy okresy, w których inaczej traktował miłość
- okres I
- dominuje erotyka o charakterze zmysłowym, radość, którą niesie kochanie
- nie oddzielał miłości fizycznej od zmysłowej
- fraszka 41, I „Na poduszkę” - mowa o zazdrości i tęsknocie
- fraszka 28, III „Do Magdaleny”
- „Ukaż mi się, Magdaleno...”
- odmiana erotyku zwana portretem
- używał znanych i powszechnie stosowanych epitetów
- okres II - okres miłości dojrzałej, głębokiego uczucia
- okres III
- miłość małżeńska
- pieśń 10, II „Może kto ręką sławy dostać w boju”
- dla człowieka Renesansu małżeństwo znaczyło stabilność
- funkcja mężczyzny to zapewnienie dostatku domowi
- funkcja kobiety to organizacja życia rodzinnego
- żona ma inne obowiązki niż mąż
- od kobiety zależy, czy rodzina zasługuje na szacunek wśród innych rodzin
- dzieci powinno się wychowywać na dobrych chrześcijan, ludzi uczciwych, porządnych obywateli
- w takim małżeństwie panuje harmonia
- 21 -