BAROK

Barok - Epoka uduchowiona, mistyczna, u podłoża filozofii leży poczucie przemijalności życia i kruchości istoty ludzkiej. Zwrot ku Bogu i religii, myśli o życiu pozaziemskim. Niepokój i ozdobność w sztuce (również słowa), celem - wyrażenie uczuć oraz zaszokowanie odbiorcy pomysłem. Szatan, piekło, śmierć - typowe motywy sztuki. Kontrreformacja - reakcja Kościoła wobec ruchów reformacji. Upadek nauki, edukacji młodzieży, rozwoju wiedzy.
Epoka baroku trwała w Polsce od schyłku XVI wieku do lat 40 wieku osiemnastego. Nazwa pochodzi z języka włoskiego (barocco=dziwny). Tak nazywano jedyną w swoim rodzaju perłę, łowioną u brzegów Portugalii - niezwykle cenną, bo rzadką, lecz o dziwnym kształcie, oryginalną, inną. Taki okazał się wiek XVII w literaturze i sztuce.

HIPERBOLA - od grec. Hyperbole-rzucenie wyżej, przewyższenie, przesada; ukazanie jakiegoś zjawiska lub przedmiotu z zamierzoną przesadą, wyolbrzymiając jego wygląd lub cechy.
KOMEDIA KLASYCYSTYCZNA - komedia, której tematy czerpane są z życia codziennego, portretuje typowe ludzkie charaktery, jak mizantropa (odludka), skąpca, snoba czy świętoszka. Kpina z ludzkich wad i błędów.
KONCEPT - od łac. Konceptus-ujęcie, pojęcie. Wyszukany, oryginalny, zaskakujący pomysł, na którym jest oparty utwór poetycki, tak pod względem budowy, jak i treści.
KULTURA DWORSKA - panująca na dworach królewskich i magnackich, zwykle powiązanych z zagranicą; kultura otwarta na świat i obce wpływy, europejskie mody i style-szło zwłaszcza o ceremoniał, etykietę i ubiór, choć też o literaturę i sztukę.
KULTURA ZIEMIAŃSKA - typ kultury preferowanej przez średnią szlachtę, spędzającą większą część życia na wsi, we własnym majątku.
MAKARONIZMY - obcojęzyczne wtręty językowe, słowa, zwroty, całe zdania, zwłaszcza łacińskie, wplatane w tok mowy lub pisma.
MARINIZM - kierunek i zarazem styl poezji barokowej, polegający na skłonności ku formalnej wirtuozerii, grze słowami; Najwybitniejszy polski marinista to Jan Andrzej Morsztyn i jego dzieła: "Do trupa", "Cuda miłości".
PARADOKS - z grec. Paradoksos-niespodziewany, dziwny, nieprawdopodobny. Błyskotliwe, efektowne twierdzenie albo rozumowanie, zaskakujące swoją treścią, zawierające myśl sprzeczną z powszechnie żywionymi przekonaniami, lecz owa sprzeczność okazuje się pozorną-i z pozoru niedorzeczne twierdzenie przynosi nieoczekiwaną prawdę.
POEZJA METAFIZYCZNA - nurt, w którym dominuje refleksja natury religijnej, rozważania nad pozycją człowieka w przemijającym nietrwałym świecie
SARMATYZM - ideologia szlachty polskiej, oparta na przekonaniu, iż pochodzi ona od starożytnego, koczowniczego plemienia Sarmatów. Wyższość narodu szlacheckiego nad innymi stanami i jego złota wolność.
Typowy staropolski Sarmata był przekonany o swej niekwestionowanej wyższości względem innych stanów i narodów.
Kultura sarmacka ulegała orientalizacji (wpływy tureckie) w stroju i obyczajach: kontusze, żupany, karabele, wschodnie kobierce, czapraki i buńczuki, pasy lite i jedwabne, złote guzy i janczarskie kapele.
ZESTAWIENIE ANTYTETYCZNE-zestawienie dwóch znaczeniowo przeciwstawnych słów, fraz lub zdań. Jedno przeczy drugiemu
ZŁOTA WOLNOŚĆ-popularna zbiorowa nazwa praw i przywilejów wywalczonych przez szlachtę w dawnej Polsce, mających bronić ją przed despotyzmem i samowolą panujących oraz zapewnić jej nieograniczoną wolność osobistą.
CECHY STYLU BAROKOWEGO:

Świątynie barokowe: występowała szeroka i niezbyt długa nawa główna jako miejsce zgromadzenia wiernych, z doskonale usytuowanym i widocznym ołtarzem. Nawy boczne przybierały często kształt małych połączonych ze sobą kaplic, służących za miejsce religijnych rozmyślań. W bryle wybijała się olbrzymia kopuła oraz ozdobna fasada.
Pałace: budowle połoczone ściśle z parkiem, z wieżami jedynie dekoracyjnymi, balustradowymi attykami, wielkimi oknami-drzwiami, z plafonami, tj. z sufitami ozdobionymi malowidłami i salami urządzonymi często egzotycznie: na modłę japońską lub chiską. Charakterystyczną cechą baroku była kwiecistoś - przepych, bogactwo ozdób i złoceń.

"DO TRUPA" - Jan Andrzej Morsztyn - podmiot liryczny, człowiek żywy i w dodatku zakochany, zestawia się z tytułowym nieboszczykiem, co wydawałoby się na zdrowy rozum niemożliwe. Na pozór tylko, ponieważ sonet wylicza między innymi szereg podobieństw (np. obaj są zabici, jeden strzałą śmierci, drugi miłości), także różnic (trup milczy, a zakochany kwili). Cała ta wyliczanka prowadzi do paradoksalnego wniosku, że trupowi wiedzie się lepiej od zakochanego, bowiem rozsypie się w popiół (i będzie miał tzw. święty spokój), kochanek zaś skazany jest na wieczny ogień nieodwzajemnionej miłości.
"CUDA MIŁOśCI" J.A.Morsztyn - sonet oparty na zaskakujących zestawieniach antytetycznych (przeciwstawnych, sprzecznych)-"jak żyję, serca nie mając? Nie żyjąc jako ogień w sobie czuję?" Tego rodzaju zestawieniami podmiot liryczny przedstawia udręki człowieka zakochanego-w jego ujęciu miłość to uczucie paradoksalne, jako że cierpienie miesza się w nim z rozkoszą. To pożądana, luba udręka, której nie da się objąć rozumem.
"MARNOśĆ" - D.Naborowski-Trzeba korzystać z uroków świata, miłować bawić się, acz pobożnie, uczciwie, z bojaźnią Bożą-taki sposób życia czyni fraszką śmierć i trwogę.
"DO ANNY" - D. Naborowski-nic nie oprze się niszczącemu działaniu czasu, władza, rozum, bogactwo, uroda…, choć jedna rzecz okazuje się spod tego prawa wyłączona, miłość do Anny, która, jak deklaruje podmiot liryczny,, wszystkim czasom na despekt nigdy nie ustanie.
"NIERZĄDEM POLSKA STOI" - Wacław Potocki-piętnowanie bałaganu, (czyli tytułowego nierządu, nieporządku) panującego w Rzeczypospolitej, a przede wszystkim braku poszanowania dla prawa-nikt się nim nie przejmuje, ustawy są traktowane jak kalendarze, po roku wyrzucane na śmietnik. Na dodatek prawo to jest niesprawiedliwe: surowe dla ludzi ubogich lub niskiego stanu, a pobłażliwe dla możnych.
"ZBYTKI POLSKIE" - W.Potocki-wytykają szlachcie rozrzutność, życie ponad stan, lubowanie się w luksusach, podczas gdy wrogowie nastają na całość ojczyzny, a nieopłaceni żołnierze przymierają głodem. Musi się to skończyć upadkiem kraju.
"POSPOLITE RUSZENIE" - W.Potocki-ma postać obrazka z życia obozu wojskowego, bez ogródek pokazującego, jak daleko szlachta odeszła od ideałów rycerskich. Nieprzyjaciel atakuje nocą obóz, rotmistrz wzywa na wały, ale szlachta woli spać-jeden z wojaków tłumaczy heroldowi, że nie są chłopami, aby im rozkazywać.
"TRANSAKCJA WOJNY CHOCIMSKIEJ"-epopeja opowiadająca o przygotowaniach, (czyli transakcji) i przebiegu bitwy pod Chocimiem (1621). Utwór został oparty na pamiętnikach Jakuba Sobieskiego (ojca króla Jana) i ma postać wierszowanej kroniki. Bohaterami są autentyczne postacie-hetman Jan Karol Chodkiewicz, przedstawiony jako wzór starodawnej polskiej dzielności i patriotyzmu. Utwór zawiera szereg dygresji (wtrąceń), wytykających szlachcie zaniedbanie obyczajów rycerskich, prywatę, przywiązanie do przywilejów i nadmierny ucisk chłopów.

"PAMIĘTNIKI" - Jan Chryzostom Pasek łączą elementy wspomnień i autobiografii; Autor snuje o swym życiu swobodną, gawędziarską opowieść, niewyszukanym, potocznym językiem, przeplatanym gęsto łaciną (makaronizmy). Opowieść nasycona jest anegdotami i przysłowiami, często humorystycznymi. Wyłania się z tego obrazu mentalność autora: szlachcica przywiązanego do swobód i przywilejów, dbałego o grosz materialisty (żon szuka głównie dla posagu), dzielnego, czasem okrutnego żołnierza –jest typowym sarmackim patriotą, na cudzoziemców patrzy z góry, przedkładając obyczaj polski.

"JEROZOLIMA WYZWOLONA" - Torwuato Tasso - epos o dziejach pierwszej wyprawy krzyżowej, dowodzonej przez Godfryda de Bouillon-zakończonej zwycięstwem europejskiego rycerstwa nad Saracenami i zdobyciem Jerozolimy. Epopeja Tassa łączy ze sobą elementy czysto epickie, przedstawiające dzieje zdobycia Ziemi świętej, z fantastycznymi, baśniowymi (anioły, diabły, duchy, czarodzieje> oraz romansowymi, jako że dzielni rycerze, wabieni przez piękne kobiety, muszą także walczyć z pokusami ciała.

"ŚWIĘTOSZEK" - Molier-bohaterem jest obłudnik, Tartuffe, jegomość udający człowieka bardzo pobożnego. Wkrada się w łaski poczciwego Orgona,-dla którego jest wzorem moralnym i religijnym-i wykorzystując graniczącą z głupotą naiwność swego dobroczyńcy o mało ni pozbawia go majątku i honoru. Dla Tartuffa ostentacyjna pobożność to rodzaj psychicznego terroru, przy pomocy którego usiłuje (z dużym powodzeniem) podporządkować sobie otoczenie; religia jest dla niego narzędziem władzy.

"SKĄPIEC" - Molier-ukazuje postać Harpagona, człowieka, którego obsesją jest tezauryzacja, czyli gromadzenie pieniędzy. Życie swoje, dzieci i służby poddał rygorowi oszczędności, wręcz chorobliwego skąpstwa. Dla pieniędzy gotów jest poświęcić bez wahania szczęście własnych dzieci-nikogo bowiem nie kocha, poza wypełnioną złotem szkatułką (jej tajemnicze zniknięcie stanowi prawdziwy dramat jego życia).

---