Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 4:

Odkrycia geograficzne i pierwsze kolonie

(Portugalia i Hiszpania w XV i XVI w.)

I. Geneza i uwarunkowania odkryć geograficznych

1. Upadek Konstantynopola i handel lewantyński pod koniec XV w.

1. W 1454 r. Turcy Osmańscy zdobyli Konstantynopol likwidując tym samym Cesarstwo Wschodniorzymskie; od tej chwili miasto przemianowane na Stambuł stało się stolicą Imperium Osmańskiego

2. W przeciągu XV i na początku XVI w. Turcy opanowali większość terytoriów na Bliskim Wschodzie: całą Anatolię, Syrię, górne dorzecze Eufratu i Tygrysu, Egipt i posiadłości egipskie na wschodnim wybrzeżu Morza Czerwonego; Imperium Osmańskie usadowiło się również w Europie zajmując większość terytoriów bałkańskich

3. Zdobycze tureckie przecięły szlaki handlu lewantyńskiego; handel wprawdzie nie upadł, ale wypadki wojenne, wysokie cła i czynione przez tureckich bejów utrudnienia hamowały jego normalny rozwój, a przede wszystkim podnosiły ceny towarów wschodnich - sytuacja ta odegrała istotną rolę w przygotowaniu ekspedycji do Azji, które spowodowały napływ dużych ilości produktów i spadek ich cen

2. Pod koniec XIV i na początku XV w. pojawiły się liczne zmiany w technice żeglugi:

• pojawił się nowy typ okrętu - karawela - z gładkimi burtami pozwalającymi na osiąganie większych prędkości oraz skomplikowanym systemem ożaglowania umożliwiającym pływanie nawet przy niekorzystnych wiatrach

• busola dla oznaczania kierunków świata

• przyrządy do pomiaru kątowego gwiazd - astrolabium, kwadrant, czy tzw. laska Jakuba;

• problemy z nawigacją w okolicach równika zostały rozwiązane przez specjalnie w tym celu zaproszonych przez portugalskiego księcia Henryka Żeglarza matematyków i astronomów

• rozpoznano kierunki przepływania prądów morskich na Atlantyku, co pozwoliło na sprawniejsze i szybsze żeglowanie po oceanie

3. Jednym z podstawowych warunków przedsiębrania wypraw odkrywczych były odpowiednio duże zasoby ludzi skłonnych do ryzyka podróży w nieznane (marynarzy i żołnierzy-zdobywców); takie warunki spełniały oba kraje półwyspu Iberyjskiego - Portugalia i Hiszpania, w których po zakończeniu wojen z Arabami (najpierw w Portugalii, a potem w Hiszpanii a dokładniej w Kastylii) istniało wiele ubogiej, wojowniczej szlachty pozbawionej zajęcia po rekonkwiście, skłonnej podjąć się niebezpiecznych ekspedycji w nadziei na zdobycie bogatych łupów i chwały zdobywców; z takich ludzi złożone będą oddziały Pizarra i Corteza podbijające i grabiące państwa Inków i Azteków (proszę przypomnieć sobie motywy pchające ubogie rycerstwo francuskie i niemieckie na wyprawy krzyżowe, szczególnie na późniejsze krucjaty)

4. Ważnym motywem skłaniającym do wypraw (ale również uzasadniającym skrajne okrucieństwo) były względy religijne - walka z niewiernymi i nawracanie na chrześcijaństwo

II. Chronologia odkryć geograficznych

A. Portugalia i odkrycie drogi dookoła Afryki

1. Henryk Żeglarz

1. w przeciwieństwie do późniejszych wypraw hiszpańskich (a ściślej kastylijskich) wyprawy portugalskie były bardzo dobrze i planowo przygotowane, a kluczową rolę odegrał tutaj jeden z synów króla Jana I a zarazem Wielki Mistrz Zakonu Chrystusa - Henryk Żeglarz (1394-1460)

2. Henryk Żeglarz w swojej siedzibie w Lagos na przylądku Sangres zorganizował ośrodek zbierający wszelkie informacje i wynalazki techniczne (głównie arabskie) poprawiające warunki i możliwości żeglugi wykorzystał w tym celu struktury Zakonu Chrystusa i wiedzę gromadzoną przez poprzednie pokolenia zakonników

3. Henryk wykorzystując środki zakonne ufundował i wyekwipował flotę portugalską zdolną do prowadzenia wypraw dalekomorskich złożoną z nowego typu okrętów, tzw. karawel

2. Wyprawy wzdłuż wybrzeża afrykańskiego i odkrycie nowej drogi do Azji

1. pierwsze wyprawy do północnej Afryki Portugalczycy przedsięwzięli jeszcze w 1415 r. zajmując Ceutę w Maroku, w następnych latach Portugalczycy zajęli Tanger, Casablancę i Mazaghan; przejmując kontrolę nad miastami marokańskimi Portugalczycy uchwycili drogi handlowe prowadzące przez Saharę, którymi sprowadzano złoto, kość słoniową i niewolników

2. z inicjatywy Henryka Żeglarza przeprowadzono wyprawy na Atlantyk, w trakcie których zajęto Maderę (1420) i Azory (1432)

3. Pierwszy etap portugalskich wypraw odkrywczych dotyczył zachodnich wybrzeży Afryki - w 1445 r. żeglarze osiągnęli ujście Senegalu i Zielony Przylądek, w 1456 r. wpłynęli na Zatokę Gwinejską, a w 1471 r. minęli równik; z miejscową ludnością nawiązywano kontakty handlowe, w których głównymi towarami byli niewolnicy i złoto (przy czym w niektórych przypadkach niewolnicy nie byli kupowani a porywani); polityka Portugalii w Afryce Zachodniej ograniczała się do zakładania faktorii handlowych utrzymując pokojowe stosunki z miejscowymi państwami afrykańskimi

3. Wyprawy do Indii

1. W 1487 r. Bartłomiej Diaz dotarł do Przylądka Dobrej Nadziei

2. W 1493 r. bulla papieża Aleksandra VI , potwierdzona traktatem w Tordesillas określiła linię demarkacyjną na Zachodzie między terenem wypraw portugalskich i hiszpańskich - w praktyce traktat uniemożliwiał Portugalczykom szukania drogi do Indii w kierunku na Zachód; przebieg linii demarkacyjnej na wschodzie został ustalony w 1529 r. w Saragossie

3. W latach 1497-1498 Vasco da Gama opływając Afrykę dopłynął do Indii; po drodze żeglarz nawiązał liczne kontakty z muzułmańskimi państewkami na wschodnich wybrzeżach Afryki; Vasco da Gama powrócił do Portugalii w 1499 r. uruchamiając w ten sposób nowa drogę do Indii

4. W 1500 r. druga wyprawa do Indii pod wodzą Pedro Carbala zagnana silnymi wiatrami dotarła do wybrzeży Brazylii (jedyna część Ameryki znajdująca się po portugalskiej stronie linii demarkacyjnej)

5. W 1502 r. Vasco da Gama wyposażony w silną i dobrze uzbrojoną flotę przedsięwziął kolejną wyprawę do Indii; dzięki broni palnej i wykorzystaniu rywalizacji pomiędzy miejscowymi państewkami Portugalczykom udało się ugruntować swe wpływy w Indiach i opanować handel korzeniami, które pomimo niezwykle wysokich zysków przynoszących Portugalczykom były i tak dwukrotnie tańsze niż u kupców włoskich sprowadzających je drogą lądową

6. W następnych latach Portugalczycy rozszerzyli swój handel dalej na wschód i umacniali swoją pozycję w basenie Oceanu Indyjskiego

7. Portugalczycy podporządkowali sobie m.in. jako lenne księstwa Mozambik i Zanzibar w Afryce Wschodniej, a nastepnie dla zniszczenia arabskiej konkurencji zajęli przejściowo Aden (1513-1517), trwale Ormuz nad Zatoką Perską (1515) oraz Cejlon (1518); w Indiach w 1510 r. założyli faktorię handlową Goa zmuszając innych miejscowych władców do uznania zwierzchności króla Portugalii

8. W wyprawach dalej na Wschód Portugalczycy opanowali Malakkę (1511), stąd opanowali Moluki, Sumatrę, a na zasadzie sojuszy lub lenna uzależnili od siebie okoliczne państewka i wyspy, jak Syjam, Birmę, Borneo, Celebes; w 1516 r. żeglarze portugalscy dotarli do Chin, gdzie w 1557 r. uzyskali koncesję handlowa w Makao, a w 1542 r. dopłynęli do Japonii

B. Hiszpania: odkrycie i podbój Ameryki

1. Odkrycie „Nowego Świata”

1. W drugiej połowie XV w. doszło do zjednoczenia Hiszpanii poprzez unię personalną pomiędzy monarchami Kastylii i Aragonii (małżeństwo Izabelii Kastylijskiej i króla Aragonii Ferdynanda); ostatnim etapem tego procesu było pokonanie i likwidacja (głównie przez siły kastylijskie) emiratu Granady (1492)

2. Wyprawy hiszpańskie, prowadzone przez królestwo Kastylii, w przeciwieństwie do portugalskich nie były ani tak dokładnie planowane ani dobrze przygotowane; za pierwszą większą ekspedycję można uznać zajęcie Wysp Karaibskich w 1479 r. (znajdujących się wcześniej pod kontrolą Portugalii)

3. Wyprawa Krzysztofa Kolumba, z pochodzenia Genueńczyka, była raczej przypadkowa; Kolumb zamierzał odkryć nową drogę do Indii płynąc na Zachód; nie uzyskawszy poparcia ze strony władców Portugalii zwrócił się z propozycją zorganizowania wyprawy do królowej Izabeli, która wyasygnowała środki na ekspedycję trzech karawel

4. W październiku 1492 r. Kolumb dotarł do Wysp Bahama, a następnie do Wielkich Antyli, Kuby, Hispanioli (San Domingo); w 1493 r. Kolumb zorganizował drugą wyprawę docierając do Hispanioli, na którą przywiózł 1500 osób zakładając pierwszą kolonię europejską na półkuli zachodniej; w trzeciej ekspedycji w 1498 r. dotarł do brzegów Ameryki Południowej (ujście Orinoko)

5. W 1499 r. Amerigo Vespucci podróżując wzdłuż wybrzeży Ameryki Płd. doszedł do wniosku, że odkryte lądy to nowy kontynent; w 1507 r. kartograf Marcin Waldseemueler nadał nowym ziemiom nazwę Ameryki (za imieniem Vespucciego)

6. W 1513 r. Hiszpanie zajęli Florydę, w 1521 r. Nikaraguę, a w 1524 r. Honduras

7. Drugą wielką wyprawą hiszpańską, tym razem dobrze przygotowaną i sponsorowaną przez cesarza i króla Hiszpanii Karola V, była ekspedycja Portugalczyka Ferdynanda Magellana, który płynąc na zachód zamierzał okrążyć Amerykę i tą drogą dotrzeć do Indii; wyprawa Magellana wyruszyła z Hiszpanii we wrześniu 1519 r., okrążyła od południa Amerykę i w marcu 1521 r. dotarła do Filipin, gdzie w potyczce z tubylcami zginął Magellan; w 1522 r. po trzech latach okręt „Victoria”, jedyny z pięciu który przetrwał wyprawę, dotarł do Sewilli

2. Podbój kontynentu - wyprawy Corteza i Pizarra

1. W 1519 r. wyprawa hiszpańska pod dowództwem Ferdynanda Corteza opanowała Meksyk pokonując miejscowych Indian (Azteków) oraz odpierając inne konkurencyjne wyprawy hiszpańskie;

2. W ciągu następnych lat Cortez opanował rozległe tereny dzisiejszego Meksyku wypierając innych hiszpańskich konkwistadorów

3. Cortez dzięki swym zwycięstwom i prezentom wysyłanym na dwór hiszpański uniezależnił się od gubernatora Kuby uzyskując tytuł gubernatora Meksyku

4. Kolejnym etapem podbojów hiszpańskich było opanowanie Ameryki Południowej - w 1531 r. Karol V nadał Francisco Pizarro prawo zorganizowania nowej prowincji w Ameryce Płd.,

5. Na podstawie zgody cesarza Pizarro zorganizował wyprawę, która zakończyła się w 1533 r. zajęciem państwa Inków (dzisiejsze Peru);

6. Z zajętych przez Pizarra terenów, jak również z rejonu Rio de la Plata (gdzie m.in. założono wówczas Buenos Aires) Hiszpanie organizowali wyprawy, które do ok. 1550 r. opanowały cały kontynent Ameryki Płd. z wyjątkiem portugalskiej Brazylii i Gujany na północy;

7. W Ameryce Płn. Hiszpanie opanowali Florydę, Luizjanę i Kalifornię.

III. Dwa rodzaje kolonii: portugalskie emporia i hiszpańskie kolonie terytorialne

A. Portugalskie handlowe imperium kolonialne

1. Portugalskie imperium kolonialne opierało się na systemie emporiów handlowych (np. Goa) - zamorskich ufortyfikowanych baz będących jednocześnie centrami handlowymi; działalność tych ośrodków opierała się na zdobyciu przewagi politycznej nad miejscowymi władcami i posiadaniu monopolu handlowego

2. Portugalczycy przybywając na tereny azjatyckie nie organizowali nowego handlu tylko przejmowali już istniejący; handel ten obejmował przede wszystkim korzenie - pieprz, cynamon, gałkę i kwiat muszkatułowy, szafran, kminek, imbir, anyż, koper i in.; obok przypraw sprowadzano kawę, pistacje, daktyle, cytryny, herbatę; handlowano również kruszcami szlachetnymi z Sumatry, tkaninami i dywanami z Chin i Persji, porcelaną z Chin i in.; w zamian wywożono sukno z Flandrii, Włoch i Hiszpanii, zwierciadła z Wenecji oraz oliwę, płótno, miedź, kruszce itd.

3. W handlu mógł uczestniczyć każdy, kto uzyskał licencję królewską gwarantującą dochody monarchy; ponadto król zagwarantował sobie monopol na handel częścią towarów;

4. Towary przywożone ze wschodu były sprzedawane w tzw. Domu Indii w Lizbonie lub przewożone do nielicznych kantorów na terenie Europy;

5. W zasadzie handel tymi towarami w Europie opanowali Holendrzy, którzy nabywali większość przywożonych dóbr w Lizbonie i dopiero Antwerpia była centrum rozprowadzania tych towarów na całą Europę

6. Wyjątkiem wśród posiadłości portugalskich była Brazylia, w której doszło do kolonizacji przez ludność portugalską i powstania gospodarki plantacyjnej (trzcina cukrowa, kawa) przypominającej rozwiązania hiszpańskie na Wyspach Karaibskich i pozostałych terenach Ameryki Płd.

7. Koniec portugalskiego imperium przyniosło zajęcie Portugalii przez Filipa II i włączenie jej do Hiszpanii (1580); Filip walczący w tym czasie z Holandią zamknął port w Lizbonie dla statków holenderskich, co spowodowało skierowanie holenderskiej floty na szlaki zamorskie i przejęcie większości handlowych wpływów Portugalii przez kupców z Niderlandów (m.in. Zjednoczone Prowincje zajęły najcenniejszą część posiadłości portugalskich - Wyspy Archipelagu Malajskiego)

B. Hiszpańskie kolonie terytorialne w Ameryce (XVI w.)

1. Organizacja kolonii hiszpańskich

1. Kolonie hiszpańskie w Ameryce otrzymały administrację królewską; w wyniku podboju Ameryki Płd. i Środkowej władze przeniosły się z Wielkich Antylii na kontynent - utworzono dwa wicekrólestwa: Nową Hiszpanię z siedzibą w Meksyku oraz Nową Kastylię ze stolicą w Limie; wicekrólom w rządach pomagały rady (audiencias), które początkowo miały charakter trybunałów sądowych, jednak z czasem zaczęły również wypowiadać się w sprawach administracyjnych

2. Władze lokalne były reprezentowane przez ayuntamiento, wzorowane na kastylijskich radach municypalnych

3. Władze hiszpańskie uznawały również poszczególnych wodzów plemion, jednak ich kompetencje rozciągały się jedynie na ludność indiańską i nie dotyczyły terenów objętych kolonizacją europejską

4. Na terenach hiszpańskiej Ameryki utworzono również dwa arcybiskupstwa (w Limie i w Meksyku), którym podlegały 22 biskupstwa

5. W metropolii całość spraw amerykańskich podlegała tzw. Radzie Indii, zorganizowanej w 1524 r.; była to instytucja przygotowująca zarządzenia i prawa dla kolonii, przedstawiająca królowi kandydatów na urzędy oraz sprawująca obowiązki sądu najwyższego dla spraw przychodzących z kolonii

6. Odpowiednikiem Rady Indii dla spraw gospodarczych był tzw. Dom Transakcji znajdujący się początkowo w Sewilli a następnie w Kadyksie

2. Osadnictwo i gospodarka w koloniach amerykańskich

1. W przeciwieństwie do kolonii portugalskich kolonie hiszpańskie były terenem kolonizacji, choć w XVI w. nie była to jeszcze kolonizacja masowa (pod koniec XVI w. liczbę mieszkańców Ameryki pochodzenia hiszpańskiego szacuje się na 150 tys.)

2. W pierwszym okresie podbojów do Ameryki przybywali przedstawiciele zubożałego rycerstwa liczący na szybkie zdobycze i sławę w wyprawach przeciwko miejscowym władcom, najbardziej znanymi przedstawicielami tej grupy byli dwaj konkwistadorzy - Francisco Pizarro i Ferdynand Cortez; w Hiszpanii ta grupa była dość pokaźna szczególnie po zakończeniu wojen z Arabami pod koniec XV w. (podobne motywy przyciągały średniowieczne rycerstwo na wyprawy krzyżowe, w obu przypadkach - krucjat i podboju Ameryki - istotny był motyw religijny nawracania niewiernych)

3. W późniejszym okresie głównym motywem skłaniającym osadników do przyjazdu do kolonii była nadzieja na zdobycie kruszców, a następnie szansa zdobycia nadań ziemskich wraz z bezpłatną pracą tubylców - kolonizacja miała tu również znaczenie w odpływie „nadwyżki demograficznej” z terenów Hiszpanii

4. Ludność hiszpańska w Ameryce skupiała się głównie w miastach, jedną też z głównych funkcji spoczywających na kolonistach było zakładanie miast; miasta były wznoszone na wzór hiszpański, odwołujący się przede wszystkim do wzorów andaluzyjskich

3. Rolnictwo plantacyjne w koloniach hiszpańskich

1. Ludność hiszpańska osiadająca poza miastami wprowadzała na wieś system feudalny wzorowany na europejskim; zasłużeni żołnierze i urzędnicy oraz instytucje kościelne otrzymywali nadania ziemskie wraz z osiadłą na niej ludnością indiańską

2. System wprowadzony na wsi, zwany encomienda, polegał na wpół poddańczej wpół niewolniczej pracy miejscowej ludności indiańskiej, która w zamian miała uzyskiwać opiekę swego pana, zresztą głównie duchową w postaci chrystianizacji

3. Encomienda zrodziła się spontanicznie z inicjatywy hiszpańskich osadników, a próby jej ograniczenia ze stron władz w metropolii spotykały się z ostrymi protestami kolonistów, szczególnie że gospodarowanie w nowych posiadłościach okazywało się zajęciem niezwykle zyskownym

4. Dzięki bardzo dobrym warunkom klimatycznym właściciele ziemscy uzyskiwali bardzo dobre plony z upraw roślin sprowadzonych z Europy - pszenicy, na Wielkich Antylach - trzciny cukrowej, w Peru - oliwki, w Meksyku - winorośli

5. W wyniku wielkich nadań ziemskich powstały wielkie plantacje zajmujące się produkcją monokultur - trzciny cukrowej (Wielkie Antyle) czy kawy (np. dzisiejsza Kolumbia)

6. Ze względu na niewielką wytrzymałość i brak przystosowania miejscowej ludności do pracy na plantacjach do kolonii hiszpańskich (szczególnie na Wielkie Antyle do uprawy trzciny cukrowej) zaczęto sprowadzać niewolników afrykańskich

7. Konsekwencją rozwoju upraw plantacyjnych było rozpowszechnienie się w Europie cukru oraz kawy (oryginalnie pochodzącej z krajów arabskich)

4. Wydobycie kruszców

1. Najistotniejszą gałęzią gospodarki kolonii hiszpańskich w Ameryce, szczególnie z punktu widzenia korony, było wydobycie kruszców

2. W kopalniach, podobnie jak w rolnictwie, wykorzystywano miejscowa ludność w ramach systemu encomienda

3. Z kopalni 20% otrzymywał skarb królewski, reszta pozostawała w rękach właścicieli kopalń

4. Wielkość wydobycia złota i srebra w koloniach amerykańskich od samego początku przynosiła największe zyski z nowych zdobyczy; według szacunków obejmujących lata 1521-1544 w Ameryce wydobywano ok. 31 tys. kg srebra (gdy w całej Europie 59 tys. kg) i ok. 3260 kg złota (gdy w Europie ok. 1500 kg, a w Afryce ok. 2400 kg);

5. Uruchomienie wielkiej kopalni srebra w Potosi w 1545 r. spowodowało wzrost wydobycia srebra do 266 tys. kg, podczas gdy w tym samym czasie poziom wydobycia złota wzrósł do 5400 kg (w Europie ok. 1000 kg, a w Afryce ok. 2000 kg)

B. Kolonie i emporia

1. Porównując organizację zdobyczy portugalskich i hiszpańskich można łatwo zauważyć różnicę - Portugalczycy oparli swoje imperium handlowe na systemie emporiów handlowych w basenie Oceanu Indyjskiego, podczas gdy Hiszpanie zbudowali kolonie terytorialne. Są dwie grupy przyczyn takiego stanu rzeczy:

1. Odkrywcy docierali do krajów charakteryzujących się innym stopniem zaawansowania cywilizacyjnego, innym klimatem wreszcie napotykali ludy, które miały lub nie wcześniejszy kontakt z Europejczykami

• w Azji Portugalczycy napotkali stare cywilizacje (Indie, kraje muzułmańskie) z dobrze zorganizowanymi instytucjami państwowymi i ukształtowaną struktura społeczną, w tej sytuacji jedyną możliwością było wykorzystanie miejscowych konfliktów dla uzyskania przewagi, założenia emporium i przejęcia kontroli nad miejscowym handlem (często w sojuszu z którymś z miejscowych książąt)

• w Afryce żeglarze portugalscy poza wybrzeżem napotkali wyjątkowo nieprzyjazne warunki klimatyczne trudne do kolonizacji przez Europejczyków (Sahara, lasy tropikalne - proszę zwrócić uwagę, że żadne tereny w obszarze równikowym nie zostały na większą skalę skolonizowane przez ludność europejską, również w Ameryce Płd i na Malajach), zaś we wschodniej Afryce dodatkowo silną konkurencję kupców muzułmańskich

• w Ameryce Hiszpanie (również Portugalczycy w Brazylii) napotkali dogodny klimat zwrotnikowy (oczywiście wyłączając Amazonię) oraz cywilizacje, które wcześniej nie miały żadnej styczności z białym człowiekiem, przy wyższości technicznej Europejczyków mogło w tej sytuacji dojść do szybkiego podboju i zniszczenia wcześniejszej kultury (także wyniszczenia ludności przez przywleczone z Europy choroby)

• Inna była sytuacja demograficzna w Portugalii i Hiszpanii - wprawdzie oba kraje dysponowały dużymi zapasami wolnych ludzi po wojnach z Arabami, jednak liczba ta w przypadku zdecydowanie większej Hiszpanii musiała być dużo wyższa, do tego Hiszpania, której udział w odkryciach był nieco przypadkowy, dysponowała dużą liczbą byłych żołnierzy gotowych do walki na lądzie, z tej grupy rekrutowali się konkwistadorzy i ich oddziały (Pizarro i Cortez są tymi, którzy osiągnęli największy sukces z licznej grupy im podobnych, na marginesie różne ekspedycje - mające często charakter na poły prywatny - nie rzadko walczyły między sobą o zdobycie jak największych terenów)

IV. Ekonomiczne skutki odkryć geograficznych dla Hiszpanii i Europy

A. Wpływ odkryć na gospodarkę Hiszpanii XVI w.

1. Napływ kruszców spowodował szybki wzrost cen (spadek siły nabywczej pieniądza), jednak odmiennie niż w innych krajach nastąpił szybki wzrost wynagrodzeń, ze względu na duży odpływ rąk do pracy do bardziej popłatnych choć mniej produkcyjnych zajęć (służba wojskowa, wyprawy zamorskie)

2. Wysokie ceny i płace powodowały, że produkty hiszpańskie były niekonkurencyjne w porównaniu z towarami importowanymi z Europy (często produkcja była nieopłacalna); w efekcie w miastach rosły szeregi rzemieślników bez pracy; jednocześnie spadło znaczenie polityczne mieszczaństwa

3. Rolnictwo hiszpańskie musiało przezwyciężyć trudne warunki naturalne (konieczność nawadniania), sytuację utrudniło wygnanie arabów (tzw. morysków - arabów nawróconych na chrześcijaństwo) reprezentujących wysoką kulturę rolną; dodatkowo położenie rolników pogarszały nadużycia przy wypasie owiec (zniszczenia pól powodowane przez przepędzane stada) - hodowla owiec miała szczególne warunki ze względu na wpływy uprzywilejowanego związku hodowców (tzw. Mesta); produkcja wełny tylko częściowo była wykorzystywana przez miejscowe rzemiosło, reszta była eksportowana

4. W handlu hiszpańskim pierwszoplanową rolę odgrywała wymiana oceaniczna z koloniami, w ramach której największe znaczenie miał dowóz kruszców, centrami wymiany z Ameryką były Sewilla i Kadyks; wymianę zagraniczną z innymi krajami prowadzili kupcy flamandzcy, holenderscy, z Genui oraz Francji, przy czym w tym okresie w znacznym stopniu zamiera handel śródziemnomorski, którego centrum w Hiszpanii była Barcelona; handel wewnętrzny koncentrował się na wielkich jarmarkach.

5. Kruszce wbrew zakazom królewskim masowe wypływały z kraju, również wojownicza polityka monarchów (przede wszystkim Filipa II) spowodowała wysokie wydatki i konieczność zaciągania kredytów przez monarchę (przede wszystkim w niemieckich domach bankowych Fuggerów i Welserów) - skutkiem zaciąganych kredytów dla zadłużonej skarbowości hiszpańskiej były bankructwa w 1557-1560 oraz 1597 r.

6. Odkrycia i eksploatacja kolonii wpłynęły na strukturę społeczną Hiszpanii: niższe warstwy społeczne niewiele zyskały na eksploatacji „nowego świata” - chłopi pozostawali w prawnej zależności od feudała i byli zmuszeni płacić rentę feudalną

7. Nastąpiło zróżnicowanie wewnętrzne szlachty - ze względu na system dziedziczenia pozbawiający kobiety i młodsze dzieci spadku oraz redukcję wartości renty feudalnej - ograniczona liczba rodów arystokratycznych czerpała zyski z handlu zamorskiego, zaś zubożała średnia szlachta i drobne rycerstwo szukały zatrudnienia przede wszystkim w wojsku, administracji i na dworze królewskim; podobne wielkie różnice społeczne istniały wśród kleru

B. Odkrycia geograficzne a gospodarka europejska

1. Ekspansja europejska spowodowała wielkie zmiany w handlu, które określa się mianem „rewolucji handlowej".

1. Nastąpiły zmiany zasięgu geograficznego europejskiej wymiany handlowej, przebiegu dróg handlowych i rozwoju znaczących centrów handlowych;

• handel późnośredniowieczny ograniczał się do basenu Morza Śródziemnego i Bałtyku oraz dróg lądowych.

• po wielkich odkryciach geograficznych rozwi­ja się handel transoceaniczny (przez Atlantyk z Europy do obu Ameryk, z Afryki do Ameryki, wokół Afryki przez Ocean Indyjski do Indii i na Dale­ki Wschód).

• podupada znaczenie miast włoskich i hanzeatyckich. Rozwijają się natomiast nowe centra handlowe nad Atlantykiem: Lizbona w Portugalii, Kadyks i Sewilla w Hiszpanii oraz Antwerpia a później Amsterdam w Nider­landach.

• Rozszerzył się asortyment towarów będących przedmiotem wymiany, nie ograniczał się on - jak to było w Średniowieczu - do towarów luksusowych; na rynki weszły nowe towary kolonialne: kawa, kakao, herbata, tytoń; Ameryka dała Europie nowe towary: pomidory, ziem­niaki, kukurydzę; wyjątkowego znaczenia nabrał handel czarnymi niewolni­kami z Afryki.

• W organizacji handlu odnotować należy

• XVI w. jest początkiem tzw. epoki kupca osiadłego (w przeciwieństwie do Średniowiecza, kiedy kupcy dociera­li z towarem do odbiorców)

• nowymi instytucjami ob­rotu towarowego stają się giełdy towarowe, gdzie dokonuje się transakcji hurtowych na podstawie wystawionych próbek towarów

• powstają wielkie organizacje handlowe zorganizowane na zasadzie spółek akcyjnych (założy­ciele wypuszczali określoną ilość akcji, kwoty uzyskane z ich sprzedaży stanowiły podstawę kapitału zakładowego, zyski zaś dzielono proporcjonal­nie do liczby posiadanych akcji) - np. holenderska Kompania Wschodnioindyjska

• upowszechnia się nowoczesny system księ­gowości kupieckiej i bilansowania stanu majątku (tzw. system księgowości dwustronnej).

2. Inflacja monetarna

1. Od początku XVI w. we wszystkich krajach europejskich rosną ceny, szczególnie wysokie tempo tego wzrostu przypada na drugą po­łowę stulecia; najbardziej wzrosły ceny żywności (zboża), nieco słabiej arty­kułów rzemieślniczych, najmniej natomiast zwyżkowały płace pracowników najemnych (np. w latach 1475-1620 w Londynie ceny żywności wzro­sły 5,5 razy, artykułów rzemieślniczych - 2,5 razy, płaca murarza zaś - 2 razy)

2. W 1568 r. Jean Bodin skojarzył przyczyny tej „rewolucji cen" z napływem dużej ilości kruszców z kolonii hiszpańskich, dając tym samym początek tzw. teorii kwantytatywnej (ilościowej) wzro­stu cen.

3. Między 1531-1631 Hiszpania przywiozła 159 ton złota i ok. 140 tys. ton srebra; na skutek napływu złota, a przede wszystkim srebra, powstawał mechanizm inflacji kruszców (spadek wartości srebra), co powodowało automatyczny wzrost cen towarów i usług.

4. Do innych przyczyn „rewolucji cen" należą:

• wzrost liczby ludności (w XVI w. zaludnienie Europy powiększyło się z 69 do 89 mln ludzi), co zwiększyło popyt na żywność, której podstawą było ciągle zboże;

• szybszy obieg pieniądza na skutek przyspieszenia i zwielokrotnienia ob­rotów handlowych;

• celowe „psucie pieniądza" (zmniejszanie zawartości kruszcu w monetach), które przynosiło korzyści właścicielom mennic;

• ogólna aktywizacja życia gospodarczego i przyspieszenie rozwoju go­
  spodarki towarowo-pieniężnej.

• Konsekwencje XVI-wiecznej „rewolucji cen" były wielorakie:

• na inflacji zyskiwali dłużnicy zaciągający pożyczki (przedsiębiorcy), tracili zaś posiadacze ziemscy otrzymujący rentę czynszową
  w stałej wielkości i pracownicy najemni;

• wzrost cen artykułów rolnych (zwłaszcza zbóż chlebowych) oznaczał
  sprzyjającą koniunkturę gospodarczą dla krajów rolniczych; wykorzystała ją szlachta środkowowschodniej Europy (w tym również, a może przede wszystkim, polska) do rozwinięcia gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej.

3. Nowożytne niewolnictwo

1. Proceder handlu ludźmi znany był w Średniowieczu i prowadzony był przez kupców włoskich i Arabów.

2. W początkowym okresie odkryć geograficznych Portugalczycy, prowadzący gospodarkę plantatorską na wyspach atlantyckich (Madera, Wyspy Zielonego Przylądka), korzystali z pracy sprowadzanych tam niewolników z Afryki; stąd metoda ta przeniesiona została do obu Ameryk.

3. W koloniach hiszpań­skich w Ameryce rozwijała się gospodarka rolno-hodowlana (plantacyjna) oraz górnictwo kruszcowe oparte na przymusowej pracy Indian; nie byli oni w stanie sprostać wymaganiom kolonizatorów, ponadto masowo ginęli z po­wodu morderczej pracy i groźnych chorób (gruźlica); z tego względu od końca XVI w. rozpoczęto sprowa­dzać do Ameryki (do kolonii hiszpańskich i portugalskiej Brazylii) bardziej wytrzymałych niewolników z Afryki.

4. Proceder handlu „czarnym towarem" rozwinął się na wielką skalę w XVIII w., szcze­gólnie od 1713 r., kiedy to monopol handlu Murzynami tzw. assiento przejęli od Hiszpanów przedsiębiorcy i kupcy angielscy.

9

---