Próba oceny efektów Planu Balcerowicza

1. Tło historyczne i sytuacja gospodarcza kraju w 1989 roku:

1.1 Polityczne uwarunkowania reform;

1.2. Sytuacja makroekonomiczna;

1.3. System gospodarczy;

1.4. Struktura gospodarki;

1.5. Zadłużenie zagraniczne;

1.6. Pozytywne początkowe nastawienie społeczne do nowego rządu;

1.7. Silna pozycja pracowników.

 

2. Plan Balcerowicza - założenia, cele, sposoby ich realizacji:

2.1. Prawne fundamenty przechodzenia do gospodarki rynkowej - pakiet 10 ustaw;

2.2. Stabilizacja makroekonomiczna i metody zdławienia inflacji;

2.3. Transformacja systemowa - czyli jak zbudować kapitalizm:

      Tworzenie mechanizów rynkowych w gospodarce;

      Zmiany instytucjonalne.

 

3. Negatywne zjawiska w gospodarce w latach 1989-91, krytyka Planu Balcerowicza:

3.1. Zjawiska, które były niemożliwe do uniknięcia;

3.2. Najważniejsze zarzuty wobec planu Balcerowicza:

3.3. Opinie krytyczne wobec planu i jego realizacji;

3.4. Obiektywne czynniki zewnętrzne wpływające na nasilanie się recesji;

3.5. Kwestia wiarygodnosci danych statystycznych z okresu transformacji;

3.6. Źródła protestów społecznych.

 

4. Sukces Planu Balcerowicza.

 

5. Elementy Drugiego Planu Balcerowicza.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Tło historyczne i sytuacja gospodarcza kraju w 1989 roku :

 

 

1.1. Polityczne uwarunkowania reform.

W wyniku porozumień Okrągłego Stołu odbyły się w Polsce 4 czerwca 1989 roku pierwsze częściowo wolne wybory. Zwycięstwo odniosła w nich solidarnościowa opozycja, zdobywając wszystkie z 35% możliwych do zdobycia mandatów w tzw. Sejmie Kontraktowym i 99 ze 100 miejsc w Senacie. Premierem pierwszego niekomunistycznego rządu w powojennej historii Polski został Tadeusz Mazowiecki. Tekę minista finansów powierzył on Leszkowi Balcerowiczowi. Rząd zdecydował się na szybkie wprowadzenie programu mającego ustabilizować sytuację ekonomiczną w Polsce oraz na transformację polskiej gospodarki do systemu wolnorynkowego..

 

1.2. Sytuacja makroekonomiczna.

Polska gospodarka w 1989 roku znalazła się w sytuacji niemal katastrofalnej. Najbardziej istotnym problemem był bardzo wysoki wskaźnik cen towarów i usług. Stopa inflacji wynosiła w 1989 roku ponad 340%, wykazując przy tym tendencję gwałtownie rosnącą i nabierając cech hiperinflacji - średnia stopa inflacji dla pięciu ostatnich miesięcy 1989 roku wynosiła około 1000%![1]. Przyczyną takiego stanu rzeczy był przede wszystkim fakt, iż państwo, uginając się pod żądaniami płacowymi pracowników i związków zawodowych, drukowało i wprowadzało do obiegu olbrzymie ilości tzw. pustych pieniędzy, które nie miały żadnego pokrycia w towarach na rynku.

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

W związku z tym iż produkcja nie była weryfikowana przez popyt, zjawiskiem powszechnym stały się zarówno niedobory na rynku ( a z nimi kolejki, kartki, talony, przydziały, “załatwianie po znajomości“ itp.), jak i wymuszona substytucja, marnotrawstwo środków produkcji oraz tzw. produkcja niechciana. Złoty polski był niewymienialny (i to nie tylko na obce waluty, ale też w dużym stopniu na towary). Utrzymywano system wielu różnych kursów walutowych; kurs oficjalny był kilkakrotnie niższy od czarnorynkowego.

Jednocześnie, ze względu na brak zaufania do złotego, transakcji coraz częściej dokonywano w dewizach. Cały system cen, podporządkowany potrzebom gospodarki centralnie planowanej, był zniekształcony. Realna stopa procentowa była ujemna, usztywniano stawki płac, ceny produktów i marże. Budżet państwa wykazywał wysoki deficyt. W 1989 roku wynosił on 3% PKB. Niski był także ogólny poziom życia społeczeństwa.

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

1.3. System gospodarczy.

Gospodarka w Polsce, podobnie jak w innych krajach dawnego bloku wschodniego, była nierynkowa i zdominowana przez sektor państwowy, a zwłaszcza przez wielką państwową własność (ogromne przedsiębiorstwa przemysłowe, transportowe i budowlane, państwowy system bankowy i większość usług). Państwo dotowało i regulowało zarówno sferę produkcji jak i konsumpcji. Czyniło to gospodarkę mało elastyczną i nieefektywną. Producenci nie kierowali się realnym popytem, tylko odgórnymi nakazami. Powszechne były przerosty zatrudnienia w przedsiębiorstwach państwowych.

Cały system był ponadto nastawiony na produkcję antyimportową, istniał powszechny protekcjonizm państwowy - stawki celne i inne ograniczenia praktycznie uniemożliwiały sprowadzanie na większą skalę towarów z zagranicy.

Trzeba jednak zauważyć, że ostatni rząd “przedsolidarnościowy“ zniósł ograniczenia dla tworzenia przedsiębiorstw prywatnych i dokonał pewnej liberalizacji handlu zagranicznego.

 

1.4. Struktura gospodarki.

Strukturę gospodarki centralnie planowanej w Polsce charakteryzowała duża dysproporcjonalność. Przeważał w niej przemysł ciężki - tak pod względem produkcji (wytwarzał on 2/3 całej produkcji przemysłowej), jak też koncentracji środków trwałych i

zasobów siły roboczej. Nienaturalnie duży udział w majątku trwałym posiadało także rolnictwo. Sfera materialna miała wyraźne pierwszeństwo przed usługami niematerialnymi. Podczas więc gdy przemysł był nadmiernie rozbudowany, sektor usług pozostawał niedorozwinięty.Udział usług niematerialnych w strukturze środków trwałych wynosił w Polsce w 1989 roku jedynie 4%, zaś w krajach OECD wskaźnik ten był sześć razy większy!

Preferowano inwestycje rozwojowe kosztem inwestycji modernizacyjnych, w związku z czym w całej gospodarce istniało duże zacofanie techniczne i wysoki stopień dekapitalizacji majątku trwałego. Upośledzenie inwestycji modernizacyjnych i odtworzeniowych wynikało z logiki gospodarki centralnie planowanej. W Polsce istniał silny nacisk nie na wzrost jakościowy, lecz ilościowy. Stawiano więc na inwestycje “ekstensywne“. Na odtwarzanie majątku trwałego przeznaczało się u nas cztery razy mniej środków niż powinno się przeznaczać według standardów międzynarodowych.

Eksport (szczególnie wyrobów przemysłu maszynowego, tekstylnego, elektronicznego i farmaceutycznego) oraz import (głównie ropy naftowej i gazu ziemnego) cechowały się ogromną zależnością od rynku radzieckiego.

 

1.5. Zadłużenie zagraniczne.

Zadłużenie zagraniczne było olbrzymim obciążeniem dla polskiej gospodarki. Narastało ono zwłaszcza w latach siedemdziesiątych (od 1 mld dolarów w roku 1971, przez 8 mld w roku 1975, aż do 25 mld dolarów w roku 1980). Kredyty nie zostały wykorzystane we właściwy sposób - tylko 20% puli przeznaczono na inwestycje. Pod koniec 1989 roku nasz dług wynosił już 41 mld dolarów. Głównymi wierzycielami Polski były rządy zachodnie, reprezentowane przez Klub Paryski oraz zachodnie banki komercyjne, zrzeszone w Klubie Londyńskim.

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

1.6. Nastawienie społeczne.

Pierwszy niekomunistyczny rząd i premier cieszyli się na początku swego urzędowania ogromnym zaufaniem Polaków (w sondażach opinii publicznej Tadeusz Mazowiecki posiadał poparcie ponad 70% ankietowanych). Istniało wyraźne przyzwolenie społeczne dla przeprowadzania reform. Był to istotny dla nowej ekipy czynnik, który mógł i powinien zostać wykorzystany.

1.7. Silna pozycja pracowników.

Charakterystyczną dla Polski cechą była wyjątkowo silna pozycja pracowników. Dotyczyło to nie tylko sytuacji wewnątrz przedsiębiorstw państwowych, ale także w całym układzie społeczno - politycznym. Wynikała ona ze szczególnego charakteru polskiej opozycji, powstałej przecież ze związku zawodowego “Solidarność“. Największe grupy pracownicze miały na tyle silną pozycję, że były w stanie wywalczyć u władz znaczące ustępstwa na swoją rzecz (zapisy takie zawierały nawet porozumienia Okrągłego Stołu). Silne związki zawodowe, mimo przychylnego początkowo nastawienia do nowych władz, nie mogły być jednak na dłuższą metę elementem sprzyjającym reformom.

 

2. Plan Balcerowicza.

 

W dość krótkim czasie, bo w ciągu zaledwie paru miesięcy, Minister Finansów Leszek Balcerowicz wraz z grupą ekspertów przygotował program transformacji gospodarczej, znany później powszechnie jako Plan Balcerowicza. Wśród specjalistów ważną rolę odgrywali doradcy zagraniczni (zwłaszcza Amerykanin Jeffrey Sachs) i polonijni (profesor Stanisław Gomułka). Program ten opublikowano w październiku 1989 roku, a już w grudniu zaaprobował go Parlament. Plan zakładał gruntowną przebudowę we wszystkich dziedzinach gospodarki. Przejście do nowego systemu miało się odbyć natychmiastowo - na dzień wprowadzenia reformy ustalono 1 stycznia 1990 roku (co w rzeczywistości miało się okazać bardzo trudne do wykonania).

Całą operację transformacji można podzielić na dwa etapy:

      pierwszy (krótki - w granicach kilku miesięcy) - miał na celu osiągnięcie stabilizacji gospodarczej, czyli przede wszystkim likwidację inflacji;

      drugi (dłuższy - mierzony nie w miesiącach, a w latach) - zakładał przekształcenia instytucjonalne i rzeczowe polskiej gospodarki.

 

 

2.1. Prawne fundamenty przechodzenia do gospodarki rynkowej - pakiet 10 ustaw.

17 grudnia 1989 roku Leszek Balcerowicz przedstawił w Sejmie opracowane przez grupy ekspertów projekty ustaw, których wprowadzenie było koniecznym warunkiem przejścia do gospodarki rynkowej. Początkowo było ich 40, później jednak minister finansów zdecydował, aby ograniczyć ich liczbę do 10 najbardziej niezbędnych. W trakcie przemówienia w Sejmie Balcerowicz powiedział m.in.: “Trzeba skończyć z fałszywą grą, w której ludzie udają, że pracują, a państwo udaje, że płaci. Alternatywa, którą proponujemy, to życie udane zamiast udawanego.” [2]

27 i 28 grudnia Sejm kontraktowy uchwalił wszystkie 10 ustaw “pakietu Balcerowicza“:

1) Ustawa o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych. Likwidowała gwarancję istnienia wszystkich przedsiębiorstw państwowych niezależnie od ich wyników finansowych i efektywności produkcji oraz pozwalała na przeprowadzanie postępowania upadłościowego przedsiębiorstw nieefektywnych.

 

2) Ustawa o prawie bankowym. Zakazywała finansowania deficytu budżetowego przez bank centralny i uniemożliwiała nieograniczoną emisję pieniądza bez pokrycia.

 

3) Ustawa o kredytowaniu. Znosiła preferencje kredytowe dla przedsiębiorstw państwowych i wiązała stopę oprocentowania kredytów ze stopą inflacji.

4) Ustawa o podatku od wzrostu wynagrodzeń. Ograniczała wzrost płac nominalnych w przedsiębiorstwach w stosunku do realnego wzrostu cen (wprowadzając tzw. popiwek).

5) Ustawa o nowych zasadach opodatkowania. Wprowadzała jednolite zasady płacenia podatków we wszystkich sektorach gospodarki.

6) Ustawa o działalności gospodarczej prowadzonej przez inwestorów zagranicznych. Zobowiązywała przedsiębiorstwa zagraniczne do odsprzedawania dewiz państwu po ustalonym przez bank centralny kursie, zapowiadała możliwość wywozu zysków za granicę i zwalniała przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym od płacenia popiwku.

7) Ustawa o prawie dewizowym. Likwidowała państwowy monopol w handlu zagranicznym i wprowadzała wewnętrzną wymienialność złotówki, a także zobowiązywała przedsiębiorstwa do odsprzedawania państwu zarobionych dewiz.

8) Ustawa o prawie celnym. Wprowadzała jednakowe dla wszystkich podmiotów gospodarczych zasady clenia towarów importowanych.

9) Ustawa o zatrudnieniu. Unieważniała ustawę o osobach uchylających się od obowiązku pracy oraz zmieniała zasady funkcjonowania biur pośrednictwa pracy.

10) Ustawa o szczególnych warunkach zwalniania pracowników. Stwarzała nowe przepisy chroniące ludzi zwalnianych z pracy (zwłaszcza w drodze zwolnień grupowych), zapewniała odprawę finansową przy zwolnieniu i wprowadzała okresowe zasiłki dla bezrobotnych.

Powyższe ustawy były niezbędną podstawą zarówno stabilizacji polskiej gospodarki, jak i jej przemiany systemowej.

 

2.2. Stabilizacja makroekonomiczna i metody zdławienia inflacji.

Program stabilizacyjny miał doprowadzić do równowagi makroekonomicznej w polskiej gospodarce, a więc przede wszystkim do zlikwidowania hiperinflacji i powszechnych braków rynkowych oraz do zrównoważenia budżetu. Rząd, w obliczu panujących warunków, zdecydował się na bardzo szybkie realizowanie niezbędnych reform, co zyskało później miano terapii szokowej. Niektórzy krytycy zarzucali Balcerowiczowi właśnie zbyt pospieszne tempo przemian, jednak rację należy tu przyznać ministrowi finansów, który stwierdził kiedyś, że “istnieją tylko dwie drogi przeprowadzania reform: szybka i bardzo szybka“ [3] oraz, w odniesieniu do walki z szalejącą inflacją, że “nie da się gasić pożaru na raty“ [4].

Najważniejszym narzędziem programu stabilizacyjnego była liberalizacja cen , która dotyczyła prawie 90% obrotów [5]. Uwolnienie cen spod administracyjnej kontroli państwa sprawiło, iż początek 1990 roku charakteryzował się ich gwałtownym wzrostem.

Wzrost ten najpierw oddziaływał głównie na sferę popytu, powodując spadek jego wielkości, czego najbardziej widocznym efektem była likwidacja nieodłącznego elementu realnego socjalizmu - kolejek w sklepach. Z oczywistych względów dopiero nieco później można było zaobserwować dostosowywanie się producentów i dostawców do nowych warunków - czyli zmiany struktury i wielkości podaży. W bardzo krótkim czasie, bo w ciągu zaledwie paru miesięcy, gospodarka Polski przestała być gospodarką niedoborów.

Liberalizacji cen towarzyszyły stabilizatory będące narzędziami w walce z inflacją - tzw. kotwice antyinflacyjne:

      Restrykcyjna polityka dochodowa państwa - czyli zamrożenie płac. Dla osiągnięcia równowagi na rynku niezbędna była kontrola płac, uniemożliwiająca ich wzrost proporcjonalnie do wzrostu cen detalicznych. Wprowadzony został wspomniany już podatek od ponadnormatywnego wzrostu wynagrodzeń, powszechnie znany jako popiwek. Fundusz płac był indeksowany współczynnikiem inflacji mnożonym w styczniu 1990 przez 0.2, od lutego do kwietnia 1990 przez 0.3, a potem przez 0.6 (latem 1990, pod naciskami m.in. ekspertów z NBP, Balcerowicz złagodził zasady popiwku, co potem okazało się błędem i z czego szybko się wycofał). Płace mogły być zatem podnoszone tylko w określonej proporcji do rzeczywistego wzrostu cen. Każda większa podwyżka wynagrodzeń obciążona była specjalnym podatkiem. I tak za przekroczenie wyznaczonego poziomu o 0.1 - 3% wynosił on 200% od wypłaconej ponad pułap sumy, a za przekroczenie limitu płac o ponad 3% - aż 500% tej kwoty. Popiwek był tym narzędziem antyinflacyjnym, które ze zrozumiałych względów miało negatywny wydźwięk i wywoływało największe protesty w społeczeństwie.

      Restrykcyjna polityka pieniężna NBP:

Głównym zadaniem banku centralnego jest regulowanie ilości pieniądza w obiegu. NBP odpowiadał zatem za równowagę pieniężną w kraju oraz za siłę nabywczą polskiej waluty. Najważniejsze instrumenty, jakimi posługiwał się bank centralny, to stopa procentowa oraz stały i ujednolicony kurs walutowy.

Wprowadzono dodatnią realną stopę procentową. Miała ona być zmieniana co miesiąc, przy czym najpierw kształtowała się poniżej stopy inflacji, potem zaś ją przekroczyła. Stopa procentowa miała być bodźcem do ograniczania konsumpcji i zwiększania oszczędności. Dzięki jej urealnieniu oszczędzanie w rodzimej walucie stało się wreszcie opłacalne.

1 stycznia 1990 roku złotówka została oficjalnie zdewaluowana. Nowy, jednolity kurs wynosił 9500 złotych za dolara. Gwarancją realności tego kursu, który wydawał się początkowo bardzo trudny, jeżeli nie niemożliwy do utrzymania, był fundusz stabilizacyjny w wysokości 1 miliarda dolarów; kwota ta została uzyskana przez Leszka Balcerowicza od Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Kurs ten utrzymał się aż do maja 1991 roku (czyli przez 16 miesięcy!), kiedy to złotówka została zdewaluowana o 17% (nowy przelicznik wynosił wtedy 11000 złotych za dolara).

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

Wprowadzono także ustawowy zakaz zaciągania przez państwo w banku centralnym nieoprocentowanego kredytu na pokrycie deficytu budżetowego.

          Twarda polityka pieniężna państwa, mająca zrównoważyć budżet:

Bardzo znacznie ograniczono udział dotacji w wydatkach publicznych z 38% w 1989 roku do 14% w 1990 roku. Zmniejszono wydatki na sferę budżetową, wprowadzając w niej ostry reżim oszczędnościowy.

Państwo prowadziło restrykcyjną politykę fiskalną i bezwzględnie egzekwowało należności. Ustalono wysoką stopę podatku dochodowego od przedsiębiorstw, instytucji i ludności (początkowo równą 50%, później zredukowaną do 40%), dużą dywidendę od funduszu założycielskiego (40%), podatek od funduszu wynagrodzeń, wymieniany już popiwek a także wysokie składki na ZUS (43, a potem 48%)[6]

W wyniku tych działań rok 1990 zamknięty został nadwyżką budżetową.

          Wprowadzenie instytucji długu publicznego.

          Otwarcie na handel zagraniczny i zmiana polityki dewizowej

Wprowadzone zostało nowe prawo celne, które znosiło przywileje dla przedsiębiorstw państwowych w handlu zagranicznym, gwarantowało swobodę wymiany międzynarodowej i równe traktowanie wszystkich jej uczestników. Stawki celne zostały znacznie obniżone, a w sporej części całkowicie zmiesione. Od 1990 roku wynosiły one od 0 do 45%.

Zniesiono reglamentację dewizową. Przedsiębiorstwa miały jednak obowiązek odsprzedawania bankowi uzyskanych z eksportu dewiz, ale jednocześnie mogły w nim kupować waluty wymienialne niezbędne do finansowania importu. Osoby fizyczne mogły nabywać i wywozić za granicę dowolne ilości dewiz (miało to m.in. ważne znaczenie psychologiczne - budowało zaufanie do krajowego pieniądza oraz przekonanie, że rynek walutowy i cała gospodarka będą “normalniały“ i zbliżały się do standardów międzynarodowych). Podmioty gospodarcze mogły zaciągać za granicą kredyty transakcyjne.

Liberalizacja handlu zagranicznego i zmiany polityki dewizowej były nie tylko istotnymi stabilizatorami w walce z inflacją, lecz także zbliżały strukturę cen rynku polskiego i międzynarodowego oraz prowadziły do umożliwienia powszechnej wymienialności złotego na waluty innych krajów.

 

3.3.Transformacja systemowa - czyli jak zbudować kapitalizm.

Transformacja systemowa, czyli przejście od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej, łączyła się ściśle ze zmianą ustroju politycznego. Obejmowała ona dwa elementy:

          Tworzenie rynkowych warunków funkcjonowania wszystkich jednostek gospodarczych.

          Przekształcenia tzw. infrastruktury systemowej, czyli szerokie zmiany instytucjonalne.

.

Mechanizm który regulował dzałanie gospodarki centralnie planowanej musiał zostać zastąpiony mechanizmem wolnorynkowym. Ta zamiana miała kilka aspektów:

1) Państwo - czyli główny podmiot gospodarczy w warunkach gospodarki centralnie planowanej zostaje zastąpione przez wiele niezależnych przedsiębiorstw, które mają odtąd takie same prawa i obowiązki i samodzielnie decydują o swojej działalności. Państwo nie może już oddziaływać na przedsiębiorstwa za pomocą odgórnych dyrektyw, ma jedynie stanowić prawo i przeciwdziałać zakłóceniom - np. monopolizacji.

2) Liberalizacja systemu praw własności pozwoliła na swobodne podejmowanie ziałalności gospodarczej. W latach 1990 - 93 utworzono w Polsce ponad milion nowych firm prywatnych. Powszechne w poprzednim systemie centralne plany produkcji i handlu zostały zastąpione setkami tysięcy niezależnych decyzji producentów i handlowców, kierujących się potrzebami konsumentów.

3) W gospodarce centralnie planowanej państwo dotowało zarówno produkcję wielu towarów, jak i konsumpcję niektórych grup ludności. Odejście od tych dotacji (oprócz omawianego już dużego znaczenia dla przywrócenia równowagi budżetowej) doprowadziło do tego, iż zarówno ceny towarów i usług na rynku konsumpcyjnym, jak i ceny czynników produkcji ustalały się na poziomie równowagi między popytem a podażą - a zatem do wykształcenia się mechanizmu typowego dla gospodarki wolnorynkowej. Na rynku towarów i usług wraz z wprowadzeniem wolnych cen i wolnej konkurencji pojawiły się marketing i reklama. Natomiast jednostki gospodarcze zmuszone odtąd były do kierowania się w działalności względami ekonomicznymi, a co za tym idzie - do efektywnego wykorzystywania swoich zasobów.

4) Niesprawne podmioty gospodarcze podlegały mechanizmom eliminacji. Wiele dużych przedsiębiorstw musiało przejść “kuracje odchudzające“ - często odsprzedawały lub dzierżawiły one część swojego majątku sektorowi prywatnemu, przyspieszając tym jego rozwój. Część przedsiębiorstw została zlikwidowana lub zbankrutowała.

 

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

5) Szybko rosła liczba niewielkich przedsiębiorstw prywatnych, a jednocześnie duże przedsębiorstwa ulegały redukcjom i następowała demonopolizacja wielu gałęzi - np. przemysłu mięsnego, cukrownictwa, komunikacji. Doszło zatem do szybkiej dekoncentracji organizacyjnej polskiej gospodarki. W latach 1989 - 91 zatrudnienie w firmach, w których pracowało 50 - 100 pracowników wzrosło ponaddwukrotnie (jeszcze szybszy wzrost zatrudnienia w mniejszych firmach nie był notowany przez statystyki). Dekoncentracja wraz z liberalizacją handlu zagranicznego znacznie zwiększyła konkurencję po stronie podaży.

6) Otwarcie wobec zagranicy. Liberalizacja handlu zagranicznego (omawiana częściowo już wcześniej) sprawiła, że gospodarka Polski stała się silniej powiązana z gospodarką krajów OECD, a zwłaszcza Europy Zachodniej. W latach 1990 - 91 nasz eksport na Zachód wzrósł o 60%, a import o 53%. Otwarcie to polegało również na liberalizacji zasad międzynarodowego transferu zysków, która umożliwiała zagranicznym inwestorom lokowanie w Polsce kapitału.

 

 

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

7) Gospodarka centralnie planowana oznaczała centralną dystrybucję siły roboczej. Teraz rynek pracy został zliberalizowany, pojawił się typowy dla gospodarki rynkowej wolny przepływ siły roboczej. Musiało to jednak pociągnąć za sobą

pojawienie się bezrobocia.

8) Liberalizacja rynku kapitałowego - czyli ujednolicenie stopy procentowej dla wszystkich podmiotów gospodarczych (w gospodarce centralnie planowanej istniały preferencje dla określonych grup kredytobiorców, a kryteria przyznawania kredytów często były natury pozaekonomicznej).

9) Rynek pieniężny. W związku z tym, że polski złoty mógł być swobodnie wymieniany na towary, nastąpił znaczny wzrost jego roli jako środka wymiany oraz

miernika wartości. Złoty wyparł z krajowego obiegu inne waluty, którymi wcześniej często posługiwano się przy dokonywaniu transakcji. W połączeniu z obniżeniem inflacji i wzrostem realnych stóp procentowych prowadziło to do umocnienia znaczenia złotego jako środka gromadzenia rezerw. Po likwidacji kartek, talonów, itp. pieniądz stał się jedynym regulatorem na rynku.

10) Rynek walutowy. O cenach walut obcych zaczął decydować wolny rynek - a więc relacje popytu i podaży. Szybko powstawały prywatne kantory wymiany walut. Bank centralny w miejsce kursów zróżnicowanych przyjął kurs jednolity. Złoty zyskał więc wymienialnośc wewnętrzną, a później także i zewnętrzną.

 

 

Zmiany instytucjonalne w polskiej gospodarce realizowane były głównie poprzez przekształcenia własnościowe. Spośród trzech metod przekształceń stosowanych w Polsce (prywatyzacja, reprywatyzacja, tworzenie nowych przedsiębiorstw) wyraźnie dominowała ta pierwsza.

Działania prywatyzacyjne były niezbędnym warunkiem przemian wolnorynkowych, miały więc szerokie poparcie polityczne. Sprzyjała im wysoka stopa procentowa i otwarcie rynku wewnętrznego na zagraniczną konkurencję (zjawiska te powodowały, że duża liczba przedsiębiorstw państwowych znajdowała się na skraju bankructwa, co ułatwiało ich prywatyzację).

Stosowano dwie metody prywatyzacji - kapitałową i przez likwidację. Pierwsza z nich dotyczyła jedynie dużych firm w dobrej kondycji finansowej. Początkowo przekształcano je w tzw. jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, a następnie sprzedawano ich akcje inwestorom krajowym lub zagranicznym. Niekiedy, w przypadku wyjątkowo dobrych firm, akcje sprzedawano w ofercie publicznej.

Prywatyzacja poprzez likwidację była łatwiejsza do przeprowadzenia i częściej ją stosowano z powodu słabych wyników finansowych większości przedsiębiorstw państwowych. Niosła ona jednak za sobą wysokie koszty społeczne (wzrost bezrobocia) i ekonomiczne (przewaga podaży nad popytem na likwidowane firmy). Dlatego też ten sposób prywatyzacji charakteryzował się niską skutecznością. Wykorzystywano tu przede wszystkim leasing peracowniczy - czyli przejmowanie przedsiębiorstw przez ich dotychczasową załogę. Większość udziałów obejmował zwykle zarząd oraz kadra kierownicza. Taka metoda przekształceń powodowała zwolnienie zakładu z płacenia popiwku i dywidendy; pieniądze zaoszczędzone w ten sposób przeznaczano jednak głównie na podwyżki płac, toteż taka prywatyzacja nie przynosiła poprawy wyników finansowych ani efektywności przedsiębiorstwa.

Ważnym elementem transformacji systemowej w Polsce była też komercjalizacja, czyli przekształcenie firmy w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa w celu późniejszej prywatyzacji. Z założenia miała być to forma przejściowa, praktycznie jednak w wielu wypadkach na niej zakończono procesy zmian w przedsiębiorstwie.

Przekształcenia własnościowe przyniosły znaczącą poprawę ich efektywności, racjonalizację zatrudnienia, wzrost wydajności pracy, obniżkę kosztów i szerokie zastosowanie nowoczesnych technologii produkcji oraz metod zarządzania firmą.

 

 

 

 

 

3. Negatywne zjawiska w polskiej gospodarce w pierwszych latach transformacji.

 

Lata 1990 - 91 były dla polskiej gospodarki okresem recesji - spadła przede wszystkim wielkość produkcji przemysłowej a także znacznie zmalała produkcja rolnicza i liczba budowanych mieszkań. Pojawiło się nie znane dotąd bezrobocie.Wzrosły ceny realne. Upadło wiele przedsiębiorstw. Słychać było głosy o drastycznym pogorszeniu się warunków bytowych dużych grup społeczeństwa. Za zjawiska te niejednokrotnie obarczano winą reformy gospodarcze i ich autora, jednak w rzeczywistości sytuacja była znacznie bardziej złożona.

3.1. Zjawiska, które by³y niemo¿liwe do unikniêcia.

Większości negatywnych zjawisk okresu transformacji gospodarka polska nie mogła uniknąć. Były one swoistym dziedzictwem po poprzednim systemie.

1) W latach 1990 - 91 zmniejszyły się zarówno nakłady inwestycyjne, jak i wielkość produktu krajowego brutto (spadła zwłaszcza produkcja przemysłowa). Większość źródeł mówiła dotąd o spadku PKB rzędu 18 -20%, a produkcji przemysłowej o prawie 30%.

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

2) Wysoki wzrost cen w pierwszych miesiącach transformacji oraz spadek płac realnych (o około 10%). Były to czynniki konieczne, aby zlikwidować gospodarkę niedoborów i doprowadzić do ustabilizowania rynku, czyli do zrównoważenia popytu z podażą oraz aby jednocześnie stłumić inflację.

3) Pojawienie się bezrobocia. W latach 1990 -92 łączne zatrudnienie w Polsce spadło o 10.4%. Pod koniec 1992 roku oficjalnie zarejestrowana stopa bezrobocia wynosiła 13.6%.

W socjalizmie jawne bezrobocie pozostawało zjawiskiem nieznanym, powszechne było natomiast bezrobocie ukryte. Liczba zatrudnionych nie wynikała najczęściej z przyczyn ekonomicznych i znacznie przerastała rzeczywiste potrzeby przedsiębiorstw. I tak np. stopa ukrytego bezrobocia w przemyśle w 1989 roku szacowana jest na ponad 15%.[7] Przejście do gospodarki rynkowej musiało się wiązać z przełożeniem bezrobocia ukrytego na jawne.

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

4) Pogorszenie się sytuacji sfery budżetowej. W związku ze spadkiem wpływów do budżetu pojawiła się konieczność redukcji wydatków. Obcinano zarówno dotacje, jak i płace pracowników sfery budżetowej.

3.2. Najwa¿niejsze zarzuty wobec planu Balcerowicza.

1) Zbyt duży zakres liberalizacji handlu zagranicznego, do której polska gospodarka nie była przygotowana. Z jednej strony liberalizacja ta pomogła w osiągnięciu równowagi na rynku wewnętrznym, z drugiej zaś jednak mniej efektywni producenci krajowi byli wystawieni na niszczącą dla nich konkurencję zagraniczną. Wpływała ona bardzo negatywnie na krajową produkcję przemysłową i rolniczą.

2) Za zbyt wysoką uważaja niektórzy ekonomiści skalę dewaluacji połączoną z za długim utrzymywaniem zaniżonego kursu dolara.[8]

3) Bardzo duża skala ulg mających przyspieszać rozwój sektora prywatnego oraz brak przeciwdziałania powstawaniu majątków tzw. nomenklaturowych kapitalistów.[9]

4) Wysokie, hamujące rozwój inwestycji obciążenia podatkowe przedsiębiorstw państwowych - zbyt duży podatek majątkowy w formie 40% dywidendy od funduszu założycielskiego.

5) Za mankament planu Balcerowicza krytycy uznają też zerwanie przez państwo z polityką protekcjonizmu i jednolite traktowanie wszystkich podmiotów gospodarczych a także brak preferencji - np. w formie korzystnie oprocentowanych kredytów - dla niektórych, najwrażliwszych gałęzi gospodarki. Przede wszystkim niektóre branże przemysłu ciężkiego (przemysł wydobywczy, stoczniowy i hutniczy), budownictwo oraz rolnictwo były tymi gałęziami, które najboleśniej odczuły wprowadzenie mechanizmów rynkowych i otwarcie gospodarki na świat.

 

 

3.3. Opinie krytyczne wobec Planu Balcerowicza i jego realizacji:

Przytaczamy dwa głosy krytyków programu Balcerowicza:

1) “ ...olbrzymie koszty polityki rynkowej przebudowy instytucjonalnej i polityki stabilizacyjnej nie były nieuniknione. Ich rozmiary mobłyby być znacznie niższe ( . . . ) gdyby uniknięto wielu błędów zawartych w pakiecie stabilizacyjnym. ( . . . ) Nastąpiło wyraźne nadużycie zaufania społecznego” [10]

“Pogłębione studia dowodzą, że można było uzyskać więcej mniejszym kosztem. Możliwe było uzyskanie równowagi na rynku towarów i silniejsze zredukowanie stopy inflacji przy mniejszej skali recesji i bezrobocia, a to wszystko przy większym zaawansowaniu procesów rynkowej transformacji. Rzeczywistość jest jednak inna, tzn. gorsza, m. in. dlatego, że polityka gospodarcza popełniła wiele błędów technicznych, wynikających z niedostatecznego profesjonalizmu działań, oraz błędy braku wyobraźni i braku odpowiedzialności. Przestrzegano przed tym, nie są to zatem błędy, które można by usprawiedliwić czynnikami obiektywnymi“ [11]

2) “ ...dramatyczna sytuacja finansów publicznych systematycznie pogarsza się, powodując ogromny regres w służbie zdrowia, oświacie, nauce, kulturze, grożący zapaścią cywilizacji. ( . . . ) To wszystko oddala perspektywę wyprowadzenia kraju z kryzysu gospodarczego, powoduje coraz większą apatię społeczeństwa. ( . . . ) Narastające koszty społeczne realizacji programu Balcerowicza, który doprowadził do największej po drugiej wojnie światowej recesji gospodarczej i ogromnego bezrobocia, podważając sens realizacji całego programu” [12]

“Podstawową przyczyną załamania się programu Balcerowicza była ( . . . ) błędna koncepcja programu.“ [13]

 

3.4. Obiektywne czynniki zewnętrzne wpływające na nasilanie się recesji.

1) Załamanie się eksportu do ZSRR oraz dotkliwe pogorszenie się terms of trade. Był to czynnik o kolosalnym znaczeniu dla polskiej gospodarki przed 1989 rokiem w ogromnym stopniu uzależnionej od wymiany handlowej ze Związkiem Radzieckim. W 1990 roku szacowano, że na skutek zaniechania przez ZSRR handlu wymiennego, Polska będzie musiała wydać około 4 mld dolarów na zakup samej tylko radzieckiej ropy. Ogółem negatywny wpływ tego załamania, jak się ocenia, kosztował nas 3.5 - 5% PKB (chociaż można zauważyć, że dla mniejszych krajów naszej części Europy szok ten był jeszcze poważniejszy).

2) Aneksja Kuwejtu przez Irak i wojna w Zatoce Perskiej. Społeczność międzynarodowa potępiła agresję Iraku w trzech rezolucjach Rady Bezpieczeństwa ONZ. W rezolucji z 6 sierpnia 1990 roku zapowiedziano twarde sankcje gospodarcze wobec Iraku. Rezolucji tej musiała się podporządkować Polska, która miała bardzo rozbudowane stosunki gospodarcze z Irakiem - polegały one głównie na obrotach towarowych, ale także na dużych kontraktach inwestycyjnych (w takich dziedzinach jak energetyka, budowa szlaków komunikacyjnych i planowanie przestrzenne). Straty spowodowane zerwaniem kontraktów ocenia się na około 2 miliardy dolarów; do tego należy doliczyć pół miliarda dolarów długu, którego Irak nie oddał Polsce w postaci dostaw ropy - co spowodowało, że tę ropę Polska musiała kupować gdzie indziej, już po dużo wyższej cenie.

3) Proces jednoczenia się Niemiec. 3 października 1990 roku, po połączeniu się NRD z RFN powstało za naszą zachodnią granicą potężne gospodarczo mocarstwo. W okresie, gdy istniały dwa państwa niemieckie, Polska utrzymywała z oboma ożywione kontakty gospodarcze. Jednak gdy NRD weszła do systemu gospodarczego RFN i jednocześnie EWG, nasze powiązania z jej obszarem zmieniły się zdecydowanie na niekorzyść Polski. NRD ustaliła zawyżony kurs rubla transferowego, co przyniosło Polsce, mającej w handlu z NRD sporą nadwyżkę liczoną właśnie w rublach transferowych, spore straty. Zmieniała się też struktura gospodarki NRD, zamykano m.in. kopalnie soli potasowych i zakłady chemiczne, z którymi współpracowały polskie przedsiębiorstwa. Zostało również zerwanych wiele kontraktów na świadczone przez stronę polską usługi budowlane i montażowe.

4) Sytuacja polityczna w Polsce - czyli wywołana przez Lecha Wałęsę wojna na górze. W obozie solidarnościowym narastały spory. Coraz częściej krytykowano rząd, w tym oczywiście także ministra finansów i stosowane przez niego metody. Nie mogło to sprzyjać konsekwentnemu wprowadzaniu w życie reform gospodarczych.

 

3.5. Kwestia wiarygodnosci danych statystycznych z okresu transformacji.

 

“ Są trzy rodzaje kłamstw: zwykłe kłamstwa, wielkie kłamstwa i statystyka“

Duża część danych, na które powołują się ekonomiści, oceniając Plan Balcerowicza, nie oddaje dobrze prawdziwego obrazu gospodarki z badanego okresu. Efekty pozytywne, takie jak rozwój sektora prywatnego, likwidacja niedoborów czy poprawa jakości i rozszerzenie asortymentu towarów na rynku nie dają się w pełni uchwycić . Z drugiej natomiast strony efekty negatywne są przedstawiane jako nowe, nie istniejące wcześniej zjawiska.

Większość oficjalnych danych mówi o spadku PKB w latach 1990 - 91 o 18 - 20%, podczas gdy nowsze szacunki GUS i PAN podają wielkość 5 - 10%. Te rozbieżności wynikały z tego, iż urzędy statystyczne koncentrowały się w mniejszym stopniu niż powinny na szybko rozwijającym się sektorze prywatnym (w którym w dodatku producenci mieli oczywiste powody do zaniżania - tam gdzie to było możliwe - faktycznych rozmiarów produkcji). Ponadto statystyki zawyżały płace realne w roku 1989 - a więc tuż przed reformą (lata 1988 - 89 to wzrost płac nominalnych znacznie szybszy od wzrostu cen), co zniekształcało wskaźniki spadku płac realnych w okresie transformacji (podawano, że w 1990 roku wynosił on 25%, w rzeczywistości był ponad 2.5 raza mniejszy). Trudno też mówić o pełnej wiarygodności danych dotyczących stopy bezrobocia ze względu na sporą liczbę osób pracujących w szarej strefie.

 

 

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

3.6. Źródła protestów społecznych.

Niezadowolenie społeczne, towarzyszące realizacji Planu Balcerowicza, wiązane jest w powszechnej opinii z pogorszeniem się warunków życia części społeczeństwa. Ma ono jednak inne, równie ważne, a może nawet ważniejsze przyczyny.

W nowym ustroju środki masowego przekazu, które zaczęły teraz w pełni wykorzystywać prawo do wolności słowa, mogły koncentrować się na ukazywaniu zjawisk i tendencji negatywnych (np. przestępczość, bardzo ciężkie warunki bytu niektórych grup społeczeństwa) - co chętnie czyniły. Na wolnym rynku, jak się okazało, lepiej sprzedawały się złe informacje. Sprawiało to, że opinia publiczna mogła utożsamiać zwiększoną widoczność negatywnych zjawisk z ich rzeczywistym wzrostem.[14] Na nastroje społeczne źle wpływało też szybkie “dorabianie się“ bardziej przedsiębiorczych jednostek - widoczna poprawa sytuacji ekonomicznej innych osób wywołuje często wrażenie, że to nasza sytuacja uległa pogorszeniu. Ponadto możliwe stało się wreszcie głośne wyrażanie niezadowolenia z polityki rządu: oponenci Leszka Balcerowicza byli więc bardzo dobrze słyszalni w całym społeczeństwie i mogli wywierać spory wpływ na opinię publiczną.

 

4. Sukces Planu Balcerowicza.

Podsumowując: jesteśmy przekonani, że Plan Balcerowicza - mimo wysuwanych pod jego adresem zarzutów - zakończył się sukcesem. Jest kilka najważniejszych elementów, które się na ów sukces składają:

      Uruchomienie i rozwój mechanizmów rynkowych kształtujących odtąd polską gospodarkę. Ceny ustalały się na poziomie równowagi podaży i popytu, zniknął problem powszechnych niedoborów, po wprowadzeniu wolnego rynku towarów konsumpcyjnych doszło do zjawiska najbardziej spektakularnego - likwidacji kolejek.

      Zahamowanie inflacji, będącej ogromnym niebezpieczeństwem dla całej gospodarki.

      Umocnienie złotego, wprowadzenie jego wymienialności wewnętrznej, a potem także zewnętrznej, ustabilizowanie kursu dolara

      Likwidacja deficytu budżetowego - w roku 1990 udało się nawet osiągnąć niewielką nadwyżkę budżetową.

      Otwarcie gospodarki na świat. Dodatnie saldo wymiany handlowej z zagranicą oraz napływ zagranicznych inwestycji.

      Rozpoczęcie procesów prywatyzacyjnych i demonopolizacyjnych w gospodarce.

      Powstanie rynku kapitałowego.

      Pozytywne zmiany w strukturze gospodarki - zarówno pod względem działowo -gałęziowym, własnościowym jak i organizacyjnym.

      Od roku 1992 w polskiej gospodarce, po okresie recesji i tzw. urealniania produkcji (stała się ona kategorią ekonomiczną) nastąpił okres stałego wzrostu gospodarczego. W roku 1993 PKB wzrósł o 3.8%, a w 1994 o 5.2%.

 

 

 

 

 

Kształtowanie się inflacji w Polsce

 

	1986	1987	1988	1989	1990	1991	1992	1993
Tempo wzrostu cen w %	117,5	125,3	161,3	343,8	717,8	171,1	142,4	134,6

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

Deficyt budżetowy w Polsce w % PKB

 

1988	1989	1990	1991	1992	1993
0,264946	-3,02454	0,402027	-3,75731	-6,0129	-2,78729

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

Zadłużenie zagraniczne Polski w milionach USD

 

1980	1981	1982	1983	1984	1985	1986	1987	1988	1989	1990	1991	1992
25059	25953	26435	26396	26808	29296	33526	39214	39500	41400	46100	43000	48200

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

Struktura PKB w Polsce w %

 

	1989	1990	1991	1992
Przemysł	41,0	43,6	39,2	39,6
Budownictwo	9,6	9,5	10,9	11,2
Rolnictwo	12,2	7,3	8,4	7,3
Pozostałe	37,2	39,6	41,5	41,9

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

 

 

 

Oficjalny kurs dolara w złotych

 

Miesiące	1989	1990	1991	1992	1993
Styczeń	507,88	9500	9500	11483	15832
Luty	560,00	9500	9500	13200	16404
Marzec	572,55	9500	9500	13497	16626
Kwiecień	680,00	9500	9500	13729	16541
Maj	850,00	9500	11105	13827	16887
Czerwiec	844,60	9500	11458	13512	17777
Lipiec	829,65	9500	11301	13618	18209
Sierpień	1054,37	9500	11270	13449	19760
Wrzesień	1800,00	9500	11096	13909	19735
Październik	2400,00	9500	11203	14867	20497
Listopad	3800,00	9500	11154	15454	20982
Grudzień	6500,00	9500	10957	15767	21344

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

Struktura geograficzna handlu zagranicznego Polski w latach 1989-1993 w %

 

	Eksport					Import
	1989	1990	1991	1992	1993		1989	1990	1991	1992	1993
Kraje rozwinięte	49,1	65,3	73,8	72	75,1		53,1	67,1	68,4	72,3	76,2
Kraje UE	32,1	47,2	55,7	57,6	63,2		33,9	45,6	40,7	52,8	57,2
Kraje rozwijające się	10,3	13,3	9,4	12,9	11,6		7,6	10,6	12,3	11,3	10,3
Byłe kraje RWPG i	34,8	21,4	16,8	15,1	13,3		34,8	22,3	19,3	16,4	13,5

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

Dynamika produkcji sprzedanej przemysłu w cenach stałych w %

 

	1990	1991	1992	1993
Przyrost w stosunku do roku poprzedniego	-24,2	-11,9	4,2	6,2
Rok poprzedni = 100	75,8	88,1	103,9	106,2
Rok 1989 = 100	75,8	66,7	69,3	73,6

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

Bezrobotni zarejestrowani w tysiącach

 

	1990	1991	1992	1993
czerwiec	568,2	1574,1	2296,7	2701,8
grudzień	1126,1	2155,6	2509,3	2889,6

 

Źródło: “Rocznik statystyczny GUS 1994”

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bibliografia:

 

1. Balcerowicz Leszek “800 dni” Polska Oficyna Wydawnicza BGW Warszawa 1992

2. Balcerowicz Leszek “Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok” PWN

Warszawa 1997

3. Bożyk Paweł “Polityka gospodarcza Polski 1995 - 2000” Prywatna Wyższa Szkoła Handlowa Warszawa 1995

4. red. Belka Marek, Trzeciakowski Witold “Dynamika transformacji polskiej gospodarki”

Poltext Warszawa 1997

5. Gach Zbigniew “Leszek Balcerowicz. Wytrwać” Oficyna Wydawnicza Interim

Warszawa 1993

6. Glikman Paweł, Kabaj Mieczysław, Muszkiet Tadeusz “Ciągłość i transformacja gospodarki” Wydawnictwo Key Text Warszawa 1997

7. red. Jakóbik Witold “Transformacja systemowa gospodarki. Spojrzenie retrospektywne” Fundacja Friedricha Eberta Warszawa 19977.

8. Kaleta Józef “Przyczyny załamania programu Balcerowicza” Materiały i prace Instytutu Funkcjonowania Gospodarki Narodowej, tom LXVI: Założenia a rezultaty polityki gospodarczej w okresie transformacji. Oficyna Wydawnicza SGH Warszawa 1994

9. Kołodko Grzegorz “Transformacja polskiej gospodarki. Sukces czy porażka?” Polska Oficyna Wydawnicza BGW Warszawa 1992

10 Lisowska Maria “Fluktuacje inwestycji w gospodarce polskiej” Oficyna Wydawnicza SGH Warszawa 1996

11.Materiały i prace Instytutu Funkcjonowania Gospodarki Narodowej, tom LXVI: “Założenia a rezultaty polityki gospodarczej w okresie transformacji” Oficyna Wydawnicza SGH Warszawa 1994

12.Müller Aleksander “Makroekonomia” Oficyna Wydawnicza SGH Warszawa 1994

13.Nasiłowski Mieczysław “Czy terapia szokowa była w Polsce uzasadniona? Transformacja gospodarki.” PAN i Fundacja Friedricha Eberta Warszawa 1997

14.Nasiłowski Mieczysław “Transformacja systemowa w Polsce” Wydawnictwo Key Text Warszawa 1995

15.Rocznik statystyczny GUS 1990, 1991, 1992, 1993, 1994

16.Ziółkowska Wiesława “Polityka budżetowa w okresie transformacji systemowej polskiej gospodarki” Warszawa 1995

---