OCHRONA PRZED NIEBEZPIECZEŃSTWEM

W czasie całego życia zwierzęta, wraz ze swoimi młodymi są narażone na liczne niebezpieczeństwa. Należą do nich:

• Czynniki chemiczne

• Czynniki fizyczne

• Biologiczne czynniki zakaźne i pasożyty

• Zwierzęta należące do innego [a niekiedy nawet własnego] gatunku

Mechanizmy pozwalające uniknąć utraty życia wskutek działalności drapieżnych osobników innych gatunków lub szkód spowodowanych przez inne czynniki nazywamy międzygatunkowymi czynnościami ochronnymi.

Rozróżniamy dwa mechanizmy obrony: bierną i czynną.

1. OCHRONA BIERNA

Polega na występowaniu cech lub reakcji uprzedzających zagrożenie lub właściwych reakcji na zagrożenie.

• Do stałych cech ochronnych należą: gruba warstwa włosów, piór, kolców, łusek lub pancerza kostno-rogowego.

• Do form zachowania zabezpieczających przed szkodliwymi wpływami środowiska należą: budowanie oprzędów, nor, maskowanie się, wytwarzanie osłony ciała z pienistej wydzieliny, zakopywanie się, ukrywanie w bezpiecznych miejscach.

Do ochrony biernej zaliczamy też:

• Ubarwienie

• Ostrzegawcze [jaskrawe ubarwienie żądlących os, szerszeni, barwy salamandry, jaskrawo ubarwiony brzuch niektórych ropuch niejadalnych dla większości zwierząt z powodu żrącej substancji wydzielanej przez skórę, jaskrawe kolory żab tropikalnych wydzielających silną toksynę, ubarwienie niektórych ryb]

• Maskujące [zwierzę wtapia się w tło np. niektóre ryby, ćmy i motyle, kameleon]

• Zwodnicze

• mimikra - bezbronne zwierzęta zwykle ubarwione ostrzegawczo naśladują zwierzęta jadowite lub niejadalne z innych gatunków np. owady [mucha gnojka podobna do pszczoły, mucha bzyg - do osy, motyl przeziernik osowieć do szerszenia]

• mimetyzm - upodobnianie organizmu kształtem i barwą do martwego przedmiotu, tła lub rośliny [np. motyl latolistek cytrynek składając skrzydła upodabnia się do liścia pozostając niezauważalnym dla drapieżnika, deseń wielu motyli nocnych upodabnia je do kory drzew, drobne chrząszcze bywają niemal identyczne z grudkami kału zajęcy czy saren]

• ogromne „oczy” na skrzydłach niektórych ciem lub motyli [owad jest postrzegany w ciemności jako duży drapieżnik]

• Reakcje odstraszające

• Nadymanie [większy rozmiar]

• Wydzielanie niemiłego zapachu

• Stroszenie sierści i piór [osobnik wydaje się większy]

• Prezentowanie jaskrawego ubarwienia

• Odstraszające reakcje głosowe: syki, warczenie, grzechotanie grzechotnika, ryk słonia

• Znieruchomienie

• U owadów tanatoza - udawanie nieżywego

• U ssaków sterowane przez bierny strach. Tę formę często spotykamy u jeża, u zaskoczonego zająca czy piskląt przybiera ono formę „przycupnięcia” Znieruchomieniu może towarzyszyć grożenie.

• Grożenie

• Przybieranie różnych form przez niektóre gąsienice, uwypuklanie różnych woreczków, wyrostków, części ciała nie widocznych w normalnych warunkach, ujawnienie barwnych „oczu”

• Stroszenie sierści i piór

• Obnażanie kłów

• Autotomia - odrzucenie ogona i wydanie go na łup drapieżnikowi [jaszczurki]

2. OCHRONA CZYNNA

Ochronę czynną można podzielić na:

• Czynną ochronę defensywną [związaną ze strachem czynnym]

• Czynną ochronę ofensywną [związana z wściekłością]

2.1 Czynna ochrona defensywna

• Wycofanie się z zagrożonego miejsca - gdy poruszający się obiekt - najczęściej osobnik innego gatunku - znajdzie się w pewnej minimalnej odległości zwanej dystansem ucieczki

Dystans ucieczki

• zależy od rodzaju obiektu, szybkości i kierunku jego poruszania się

• jest charakterystyczny dla gatunku zwierzęcia

• zależy od płochliwości osobnika związanej z jego doświadczeniem osobniczym

• zmniejsza się wskutek obłaskawienia [oswajania] zwierzęcia lub „przyzwyczajenia” do obecności osobników innego gatunku np. ptaki żyjące w mieście przyzwyczajone do obecności ludzi potrafią zbliżać się do nich na niewielką odległość

• Szybkie zakopanie się w piasku [płastuga, kret]

• Chowanie się do nory, gniazda, pod liście ściółki [jaszczurki, węże, myszy]

• Ucieczka [może ona odwodzić drapieżnika od młodych]

2.2. Czynna ochrona ofensywna [obrona]

Często towarzyszy jej domieszka strachu - w rzeczywistości wściekłość i strach występują zwykle na przemian z zachowaniem defensywnym lub obserwuje się grożenie.

Dystans krytyczny [dystans bezwzględnej obrony] - minimalna odległość od drapieżnika uniemożliwiająca ucieczkę; zwierzęciu pozostaje jedynie bronić się.

Porażanie prądem [ryby elektryczne do 600V porażające nawet duże zwierzęta

Rzucanie w napastnika kijami i kamieniami [małpy człekokształtne]

Zęby, dziób, rogi [obrona bawołów przed lwami], kopyta [wierzganie przez zebry, żyrafy, jelenie i sarny], zęby jadowe [węże, pająki]

3. ROZPOZNAWANIE WROGÓW

Jest ono możliwe dzięki mechanizmom wrodzonym i nabytym.

Wrodzone mechanizmy:

• paniczny lęk przed wężami u małp, zmiana kierunku lotu przez ćmy gdy wyczują wibracje ultradźwięków wysyłane przez nietoperze

• Szybkie reakcje młodych na gwałtowne, nagłe bodźce [u żab, ptaków, drobnych kręgowców];

• Ucieczka na widok sylwetki ptaka drapieżnego [kaczki, gęsi, kury]

Nabyte mechanizmy

• Rozwijają się w czasie życia osobnika i stopniowego nabierania przez niego doświadczenia