Józef Kozielecki - KONCEPCJE PSYCHOLOGICZNE CZŁOWIEKA

Poznanie osobowości człowieka, jego syst wartości i możliwości rozwojowych jest niezbędnym warunkiem tworzenia humanistycznej wizji świata. Wiedza ta jest niezbędna do kształtowania środowiska fizycznego i społecznego, które otacza człowieka. Dzięki niej można zmieniać zachowanie ludzi i przystosowywać je do wymagań nadchodzącej cywilizacji postkapitalistycznej.

Wiedza psychologiczna może odegrać znaczną rolę w procesie samopoznania, samorozwoju i samorealizacji.

Sposób opisywania koncepcji w książce- 2 rodzaje twierdzeń,1 o charakterze opisowym, wskazujące jak funkcjonuje człowiek,jakie prawa rządzą przebiegiem opisów motywacyjnych czy poznawczych, 2 - projektujące- próba odpowiedzi na pytanie jak zmienić człowieka

1. koncepcja behawiorystyczna- człowiek jest układem zewnątrzsterowalnym, zachowanie całkowicie kontrolowane przez środ zewnętrzne. System kar i nagród decyduje czego unika i do czego dąży. Procesy psychiczne nie odgrywają roli w nawigowaniu zachowaniem. Pojęcie wolnej woli semantyczną fikcją. System metod i technik zmiany reakcji człowieka- INŻYNIERIA BEHAWIORYSTYCZNA- manipulując środowiskiem można modyfikować człowieka.

2. Koncepcja psychodynamiczna- zachowanie ludzi zależy od wewnętrznych sił dynamicznych, zwanych popędami, dążeniami, z reguły nieświadomymi. Często występują między nimi konflikty, których nie można samodzielnie rozwiązać . Podstawowe narzędzie zmiany zach człowieka- psychoterapia. (ułatwia rozw. Konfliktów) Portret psychodynamiczny jest w znacznym stopniu portretem klinicznym człowieka.

3. Koncepcja poznawcza- człowiek układem przetwarzającym informacje, zachowanie zależy nie tylko od bieżących informacji ze świata zewn, ale również od tzw,. Struktur poznawczych, czyli zakodowanej w pamięci trwałej wiedzy, zdobytej w toku uczenia się myślenia. Człowiek układem samodzielnym i twórczym. Podstawowe met prow do zmiany zach- wychowanie, czyli systematyczne i celowe kształcenie człowieka, na podstawie osiągnięć współczesnej pedagogiki.

(psychologia humanistyczna- nowy, kształtujący się kierunek działań, Maslow, Rogers „półkoncepcja”. Głowna siła napędowa człowieka- dążenie do samorealizacji i aktualizacji ich potencjalnych szans. Specyficzne techniki psychoterapii, trening grupowy i wychowanie humanistyczne- ułatwiają harmonijny rozwój jednostki. Zwrot uwagi na ogromne możliwości jednostki. System nie osiągnął jeszcze dostatecznej dojrzałości merytorycznej i metodologicznej.

Dlaczego autor mówi o koncepcjach ?? autor wyróżnia 3 poziomy rozważań teoretycznych- TEORIA (system ogólnych i dobrze uzasadnionych praw, co pozwalają przewidzieć nadochodzące wydarzenia) KONCEPCJA (poziom niżej pod teorią- system hipotez i i przypuszczeń co nie są dobrze uzasadnione nie zawsze pozwalają przewidzieć fakty._REFLEKSJE TEORETYCZNE (na najniższym poziomie , dość luźne przypuszczeńia i idee co nie zostały udokumentowane naukowo. Z pkt widzenia tych kryteriów portrety człiweka behawiorystyczne, psychoanalityczne i poznawcze są koncepcjami bo nie osiągneły najwyższej dojrzałości teoretycznej i metodologicznej.

KONCEPCJA BEHAWIORYSTYCZNA

Entuzjaści jej twierdzą że współczesny behawioryzm jest ostatnią szansą naukowego poznania człowieka i dzięki niemu można stworzyć teorię psychologiczną równie ścisłą co teorie fizyczne i biologiczne. Krytycy twierdzą że b. to nowa wersja średniowiecza w nauce, próba dehumanizacj ludzi.

Koncepcja b. wg Skinnera - zachowanie człowieka, jego kontakty interpersonalne, osiągnięcia i działalności są zależne od wyposażenia genetycznego oraz środowiska fizycznego i społecznego. STRUKTURA ZACHOWANIA JEST W DUŻYM STOPNIU KOPIĄ STRUKTURY ŚRODOWISKA.

Środowisko konfiguracją bądź mozaiką bodźców- S które sterują zachowaniem człowieka R . zachowanie R stanowi funkcję układu zewn, bodźców s1, s2, ..sN czyli R=f(s1, s2, ...Sn).

Między zachowaniem a środowiskiem istnieje sprzężenie zwrotnne, bo działanie człowieka wpływa na zmianę środowiska. Jednak środowisko układem aktywnym, a jednostka- reaktywnym.

Odrzucenie koncepcji człowieka aktywnego i samodzielnego, kierowanego przez wewn, motywy i dążenia. B. sformułowali nowy paradygmat naukowy, żę psychologia podobnie jak fizyka, powinna być nauką całkowicie obiektywną, która bada relacje między zjawiskami obserwowalnymi.

Zachowanie jest zawsze narzędziem czy instrumentem do osiągania pewnych konsekwencji i skutków- ZACHOWANIE INSTRUMENTALNE , SPRAWCZE.

Konsekwencje zachowania instrumentalnego co sterują ludzkim zachowaniem - WZMOCNIENIA.

Dobór właściwych wzmocnień jest pierwszym krokiem w manipulacji zachowaniem instrumentalnym. Duże znaczenie ma też procedura stosowania nagród.

1. procedura stałych odstępów czasowych. Zachowanie regularnie nagradzane po upływie określonego czasu. Nie zawsze skutecznie pozwala sterować zachowaniem bo skoro nie ma wyraźnej zależności w osiągnięciach a wielkością wzmocnienia ludzie pracują na wolniejszych obrotach.

2. Procedura stałych proporcji- człowiek otrzymuję bodźce materialne lub moralne po wykonaniu pracy. wzmocnienie nie zależy od upływu czasu ale od faktycznej pracy i osiągnięć człowieka, procedura ta pobudza aktywność i zwiększa tempo działania, ale dziwne jest to że ludzie jej nie lubią.

3. Procedura zmiennych odstępów czasowych- wzmocnienia nieregularne, czas między reakcją a nagrodą z mienia się losowo. Procedura bardzo efektywna, dlatego przyjażń i miłość trwają lata, nie można przewidzieć kiedy reakcja zostanie nagrodzona, (jedno z największych odkryć behawioryzmu odkrycie że w wuielu sytuacjach zmienne rozkłady wzmocnień są tak efektywne, )

4. Procedura zmiennych proporcji- zmienia się liczbareakcji po których następuje wzmocnienie- system hazardowy, ryzykowny, ale bardzo efoektywny (ludzie żyją nadzieją heh)

Błędy sterowania:

• opóźnienie wzmacniania\

• nagradzanie nie za działanie ale za bierność

Aby sterować zachowaniem trzeba odpowiedzieć na 3 pytania- jakie wzmicnienia pozytywne są odpowiednie, jaka procedura daje najlepsze wyniki, jakie metody pozwalają skonstruować nowe reakcje człowieka.

Wzmocnienie negatywne KARA z reguły nie eleminuje zachowań aspołecznych tylko je tłumi i zahamowuje na pewien okres. Wg behawiorystów kara może spełniać swoje zadanie wtedy i tylko wtedy gdy zostanie włączona w całościowy program modyfikacji zachowania.

Uboczne, negatywna skutki stosowania kar:

• generalizacja hamowania (kara może również wytłumić zachowania pożądane)

• może wywoływać zaburzenia emocjonalne

• unikanie źródła karania (czyli np. karani uczniowie uciekają z lekcji)

• negatywne wzorce zachowania- karane dziecko uczy sę jak wymierzać karę .

Lepsza od stosowania kar procedura wzmacniania negatywnego- pozbawianie ludzi nagród.

Wolność wg behawiorystów wiąże się przed wszystkim z brakiem wzmocnień negatywnych w otoczeniu, zaś godność to prawo do wzmocnień pozytywnych.

B. prawo o godności- wielkość uznania społecznego które potwierdza godność, jest odwrotnie proporcjonalne do znajomości rzeczywistych przyczyn zachowania

Krytyka autora - zgodnie z tymi twierdzeniami to nie człowiek jest wolny a świat w którym żyje. Skinner zabrał jednostce jej atrybuty wolność i godność i oddał je środowisku zewnętrznemu, więc człowiek żyje poza wolnością i godnością, jest to bardzo mechanistyczne spojrzenie na ludzi, jest to teoria wielce kontrowersyjna.

INŻYNIERIA BEHAWIORYSTYCZNA jej celem jest modyfikacja reakcji człowieka które są obserwowalne i mierzalne.

Kilka technik inżynierii beh. :

• DESENSIBILIZACJA - eliminacja reakcje agresywnych, lękowych ipt. Oduczanie ich. Ustalenie listy hierarchicznej bodźców która zaczyna się od najsłabszych a kończy na najmocniejszych np. ktoś się boi węży to się zaczyna od rozmawiania o wężach, obrazki z wężami, filmy o wężach, wizyta w ZOO itp. Potem poszukiwanie sytuacji neutralizujących, np. relaksacja. Na koniec zestawienie bodźców lękotwórczych z sytuacjami neutralizującymi.

• TERAPIA AWERSYJNA metoda oduczania picia alkoholu., jednoczesne podawanie wypaczonego wzmocnienia pozytywnego czyli alkoholu i wzmocnienia negatywnego w postaci środków farmakologicznych powodujących mdłości, po 10-15 razach wytwarza się nowy odruch warunkowy, mdłości na widok alkoholu.

Wg autora - krytyka inżynierii beh z powodu traktowania człowieka zbyt mechanicznie, humanistyczne kształtowanie powinno oddziaływać na człowieka bez manipulacji, indoktrynacji czy pozbawiania wolności.

WALDEN TWO- społeczność ok 1000 osób (Skinnerowska utopia) nowie scjentestyczne społeczeństwo, wszelkie problemy wychowawcze i kulturalne były rozwiązywane za pomocą wzmocnień pozytywnych i inżynierii behawiorystycznej, każda czynność człowieka regulowana za pomocą wiedzy zdobytej przez behawiorystów, np. dzieci wychowywane w specjalnych akwariach, kształcenie permanentne zaczynające się do urodzenia, dzieci zupełnie nie ubierane, dzieci w akwarium całkowicie bezpieczne. Kształcenie umiejętności pozwalających na osiąganie wzmocnień pozytywnych. Wielka waga przywiązywana do kształcenia umiejętności współpracy i kooperacji, brak rywalizacji (zakaz sportów za wyjątkiem gier takich jak szachy czy tenis) redukcja wiedzy historycznej, bo wiedza o przeszłości nie daje umiejętności praktycznych. Brak kształcenia osobowości w procesie wychowania.

WG autora społeczeństwo organizowane przez inżynierie beh. Nie jest społeczeństwem doskonałym, co prawda zapewnia dobrobyt i bezpieczeństwo, ale ma wiele cech systemu monopolistycznego i totalitarnego. W „walden two” człowiek tworem reaktywnych, działa zgodnie z programem skonstruowanym przez innych, o zadziwiająco prymitywnym życiu emocjonalnym. Choć posiada wszystko jest niczym, nie zna smaku porazki, ani przyhaźni, nie zna pojęć bohater, tchórz, jest obiektem wyrafinowanej manipulacji.

Choć behawioryzm jest koncepcją kontrowersyjną jego badania powiedziały więcej o ludzkim zachowaniu niż mętne i pozbawione dowodów prace psychoanalityków czy egzystencjonalistów. Główną zasługą behawiorystów jest poznanie jak środowisko oddziałuje na człowieka. Opisano wiele skutecznych metod podawania wzmocnień pozytywnych - wartość tych odkryć jest niekwestionowalna. Obalono wiele groźnych mitów np. . autonomicznego człowieka nie zdeterminowanego przez okoliczności., udowodniono też że kary mają żenująco małe znaczenie w sterowaniu zachowaniem.

Prawa odkryte przez b. pozwalają obiektywnie opisać przewidzieć i czasem wyjaśnić proste reakcje jednostki.

Ograniczenia tej koncepcji- niemożliwość odpowiedzi na pytania jak to się dzieje że jednostka w sposób świadomy i celowy, często wbrew naciskom środowiska społecznego i wbrew obietnicy nagrody i groźbie kary wybiera swoją drogę życiową i stara się kształtować osobowość wg własnego projektu.

PAN COGITO W BEHAWIORYSTYCZNYM EKSPOERYMENCIE- powojenne pokolenie Polaków zostało poddane wbrew ich woli gigantycznemu eksperymentowi psychologicznemu, którego celem było stworzenie nowego człowieka w kraju tradycyjnie chrześcijańskim. Stworzenie człowieka realnego socjalizmu, zadaniem socjalizmu było kształtowanie wszechstronne i harmonijne, tworzenie człowieka kolektywnego (najwyższy cel dobro społeczne) , produktywnego (zdolnego do skutecznego budowania nowego ustroju) , submisywnego ( uległego i podporządkowanego totalitarnej władzy) i o światopoglądzie ateistycznym . Celem władzy, pomimo tego co twierdzili w setkach przmówień o kształtowaniu wszechstronnie rozwiniętej osobowości i socjalistycznej świadomości, była w rzeczywistości przebudowa psychiki człowieka, uczynienie go zewnątrzsterowalnym, zgodnie z prostym schematem bodziec-reakcja-wzmocnienie. Nie jest ważne czy jednostka wierzy w wyższość . socjalizmu, ważne ze idzie do lokalu wyborczego i publicznie wrzuca głos do urny. Elicie władzy zależało na tym żeby pan cogto wstąpił do partii komunistycznej, pracował jak robot w państwowym zakładzie itp., Większość mieszkańców przystosowała się do tego groteskowego świata. Chcąc uniknąć kar i osiągnąć nagrody publicznie przystosowywali się do wymogów socjalistycznej utopii. Ale efekty te były ograniczone, Nie udało się wychować człowieka ateistycznego., a liczne bunty robotnicze i studenckie świadczą o tym że część Polaków umiała przełamać barierę strachu i wystąpić otwarcie przeciw totalitarnej władzy. PO półwieczu treningu osobowość przeciętnego Polaka ma w zasadzie takie same zalety i wady jak przed eksperymentem. Przyczyny niepowodzenia- dominowały kary, bodźce awersyjne, przymus zagrożenie. Ale ludzie permanentnie zagrożeni karą budują sobie zastępczy alternatywny świat w którym budują swoją autonomię i dążą do samorealizacji- - filozofia totalnego strach stała się jedną z ważnych przyczyn edukacyjnej plajty. Pan cogito zachował swoją tożsamość., Wbrew oczekiwaniom władzy, zrodziła się wśród polaków mentalność dysydencka, cechą jej stała się otwarta publiczna krytyka wobec socjalistycznej utopii. Ludzie ci byli odporni na zastraszania i represje. Inna mentalność - emigracyjna, ludzie udawali się na emigrację krajową, starając się żyć obok lub mimo panującego systemu., bierny opór istniejącej rzeczywistości, a za tym tworzyły swój mały świat negatywności w którym dominowały autonomia, indywidualizm, godność, szacunek do człowieka. Negatywne skutki- życie obok wielkiego, normalnego świata zaburza realistyczne myślenie. - W efekcie okazało się jednak żę nie można skutecznie produkować nowego człowieka, ci więcej represyjna pedagogika społeczna daje często odwrotne rezultaty. Doświadczenia skinnerowskiej utopii jak i realnego socjalizmu są nader pouczające. Człowieka nie można zmieniać-chodzi o to by go przede wszystkim zrozumieć.

KONCEPCJA PSYCHODYNAMICZNA

Zarys portretu psychodynamicznego powstał w klinikach psychiatrycznych i neurologicznych oraz w zacisznych gabinetach psychoterapeutycznych, gdzie prowadzono dość spontaniczne obserwacje pacjentów. Twórcy portretu psychodynamicznego tacy jak Fromm i May zadawalali się metodami obserwacji które nieraz nie spełniały podstawowych wymogów metodologicznych. Ponadto dane kliniczne uzyskane w ten sposób były podawane dość swobodnej interpretacji.

Człowiek w ujęciu koncepcji psychodynamicznej jest istotą niedoskonałą , miernym aktorem, kierującym swoim losem.

Głównym celem psychologa nie jest badanie zewnętrznego zachowania , lecz poznanie osobowości stanowiącej przede wszystkim system sił dynamicznych, zwanych popędami lub potrzebami. Ich poznanie pozwala przewidywać i wyjaśniać ludzkie działanie, pozwala ponadto je korygować. Wypowiedzi jednostki, jej czynności pomyłkowe, reakcje lękowe lub agresywne, wreszcie sny lub fantazje- dają wyobrażenie o motywacji człowieka, o jego zdrowiu psychicznym lub patologii. Wewnętrzne siły motywacyjne są z reguły nieświadome, człowiek nie zdaje sobie sprawy, dlaczego działa tak jak działa.

Portret psychodynamiczny wskazuje jak zmieniać osobowość człowieka poprzez PSYCHOTERAPIĘ. Jest to metoda kliniczna, której celem jest pomaganie człowiekowi w rozwiązywaniu nieświadomych konfliktów, ułatwianie mu wyboru drogi życiowej i umożliwianie mu przystosowania się do otaczającego świata.

Najbardziej znany portret psychodynamiczny- psychoanaliza (Freud) czy jej kontynuacja neopsychoanaliza (Horney, Sullivan, Fromm) zwanej również psychoanalizą społeczną lub kulturową.

Wg autora - DLACZEGO TA KONCEPCJA JEST TAK POPULARNA POMIMO TEGO ŻE ZAWIERA W SOBIE TYLE NIEDOSKONAŁOŚCI METODOLOGICZNYCH ?? - nie dlatego że formułowała poprawne odpowiedzi, lecz dlatego że stawiała ważne pytania, które były pomijane przez akademicką psychologię. Pytania o sprężyny ludzkiego życia, o rolę świadomości i nieświadomości w procesie przystosowywania się, o przyczyny zaburzeń psychicznych, o czynniki wywołujące lęk i wewnętrzne konflikty były dostatecznie ważne aby się nimi zajmować. Umiejętność formułowania istotnych pytań to pewnie jedna z przyczyn niezwykłej popularności tej koncepcji, a fakt że odpowiedzi na nie dostarczane które oni udzielali, były często mętne, niejasne i poetyckie, nie zmienił tego stanu rzeczy.

Z całej spuścizny Freuda pozostały jedyne nieliczne twierdzenia takie jak odkrycie nieświadomej motywacji, idea mechanizmów obronnych czy udowodnienie, że pierwsze lata życia mają decydujący wpływ na ukształtowanie osobowości człowieka dorosłego. Autor skupia się na psychoanalizie współczesnej.

Większość popędów i potrzeb nie jest zaprogramowana (wg psych. Współczesnych) przez naturę, lecz przeciwnie, są one nabyte w procesie uspołeczniania.

POPĘDY PIERWOTNE które są siłami wrodzonymi. Dążenie do zdobycia pokarmu, utrzymanie optymalnej temperatury ciała, popęd seksualny, unikanie bólu, potrzeba odbierania bodźców i kontaktu ze światem.

POPĘDY WTÓRNE które powstają w procesie socjalizacji. Potrzeby bezpieczeństwa (unikanie sytuacji wrogich, poszukiwanie oparcia w drugiej osobie) potrzeby społeczne (kontakty międzyludzkie) potrzeby osobiste ( związane z własnym ja)

Psychoanalitycy poświęcają negatywnej niż pozytywnej roli, jaką społeczeństwo i kultura pełnią w kształtowaniu człowieka (sytuacja rodzinna kontakty dziecka z matką i ojcem mają wpływ na osobowość, często pierdoły są przez analityka traktowane bardzo na poważnie). Częściej analizują oni stany lękowe, zagrożenia, czy zaburzenia kontaktów z innymi niż rodzenie się nadziei czy uczuć przyjaźni

Rollo May stwierdził że człowiek ma fałszywą świadomość swoich rzeczywistych pragnień- ludzie nie informują do czego dążą lecz o tym, do czego powinni dążyć, ponieważ jest to społecznie pożądane.

Od autora - za małą uwagę poświęcają motywacji świadomej, pewnie dlatego że ogromna ilość danych na których zbudowana jest ta koncepcja pochodzi z gabinetów i klinik, ludzi neurotycznych, o zachwianej osobowości, źle że te kliniczne przypadki są generalizowane, że ich zachowania są przenoszone na ludzi zdrowych.

KONFLIKTY WEWNĘTRZNE czyli konflikty motywacyjne- człowiek dąży do osiągnięcia niezgodnych celów.

KONFLIKTY ZEWNĘTRZNE o charakterze interpersonalnym.

Konflikty są czynnikiem rozwoju i kształtowania osobowości, są jednocześnie źródłem tragedii.

(np. dla Horney szczególne znacznie posiadała wrogość między jednostką a grupą )

MECHANIZMY OBRONNE - stanowią pewną nawykową metodę radzenia sobie z konfliktami. Funkcjonują one nieświadomie. Redukują one poziom lęku który to jest najważniejszą konsekwencją frustracji.- ludzie którzy nie mogą załatwić swoich potrzeb są często sparaliżowani prze te emocje, obniżenie lęku ma dla nich pierwszorzędne znaczenie. Poza tym te mechanizmy chronią poczucie godności pomagają zachować wysoką samoocenę.

REPRESJA wyparcie- usuwanie ze świadomości myśli o konfliktach, popędach czy sytuacjach wywołujących poczucie winy. Człowiek przestaje zdawać sobie sprawę ze swoich klęsk czy dramatów. W represji pomaga wykonywanie dodatkowych czynności, typu hobby, czytanie książek, coś co pochłania bez reszty, takie zachowanie jak np. kolekcjonowanie czegoś jest czasem odbierane za symptomy represji.

PROJEKCJA mechanizm rzutowania swoich nieporządanych cech czy wad na innych ludzi.

RACJONALIZACJA całkowicie błędne przedstawienie własnych motywów i dążeń, jest dość prymitywna i łatwa do zdemaskowania. Bardziej subtelne formy

„kwaśne winogrona” (wg B.Zawadzkiego) jak nie można osiągnąć jakiegoś celu człowiek uważa go za nieważny, nieistotny dla niego

„słodkie cytryny” wmawianie sobie że sytuacje których człowiek nie znosi są przyjemne.

SUBSTYTUCJA zastępowanie celów których nie można osiągnąć przez cele łatwiejsze.

Kompensacja człowiek kieruje swoją aktywność na cele podobne do tych, których nie dało mi się poprzednio osiągnąć.

Sublimacja człowiek wyraża swoje nieakceptowane popędy w formie które jest uznawana społecznie np. niezaspokajany popęd seksualny przelany na malowanie obrazów etc.

STRACH- nieprzyjemny stan emocjonalny, który sygnalizuje zewnętrzne niebezpieczeństwo. LĘK sygnał niebezpieczeństwa wewnętrznego z którego człowiek niedokładnie zdaje sobie sprawę.

Lęk normalny i neurotyczny

NEUROTYCZNY nieproporcjonalny do rzeczywistego zagrożenia

PADADOSK OBRONNY JA - wiążę się z powstawaniem lęku wtórnego - określony mechanizm obronny np. racjonalizacja redukuje lęk pierwotny jednocześnie rodząc lęk wtórny, powstaje błędne koło.

Psychoterapia jest drogą do samoświadomości. (samoświadomość ma wiele odmian np. zwykłe „ja” albo samoświadomość twórcza.

HUMANIZACJA ŚWIATA WG PSYCHOANALITYKÓW--> (WYBRANE TWIERDZENIA ) np. trudna sprawa uzdrowienia konsumpcji, ponieważ konsumpcja jest pewnym rodzajem mechanizmu obronnego, jest to sposób unikania przykrości, jako metodę redukcji neurotycznego lęku. Źródłem niepokoju jest daleko posunięta dehumanizacja instytucji społecznych, takich jak rodzina , szkoła, urząd czy ośrodki kultury. W wielu wysoko uprzemysłowionych krajach są one nastawione na maksymalizację wydajności i zysku, są całkowicie zbiurokratyzowane. Występuje niepokojące zjawisko automatyzacji i patologizacji instytucji. W wielkich systemach organizacyjnych człowiekiem steruje się jak marionetką . Psychoanalityków niepokoi że współczesny system edukacji jest tak bardzo zbiurokratyzowany, że prawie całkowicie został zminimalizowany kontakt między uczniem a nauczycielem ; wg psychoanalityków celem humanizacji jest przystosowanie świata do wewnętrznych potrzeb człowieka. Rodzina, szkoła, urząd i fabryka, powinny zaspokajać ludzkie dążenia takie jak potrzeba bezpieczeństwa i poczucie tożsamości. Jednak psychoanalitycy ograniczyli się tylko do apelu w którym mówili co należy osiągnąć a nie jak to osiągnąć.

Zdaniem psychoanalityków człowiek jest istotą niedoskonałą i słabą. Działają w nim potężne siły wewnętrzne, których nie kontroluje, ; powstają konflikty motywacyjne z których nie zdaje sobie sprawy, doznaje lęku przed którym nie zawsze potrafi się obronić. Często działa irracjonalnie, taki człowiek potrzebuje opieki.

Wg autora jest to tendencyjne i dość zdeformowane spojrzenie na jednostkę. Geneza tej koncepcji nie jest jasna, stworzyli ją psychiatrzy, klinicyści itp. ludzie z konieczności swojej pracy patrzący na ludzkie zachowanie selektywnie. Nie interesują ich silne strony człowieka a jego wady i zaburzenia. Psychoanalitycy dość jednostronnie ujmuj a mechanizmy sterujące ludzkim działaniem. Przeceniają rolę czynników motywacyjno- emocjonalnych, a nie dostrzegają wpływu procesów poznawczych czyli spostrzegania, pamięci i kojarzenia, w dodatku koncepcję tę charakteryzuje słabość metodologiczna, zatem ostrożny badacz powinien taktować poglądy psychoanalityków jako mniej lub bardziej interesujące hipotezy, a nie jako w pełni uzasadnione prawa naukowe.

KONCEPCJA POZNAWCZA

Koncepcja poznawcza nie jest zbyt jednolita, składa się z wielu wersji, które nie zawsze są ze sobą zgodne. Posiadają jednak jeden wspólny rdzeń- człowiek jest SAMODZIELNYM PODMIOTEM który w dużej mierze decyduje o własnym losie, który n ogół świadomie i celowo działa w coraz bardziej złożonym labiryncie współczesności.

W toku życia człowiek przyjmuje, przechowuje interpretuje i tworzy i przekazuje za pomocą języka INFORMACJE (wiedzę , dane) i nadaje im pewną WARTOŚĆ (znaczenie sens) Jako SPRAWCA podejmuje on działanie i sprawuje nad nim poznawczą kontrolę.

UMIEJĘTNOŚĆ GENEROWANIA INFORMACJI ORAZ WIEDZY najważniejsza zdolność jednostki- w procesie twórczego i innowacyjnego myślenia ludzie konstruują nowe przyrządy techniczne, tworzą dzieła sztuki itp. Kultura jest największym dokonaniem ludzkości.

Wg psychologów poznawczych podstawową metodą modyfikacji człowieka jest CELOWE WYCHOWANIE I AUTOKREACJA czyli formowanie siebie wg własnego projektu.

Umysł ludzki- układ poznawczy, system reproduktywno -generatywny, a względnie stałe właściwości- niezmienniki antropiczne: inteligencja, zdolności specjalne, systemy pamięci trwałej i świeżej, możliwość myślenia abstrakcyjnego i twórczego, kompetencje językowe, szybkość przetwarzania informacji i inne. Właściwości te są w zasadzie wrodzone chociaż na ich rozwój wpływa środowisko społeczne i kulturowe.

Paradygmat poznawczy myślenia o człowieku, społeczeństwie i kulturze, przejmują także inne nauki takie jak neurofizjologia, psychiatria, kulturoznawstwo, lingwistyka, pedagogika. Poza tym w latach 70- tych powstała ogólnie nauka o poznaniu, kognitywistyka.

System informacji wewnętrznych, utrwalonych w pamięci, nazywa się często STRUKTURAMI POZNAWCZYMI. Jest to pojęcie równie ważne w koncepcji poznawczej jak np. pojęcie wzmocnienia w behawioryzmie.

Drugim źródłem informacji jest środowisko zewnętrzne. Człowiek nieustannie przejmuje i przetwarza informacje płynące ze środowiska zewnętrznego- METABOLIZM INFORMACYJNY.

Dzięki informacjom zakodowanym w organizmie, jednostka ma poczucie własnej tożsamości oraz orientuje się w świecie zewnętrznym. Bez przeszłego doświadczenia nie wiedziałby kim jest, nie rozumiałby swego miejsca w świecie, nie umiałby działać w systemie instytucjonalnym -byłby nikim.

W strykturach poznawczych znajdują się sądy o środowisku naturalnym, o rzeczach , organizmach i relacjach między nimi. Jednostka z reguły zna prawa fizyki czy ewolucjonizmu. Poza tym człowiek posiada pewną wiedzę o kulturze. Poza tym jednostka posiada dane o świecie społecznym. Po czwarte, posiada pewną wiedzę o sobie.

II rodzaje wiedzy jednostki:

WIEDZA DEKLARATYWNA (narracyjna ) „wiem, żę ….” dane o faktach

WIEDZA PROCEDURALNA „wiem jak” sieć danych o metodach, strategiach etc.

człowieka o bogatej wiedzy proceduralnej nazywa się erudytą, wiedza proceduralna jest niezbędna dla sprawcy czynów.

Procesy intelektualne i zachowanie jednostki w dużej mierze zależą od formalnej organizacji tych struktur.

1. charakteryzują się pewną złożonością, można je umieścić w określonym miejscu w skali proste-skomplikowane (im więcej człowiek wie o otaczającym świecie, ty,m bardziej złożone są jego struktury)

2. można je charakteryzować z punktu widzenia ich abstrakcyjności- konkretności (wysoki stopień konkretności- ujmuje świat jako ciąg spostrzeganych przedmiotów. Bardziej abstrakcyjne zwiększają orientację jednostki i uniezależniają od zewnętrznej kontroli)

3. system struktur poznawczych można scharakteryzować z punktu widzenia ich otwartości. (są zamknięte kiedy człowiek nie zmienia swoich przekonań i poglądów).

4. Aktywność - bierność (stosowanie zdobytej wiedzy deklaratywnej w udoskonalaniu proceduralnej, jednostka aktywna sprawnie operuje wiedzą o sobie i środowisku).

Deprywacja zmysłowa- eksperymenty pozbawienia człowieka dostępu do bodźców, izolowanie osób od środowiska naturalnego i społecznego- całkowita izolacja z\od informacji znajdujących się w otoczeniu lub zbyt niski poziom stymulacji mogą zaburzać również funkcjonowanie informacji zawartych w strukturach poznawczych. Pod wpływem dłuższego odosobnienia człowiek może stracić poczucie tożsamości i mieć trudności z oceną wartości zjawisk oraz Z uruchamianiem programów działania. - doświadczenia więźniów obozów koncentracyjnych i łagrów potwierdzają te poglądy.

Wielkim problemem wg niektórych badaczy jest w dzisiejszych czasach nadmiar informacji., niektórzy przewidują że może wystąpić zjawisko przeciążenia informacyjnego.

W takich warunkach szczególne znaczenie posiada zjawisko selekcji, czyli filtr informacyjny.

Czasem występuje też deficyt informacji, bo w środowisku zdarza się że brakuje informacji niezbędnych do skutecznego działania. W związku z tym ludzie wykonują czynności eksploracyjne- aktywne poszukiwanie istotnych wiadomości.

2 rodzaje twórczości i innowacji :

TWÓRCZOŚĆ PSYCHOLOGICZNA (typu P )

w umyśle osoby powstają pomysły, idee, hipotezy, które są nowe z punktu widzenia jej indywidualnego życia. np. ulepszenia techniczne we własnym mieszkaniu itp.

TWÓRCZOŚĆ HISTORYCZNA prowadzi do odkryć i wynalazków technicznych, naukowych czy organizacyjnych które dotychczas nie były znane ludzkości.

Konkurencyjne stanowiska dotyczące myślenia twórczego (motywacja)

TEORIA ZEITGEISTU odkrycia naukowe, wynalazki zależą od fazy rozwoju społecznego i kulturalnego. Decyduje o nich „duch czasu”

ODKRYCIE UZEWNĘTRZNIENIEM OSOBOWOŚCI TWÓRCY wybitne jednostki rewolucjonizują naukę i kulturę zaś przeciętne ograniczają się do drobnych wynalazków.

Zainteresowanie badaczy wzbudza nieciągłość procesu twórczego i zjawisko ILLUMINACJI czyli olśnienia.

HAMULCE ZEWNĘTRZE - klasa zmiennych środowiskowych które blokują i udaremniają osiągnięcia nowych celów. (anachroniczny system kształcenia, brak swobody działania etc) \

Środowisko może również pełnić funkcję stymulatora twórczości.

Człowiek nie tylko opisuje świat, ale również go ocenia.- formułuje sądy i przekonania o wartości indywidualnej przedmiotów i zdarzeń. 2 rodzaje walencji:

WARTOŚĆ POZYTYWNA - zdarzenia do których człowiek dąży, co wywołują dodatnie stany emocjonalne np. rozkosz, ciekawość

WARTOŚĆ NEGATYWNA bodźce awersyjne którcyh jednostka unika

Kapitalne znaczenia ma również podzielenie wartości na UTYLITARNE (wartości typu „mieć”. Niezbędne do utrzymania życia i zachowania gatunku SYMBOLICZNE wartości intelektualne, estetyczne, moralne, duchowe.

Możliwości umysłu człowieka są ograniczone. Posiadany przez niego iloraz inteligencji i zakodowana w pamięci wiedza nie powalają mu skutecznie działać. W związku z tym proces przypisywania wartości utylitarnych, intelektualnych , moralnych czy politycznych przedmiotom i wydarzeniom jest niezwykle trudny. Ludzie nie doceniają lub przeceniają cenność rzeczy, przypisywane przez nich wartości są niestabilne, niekonsekwentne, czasem sprzeczne. Czasem nie umieją w ogóle dokonać sądu wartościującego. W proces wartościowania włączają się mity, iluzje, aberracje poznawcze.

Zgodnie z koncepcją poznawczą człowiek wybiera i podejmuje działania po to, aby osiągnąć pewne wartości- jednostka jest podmiotem ukierunkowanym na określone wartości zwane potocznie celami.

W zależności od tego jakie rzeczy i zdarzenia są szczególnie wartościowe dla jednostki (ludzie różnie oceniają wartość) można wyróżnić klika kategorii ludzi. Każda posiada specyficzną hierarchię wartości

1. WARTOŚCI DIONIZYJSKIE - człowiek który je akceptuje ceni dobra takie jak konsumpcja, komfort, wygodne życie. Dąży do radości i satysfakcji. Uważa, że trzeba brać z życia jak najwięcej, trzeba w pełni wykorzystać dary współczesnej cywilizacji. W krańcowej formie taki styl jest egoistyczny i pasożytniczy.

2. WARTOŚCI HERAKLESOWE - człowiek dąży do dominacji nad innymi, do władzy i sławy. Nie ważne są komfort i wygody, ważna jest kontrola nad otoczeniem. Najważniejsze pytanie- „jak zdobyć władzę nad otoczeniem” - dążenie do mocy i znaczenia

3. WARTOŚCI PROMETEJSKIE człowiek widzi siebie jako cząstkę wspólnoty, często działa altruistycznie i prospołecznie. Najwyższa wartość- walka z cierpieniem,. Złem , okrucieństwem, represjami.

4. WARTOŚCI APOLLIŃSKIE - najwyższe znaczenie-twórczość, poznawanie świata, rozwój nauki i sztuki.

5. WARTOŚCI SOKRATYCZNE najwyższym dobrem-poznawanie i zrozumienie samego siebie, doskonalenia własnej osobowości. Ciągły rozwój, samokształcenie, samodoskonalenie- najwyższa satysfakcja.

Rzadko spotyka się te modele w czystej postaci. Często są połączone i scalone. Znając sposób wartściowania danego człowieka, łatwiej można przewidzieć jego styl życia.

Psychologowie poznawczy przypisują wielką wagę językowi i mowie. Przetwarzanie informacji językowych, a więc odbiór i produkcja zdań tworzących większą całość, zwaną tekstem, odgrywa fundamentalną rolę w ludzkiej egzystencji.

Zdolność ludzi do intencjonalnego wyrażania się, do mówienia do kogoś, i po coś, nazywamy KOMPETENCJĄ KOMUNIKACYJNĄ. Wypowiedzi determinowane przez intencje, kontekst społeczny, który pewne typy umożliwia, inne blokuje, nazywamy dyskursem.

Najbardziej powszechny jest dyskurs w formie dialogowej. Najważniejsze zasady tej formy to zasady: rzeczywistości i kooperacji.'

Człowiek jest przede wszystkim sprawcą, podejmuje wielorakie działania celowe. Dzielą się ona na DZIAŁANIA ZACHOWAWCZE czyli nawykowe, stereotypowe, powtarzalne i konwencjonalne, człowiek w ciągu życia koduje w pamięci ich scenariusze i skrytpy. DZIAŁANIA TRANGRERSYJNE polegające na celowym przekraczaniu granicy dotychczasowych osiągnięć i doświadczeń, człowiek podejmuje czynności twórcze, innowacyjne.

Typowe działanie trangresyjne w skali ogólnopolskiej - przeprowadzona w Polsce terapia szokowa, Plan Balcerowicza. Cel- zastąpienie nieefektywnego systemu gospodarczego gospodarką centralnie planowaną, kapitalistyczną, zdolną zwalczyć inflację.

Informacje zakodowane w strukturach poznawczych i znajdujące się w środowisku wytwarzają napięcie energetyczne i ukierunkowują działanie. Poziom aspiracji jest wyróżnionym punktem na skali osiągnięć- stanowi określoną wartość pozytywną która daje człowiekowi satysfakcję. KIEDYKOLWIEK POWSTAJE ROZBIEŻNOŚĆ POMIĘZY ASPIRACJAMI A RZECZYWISTYM STANEM RZECZY RODZI SIĘ PEWNE NAPIĘCIE ENERGERTYCZNE, CZYLOI MOTYWACYJNE, które pobudza do formułowania określonych rozwiązań. (człwiek posiada pewną tolerancję wobec istniejącej rozbieżności między aspiracjami a osiągnięciami)

Procesy emocjonalne są podobnie jak motywacja wywoływane przez informacje wewnętrzne i zewnętrzne, najpierw jest więc informacja a dopiero potem uczucie. Istnieją jednak wyjątki od tej reguły,

Tichomirow odkrył, że emocje uwikłane w procesy informacyjne mogą spełniać funkcje heurestyki (reguły, zasady i metody decydujące o kierunku u strukturze czynności), że spełniają określoną funkcję w twórczościach typu H i P. to odkrycie jest krokiem naprzód w poznawaniu sfery emocjonalnej człowieka.

NACZELNYM celem wychowania jest kształcenie osobowości wszechstronnie rozwiniętej. Spojrzenie na edukację z punktu widzenia autora (jaka powinna być) ;

1. ukształtowanie postawy BADAWCZEJ I EKSPOLORACYJNEJ czyli pewnej trwałej tendencji po poszukiwania problemów w świece i samodzielnego ich rozwiązywania.

2. Zdobywanie wiedzy nie tylko deklaratywnej „wiem że” ale również wiedzy „wiem jak „ w szkole

3. utworzenie pożądanego systemu wartości utylitarnych i duchowych

4. kształcenie sfery emocjonalnej

5. PODMIOTOWE traktowanie człowieka (człowiek przyczyną zdarzeń, zatem nauczyciel i uczeń partnerami, kształcenie w formie dialogu.

Psychoterapia poznawcza Kelly'ego CELEM JEJ JEST ROZWIĄZANIE PROBLEMÓW OSOBISYCH, TRUDNOŚCI, Z JAKIMI SPOTKAŁ SIĘ PACJENT. ZARÓWNO TERAPEUTA JAK I CZŁWEK POSIADAJĄCY PROBLEMY SĄ BADACZAMI, KTÓRZY WSPÓLNIE PRÓBUJĄ JE ROZWIĄZAĆ. JEST TO TERAPIA OPARTA NA MODELU BADAŃ NAUKOWYCH. PACJENT W CZASIE SPOTKAŃ Z TERAPEUTĄ PROMOTOREM KRYTYCZNIE DYSKUTUJE SWOJE TEORIE DOTYCZĄCE ŻYCIA, BADA REZULTATY SWOJEGO PODMIOTOWEGO ZACHOWANIA, FORMUŁUJE HIPOTEZY. W PRZERWIE MIĘDZY SPOTKANIAMI TERAPEUTYCZNYMI, PACJENT STAJE SIĘ NIEZALEŻNYM EKSPERYMENTATOREM, KTÓRY WERYFIKUJE SWOJE HIPOTEZY, ZBIERA NOWE DANE I TE DOŚWIADCZENIA SĄ PRZEDMIOTEM KRYTRCZNEJ OCENY NASTĘPNEJ SESJI. W TERAPI POZNAWCZEJ PACJENT NIE JEST TRAKTOWANY JAKO OSOBA CHORA LECZ JAKO OSOBA TÓRA POSIADA KŁOPOTY. S A ONE ROZWIĄZYWANE ZA POMOCĘ METOD NAUKOWYCH. W PROCESIE LECZENIA PACJENT JEST RÓWNORZĘDNYM PARTNEREM TERAPEUTY.

SPOŁECZEŃSTWO KOGNITARIUSZY przeobrażenie się grup i klas społecznych, zmiana sieci instytucjonalnej - kształtowanie się nowej mentalności i systemu wartości, powstanie paraklasy (para tzn. prawie-klasa , ponieważ jej członkowie nie stanowią zwartej zbiorowości jak robotnicy, różnią się statusem majątkowym, wykształceniem ) KOGNITARIUSZY. Obok tej klasy niezwykle dynamicznie wyrasta zbiorowość pracowników zajmujących się usługami. Kognitariusze zajmują się zawodowo obróbką wiadomości i nadawaniu im wartości i znaczenia. Przetwarzają ją na ogół przy pomocy komputera, (badacze, inwestorzy, menadzerowie, sekretarki, studenci, nauczyciele, dziennikarze itp.). Wyróżnikiem kognitariuszy jest rodzaj wykonywanych czynności zawodowych czyli tworzenie, przechowywania czy organizacja danych. Członkowie tej kasy charakteryzują się wysokim stopniem INDYWIDUALIZACJI , relatywnym i względnym podejściem do systemu wartości, otwartością umysłów i wzorców zachowań.

Wg autora OBUSTRONNA ZALEŻNOŚĆ MĘDZY ROZOWJEM PSYCHOLOGII A KLASY KOGNITARIUSZY - psychologia poznawcza przydaje się w kształceniu kognitariuszy i prganizacji dla nich biura, studia itp. zaś systematyczna praca kognitariuszy może przyspieszyć rozwój psychologii poznawczej. Praca kognitariuszty w wielkim świece dostarcza danych, które potwierdzają lub falsyfikują odkrycia dokonane w laboratorium. Jest to powód aby śledzić rozwój tego społeczeństwa.

PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA

powstała w latach 60-tych, zrodzona przez protest przeciwko behavioryzmowi i psychoanalizie. Maslow- „ o ile Freud zajmował się słabymi stronami człowieka o tyle psychologia humanistyczna próbuje odkryć jego mocne strony”.

Człowiek jest unikatową całością, której nie można sprowadzić do poszczególnych elementów takich jak reakcje, myśli, emocje czy potrzeby. Organizm składa się z 2 podsystemów- „ja” i z „organizmu”, które stanowią jedność i przypominają dwie strony tej samej monety. Ludzie działają w świecie zewnętrznym, mającym również charakter całościowy i integralny. W naturalnych warunkach jednostka i świat tworzą jednolity system.

Często występują sprzeczności i konflikty między różnorodnymi rolami pełnionymi przez człowieka, między jego autentycznym „ja” a wymaganiami stawianymi przez innych, między prawdziwymi przekonaniami a fasadą.

Człowiek aby być niezależnym i zadowolonym musi stanowić harmonijną całość, której podstawowe składniki- ja i organizm, tworzą spójny system zwany osobą.

Podstawową właściwością natury ludzkiej jest rozwój, uwarunkowany przez czynniki wewnętrzne. Siły decydujące o człowieku tkwią w nim samym, a nie poza nim. Zwolennicy tego poglądu nie interesują się tym jaki jest człowiek ale jak staje się on człowiekiem.

Główna tendencją która decyduje o działaniu człowieka jest dążenie do samorealizacji. Samorealizacja jest procesem niepowtarzalnym, jej przejawem może być miłość, twórczość, zachowania altruistyczne, rozwój własnego ja.

2 rodzaje miłości wg maslowa. TYPU D (deficency love) rozumiana jako potrzeba, gdy opanowuje człowieka „głód miłości” dąży do zaspokojenia tej potrzeby, poszukuje obiektu kochania. Miłość egoistyczna , mało autentyczna, rządzą nią prawa konsumpcji. TYPU B (love for the being) autentyczny stosunek 2 autonomicznych osób, które chcą nie tylko brać ale również dawać. Akt rozwoju jednostki.

Psychologowie humanistyczni przyjmują, że człowiek z natury jest dobry, jego dążenia są konstruktywne i pozytywne. Jeśli osoba działa destruktywnie, jest agresywny, dokonuje aktów gwałtu, to nie dlatego że posiada taką naturę, lecz dlatego że działa wbrew naturze, rzczywistść w której działa blokuje rozwój jego prawdziwych, pozytywnych zachowań.

Ludzkie zachowanie jest uwarunkowane przez treraźniejszość, przez aktualne przeżycia, doświadczenia, przez to ci dzieje się tu i teraz. To co aktualnie dzieje się w świadomości , to jak człowiek spostrzega siebie i innych decyduje o przebiegu samorealizacji. Jednostka, która żyje przeszłością lub spodziewa się żyć przyszłości nie osiągnęła pełnego rozwoju.

Głównym celem psychologów humanistycznych jest badanie aktualnych doświadczeń i bezpośrednich przeżyć, a więc tego co znajduje się w „polu fenomenologicznym”. W tym celu stosują wiele metod w których dominują samoopis i samoocena. - jednostka najlepiej zna własne, osobiste doswiadczenia, więc jej wypowiedzi o sobie są w wysokim stopniu trafne.

Jedna z technik badań - Q-sort. Składa się z pewnej liczby kart z napisami typu „jestem optymistą”. „boję się seksu” „mam wysokie wymagania” itp., osoba badana ma je uporządkować w sposób taki żeby po jakiejśtam stronie znalazły się stwierdzenia najbardziej do niej pasujące.

Najbardziej popularna terapia- terapia skoncentrowana na pacjencie Rogersa (client0concentrd-teraphy) psycholog pozwala pacjentowi na ogromna samodzielność, nie poddaje go zewnętrznym oddziaływaniom korekcyjnym, nie formułuje dyrektyw. Sukces w leczeniu zaburzeń zależy głównie od postawy terapeuty, który ma mieć zachowania kongruentne, czyli zgodne z jego prawdziwymi przekonaniami, nie może wkładać masek. Poza tym musi bezwarunkowo szanować i akceptować pacjenta, stworzyć ciepły i przyjemny klimat w którym znikną lęki i zagrożenie. Po trzecie, ważne jest empatyczne wczuwanie się w sytuację pacjenta, zrozumienie jego wewnętrznego świata. Taka autentyczna terapia pozwala pacjentowi samodzelnie określić własne problemy, zrozumieć trudności w rozwoju ja itp.

Celem grup spotkaniowych natomiast jest przyspieszenie osobistego rozwoju, poprawa stos. Interporsonalnych, i usprawnianie komunikacji międzyludzkiej. Grupy te nie mają specjalnego programu, porozumiewanie się członków jest spontaniczne i swobodne,. Jedyna rola jaką można pełnić każdy to rola FACYLIATORA czy;li osoby stwarzającej odpowiedni klimat, zwiększającej bezpieczenstwo itp.

Często podejmowane są próby stworzenia systemu wychowania humanistycznego, wykorzystującego osiągnięcia tejże psychologii. Celem takiego systemu miałoby być ukształtowanie osoby w pełni dojrzałej, umiejącej aktualizować swoje potencjalne szanse.

Krytyka autora - wzniosłe założenia które psychologowie humanistyczni przyjmują nie opisują człowieka, a są jedynie ideałami wychowawczymi. Poza tym nie doceniają roli środowiska w wychowaniu. Wątpliwości budzą metody poznawania człowsieka- często interpretacja spontanicznych wypowiedzi osób. No i jak dotychczas psychologowie humanistyczni nie udowodnili że ich metody leczenia są lepsze od metod tradycyjnych o stanowią coś więcej jak tylko przyjemną zabawę.

DWA STANOWISKA WOBEC RÓŻNYCH KONCEPCJI PSYCHOLOGICZNYCH

1. o charakterze elektycznym - jej zwolennicy uważają że każdy kierunek badan psychologicznych wniósł coś nowego i oryginalnego do wiedzy o człowieku i jednie próby integracji tych czynników pozwolą w przyszłości stworzyć ogólnie akceptowaną teorię psychologiczną

2. stanowisko klasyczne - koncepcje te są konkurencyjne i tylko jedna pozwala lepiej opisać i wyjaśniać ludzkie czynności. Badacz musi dokonać wyboru. Takie stanowisko popiera autor książki.

---