Filozofia ( gr. Philia-milość -f" sofia-mądrość =philosophija-milość mądrości ).
Podział filozofii:
1. Metafizyka ( Ontologia ) : nauka o bycie :
Kosmologia : nauka o przyrodzie.
Psychologia : nauka o duszy.
Teologia : nauka o Bogu.
2.Teoria poznania ( Epistemologia; Gnozeologia ) : nauka o poznaniu :
teoria poznania (analizuje przebieg poznania ).
Krytyka poznania : ( ocenia wyniki poznania ).
3.Aksjologia:
Etyka : nauka o moralności.
Estetyka : nauka o pięknie.
Podział filozofii w Akademii Platońskiej:
Fizyka : teoria przyrody.
Logika ( dialektyka ): rozważania o poznaniu.
Etyka : nauka o wartościach, o postępowaniu.
Podział Arystotelesa :
Filozofia teoretyczna (fizyka; matematyka; filozofia pierwsza ).
Filozofia praktyczna (zmierza do właściwego kierowania postępowaniem): etyka; polityka; ekonomika; retoryka.
Filozofia pojetyczna (jej zadaniem jest poznanie doskonałości wytworów ) : poetyka; teoria sztuk; teoria rzemiosł.
Filozofia presokratejska ( presokratycy)
Jońscy filozofowie przyrody: Tales (624-547); Anaksymander (610-547); Anaksymenes (585-525).
Heraklit z Efezu (544-484) i jego następcy.
Eleaci (szkoła elejska): Parmenides o poglądach przeciwnych Heraklitowi.
Tzw. fizycy V w. prz. Chr.: Empedokles, Anaksagoras oraz atomiści (Leukipp i Demokryt) którzy usiłowali pogodzić sprzeczne poglądy Heraklita i szkoły egejskiej (Parmenidesa).
Tales ( 624-547 ): wszystko powstało z wody i z wody się składa. Pierwsze zagadnienie filozofii to zagadnienie początku świata. Pierwsi filozofowie głoszą hilozoizm: życie, zdolność ruchu związane są z materią.
Anaksymander ( 610-547 ) : stawia pytanie o „początek", „zasadę" rzeczy ( gr. arche, łac. pńncipium). Arche to wg. Anaksymandra apeiron, czyli bezkres. Używa też terminu „przyroda" ( natura, gr. fizys) jako tego, co w rzeczy niezmienne. To, co było na początku nie przestaje istnieć, lecz przyjmuje inne formy.
Anaksymenes (585-525 ): Zajmował się głównie meteorologią. Wedle jego poglądów arche to powietrze: jest ono ilościowo nieskończone, wypełnia bezkres, wszystko, co ruchome posiada duszę, a tą wyobrażali sobie Grecy jako powietrze właśnie (tchnienie).
Herakiit („ciemny filozof): 1) arche to ogień; 2) wariabilizm (pogląd o powszechnej zmienności rzeczy (panta rei ): 3) relatywizm (przeciwieństwa się przenikają); 4) koncepcja Logosu: świat jest materialny i rozumny zarazem oraz odwieczny.
Parmenides (Ksenofanes): 1) pojęcie bytu: byt jest to to, co jest. Byt jest, a Niebytu nie ma. Byt nie ma początku ani końca jest niezmienny, niepodzielny, stary i jeden; 2) Byt i Myśl są tym samym: 3) Myśl jest różna od spostrzeżenia; 4) Dialektyka jako metoda filozofii.
Zenon z Elei ( 490-430) i jego paradoksy, np. paradoks żółwia i Achillesa, paradoks mety pokazywały, że ruch jest niemożliwy,a skoro ruch jest formą zmiany, zatem zmiana nie jest możliwa, czyli byt ( rzeczywistość ) jest niezmienny.
Powstał problem: czy rzeczywistość jest zmienna czy niezmienna?
Anaksagoras ( 500-427): 1) teoria Ducha (Nous), 2) Infinitystyczna koncepcja przyrody (wszystko składa się z
pierwiastków).Pierwiastków tych jest nieskończenie wiele, podobnie jak właściwości, cech rzeczy.
Demokryt z Abdery (460-360): 1) teoria atomów; 2) atomy sanie podzielne; 3) są w wiecznym ruchu; 4) ruch ten odbywa się w próżni (która jest niebytem ); 5) atomy posiadają cechy ilościowe: kształt, położenie, porządek; 6) własności rzeczy są subiektywne.
Empedokles (490-470): istnieją cztery elementy (Ziemia, Ogień, Woda i Powietrze) oraz dwie siły (Miłość i Niezgoda). Z tych czterech niezmiennych elementów składają się wszystkie zmienne rzecz}'. Pitagoras (570-497). Założył związek o charakterze etyczno- religijnym. Działali w Italii ( nurt italski filozofii). Poglądy: l)liczby są zasadą wszystkich rzeczy ( rozwinęli badania matematyczne); 2) koncepcja duszy, którą przejęli od tzw. Kultu orfickiego: dusza jest niematerialna, doskonalsza od ciała, może łączyć się z dowolnym ciałem, ciało jest dla duszy więzieniem, zgrzeszyła, zatem musi się oczyścić. Drogi do oczyszczenia duszy to: A) pewne praktyki rytualne; B) praca naukowa. Tę koncepcję duszy przejmie potem Platon, a dalej filozofia chrześcijańska.
Klasyczny okres filozofii greckiej (IV w. prz. Chr. ).
Sofiści ( Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz). Byli wędrownymi nauczycielami retoryki, czyli sztuki wymowy. Nauczali za pieniądze, dowodząc, iż każdy pogląd daje się utrzymać, byle człowiek potrafił „dobrze mówić". Głosili w teorii poznania : sensualizm, relatywizm, praktycyzm, konwencjonalizm. Zasługą sofistów było: 1. Zapoczątkowali w filozofii okres humanistyczny; 2. Zmienili panujące dotychczas w Grecji poglądy na wychowanie, głoszące że pewne cnoty (gr. Arete) dostępne są jedynie ludziom pochodzącym z arystokracji.
Sokrates (469-399 prz. Chr.): 1) cnota (gr. arete) to dobro bezwzględne; 2) cnota łączy się z pożytkiem i szczęściem; 3)cnota jest wiedzą (intelektualizm etyczny): 4) istnieje w nas daimonion (głos wewnętrzny) 5) Sokrates odkrył metodę indukcyjną, stosował ironię oraz metodę elenktyczną i maieutyczną.
Platon (Arystokles 427-347): 1) idealizm- obok rzeczy realnych (jednostkowych) istnieją idee (przedmioty ogólne, byty wieczne, niezmienne); 2) rzeczy są odbiciem idei; 3) istnieje Demiurg ( budowniczy świata); 4) człowiek to dusza uwięziona w ciele; 5) istnieje wiedza wrodzona, rozumowa, która jest doskonalsza od zmysłowej; 6) dialektyka (analiza pojęć) jest najdoskonalszą metodą naukową; 7) w etyce najwyższe są dobra idealne, realne powinny być im podporządkowane; 8) koncepcja idealnego państwa: władcy, wojownicy, rzemieślnicy; 9) dusza składa się z trzech części: rozumnej, impulsywnej i pożądliwej: koncepcja czterech cnót: mądrość, odwaga, panowanie nad sobą, sprawiedliwość. Pogląd Platona to tzw. Idealizm. Idealizm występuje w dwóch podstawowych wersjach: A) Idealizm ontologiczny (metafizyczny); B) Idealizm teoriopoznawczy (epistemologiczny ).Ad. A) Idealizm ontologiczny występuje w dwóch podstawowych odmianach: 1. Idealizm obiektywny -jest to pogląd głoszący, że jedynie istniejącym samoistnym bytem jest idea, duch, absolut, bądź że byt taki istnieje niezależnie od rzeczywistości materialnej, która jest jego tworem, pochodną lub przejawem (Platon); 2. Idealizm subiektywny -jest to pogląd, który istnienie całej rzeczywistości sprowadza do wrażeń, wyobrażeń, myśli istniejących w podmiocie.
Ad. B) Idealizm teoriopoznawczy jest to pogląd kwestionujący możliwość poznania rzeczywistości zewnętrznej wobec podmiotu, występuje w dwóch zasadniczych odmianach : 1. Idealizm immanentny odmawia podmiotowi (człowiekowi ) zdolności wykroczenia w aktach poznawczych poza własne przeżycia psychiczne (impresje, wrażenia, idee np. Berkeley); 2. Idealizm transcendentalny kwestionuje możliwość poznania rzeczy samych w sobie, ogranicza poznanie do świata zjawisk dostępnych w doświadczeniu współtworzonym przez struktury 9 formy, kategorie) poznającego umysłu (Kant). Przeciwieństwem idealizmu filozoficznego jest realizm. Jest to pogląd uznający istnienie rzeczywistości niezależnej od aktów świadomości oraz poznawalność przedmiotów zewnętrznych względem podmiotu poznającego.
Arystoteles (384-322): 1) twórca logiki formalnej, metodologii nauk dedukcyjnych (system aksjomatyczny), zoologii naukowej, psychologii (gr. psyche- dusza), meteorologii, teorii państwa i prawa konstytucyjnego, estetyki i etyki naukowej; 2) teoria substancji złożonej z formy (aktu) i materii(możności); 3) zasada „złotego środka" w etyce; 4) hilozoistyczna koncepcja człowieka: człowiek to złożenie duszy i ciała; 5) empiryczna teoria poznania; 6) koncepcja Pierwszego Poruszyciela; 7) teoria kategorii: substancja oraz przypadłości: ilość, jakość, relacja, gdzie, kiedy, położenie, posiadanie materialne, czynność, bierność.
Hellenistyczny okres filozofii greckiej (III -1 w. prz.. Chr.) •Początek okresu wyznacza data bitwy pod Cheroneą (338 r. prz. Chr.) : Grecja traci niepodległość państwową wchodząc w obręb Imperium Macedońskiego. Kultura grecka łączy się z innymi tradycjami kulturowymi: indyjską, babilońską, żydowską. Następuje obniżenie poziomu myśli filozoficznej, ale również jej rozpowszechnienie.
• Cechy filozofii tego okresu: a) rozwija się głównie etyka - filozofia staje się podporą moralną w trudnej sytuacji politycznej. Podstawowym pytaniem jest zagadnienie: jak żyć, aby osiągnąć szczęście (gr. eudajmonia)!; b) filozofia rozwija się pod postacią szkół.
•Istnieją w tym okresie następujące szkoły filozoficzne: a) istniejące już wcześniej: Akademia Platońska; Likeion Arystotelesa (Liceum); b) nowe : Stoicka; Epikurejska; Sceptycka - te są najważniejsze ; mniej znaczące: Cynicka, Cyrenaicy
•Cynicy: a) założyciel szkoły to Antystenes - uczeń Sokratesa; b) poglądy: etycznym ideałem szkoły był pies (gr. kynos - pies); nie uznawali pożyteczności żadnej nauki teoretycznej; głosili, że rzeczy zewnętrzne, takie jak majątek, zdrowie, nawet życie są bez znaczenia; najgorsza ze wszystkich jest przyjemność; skoro świat jest zły, należy się wyrzec uczestnictwa w świecie (ascetyzm); jedynym dobrem zasługującym na pielęgnowanie i badanie jest cnota, którą cynicy rozumieli jako niezależność od potrzeb; głosili postawę antyspołeczną - cnotę można osiągnąć tylko indywidualnie; część ich poglądów została przejęta przez stoików; ze względu na wykorzystywanie nauki przez niektórych cyników dla osiągnięcia korzyści, słowo cynik zyskało znaczenie pejoratywne
•Cyrenaicy: a) założyciel szkoły to Arystyp z Cyreny; b) poglądy: •przyjemność jest jedynym dobrem ( hedonizm), przykrość jedynym złem; przyjemność jest stanem chwilowym - trwa tak długo, jak długo trwa bodziec;
przyjemność jest natury cielesnej; 9 przyjemność ma naturę pozytywną; 9 przyjemności różnią się jedynie intensywnością - nie ma pomiędzy nimi różnic jakościowych; 9 oddziałali 100 lat później poprzez epikureizm
Stoicy: a) założyciel szkoły Zenon z Kition ( 336-264) - był cynikiem około 300 r. założył w Atenach własną szkołę mieszczącą się w malowanej bramie (gr. stoa poikile); b) poglądy szkoły: 9 świat jest materialny, ale przeniknięty Rozumem (gr. Logos), zatem jest doskonały, boski (panteizm), jest jak gdyby żywym organizmem ; cnota jest jedynym bezwzględnym dobrem - życie cnotliwe to życie zgodne z naturą, a tym samym rozumne, ponieważ natura jest rozumna; 9 obok cnoty -jedynego bezwzględnego dobra istnieją rzeczy godne wyboru: duchowe, np. zdolności intelektualne, Bcielesne np. życie oraz zewnętrzne np. rodzina, majątek; 9 złe są namiętności (afekty): zawiść i pożądliwość oraz smutek i obawa; 9 stoicy wskazali na znaczenie intencji dla klasyfikacji moralnej czynu; jako pierwsi użyli terminu logika (nauka o Logosie); 9 rozwijali etykę społeczną wskazując na związek człowieka z państwem, ale też z ludzkością; • głosili równość wszystkich ludzi wobec natury, bez względu na ich pochodzenie narodowościowe czy przynależność klasową; • głosili idea mędrca jako tego, który żyje zgodnie z naturą nie poddając się namiętnościom (postawa stoicka); 9 wpłynęli na myśl chrześcijańską
•Epikureizm: a) założyciel szkoły Epikur ( 341-270) w 306 r. założył w Atenach własną szkołę mieszczącą się w ogrodzie; b) poglądy: • hedonizm - najwyższym dobrem jest przyjemność; 9 przyjemności są pozytywne i negatywne (brak cierpienia) te drugie są ważniejsze, ponieważ brak cierpienia jest przez człowieka odbierany jako stan szczęścia, a poza tym tam, gdzie są potrzeby istnieje możliwość ich niezaspokojenia, ponadto samo zaspokojenie może być źródłem dalszych cierpień; 9 kult życia (doczesnego ); 9 przyjemność pozytywne są fizyczne bądź duchowe i te drugie są bardziej przyjemne - przyjemności różnią się intensywnością nie różnią się jakościowo (nie ma wyższych i niższych, tylko bardziej lub mniej przyjemne); 9 środki wiodące do szczęścia to cnota i rozum ( należy żyć cnotliwie i rozumnie); 9 tym, co nas unieszczęśliwia są cztery lęki: przed nie możnością osiągnięcia szczęścia, przed cierpieniem, przed bogami, przed śmiercią; 9 Epikur proponuje tzw. czwórmian leczniczy: wystarczy żyć rozumnie, a na pewno będziemy szczęśliwi, cierpienie jest łatwe do zniesienia, nonieważ edv iest silne trwa krótko jeśli jest długotrwałe, tym samym łatwe do zniesienia, abogowde, jeśli istnieją nie mieszają się do naszego życia, póki żyjemy, nie ma śmierci, gdy przychodzi śmierć, nie ma nas; 9 epikureizm był materializmem, ale nie był ateizmem (dusza istnieje, choć jest materialna); epikureizm był filozofią szczególnie popularną w Cesarstwie Rzymskim (Lukrecjusz)
• Sceptyczna) założyciel Pirron ( 376-286); b) poglądy: 9 słowo sceptyk to po grecku rozpatrujący; 9 Pirron stawia trzy zasadnicze pytania: Jakie są własności rzeczy?« Jak powinniśmy się wobec rzeczy zachowywać? Co nam to da? •Pirron odpowiada: Nie znamy własności rzeczy. Musimy powstrzymywać się od wydawania sądów o rzeczach (postawa sceptycka ). Zapewni nam to szczęście i spokój; 9 żadna metoda naukowa, ani indukcja, ani dedukcja nie wytrzymują krytyki; 9 poznanie przez pojęcia też nie jest możliwe; 9 krytykowali też etykę, ponieważ nie mamy kryterium dobra i zła; 9 argumenty Ainezydema przeciwko poznaniu zmysłowemu (tzw. tropy ): te same rzeczy rożnie spostrzegają różnego typu istoty,* rożnie tę samą rzecz spostrzegają różni ludzie, różnie spostrzegamy za pomocą różnych narządów zmysłowych, rożnie spostrzegamy w zależności od stanu, w jakim się znajdujemy, rożnie spostrzegamy w zależności od odległości; 9 sposoby walki ze sceptycyzmem; znaczenie sceptycyzmu dla filozofii
Końcowy okres filozofii starożytnej (I-VI w. n.e.)
•Cechy charakterystyczne filozofii tego okresu: 9 filozofia koncentruje się na zagadnieniach religijnych; 9 pojawiają się nowe definicje filozofii: „rozmyślanie nad śmiercią" oraz „upodabnianie się do Boga" 9 podstawowym zagadnieniem filozofii jest teraz kwestia: jak wyzwolić się od życia i połączyć z Bogiem? 9 Aleksandria staje się wielkim ośrodkiem życia naukowego (Muzeum, Biblioteka)
•Filon z Aleksandrii (25 prz. Chr. - 50 n.e.) twórcą „schematu metafizyki aleksandryjskiej":
Bóg -> Logos -> Świat Materialny chodziło o zniwelowanie przepaści pomiędzy nieskończenie doskonałym Bogiem ( Absolutem) a niedoskonałymświatem; była to filozofia teocentryczna: wszystkie jej elementy były podporządkowane Bogu
•Neoplatonizm - a) ostatni wielki system filozofii greckiej: założyciel Plotyn (203-270 n.e.); b) poglądy: emanacjonizm: byt wyższy wyłania (emanuje) z siebie niższe postacie bytu; Absolut - byt najwyższy zwany przez niego Prajednią, przekracza wszelkie nasze kategorie, nie jest ani rozumem, ani wolą, ani duchem, możemy o Nim jedynie stwierdzić, że jest inny, niż wszystko, co znamy; do natury Absolutu należy, że musi emanować z siebie niższe postacie bytu (jak płomień świecy emanuje światło ); schemat emanacji Plotyna: Prajednia Duch ( świat idealny) -> Dusza -> Materia
•świat materialny jest odbiciem świata idei; był to system monistyczny; • neoplatonizm bardzo mocno oddziałał na filozofię chrześcijańską
•Koniec filozofii starożytnej - 529 rok: cesarz Justynian zamyka Akademię Platońską i zakazuje nauczania filozofii
•Filozofia chrześcijańska i jej cechy charakterystyczne: źródłem jej są nauki Chrystusa oraz ( głównie) św. Pawła; początkowo chrześcijaństwo to zbiór nauk moralnych, które można streścić za pomocą trzech pojęć: a) poznanie ( Boga); b) prawo ( moralne); c) zapowiedź (życie wiecznego )
Potem chrześcijaństwo tworzy własną teorię filozoficzną na bazie filozofii greckiej: z platonizmu zaczerpnięto pogląd o przewadze świata duchowego (idealnego ) nad materialnym ;z arystotelizmu koncepcję Boga jako przyczyny świata i ieeo celu: ze stoicvzmu Drzekonanie. że świat materialny Drzenikniety iest duchem (Loeos): z cynizmu obojętność dla świata doczesnego; ze sceptycyzmu przekonanie, że poznanie oparte na Objawieniu jest wyższe od poznania naturalnego;
• Podział filozofii chrześcijańskiej na: A) Patrystykę ( starożytność ); B) Scholastykę ( średniowiecze) Ad A) Patrystyka (łac. pater- ojciec) to nauka Ojców Kościoła, którzy ustalali podstawowe zasady wiary. Cztery główne fazy patrystyki: gnoza; nauka Ojców aleksandryjskich (Orygenes-IIIw.); nauka Ojców kapadockich ( św. Grzegorz z Nyssy-IV w., św. Grzegorz z Nazjanzu); system św. Augustyna (354-430 ) Ad B) Scholastyka ( VIII-XrV w.)
Gnoza (gr. Gnosis- wiedza): • gnostycy usiłowali przekształcić wiarę w wiedzę, połączyć chrześcijaństwo z religiami wschodnimi, gnostycyzm bliższy był mitologii niż filozofii; najwybitniejsi gnostycy to: Bazylides Syryjczyk i Walentyn Egipcjanin (obaj IIw.) oraz Manes ( HI w.)- twórca seksty, pod której wpływem pozostawał przez pewien czas św. Augustyn; wspólne poglądy różnych szkół gnostyckich: 1. dualizm ducha i materii; 2. zarówno dobro jak i zło są odwieczne-zło pochodzi z materii, dobro od Boga; 3. Dzieje świata to walka sił dobra i zła i tłumaczona mitologicznie jako walka różnych bóstw tzw. eonów); 4. Chrystus to, wg. gnostyków jeden z eonów, który wyzwala świat od zła; 5. Próbowali wywieść swoje koncepcje poprzez alegoryczny wykład Pisma Świętego; 6. Poglądy gnostyków stały się podstawą dla wielu herezji i zostały odrzucone przez chrześcijaństwo jako obce jego duchowi.
Orygenes (185-254): • pochodził z Aleksandrii, gdzie słuchał m.in. nauk Amoniusza Sakkasa, pod którego wpływem był też Plotyn, jest twórcą pierwszego chrześcijańskiego systemu filozoficznego, poglądy jego zostały jednak przez Kościół potępione, a on sam usunięty z Aleksandrii (przeniósł się do Cezarei, gdzie założył własną szkołę filozoficzną; poglądy: 1.Objawienie i wiara pozostają ze sobą w zgodzie; 2. Nie Bóg bezpośrednio, lecz Syn Boży - Logos jest stwórcą świata; 3. Creatio ex nihilo - zarówno świat duchowy jak i materialny zostały stworzone przez Boga {Logos); 4. Świat jest (tak jak Bóg) odwieczny ; 5. Teza o apokatastazie - wszystkie duchy dostąpią kiedyś zbawienia, wszystko powróci do Boga. Sobór Nicejski 325r. ustalił podstawowe prawdy wiary, których filozofowie mieli już tylko bronić Grzegorz z Nyssy (325 - 394): urodził się w Cezarei (Kapadocja), został biskupem w Nyssie; poglądy: 1. Filozof musi liczyć się z dogmatami wiary, jego zadanie to uzasadnianie prawd wiary, które, jako objawione, są pewne; 2.Pomiędzy wiarą a wiedzą nie ma sprzeczności; 3. Dowodził istnienia Boga ( Bóg istnieje, ponieważ wskazuje na to mądry ustrój świata), nieśmiertelności duszy ( dusza jest nieśmiertelna, ponieważ świat jest pełen dóbr, zatem muszą istnieć istoty podobne do Boga, zdolne do korzystania z dóbr Boskich ); 4. Głosił możliwość mistycznego poznania Boga (obok racjonalnego ); 5. Przyjmował idee platońskie - tak np. pojmował Trójcę Świętą: każda Osoba Boska jest odrębna, ale boskość Ich jest jedna i ta sama; 6. Immateriahzm: Materia nie istnieje obiektywnie, realnie świat ma naturę idealną, ponieważ Bóg - Stwórca świata też jest niematerialny, a poza tym rzeczy składają się z jakości, a te są niematerialne (chrześcijaństwo immaterializm odrzuciło); 7. Wszystko powróci do Boga (podobnie jak u Orygenesa ) Inni Ojcowie Kościoła np. Tertulian (160-220 ), prawnik, głosił że pomiędzy Objawieniem a wiedzą zachodzi sprzeczność, głosił też materializm (nawet Bóg jest cielesny, czyli materialny), wywyższał Boga poniżając człowieka.
Św. Augustyn (354-430): Ojciec Kościoła zachodniego, najwybitniejszy z Ojców Kościoła, jeden z najwybitniejszych filozofów i teologów Zachodu; rozwój filozoficzny Augustyna: 1. manicheizm, 2. Sceptycyzm, 3. neoplatonizm + chrześcijaństwo; • poglądy : 1. subiektywizm (lepiej znamy własną duszę niż świat zewnętrzny), 2. woluntaryzm ( przewaga woli nad rozumem), 3. iluminizm (oświecenie przez Boga), 4. teoria łaski i predestynacji ( przeznaczenia), 5. platonizm (idee rzeczy istniejące w Bogu przed stworzeniem świata), 6. Prywatna (negatywna ) koncepcja zła, 7. Twórca historiozofii chrześcijańskiej (dzieje świata to walka Państwa Bożego z Państwem Ziemskim )
Filozofia Średniowieczna
•Cechy charakterystyczne:l. Jest to prawie całkowicie filozofia Kościoła Zachodniego (jest tworzona przez duchownych i pisana po łacinie), 2. Przedmiotem jej zainteresowań jest głównie religia (istnienie Boga, nieśmiertelność duszy, wolność woli itd.), 3. Jest filozofią chrześcijańską (z wyjątkiem kilku myślicieli arabskich), 4. Opiera się na filozofii antycznej ( stosuje się logikę, na pierwszym miejscu znajduje się zagadnienie ontologiczne ( bytu), cechuje ją racjonalizm- wiara w moc rozumu), 5. Jest bezosobowa (myśliciele starają się pozostać bezosobowi), 6. Jest syntetyczna (tworzy się wielkie tzw. summy), 7. Czyni wiele kroków naprzód.
Ciemne średniowiecze: VI-VIII w. okres niemal zupełnego upadku kultury średniowiecza : w 375 r. początek wędrówki narodów, 395- podział Państwa Rzymskiego na Wschodnie i Zachodnie, 476- upada Cesarstwo Zachodnie ( Rzym padł pastwą Wandalów), na Wschodzie działa Dionizy Pseudo-Areopagita-neoplatonik, 529- zamknięcie Akademii Platońskiej; niski poziom szkolnictwa: w szkołach uczono triwium (gramatyka, retoryka, dialektyka ) i quadrivium ( arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka ), większość szkół działa przy klasztorach benedyktyńskich
• Filozofia arabska: Persja, Syria, Arabia; ® znali głównie Arystotelesa (którego interpretowali w duchu neoplatonizmu) i Platona; 9 usiłowali pogodzić filozofię grecką z Koranem e najwybitniejsi przedstawiciele: Al-Kindi (zm 873), Al.-Farabi (zm. 950), Awicenna (zm. 1037); Awerroes ( 1126-1198): arystotelik, we wszystkich duszach ludzkich jest jeden i ten sam rozum, dusze indywidualne umierają wraz z ludźmi, tylko dusza ludzkości jest nieśmiertelna, materia jest wieczna. •Przełom VIII i IX w. próba odrodzenia cywilizacji (Państwo Karolińskie)
Jan Szkot Eriugena (IX w; poglądy: 1. Autor hasła: „ nikt nie wejdzie do meba inaczej, jak przez filozofię", 2. Był neoplatonikiem, 3. Negatywna Koncepcja Boga ( możemy jedynie powiedzieć, kim Bóg nie jest), 4. Bóg stwarzając świat nie wychodzi poza siebie (panteizm ), jest „ wszystkim we wszystkim", 5. Podział Natury (schemat stworzenia): A) Niestworzona i Stwarzająca (Bóg), B) Stworzona i Stwarzająca (Logos, Syn Boży ), C) Stworzona i Nie Stwarzająca ( świat), D) Niestworzona i Nie stwarzająca (Bóg oraz świat jako całość ), 6. Materia naprawdę nie istnieje (jest tylko przejawem idei), ale idee istnieją, ponieważ partycypują w Bogu, zatem naprawdę istnieje tylko Bóg, 7. Była to najbardziej neoplatońska ze wszystkich filozofii chrześcijańskich (monizm)
Św. Anzelm z Canterbury (1033-1109): ojciec scholastyki, następca Augustyna, poglądy: 1. Stosunek wiary do rozumu: chrześcijanin winien przez wiarę dojść do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary (fides ąuarens intellectum- wiara poszukująca zrozumienia), 2. Dla poznania prawdy potrzebna jest wiara i rozum (postawa scholastyka ), 3. Rozum jest wolny, ale w granicach dogmatu, 4. Bóg i świat są racjonalne, 6. Ontologiczny dowód istnienia Boga.
Spór o uniwersalia (powszechniki): pojawia się w DC w. dla wyjaśnienia pewnych kwestii teologicznych; możliwe stanowiska w tym sporze to np.: 1. Skrajny realizm pojęciowy ( Remigiusz z Auxerre ( 841-908), Gerbert (X w. późniejszy papież Sylwester H), Platon, Św. Augustyn, św. Anzelm: istnieją ogólne nazwy, pojęcia oraz przedmioty. Nominałizm: istnieją wprawdzie ogólne nazwy, nie istnieją jednak ani ogólne pojęcia, ani ogólne przedmioty ( Roscelin z Compiegne (1050-1123 ) Umiarkowany realizm pojęciowy: istnieją ogólne nazwy i pojęcia, nie istnieją natomiast ogólne przedmioty ( Arystoteles, tomiści). Konceptualizm: istnieją ogólne nazwy i pojęcia, jednak nic im nie odpowiada w rzeczywistości przedmiotowej, powszechniaki istnieją w rzeczywistości pojęciowej (I. Kant); spór ten ciągle aktualny jest w filozofii matematyki ( spór platonizmu z konstruktywizmem).
Piotr Abelard (1079-1142): znany ze swojej nieszczęśliwej miłości do Heloizy; 9 poglądy: 1. Zajął stanowisko w sporze o uniwersalia zwane sermonizmem: uniwersalia to dźwięki, ale posiadające znaczenie; 2. Rozum może obejść się bez wiary, ale wiara nie może bez rozumu (skrajny racjonalizm); 3. Wynalazł metodę scholastyczną zwaną „ sic et non „; 4. Był zwolennikiem logiki; 5. Kładł nacisk na rolę sumienia w życiu moralnym ( sumienie jest etyczną miarą czynu); 6. Stworzenie świata było koniecznością. Szkoła w Chartres (XII w.): zgromadziła wybitnych średniowiecznych humanistów:Bernard, Gilbert de la Poiree, Teodoryk z Chartres, Wilhelm z Conches, Jan z Salisbury.
Złoty okres scholastyki ( Okres systemów średniowiecznych - XIII wiek): Św. Bonawentura (1221-1274), Św. Albert Wielki ( 1193-1280 ), Sw. Tomasz z Akwinu ( 1225-1274 ), Jan Duns Szkot ( 1270-1308), Mistrz Eckhart ( 1260-1327 )
Roger Bacon (1210-1294) przedstawiciel średniowiecznego empiryzmu, wykształcony w Oxfordzie i Paryżu, członek zakonu franciszkańskiego; poglądy: 1. W filozofii głosił idee Augustyna (iluminizm), 2. Naukę pojmował na sposób empiryczny: stosował eksperyment}' oraz matematyczne sposoby ich opisu, był autorem kilku interesujących spostrzeżeń dotyczących dalszego rozwoju wiedzy. 3. Przyjmował również doświadczenie nadprzyrodzone, poprzez które można poznawać Boga.
Św. Jan Fidanza (1221-1274) ( Św. Bonawentura): łączył arystotelizm z augustynizmem, racjonalizm z mistycyzmem, bezpośrednie poznanie Boga (poznanie pozytywne), była to filozofia augustynska, ale wprowadzająca szereg pojęć charakterystycznych dla filozofii XIII wieku.
Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274): Włoch pochodzący z arystokratycznej rodziny, dominikanin, poglądy: 1.Dualizm Boga i świata, 2. Koncepcja stworzenia (creatio ex nihilo), stworzenie zostało dokonane w czasie (nie odwiecznie!) i przez samego Boga, 3. Obiektywizm: lepiej znamy rzeczy zewnętrzne niż własną duszę, 4. Empiryzm: wszelka wiedza pochodzi z poznania zmysłowego, 5. Intelektualizm: wyższość rozumu nad wolą, 5.Teoria substancji: Substancja =Istnienie (Akt) + Istota (Możność, Potencja) Istota = Forma (decyduje o przynależności do gatunku) + Materia (decyduje o indywidualności danej rzeczy) Bóg = Czysty Akt Istnienia ( do Istoty Boga należy Jego istnienie) Anioł = Istnienie + Istota ( Czysta Forma) Człowiek = Forma (dusza) + Materia (ciało) - hilemorfizm, 6.Hierarchia bytów: Bóg -> Aniołowie -> Człowiek -> Zwierzęta -> Rośliny -> Materia nieożywiona Żywioły 6. Oddzielił dziedzinę wiedzy (filozofię) od dziedziny wiary (teologię): pomiędzy rozumem a Objawieniem nie ma jednak sprzeczności, lecz niektóre prawdy wiary (Trójca, stworzenie świata w czasie) przekraczają możliwości rozumu, 8. Dowody na istnienie Boga: a) z ruchu, b) z niesamoistności świata, c) z przypadkowości rzeczy, d) z istnienia istot o różnej doskonałości, e) z powszechnej celowości przyrody; 8. Zbliżył filozofię chrześcijańską do filozofii greckiej, 9. W 1567 r. został Tomasz uznany za doktora Kościoła, a jego doktryna do dzisiaj jest oficjalną doktryną Kościoła.
Jan Duns Szkot (1270-1308), Anglik, wykształcony w Oksfordzie, franciszkanin, doktor subtilissimus,
9 poglądy: 1. Próbował pogodzić poglądy Augustyna i Tomasza, lecz bliższy był Augustynowi, 2. Zredukował dziedzinę rozumu, a rozrzeszył wiary ( większość prawd wiary nie może być dowiedziona), 2. Głosił przewagę woli nad rozumem, 3. Przewaga intuicji nad abstrakcją (intuicja daje poznanie indywidualne, abstrakcja poznanie powszechne i istotne), 4. Przewaga jednostki nad ogółem: w każdej rzeczy istnieje forma gatunkowa (ąuidditas), ale też indywidualna (haecceitas), 5. Podkreślał wszechmoc Boga ( nawet dobro zależy od woli Bożej, 6. Wysubtelnił scholastyczną filozofię ponad miarę. William Ocham (1300-1350) - czołowy przedstawiciel krytycyzmu średniowiecznego, Anglik wykształcony w Oksfordzie, poglądy: 1. Antysystematyczne (krytykował wiedzę, a nie tworzył systemy), 2. Antydogmatyczne (uznał, że znaczna część wiedzy jest pozbawiona podstaw), 3. Antyracjonalistyczne (najlepszym narzędziem poznania jest nie rozum, ale bezpośrednia intuicja), 5. Antyrealistyczne (ogólnym pojęciom nic nie odpowiada w rzeczywistości), 6. Zasada metodologiczna zwana „ brzytwą Chama": entia non sunt multiplicanda absąue
necessitatem - bytów nie należy mnożyć bez potrzeby, 6. Były to poglądy antyscholastyczne, gdyż scholastyka była: a) systematyczna - usiłowała wiedzę objąć w system, b) dogmatyczna - podstawy wiedzy uważała za niezawodne, c) racjonalistyczna - źródłem wiedzy jest rozum, d) realistyczna - pojęciom ogólnym rozumu odpowiada ogólny byt. Ocham i jego uczniowie przyczynili się do przezwyciężenia scholastyki.
Wraz z wiekiem XTV kończy się Średniowiecze.
Filozofia nowożytna od drugiej połowy XV wieku do początków XX. Można w jej obrębie wyróżnić następujące okresy:Renesans - okres buntu przeciwko Średniowieczu, który przejawia się w tzw. humanizmie i teoriach naukowych pochodzących od odkrycia Kopernika. Nie powstają wielkie systemy ( w. XTV-XVI). Okres przedkantowski: A) racjonalizm kontynentalny - Kartezjusz, Spinoza, Leibniz ( XVII w.); B) empiryzm brytyjski - Locke, Berkeley, Hume ( XVII-XVTI). Okres kantowski (I. Kant) —»—>A) metafizyczne idealizm niemiecki - Fichte, Schelling, Hegel (XVIII B)pozytywizm A. Comte'a, Spencer'a (druga pol. XIX w.). IV. Okres końcowy: marksizm, fenomenologia, filozofia analityczna, pragmatyzm, egzystencjalizm, szkoła lwowsko-warszawska, neotomizm, neopozytywizm.
Humaniści: 1. Filologowie ( Marsylio Ficino Pico delia Mirandola), 2. Psychologowie ( Michel de Montaigne), 3. Teologowie (Franciszek Salezy ). Podstawowe hasło Odrodzenia to wolność : w religii ( Reformacja); w polityce ( wolność jednostek i narodów); jednostek nauce i filozofii. Podstawowe cechy filozofii Odrodzenia: 1. Była to filozofia antyscholastyczna - krytykowała teocentryzm, dogmatyzm i racjonalizm scholastyki. 2. Filozofia Renesansu była antyteocentryczna, antydogmatyczna,
antyracjonalistyczna. 3. W okresie Odrodzenia rozwijano filozofię przyrody ( Giordano Bruno) lub filozofię człowieka. 4. Była to filozofia ukierunkowana na metodologię ( Franciszek Bacon) lub miała orientację sceptyczną. 5. Była empiryczna ( głosząc kult doświadczenia) lub mistyczna (np. hermetyzm).
•Michel de Montaigne ( 1533-1592 ): typowy filozof humanista, poglądy: 1. sceptycyzm (unikanie kwestii spornych, wielkich zagadnień teoretycznych,2. zajmowanie się jedynie niepowątpiewalnymi faktami życia ludzkiego); 3. filozofia jako „sztuka urządzenia sobie życia"; 4. hedonizm (największym dobrem są przyjemności); 5. naturalizm ( człowiek jest częścią natury, przyroda jest wzorem dla człowieka); 6. racjonalizm (rozum jest miarą prawdy); 7. relatywizm (różne prawdy i prawa są tylko rzeczą zwyczaju ); 8. idee tolerancji i konserwatyzm (nie należy potępiać praw ludzkich ani wysilać się, by je ulepszać własne).
•Giordano Bruno ( 1548-1600 ): męczennik w imię nauki, spalony na stosie w Rzymie; główne poglądy: 1. wszechświat jest nieskończony - infimtyzm (wbrew poglądom Arystotelesa i scholastyków, ponieważ ich zdaniem umniejszałoby to nieskończoność Boga); 2. teza o wielości systemów słonecznych podobnych do naszego (pod wpływem Kopernika); 3. jedność kosmosu ( materia wszędzie jest jednakowa ); 4. każda cząstka świata (monada) posiada duszę (obdarzona jest życiem - tzw. panpsychizm ); 5. w świecie panuje wolność, a zatem nikt nie ma prawa narzucać innym swoich przekonań czy poglądów; 6. harmonijność świata ( pod wpływem starożytnych Greków ), świat jest obrazem Boga; 7. optymizm w pojmowaniu przyrody ( świat jest harmonijny, piękny, doskonały - motyw stoicki)
•Franciszek Bacon (1561-1626), poglądy: 1. podział nauk: a) historia (dziedzina pamięci), b) poezja (dziedzina wyobraźni), c) filozofia- nauka we właściwym rozumieniu (dziedzina trzeciej władzy duszy - rozumu); 2. idea nauki rozumianej empirycznie, jako opartej na doświadczeniu; 3. teoria złudzeń (idoli): a) plemienne - wspólne wszystkim ludziom, b) złudzenia jaskini - są one indywidualne, uwarunkowane np. wychowaniem czy typem wykształcenia człowieka, c)złudzenia rynkowe - są wynikiem języka, w którym można tworzyć szereg pseudo-pojęć, d) złudzenia teatru - właściwe określonej tradycji filozoficznej; 4. teoria indukcji, koniecznej przy uogólnianiu faktów.
• Naturalny system kultury : naturalna religia, nauka, teoria prawa czy moralności.
Polskie Odrodzenie reprezentowane z jednej strony przez zawodowych filozofów i uczonych, jak np. Mikołaj Kopernik (1473-1543 ), Adam Burski ( 1560-1611), Sebastian Petrycy z Pilzna ( 1554U627 ); z drugiej grupa pisarzy szerzących idee humanizmu, np. Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572 ), Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński czy Szymon Szymonowie ( zm. 1629 - koniec Odrodzenia w Polsce ). Pisarze ci szerzyli idee równości wobec prawa, tolerancji, humanizmu.
Racjonalizm XVII wieku (Okres Wielkich Systemów Nowożytnych): filozofia podobna do scholastyki, przejmująca rozum jako jedyne źródło poznania świata, ale akceptująca też zdobycze ówczesnej nauki, była to filozofia maksymalistyczna - usiłowała budować wielkie systemy obejmujące swoim zakresem zarówno przyrodę jak i Boga; była to filozofia zainteresowana zagadnieniami metafizycznymi i w tym podobna do średniowiecznej; była pozytywna, ponieważ nie ograniczała się do krytyki (jak czyniło to Odrodzenie); była teoretyczna, a nie praktyczna.
• Galileusz (1564-1642 ): włoski uczony, z wykształcenia lekarz, matematyk i filozof, konstruktor lunety, profesor uniwersytetów uniwersytetów Pizie i Padwie. 1. Sformułował podstawowe idee metodologiczne nowożytnej nauki: a) przyrodę należy badać doświadczalnie, b) matematycznie, c) badać zjawiska (a nie istotę rzeczy!), d) należy badać przyczyny zjawisk
• Isaac Newton (1642-1727: profesor uniwersytetu w Cambridge, matematyk, fizyk, astronom, który sformułował prawo grawitacji, odkrył rachunek różniczkowy, sformułował prawa mechaniki 1. stworzył naukę przyrodniczą niezależną od filozofii, która stała się wzorem dla tej ostatniej 2. sformułował opisową teorię nauki (matematyczny opis zależności pomiędzy zjawiskami), 3. połączył mechanistyczny opis przyrody z teologią (fizykalno - teologiczny dowód istnienia Boga - świat jest najdoskonalszą maszyną, a zatem jego Twórca musi być najdoskonalszy)
Renę Descartes - Kartezjusz (1596 - 1650 ), Ojciec nowożytnej filozofii europejskiej, dla którego filozofia była uniwersalną nauką- drzewem, którego „korzeniami jest metafizyka, pniem fizyka, a gałęzie to pozostałe nauki: medycyna, mechanika, etyka". 1. poszukiwanie pewnej metody dla wszelkiej nauki - znajduje ją Kartezjusz w metodzie analitycznej stosowanej w arytmetyce; 2. jasność i wyraźność jako kryterium oczywistości twierdzeń i ich prawdziwości, 3. matematyka jako wzór wszelkiej wiedzy; 4. sceptycyzm metodyczny, jako próba znalezienia fundamentu filozofii - cogito ergo sum, jako wynik tych poszukiwań; 5. zagadnienie substancji (myślącej - res cogitans, dusza i rozciągłej - res extensa, rzecz rozciągła, materia ), 6. problem psychofizyczny - na czym polega stosunek duszy i ciała? (Kartezjusz twierdził, że dusza może wpływać na kierunek zmian dokonujących się w ciele i na odwrót); 5. mechanistyczne pojmowanie przyrody, 6. nieatomistyczna teoria budowy materii (jest ona podzielna w nieskończoność ), 7. natywistyczna teoria idei (niektóre idee np. idea substancji są człowiekowi wrodzone ); 8. ontologiczny dowód istnienia Boga.
Blaise Pascal ( 1623-1662 ), filozof i matematyk francuski następca Kartezjusza i zwolennik filozofii św. Augustyna, myśliciel głęboko religijny: 1. bezradność rozumu i sceptycyzm będący jego wynikiem, 2. prymat uczucia, które zbliża nas do Boga, 3. tragizm życia człowieka, który jest zawieszony pomiędzy nieskończonościami (prekursor egzystencjalizmu), 4. zakład Pascala (albo Bóg istnieje, albo też nie, możemy też żyć jak gdyby istniał lub nie przejmując się tym, lecz wtedy narażamy się na wieczne potępienie, ryzykujemy natomiast niewiele -jedno doczesne życie, zyskać możemy wieczne zbawienie i szczęście, należy zatem żyć tak, jakby Bóg istniał, ponieważ to nam się bardziej opłaca) 5. Nieskończona przewaga ducha nad materią, wynikająca z faktu posiadania świadomości ( motyw kartezjański jego filozofii).
Tomasz Hobbes (1588-1679 ): Anglik, absolwent uniwersytetu w Oksfordzie, zwolennik rojalistów, stworzył filozofię naturalistyczną odrzucającą wszelkie czynniki duchowe i idealne, znał Galileusza, Franciszka Bacona, korespondował z Kartezjuszem; 1.materializm połączony z racjonalizmem : przyroda jest mechanizmem, rządzonym prawami mechaniki i poznawanym rozumowo; 2. filozofia polityki (najważniejsza część filozofii Hobbes'a): człowiek jest z natury egoistą (homo domini lapus est) państwo powstaje nie z natury i instynktu, ale z obawy i rozsądku, wraz z państwem powstaje prawo a z nim obiektywna miara dobra i zła ( wbrew poglądowi Arystotelesa).
Benedykt Spinoza ( 1632-1677 ): z pochodzenia Żyd mieszkający w Holandii, za swoje poglądy usunięty z gminy żydowskiej, typowy wolnomyśliciel 1.istnieje jedna substancja - Bóg (monizm ), 2. determinizm - w świecie nie ma wolności, wszystko dzieje się z koniecznością, 3. materia i duch to przymioty (atrybuty) nieskończonej substancji -Boga (panteizm ), 4. paralelizm psychofizyczny - dusza i ciało nie działają na siebie, lecz panuje pomiędzy nimi zgoda, ponieważ są przejawami jednej i tej samej substancji, 4. przeciwnik religii objawionej - Bóg objawia się w przyrodzie (panteizm).
Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716 ): filozof o polskich korzeniach, studiował prawo, matematykę i filozofię, w wieku 17 lat napisał pierwszą rozprawę naukową, w wieku lat 20 uzyskał doktorat z prawa, odkrywca rachunku różniczkowego, pracował na polu teologii, prawa, mechaniki, medycyny, górnictwa, językoznawstwa, logiki, matematyki i filozofii, nie zajmował się jednak pracą uniwersytecką, spełniając różne funkcje administracyjno -urzędnicze; poglądy: 1. substancji jest nieskończenie wiele, są to tzw. monady mające naturę duchową: a) monady są jakościowo odrębne, b) monady nie działają na siebie, c) substancje (monady) obdarzone są siłami, d) są merozciągłe i niematerialne, e) mają zdolność postrzegania, f) ciała są przejawem ( zjawiskiem) substancji, g) substancje działają celowo, h) tworzą one harmonijny zespół na szczycie którego jest monada najdoskonalsza - Bóg, 3. pomiędzy monadami, które na siebie nie działają panuje „ harmonia wprzód ustanowiona"( działają one jak zegar, nastawiony przez zegarmistrza), 4. żyjemy w świecie najlepszym z możliwych, 5. w świecie panuje ciągłość - fałsz to najmniejsza prawda, nieświadomość to najniższy szczebel świadomości itd. 6. każde zjawisko w świecie jest indywidualne i niepowtarzalne; 6. rozwinął doskonale logikę, którą uprawiał na sposób matematyczny (prawdy konieczne i przypadkowe, zasada racji dostatecznej itd. ).
Empiryzm brytyjski (typowa forma filozofii Oświecenia): źródłem wiedzy jest doświadczenie (empiria)
• John Locke ( 1632-1704 ):1. epistemologiczny program filozofii: ma ona badać nie byt, ale nasze pojęcia o bycie , 2.
empiryczna koncepcja wiedzy - umysł to „tabula rasa", którą zapisuje doświadczenie (nie ma wiedzy wrodzonej ), 3.dwie drogi doświadczenia: postrzeżenia (pochodzą od zmysłów) i refleksje ( operacje dokonywane przez umysł na nim samym - doświadczenie wewnętrne ), 4. idee (to, co istnieje w umyśle) są obiektywne, bądź subiektywne, pierwsze odpowiadają obiektywnym, drugie subiektywnym własnościom rzeczy, 5. głosił liberalizm, zasady demokratyzmu i tolerancji przez co wpłynął na koncepcje polityczne, 6. w pedagogice głosił indywidualne podejście do każdego dziecka
George Berkeley ( 1685-175 ) nadał empiryzmowi Locke'a postać skrajną: 1. skrajny nominalizm (istnieją jedynie rzeczy i idee konkretne ), 2. skrajny sensualizm (istnieje tylko to , co postrzegamy, ciała postrzegamy tylko za pomocą zmysłów, rozum poznaje jedynie sprawy duchowe,3. skrajny subiektywizm ( wszystkie własności rzeczy są subiektywne), 4. immaterializm (esse estpercipi), 4. teoria Berkeleya to tzw. Idealizm subiektywny
David Hunie (1711-1778 ): 1. doświadczenie nie jest pewne - wymaga zbadania, 2. krytyka pojęć substancji i przyczynowości (podstawowych dla filozofii i nauki), 3. zapoczątkował psychologię kojarzeniową (asocjacyjną), 4. krytyka religii, ale jej nie odrzucił uznając religię za konieczny wytwór psychiki ludzkiej, 5. analiza różnych uczuć, 6. przyczynił się do upadku empiryzmu
Immanuel Kant (1724-1804 ) i jego filozofia krytyczna: 1. podstawowy problem: jak od przedstawień przejść do rzeczy?, 2. analiza sądów funkcjonujących w nauce i ich podział na : a) ze względu na pochodzenie sądy dzielą się na 9 a posteriori (pochodzące z doświadczenia) np. Ja siedzę tutaj teraz i 9 a priori (nie oparte na doświadczeniu, choć poznane dzięki niemu, np. 7^-5=12, b) ze względu na stosunek podmiotu do orzecznika sądy dzielą się na:
analityczne (gdzie orzecznik jest zawarty w podmiocie ) np. Całość jest większa od części i 9 syntetyczne (w których orzecznik nie jest zawarty w podmiocie) np. Gliwice są miastem akademickim, 3. wszystkie zdania analityczne są a priori, ale one nie poszerzają naszej wiedzy, 4. zdania syntetyczne są zazwyczaj a posteriori, ale one nie mogą być ogólne, ponieważ zostały zdobyte dzięki doświadczeniu, które dostarcza zdań jednostkowych, 5. wiedza ma być jednak ogólna, a zatem składać się musi ze zdań syntetycznych syntetycznych priori (np. prosta to najkrótsza droga pomiędzy dwoma punktami), lecz nie pochodzą one z doświadczenia, a więc skąd? 6. „rewolucja Kopemikańska Kanta": poznanie ma naturę twórczą: umysł poznaje to , co sam tworzy ( nie umysł dostosowuje się do rzeczy, lecz rzeczy do umysłu!), 7. połączył racjonalizm z empiryzmem: zmysły dają poznaniu tzw. Formy zmysłowości ( przestrzeń i czas ), umysł tzw. Kategorie (np. przyczynowość), 8. mamy dwa światy: noumenów ( rzeczy w sobie) i fenomenów (rzeczy dla nas ), zamknięci jesteśmy jesteśmy świecie zjawisk (fenomenów ), 9. krytyka dowodów na istnienie Boga, 9. etyka oparta na tzw. Imperatywie kategorycznym: postępuj tak, aby twoje postępowanie mogło stać się normą dla każdego w twojej sytuacji.
•Metafizyczny idealizm niemiecki (okres nowożytnych wielkich systemów filozoficznych ). Była to filozofia maksymalistyczna i radykalna, usiłująca wyjaśnić dzieje świata według jednej zasady, nie licząca się z potocznym, ani naukowym (empirycznym ) obrazem świata.
9 Johann Gottlieb Fichte (1762-1814): była to filozofia 1. Jaźni (jaźń, a nie rzeczy są pierwotną postacią bytu); 2. Czynu (nie substancja jest pierwotną ale czyn, który substancję wytworzył); 3. Ideału (czynnikiem decydującym o naturze świata jest ideał: nie to, co istnieje, lecz to, co istnieć powinno)
9 Friedrich Wilhelm Joseph Schelling ( 1775-1854): typowy przedstawiciel filozofii Romantyzmu: byt to absolut przekraczający przeciwieństwo jaźni i przyrody, charakteryzuje go nieustanny rozwój
9 Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831): 1. Jest to idealizm obiektywny (byt jest idealny, ale nie subiektywny); 2. Logiczny: pierwotną postacią bytu jest pojęcie, zatem świat jest racjonalny;3. Idealizm ewolucyjny: do natury bytu należy nieustanny rozwój; 4. Dialektyczny: rozwój ten odbywa się wedle praw dialektyki zgodnie ze schematem: teza (np. pojęcie)—»-antyteza ( np. przyroda) —^synteza ( duch) i tak w nieskończoność; 5.Do teorii Hegla nawiąże Marks, odrzucając jednak jego idealizm; 6. Do filozofii tej nawiąże tzw. Mesjanizm polski (Wroński, Towiańśki, Mickiewicz, Cieszkowski i inni)
•Pozytywizm (filozofia postulująca badanie faktów)
August Comte (1798-1857): 1. Filozofia pozytywna zajmuje się: a)przedmiotami realnymi (nie fikcyjnymi); b) bada rzeczy dostępne umysłowi; c) zajmuje się zagadnieniami pożytecznymi; d) zajmuje się kwestiami ścisłymi unikając mglistych i niepewnych; e) działa pozytywnie nie ograniczając się do krytyki; 2. Ludzkość swoim rozwoju przechodzi przez trzy fazy: teologiczną metafizyczną, pozytywną ( ostatnią); 3. Comte dokonał klasyfikacji nauk: matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia oraz socjologia (najmniej ogólna, ale za to, najbardziej złożona)
•Wiek XX: l.Pragmatyzm( James, Peirce); 2. Fenomenologia ( Husserl); 3. Bergson i jego intuicjonizm; 4. Szkoła Lwowsko-Warszawska( Twardoski, Łukasiewicz, Ajdukiewicz, Czeżowski); 5. Neopozytywizm ( Carnap, Schlick); 6. Filozofia analityczna (Moore, Russell); 7. Egzystencjalizm (Heidegger, Sartre); 8. Personalizm (Mounier); 9. Postmodernizm (Derrida).