Rozalia Bulwicka

Przedmiot: awans zawodowy

Kary i nagrody w procesie opiekuńczo-wychowawczym

Artykuł opublikowany w specjalistycznym serwisie edukacyjnym http://awans.szkola.net/

Rozalia Bulwicka

KARY I NAGRODY W PROCESIE OPIEKUŃCZO -

--WYCHOWAWCZYM

Człowiek przez całe życie podlega procesowi wychowania, który zaczyna się od kołyski. Niezależnie od wieku i pozycji społecznej jest poddawany zamierzonym oddziaływaniom mającym modyfikować jego osobowość. Działalność wychowawcza jest zawsze ukierunkowana na cel, na zmiany jakie powinny nastąpić w osobowości dziecka. Celem tych oddziaływań jest wdrażanie młodej osoby do funkcjonowania w przyszłości. Treścią wychowania są wartości, które wywodzą się z kultury, zaś podstawowymi zadaniami wynikającymi z przyjęcia tejże tezy jest przygotowanie do pracy zawodowej, funkcjonowania w społeczeństwie i uczestniczenia w kulturze.

Wychowanie ma zmieniać ludzi i przygotowywać do funkcjonowania w przyszłym, lepszym świecie .Według tej orientacji, wartości stanowią podstawę do formułowania celów wychowania i są ich treścią. Ta koncepcja jest na wskroś humanistyczna. Naczelną jej wartość stanowi człowiek i jego szczęście na ziemi.

Szkoła, jak również świetlica szkolna, w procesie wychowawczym młodego człowieka ma bardzo duże możliwości. Nauczyciel czy wychowawca świetlicy jako „formalny zwierzchnik” ma okazję do zaszczepienia w wychowanku różnych obyczajów. W swoim procesie wychowawczym oddziaływać może poprzez ukazywanie wzorów do naśladowania. Wychowawca świetlicy określa zbiór norm postępowania obowiązujący w grupie społecznej. Dokonuje wyboru postaw w jego przekonaniu właściwych i podejmuje działania oraz zabiegi, aby ukształtować je w wychowanku. Jednocześnie dąży do wyeliminowania postaw negatywnych. Niekiedy wychowanek znajduje się w środowisku, które reprezentuje odmienne systemy wartości. Pojawiają się przeciwne postawy moralne. Dlatego ważne jest stworzenie jednolitego, uznawanego przez ogół społeczeństwa systemu wartości i oddziaływań wychowawczych.

W kształtowaniu odpowiedniej postawy oraz w eliminowaniu niepożądanych zachowań wychowanka pomagają mu wzmocnienia pozytywne bądź negatywne.

Przebieg obu metod jest podobny: nauczyciel pogarsza lub polepsza sytuację ucznia zaraz po tym, jak uczeń się zachował lub wykonał pewną czynność. Cele obu metod są przeciwstawne: karanie stosuje się po to, aby niepożądane zachowanie wyeliminować lub zahamować, natomiast nagradzanie - by je wzmocnić (zachęcić do powtarzania). Badania naukowe dowiodły, że dzieci zmieniają swoje zachowania w zależności od jego następstw: zaprzestają zachowań, które przynoszą niepomyślne skutki, natomiast kontynuują czynności, które przynoszą pomyślne efekty.

Metoda karania - jest doskonałym środkiem przeciw nieposłuszeństwu. Jeśli wychowanek zaangażuje się w niedozwolone zachowanie, wychowawca powinien uczynić coś, co sprawi mu przykrość. Przykładem może być okazanie swojej niechęci słowami: „Nie spodziewałam się takiego zachowania po Tobie” czy udzielić nagany: „Takie zachowanie nie przystoi uczniowi naszej szkoły, przynosisz jej wstyd” lub poinformować rodziców itp. Reakcja wychowawcy powinna nastąpić natychmiast po zdarzeniu, by wymierzona kara kojarzyła się z niechęcią do wykroczenia. Jeśli wychowawca spełni ten warunek, można spodziewać się, że po pewnym czasie liczba wykroczeń zacznie się zmniejszać. Kara jest skuteczniejsza, gdy dziecko akceptuje normy, za których nieprzestrzeganie zostało ukarane. Dlatego ważne jest, aby wychowankowie zostali zapoznani z regulaminem obowiązującym w placówce, którego nieprzestrzeganie, grozi poniesieniem konsekwencji. Można pójść dalej i ustalić wspólnie z dziećmi obowiązujący regulamin.

Ujęcie to jest nieco uproszczone, gdyż karanie nie może być uniwersalną metodą radzenia sobie ze wszystkimi niewłaściwymi zachowaniami, gdyż za pomocą karania można w pewnych warunkach zahamować niepożądane zjawiska, ale jednocześnie można wywołać w wychowanku niechęć do czynności pożądanej albo wywołać obojętność. Dlatego bardziej obiecującą metodą jest nagradzanie.

Metoda nagradzania - polega na tym, że nagradzamy wtedy, kiedy zauważamy nawet najsłabszy przejaw pożądanej aktywności lub zachowania. W świetlicy szkolnej jest to szczególnie ważne, ponieważ dzieci zmęczone po lekcjach niejednokrotnie odmawiają uczestnictwa w zajęciach świetlicowych. Często przychodzą zniechęcone, apatyczne, bo uzyskały mierne osiągnięcia w klasie. Tak więc, atmosfera staje się ciężka, jeśli taka grupka wychowanków wkroczy do świetlicy. Naszym zadaniem jest stworzyć takie warunki, atmosferę, aby wychowanek otrząsnął się po tych niepowodzeniach i zaczął funkcjonować w nowej rzeczywistości. Wiadomo, że niekiedy nasze starania nie zostaną uwieńczone sukcesem. Jednak dążenie do tego, aby wychowanek uczestniczył w życiu świetlicy nie może skończyć się na jednorazowej próbie. Powinno się ją co jakiś czas ponawiać. Jeśli się to uda, należy okazać naszą aprobatę za nawet małe osiągnięcia za pomocą: słów (chwalenie), mimiki czy gestu, przyznać jakieś wyróżnienie lub przywilej itp. Jednak zaleca się, aby - odwrotnie niż w karaniu - nagradzanie stosować nieregularnie. Ma to zapobiec dewaluacji nagrody i jednocześnie stopniowo przygotowywać wychowanka do dalszego wykonywania danej czynności mimo braku nagrody.

Wcześniej wspomniałam, że dzieci zmieniają swoje zachowania w zależności od następstw. Jednak czasami to prawo zawodzi, gdyż wychowanek widzi, jakie korzyści wyniósłby dla własnej osoby nie stosując się do przyjętych norm, czy jeśliby nie dostosował się do zaleceń wychowawcy. W tym wypadku zahamowanie, jak i wzmocnienie okazują się zależeć od autorytetu wychowawcy. Im ta osoba jest dlań atrakcyjna, im wyższy ma status społeczny w jego oczach, tym chętniej uznaje żądania wychowawcy za uzasadnione. Jeżeli warunki te będą spełnione, kara odniesie zamierzony skutek i nie będzie odebrana jako akt agresji lub wrogości ze strony osoby wymierzającej karę. A zatem silniejsza i trwalsza jest zmiana w zachowaniu pod wpływem kar i nagród. Gdy stosunki wychowanka z wychowawcą świetlicy układają się źle, wtedy pod wpływem kar może dojść do wzajemnej wrogości.

Jak podaje K. Konarzewski: „w wielu eksperymentach okazało się, że nagradzanie dziecka za czynność, którą ono lubi, blokuje tę początkową, spontaniczną i bezinteresowną skłonność”. Jeśli dziecko chętnie i twórczo bawi się pewną zabawką, to obiecanie i podanie nagrody za tę aktywność sprawi, że w przyszłości, gdy nikt nie przyobieca już nagrody, zabawka okaże się nieatrakcyjna.”

Stosowanie pochwał na pewno podwyższa samoocenę wychowanka i polepsza jego postawę wobec świetlicy czy szkoły, ale posiada również negatywne oddziaływanie. Otóż, zwiększa jego zależność od osób trzecich. Przejawia się to w ograniczeniu samodzielności i pomysłowości. Nagroda, a w niewielkim stopniu kara, będące wyrazem woli dorosłego, staje miedzy dzieckiem a światem. Przekształca i niekiedy zubaża horyzont zainteresowań.

Zatem: lepiej jest nagradzać czy karać? Niektóre wyniki badań opisanych w przeglądzie Kennedy'ego i Willeutta ( za K. Konarzewskim ) przyniosły wszystkie możliwe wyniki. Niektóre świadczyły, że pochwała jest skuteczniejsza od kary, inne odwrotnie. Pewne wskazywały, że względna przewaga któregoś ze środków zależała od dodatkowych czynników - wieku wychowanka czy inteligencji oraz okoliczności. Stosując nagrody i kary w wychowaniu należy uwzględnić mechanizmy ich oddziaływania na zachowanie się jednostki. Każde dziecko w inny sposób reaguje na karę. Trzeba zatem brać pod uwagę różnice indywidualne, stan psychiczny i fizyczny dziecka, a nawet ogólny stan zdrowia, aby nie wyrządzić mu krzywdy. Z własnego doświadczenia wiem, że stosowanie nagród w wychowaniu daje lepsze rezultaty ze względu na długotrwały ich wpływ. Pogłębia więzi uczuciowe z osobą nagradzającą, daje poczucie bezpieczeństwa, wychowanek nabiera przekonania, że jest lubiany i doceniany. Utrwala oczekiwane formy postępowania dziecka, za które zostało pozytywnie wzmocnione .Usuwa napięcia emocjonalne oraz wprowadza pozytywny nastrój. Należy jednak unikać nagradzania za wywiązywanie się ze swoich zwykłych obowiązków. Natomiast należy nagradzać za dodatkowe czynności lub wyjątkowe zachowania. Zatem powinno nagradzać się tak, aby nie wywoływać niepożądanych rezultatów, np. wymuszania przez dziecko, by każda jego czynność zasługiwała na pochwałę..

Nagroda jest informacją, że dziecko osiągnęło to do czego dążyło, wzmacnia wiarę we własne siły. Jednocześnie stanowi motywacją do dalszego działania oraz budzi nadzieję na spodziewany w przyszłości sukces. Kara zaś informuje o porażce, skłania do zmian mających na celu skorygowanie postępowania, ale jednocześnie może doprowadzić do obniżenia motywacji do dalszego działania. Zanim wymierzymy nagrodę lub karę wobec dziecka trzeba wziąć pod uwagę czynniki zewnętrzne i wewnętrzne, które zaistniały w danej sytuacji i w nagradzanej lub karanej jednostce. Musimy wziąć pod uwagę częstotliwość, nasilenie, kolejność występowania danych sytuacji, stosunki interpersonalne między karanym a wymierzającym karę, odporność na frustrację dziecka karanego. A także sytuację zewnętrzną, która towarzyszy nagradzaniu lub wymierzaniu kary. Jest to rzecz bardzo istotna, gdyż dla wielu wychowanków aprobata społeczna jest bardzo ważna. A zatem w oddziaływaniach pedagogicznych sterowanie zachowaniem wychowanka poprzez wzmocnienia zewnętrzne należy traktować jako poczynania etapowe. Byłoby źle, gdyby doprowadziły do tego, że postępowanie młodego człowieka jest zależne tylko od tych wzmocnień. Mogłoby nawet dojść do porażki. Wychowanek mógłby być manipulowany w sposób niepożądany. Dlatego w nagrodach i karach należy zachować umiar i rozsądek, gdyż tylko właściwe ich stosowanie modyfikuje ludzkie zachowanie i jest ważnym elementem w procesie wychowawczym.

BIBLIOGRAFIA:

Chłopkiewicz M. „Osobowość dzieci i młodzieży” WSiP Warszawa 1980

Konarzewski K. „Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych” PWN Warszawa 1987

Włodarski Z. „Człowiek jako wychowawca i nauczyciel” WSiP Warszawa 1997

6

---