J�zef Augustyn Integracja seksualna Przewodnik w poznawaniu i kszta�towaniu w�asnej seksualno�ci Tom $ca�o�� w #d tomach PWZN Print 6 Lublin 1998 `pa Przedruku dokonano na podstawie pozycji wydanej przez Wydawnictwo Apostolicum Krak�w 1995 Redakcja techniczna wersji brajlowskiej: Beata Kolasa Piotr Kali�ski Sk�ad, druk i oprawa: PWZN Print 6 Sp. z o.o. ul. Hutnicza 9 20-218 Lublin tel.�8�fax: 0-ha 746-ab-hj `st `gw2 Praca doktorska napisana pod kierunkiem ks. prof. dra hab. W�adys�awa Kubika SJ. Zosta�a obroniona dnia 7 listopada 1994 r. przy Katedrze Dydaktyki Katechetycznej w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Recenzentami byli ks. prof. dr hab. Alojzy Marcol oraz ks. prof. dr hab. Jan Szept. `ty * * * `ty Mi�o�� dzieci�ca trzyma si� zasady� Kocham, poniewa� jestem kochany.� Natomiast mi�o�� dojrza�a twierdzi:� Jestem kochany, poniewa� kocham.� Niedojrza�a mi�o�� m�wi� Kocham ci�, poniewa� ci� potrzebuj�.� Dojrza�a mi�o�� powiada� Potrzebuj� ci�, poniewa� ci� kocham.� E. Fromm, "O sztuce mi�o�ci", PIW, Warszawa 1973, s. 54. `tc Przedmowa `tc Czytelnik ksi��ki - rozpoczynaj�cy lektur� od s�owa wst�pnego napisanego nie przez samego autora - spodziewa si� na og�, �e zostanie poinformowany o najistotniejszych cechach indywidualnych ksi��ki, o tym, czym r�ni si� ona od podobnych publikacji innych autor�w, o szczeg�lnym charakterze wypowiedzi autorskiej, mo�e nawet jego osobistym przes�aniu. Oczekiwanie to jest s�uszne, bowiem pisz�cy s�owo wst�pne wcze�niej przeczyta� ca�o�� i - je�li podj�� si� wprowadzenia innych czytelnik�w w tok my�li autora - jako� j� sam odczyta�, prze�y� ksi��k� i chce si� tym prze�yciem podzieli�, spodziewaj�c si�, �e mo�e to by� przydatne a Czytelnika. Pierwsze pytanie, jakie zada�am sobie przy lekturze "Integracji seksualnej" J�zefa Augustyna, to pytanie o specyfik� ksi��ki, cechy wyr�niaj�ce j� spo�r�d licznych ju� na rynku ksi�garskim wypowiedzi na temat �ycia seksualnego cz�owieka. A oto moja odpowied�. Na seksualno�� cz�owieka mo�na patrze� jak na struktur� statyczn�: zesp� potrzeb, prze�y�, zachowa� wype�niaj�cych pewn� "przestrze�" �ycia, przestrze� spolaryzowan�, wype�niaj�c� strefy mi�dzy dwoma biegunami. Jednym z nich - ocenianym pozytywnie zar�wno moralnie, jak i spo�ecznie - jest trwa�e, monogamiczne, a wi�c wierne ma��e�stwo zwi�zane z rodzicielstwem, tworz�ce rodzin� jako optymalne �rodowisko rozwoju dzieci i m�odzie�y, a tak�e optymalne warunki �ycia ludzi doros�ych i starych. Przeciwny biegun stanowi dora�ne zaspokajanie budz�cych si�, lub zasugerowanych potrzeb i po��da�, traktuj�cych wi�zi mi�dzyosobowe instrumentalnie, bez zobowi�za�, bez ocen moralnych. Niekiedy chodzi nawet o zachowania przest�pcze, zwi�zane z krzywd� os�b maj�cych dostarczy� zaspokoje� dora�nych, jak uwiedzenie dzieci, zniewolenie, wykorzystanie zale�no�ci, przemoc. Na tym biegunie u�ywane cz�sto s�owo "kocha�" oznacza synonim aktywno�ci seksualnej, a nie okre�lenie wi�zi mi�dzyosobowych. Tu spotyka si� zjawiska porzucenia, wyzysku, uwik�ania w na�ogi i uzale�nienia, cierpienie i krzywd�. We wszystkich kulturach i od zarania dziej�w cz�owiek stara si� rozgraniczy� to "terytorium" �ycia seksualnego, wytyczy� granice, przypisa� poszczeg�lne dzia�ania i zachowania ludzkie do jednego z biegun�w, okre�li�, co jest dobre a co z�e w tej dziedzinie �ycia, a tak�e wyznaczy� jej odpowiedni� rang� w �yciu, ustali� priorytety, uprawnienia, zobowi�zania. I te granice mi�dzy dobrem a z�em, mi�dzy dopuszczalnym a niedopuszczalnym staj� si� przedmiotem dyskusji, negocjacji - inaczej m�wi�c czym� umownym, r�nie warto�ciowanym i rozumianym, tak �e zar�wno w spo�ecznym jak i indywidualnym �yciu, granica ta bywa wytyczana bardzo r�norodnie, rozgraniczaj�c szczeg�lnie w wychowaniu i nauczaniu to co "dozwolone" od tego co "zabronione" (np. prawem karnym). Jeste�my wsp�cze�nie �wiadkami �ywych dyskusji spo�ecznych i dlatego literatura na temat seksualno�ci cz�owieka w swej wi�kszo�ci - poza informacjami na temat fizjologii i psychologii �ycia seksualnego - zajmuje si� w�a�nie okre�laniem i uzasadnianiem proponowanych przez autor�w linii granicznych, co stanowi zawsze odbicie pogl�d�w osobistych autor�w, a zw�aszcza ich warto�ciowania moralnego, zakotwiczonego w okre�lonym �wiatopogl�dzie. Pozostaj�cy na uwi�zi statycznego pojmowania �ycia seksualnego ujawniaj� nieraz przy najlepszej woli niezrozumienie wielu zjawisk, gdy np. m�wi si� o demoralizacji czy wr�cz o "zepsuciu" tam, gdzie chodzi o niedojrza�o��, gdy nie dostrzega si� zawi�o�ci przemian, jakie zachodz� w prze�ywaniu poszczeg�lnych ludzi, np. gdy jedni podejmuj� wielkie ofiary i trudy, by m�c cieszy� si� w�asnymi dzie�mi a inni sam� mo�liwo�� pocz�cia nowego �ycia traktuj� jako przedmiot panicznej obawy, d���c do pozbawienia si� w�asnej p�odno�ci; gdy jedni uwa�aj� wierno�� ma��e�sk� za istotn� warto�� zwi�zku i wewn�trzne zobowi�zanie a inni za niezno�ne ograniczenie swego "prawa do szcz�cia". Niestety rzadko spotykamy w literaturze pojmowanie tej sfery jako struktury dynamicznej, to znaczy jako procesu rozwojowego - trwaj�cego ca�e �ycie cz�owieka - procesu, kt�ry rozpoczynaj�c si� od prymitywnych przejaw�w �ycia seksualnego (niepok�j, podniecenie, ciekawo��, fascynacja erotyczna, mi�o�� zaw�aszczaj�ca, zazdrosna, nietrwa�a, przechodz�ca w sytuacjach konfliktowych w niech��, nienawi��, ch�� zniszczenia) stopniowo zmierza - niekiedy w burzliwym a niekiedy spokojnym dojrzewaniu - do trwa�ych wi�zi, mi�o�ci partnerskiej (to znaczy traktuj�cej bliskiego cz�owieka jako istot� r�wnorz�dn�), do mi�o�ci respektuj�cej jego wolno�� wewn�trzn� i osobiste prawa, a w blisko�ci seksualnej wyra�aj�cej si� oddaniem i czu�o�ci�, opieku�czo�ci� i tolerancj� dla niezbywalnej odr�bno�ci. Ta trwa�a wi� i mi�o�� partnerska dojrzewa tak�e do tw�rczo�ci, wyra�aj�cej si� w rodzicielstwie i tworzeniu gniazda rodzinnego nie tylko dla dzieci, kt�re i tak je kiedy� opuszczaj�, lecz tak�e dla ludzkiej s�abo�ci i staro�ci. Nie spos�b przedstawi� kr�tko wieloletniego procesu dojrzewania towarzysz�cego cz�owiekowi na wszystkich etapach jego �ycia i ca�e ludzkie �ycie wype�niaj�cego. W procesie tym stopniowo dochodzi do scalenia, integracji kilku nurt�w �ycia: tego co jest biologiczne, fizjologiczne (z ich uwarunkowaniem), z tym co uczuciowe i wreszcie duchowe w cz�owieku. Tak, �e to, co bywa. pocz�tkowo rozdzielone, wykluczaj�ce si� niemal, sprzeczne, sk��cone, ostatecznie ulega wewn�trznemu scaleniu, zharmonizowaniu, wreszcie; uspokojeniu. W dynamicznym pojmowaniu seksualno�ci cz�owieka postrzega si� go jako istot� b�d�c� w drodze - zawsze w jakim� punkcie rozwoju, maj�c� poza sob� ju� w�asny szmat drogi przebytej i zawsze perspektyw� dalszego rozwoju przed sob�. Ten rozw�j bywa powik�any, raz przyspieszony raz zwolniony, zdarzaj� si� w nim bolesne zranienia, blokady, katastrofy, uwik�ania. Niejeden wkracza na ni� bez przygotowania, samotnie, nie rozumiej�c i pozostaj�c niezrozumiany. Niekiedy brak pomocy zagra�a dalszemu rozwojowi i na d�ugo zatrzymuje w jakiej� prawie �lepej uliczce. To, co stanowi cech� charakterystyczn� tej ksi��ki, to w�a�nie ukazywanie �ycia seksualnego cz�owieka jako procesu rozwojowego - nie ze stanowiska badacza lecz duszpasterza, towarzysz�cego wielu ludziom w ich drodze, gotowego do udzielania pomocy na szczeg�lnie trudnych odcinkach tej drogi, w pokonywaniu trudnych prog�w a tak�e dodaj�cego odwagi w chwilach zagubienia, niepewno�ci czy paniki. Koncentruj�c uwag� przede wszystkim na wcze�niejszych okresach rozwoju Autor staje si� pomocnikiem nie tylko dla m�odych dojrzewaj�cych, lecz tak�e dla tych doros�ych, kt�rych zadaniem jest wychowanie, pomoc w rozwoju, a wi�c przede wszystkim rodzic�w, a tak�e wychowawc�w i katechet�w. Ukazuje zwi�zki, jakie zachodz� mi�dzy trudno�ciami m�odych ludzi a ich dzieci�c� jeszcze drog� �ycia, umo�liwia dostrze�enie a tak�e naprawianie pope�nionych b��d�w i ustrze�enie si� dalszych. Wprowadza na tor my�lenia raczej przyczynowego, rozumiej�cego ani�eli os�dzaj�cego czy pi�tnuj�cego. Odkrywa zwi�zki mi�dzy zaburzeniami rozwoju a prze�ywanym cierpieniem czy niepokojem sumienia. I wreszcie wprowadzaj�c w �ycie duchowe nadaje sens wszelkim dyktowanym przez proces rozwojowy ograniczeniom spontaniczno�ci nie z tytu�u nakazu czy zakazu, lecz ukazuj�c powi�zania jakie zachodz� mi�dzy r�nymi instancjami �ycia psychicznego i duchowego cz�owieka. Z g��bokim przekonaniem pragn� powiedzie� Czytelnikowi tej ksi��ki: dobrze, �e zosta�a napisana oraz �e warto j� czyta�. `rp El�bieta Sujak `rp `tc Od Autora `tc Istot� wychowania seksualnego jest w��czenie, zintegrowanie energii seksualnych z ca�� osobowo�ci� cz�owieka, zar�wno ze �wiatem jego uczu� jak te� z do�wiadczeniem religijnym i duchowym. Tak ukszta�towana seksualno�� staje si� istotnym elementem wszystkich wi�zi mi�dzyosobowych, tak�e wi�zi z Bogiem. Dzi�ki integracji (Z j�zyka �aci�skiego "integratio - integrare": a) scale(a)nie, tworzenie ca�o�ci z wielu element�w; b) harmonijne wsp�dzia�anie r�nych element�w w danej osobowo�ci. "Integracja oznacza proces, w kt�rym wychodz�c od przeciwstawnych sobie impuls�w i pragnie�, dochodzi si� do wzgl�dnej (przybli�onej) sp�jno�ci umys�owej." G. W. Allport, "The individual an his religion", The Macmillan Company, New York, Collier-Macmillan Limited, London 1966, s. 92. Rozszerzona definicja integracji G. W. Allporta oraz jej zastosowanie do integracji seksualnej zostanie podane w Iii rozdziale pracy.) seksualnej p�ciowo�� zostaje wprz�gni�ta w s�u�b� mi�o�ci i �ycia w ka�dym stanie: zar�wno w �yciu ma��e�skim jak r�wnie� w �yciu samotnym. St�d te� pierwsz� zasadnicz� odpowiedzialno�ci� m�odego cz�owieka jest zapanowanie nad w�asn� sfer� seksualn� oraz integrowanie jej ze stopniowo narastaj�cym do�wiadczeniem r�nych rodzaj�w mi�o�ci i odpowiedzialno�ci. Integracja seksualna jest koniecznym elementem dojrza�ej ludzkiej mi�o�ci. Je�eli bowiem energie seksualne nie zostaj� opanowane i w��czone w s�u�b� mi�o�ci i �ycia, w�wczas - w spos�b niezauwa�alny - obracaj� si� przeciwko cz�owiekowi. Seksualno�� oddzielona od mi�o�ci ��czy si� niemal automatycznie z przeciwnymi uczuciami: z l�kiem, gniewem, agresj� i nienawi�ci�. Staje si� w�wczas si�� destrukcyjn�; zamiast budowa� i jednoczy� ludzi, dzieli ich i wzajemnie rani. Skoro seksualno�� cz�owieka jest integraln� cz�ci� ludzkiej osoby, nie mo�na rozwi�zywa� problem�w seksualnych w izolacji od ca�okszta�tu osobowego rozwoju cz�owieka w ci�gu ca�ej jego historii �ycia. Podobnie jak wszelkie ludzkie zachowania seksualne maj� charakter symboliczny ("Seksualno�� cz�owieka mo�e s�u�y� wielu ludzkim potrzebom i mo�e by� stymulowana przez wiele r�nych motywacji, kt�re mog� mie� niewiele wsp�lnego z seksualno�ci� jako tak�. W rzeczywisto�ci seksualno�� ludzka nie mo�e by� rozumiana wy��cznie jako instynkt fizjologiczny. Jest ona zwi�zana z potrzebami psychicznymi i ukierunkowana spo�ecznie: jest ona �r�d�em relacji emocjonalnych z innymi." A. Cencini, A. Manenti, "Psicologia e formazione". "Strutture e dinamismi", EDB, Bologna I986, s. 226.), tak r�wnie� problemy seksualne s� znakiem innych, zwykle g��bszych, problem�w osobowo�ciowych. Korzystanie ze skutecznej pomocy w rozwi�zywaniu problem�w seksualnych musi wi�c i�� w kierunku ��czenia problem�w seksualnych z odkrywaniem, rozeznawaniem i rozwi�zywaniem g��bszych problem�w osobowych: zar�wno w sferze emocjonalnej jak i duchowej. Pierwsz� inspiracj� napisania tej ksi��ki by�y setki indywidualnych spotka� z m�odymi lud�mi, nierzadko udr�czonymi w�asnymi problemami seksualnymi, najcz�ciej z powodu braku wychowania seksualnego. Okazj� do takich rozm�w by�y r�ne spotkania z m�odzie�� oraz - mo�e najcz�ciej - o�miodniowe rekolekcje prowadzone indywidualnie wg metody "�wicze� duchownych" �w. Ignacego Loyoli (�w. Ignacy Loyola, "�wiczenia duchowne", Krak�w 1992.) Prosta konferencja, podawana zwykle w trzecim dniu, na temat potrzeby wychowania do mi�o�ci, stawa�a si� zach�t� dla wielu uczestnik�w rekolekcji do poruszenia problem�w w�asnej seksualno�ci, o kt�rych cz�sto jeszcze z nikim szczerze nie rozmawiali. Wiele os�b spontanicznie si�ga�o do ca�ej historii �ycia, kt�ra dla ka�dego jest zasadniczym kontekstem wszystkich ludzkich problem�w, tak�e problem�w seksualnych. W uwa�nej analizie w�asnej historii mo�na odnale�� nie tylko genez� problem�w, ale r�wnie� drog� do ich rozwi�zania. Istotnym owocem takich rozm�w by�o zwykle pierwsze zaspokojenie i oddramatyzowanie problemu seksualnego, kt�ry - jak si� cz�sto okazywa�o - wcale nie by� pierwszym i najwa�niejszym problemem �ycia. Cz�ciej by� nim brak fundamentalnej zgody na w�asne �ycie wraz ze wszystkimi jego pozytywnymi i negatywnymi stronami. Bardzo wa�n� inspiracj� dla tej ksi��ki, szczeg�lnie dla stylu omawiania problem�w seksualnych, by�o kilka wyk�ad�w prof. Federico Arvesti, kuba�skiego jezuity - lekarza i teologa, wyg�oszonych w ramach kursu: "Psychologia do�wiadczenia religijnego" na Papieskim Uniwersytecie Gregoria�skim w Rzymie w latach 1981�8�82. W��czenie problematyki seksualnej w ca�e �ycie cz�owieka oraz wskazanie, w jaki spos�b wpisany jest w ni� tak�e wymiar duchowy i religijny, by�y dla mnie w owym czasie du�ym �wiat�em w lepszym zrozumieniu siebie i innych. Takie w�a�nie podej�cie do seksualno�ci by�o tak�e ogromn� pomoc� we w�a�ciwym odczytywaniu i interpretacji dokument�w Stolicy Apostolskiej odnosz�cych si� do problem�w seksualnych oraz wychowania do mi�o�ci, do kt�rych cz�sto odwo�uj� si� w niniejszej ksi��ce. W spos�b szczeg�lny wykorzystane zosta�y dwa z nich: "Wytyczne wychowawcze Kongregacji do spraw wychowania katolickiego w odniesieniu do ludzkiej mi�o�ci" oraz "List do Rodzin" Jana Paw�a Ii wydany z okazji Mi�dzynarodowego Roku Rodziny (1994�) og�oszonego przez ONZ. Pewn� inspiracj� dla ksi��ki by�a r�wnie� anonimowa ankieta (Ankieta by�a przeprowadzona przy wsp�pracy Henryka Machonia) na temat problematyki seksualnej przeprowadzona w �rodowiskach m�odzie�y licealnej i szk� zawodowych. W niniejszej pracy stosunkowo cz�sto cytuj� charakterystyczne wypowiedzi respondent�w ankiety, kt�re s� zwykle dobr� syntez� innych wypowiedzi, mo�e nie zawsze precyzyjnych. Chocia� z prezentowanej ksi��ki z pewno�ci� mog� korzysta� r�wnie� osoby doros�e z problemami seksualnymi, to jednak jest ona skierowana przede wszystkim do m�odzie�y b�d�cej w okresie wyboru stanu �ycia. Mog� z niej tak�e korzysta� rodzice, duszpasterze i wychowawcy, kt�rzy maj� by� zasadniczym punktem oparcia dla dzieci i m�odzie�y na ich drodze do dojrza�ej ludzkiej mi�o�ci. Z jednej strony jest rzecz� dobr�, kiedy nastolatki wiedz�, czego powinni spodziewa� si� od swoich rodzic�w i wychowawc�w w zakresie wychowania seksualnego; z drugiej za� osoby pomagaj�ce m�odzie�y w integracji seksualnej powinny dobrze wiedzie� nie tylko, jakiej informacji m�odzi potrzebuj�, ale tak�e w jakim stylu i w jakiej atmosferze winna by� ona podawana. S� takie dziedziny ludzkiego �ycia, w kt�rych nie mo�na uczy� si� �y� "metod� pr�b i b��d�w". Z pewno�ci� nale�y do nich ludzka seksualno��. Pewne, nawet jednorazowe b��dy w tej dziedzinie, nie daj� si� ju� naprawi� i zostaj� jako dotkliwe poranienie na ca�e �ycie. Mo�na je leczy�, ale nawet po leczeniu blizna pozostaje. Podobnie jak uczenie si� prowadzenia samochodu bez pomocy instruktora na ruchliwych szosach czy ulicach miasta szybko mog�oby zako�czy� si� tragicznie, r�wnie� uczenie si� korzystania z ludzkiej p�ciowo�ci t� sam� metod� ko�czy si� zwykle w spos�b bardzo bolesny dla siebie i innych. Jednym z wa�nych cel�w wychowania seksualnego jest unikni�cie takich w�a�nie b��d�w. Pierwsze wydanie "Integracji seksualnej" (1994�) oraz jej poszerzone wydanie "Wychowanie do integracji seksualnej" (1995�) spotka�o si� z �ywym zainteresowaniem Czytelnik�w. St�d te� |Wydawnictwo |M podj�o si� kolejnego wydania tej ksi��ki. Problem integracji seksualnej jest zagadnieniem zbyt szerokim, aby m�g� zosta� om�wiony w spos�b wyczerpuj�cy w jednej pracy i przez cz�owieka, kt�ry zajmuje si� t� dziedzin� przede wszystkim z racji duszpasterskich. Niniejsza ksi��ka nie chce zast�powa� innych pozycji na ten temat. Jej autor nie ro�ci sobie bynajmniej prawa do wy��czno�ci w spojrzeniu na problem wychowania seksualnego. Ksi��ka jest jedynie zebraniem konkretnego do�wiadczenie (nierzadko bardzo bolesnego) wielu m�odych ludzi i pragnie by� "ich �wiadectwem". Napisanie jej by�o mo�liwe dzi�ki ich wielkiej szczero�ci i zaufaniu. Ksi��ka ta jest r�wnie� owocem wsp�pracy wielu moich przyjaci�. Wszystkim z serca dzi�kuj�. `tc Rozdzia� I.� Rozw�j seksualny� w okresie dzieci�stwa� i dojrzewania `tc `tc A. Rozw�j seksualny� dziecka przed okresem� dojrzewania `tc Osobista integracja seksualna jak r�wnie� wychowanie innych do integracji seksualnej zak�ada dobr� znajomo�� procesu rozwojowego cz�owieka. Wiele b��d�w pope�nianych przez wychowawc�w, nie tylko w zakresie wychowania seksualnego, ale tak�e wychowania w og�le, wyp�ywa z nieznajomo�ci rozwoju psycho-seksualnego dzieci i m�odzie�y. Osoby doros�e towarzysz�ce dzieciom w ich rozwoju osobowym (rodzice, wychowawcy, katecheci, duszpasterze) nierzadko przerzucaj� na nie w�asne problemy seksualne wieku doros�ego. Dobra znajomo�� teoretyczna etapu rozwojowego dziecka oraz intuicyjne wyczucie jego problem�w osobistych daje dopiero mo�liwo�� dostosowania samych tre�ci jak i metody wychowawczej do jego rzeczywistych potrzeb. `ty 1. Kiedy zaczyna si� rozw�j seksualny dziecka? `ty Niemowl� w pierwszym okresie �ycia nie ma jeszcze ukszta�towanej �wiadomo�ci seksualnej, poniewa� nie ma �wiadomo�ci siebie. Stopniowo odkrywa wszystko: siebie, matk�, ojca, �wiat rzeczy materialnych. Najpierw odkrywa w�asne cia�o, a wraz z nim sfer� seksualn�. Odkrywa j� jednak z takim samym emocjonalnym prze�yciem jak wszystkie inne cz�ci swojego cia�a. Dziecko nie posiada jeszcze tak bardzo emocjonalnego stosunku do w�asnej seksualno�ci, kt�ry kszta�tuje si� dopiero w okresie p�niejszym, zw�aszcza w okresie dojrzewania. Na dalszym etapie swojego rozwoju, kiedy dziecko powoli odrywa si� od siebie, zaczyna dostrzega� innych ludzi. Stopniowo spostrzega, �e �wiat ludzi dzieli si� na: mam� i tat�, dziewczynki i ch�opc�w, na m�czyzn i kobiety. I w�a�nie z tej potrzeby odkrycia w�asnej to�samo�ci, tak�e to�samo�ci seksualnej, rodzi si� potrzeba konfrontacji w�asnej seksualno�ci z seksualno�ci� p�ci przeciwnej. St�d dzieci w spos�b spontaniczny organizuj� sobie zabawy seksualne, np. "zabawy w lekarza", kt�rych celem jest odkrycie w�asnej p�ciowo�ci, aby m�c j� skonfrontowa� z p�ciowo�ci� "drugiej strony". W pierwszych latach �ycia dziecka bardzo wa�n� rol� odgrywa obecno�� wzoru identyfikacji seksualnej: dla ch�opca obecno�� ojca, dla dziewczynki obecno�� matki. W rozwoju seksualnym dziecka bardzo wa�na jest akceptacja ca�ej jego osoby, a w tym tak�e jego p�ciowo�ci. "Poczucie w�asnej m�sko�ci czy kobieco�ci jest zasadniczym czynnikiem wp�ywaj�cym nie tylko na rozw�j �ycia seksualnego, lecz w og�le na rozw�j zar�wno psychiczny jak i nawet fizyczny cz�owieka". (A. K�pi�ski, "Z psychopatologii �ycia seksualnego", PZWL, Warszawa 1982, s. 29�) Gdyby nawet tylko jedno z rodzic�w nie akceptowa�o w pe�ni seksualno�ci dziecka, spowoduje to zwykle g��bokie zachwianie jego identyfikacji seksualnej w �yciu doros�ym. Tak wi�c bezwarunkowa akceptacja dziecka w jego to�samo�ci p�ciowej jest pierwsz�, najbardziej pierwotn� form� wychowania seksualnego. Witaj�c si� z trzyletnim Dawidkiem, synem moich przyjaci�, powiedzia�em kiedy� do niego: "Wygl�dasz jak anio�ek." Moje stwierdzenie spotka�o si� z jego natychmiastowym protestem: "Ja jestem ch�opczyk." Ma�e dzieci s� bardzo wra�liwe na akceptacj� swojej p�ciowo�ci. Pewna matka opowiada�a mi, jak� "awantur�" zrobi� jej czteroletni synek, kt�remu chcia�a w�o�y� sweterek jego siostry. Nieakceptacja to�samo�ci p�ciowej dziecka, jest g��bokim zranieniem dziecka nie tylko w sferze seksualnej, ale w ca�ym jego rozwoju osobowym. `tc 2. Pierwsza� identyfikacja seksualna� - przej�cie od matki� do ojca `tc Dziecko w pierwszym okresie swojego �ycia zwi�zane jest przede wszystkim z matk�. To w�a�nie od niej czerpie potrzebny mu pokarm, ciep�o, akceptacj�. W pierwszym okresie �ycia dziecko reaguje najpierw na obecno�� matki. Z czasem "odrywa si�" od niej i "przechodzi" do ojca. I aczkolwiek dziecko odruchowo lgnie najpierw do matki, to jednak szuka ono tak�e obecno�ci ojca. Dziecko tym pewniej odrywa si� od matki, im bardziej czuje si� przez ni� ca�kowicie akceptowane. To w�a�nie poczucie bezpiecze�stwa w kontakcie z matk� dodaje mu odwagi w wyj�ciu do ojca. Proces odrywania si� od matki i przej�cia do ojca dotyczy zar�wno ch�opc�w jak i dziewczynek. "Oderwanie" si� ch�opca od matki i przej�cie do ojca ma podstawowe znaczenie dla rozwoju jego m�sko�ci. Ojciec jest bowiem dla ch�opca g��wnym wzorem identyfikacji seksualnej. St�d te� kontakt ch�opca z ojcem jest tak istotny. Kontakt ojca z dziewczynk� jest tak�e bardzo wa�ny. Pozytywny stosunek do m�czyzn w doros�ym �yciu kobiety rozpoczyna si� w�a�nie od pozytywnego stosunku do w�asnego ojca. Ojcowie swoj� postaw� pe�nej akceptacji winni troszczy� si� o nawi�zanie serdecznego kontaktu ju� z bardzo ma�ymi dzie�mi. Czuj�c pe�n� �yczliwo�� ojca, dziecko tym odwa�niej b�dzie mog�o oderwa� si� od matki, by przej�� do niego. Ciep�e i �yczliwe przyj�cie ze strony matki jak i ojca sprawia, i� dziecko uzyskuje fundament pod pe�n� identyfikacj� seksualn�. Pozytywne spojrzenie dziecka na swoj� seksualno�� mo�e dokona� si� tylko w�wczas, kiedy czuje si� ono bezpiecznie tak w ramionach matki jak i ojca. Du�� trudno�� w rozwoju seksualnym mo�e stanowi� nieobecno�� ojca w �yciu dziecka. Dziecko w�wczas nie ma do kogo przej��. Tak�e ch�odna czy tym bardziej agresywna postawa ojca sprawia, �e dziecko boi si� odej�� od matki i zbli�y� si� do ojca. Nieobecno�� ojca lub te� obecno�� budz�ca jedynie l�k powoduje pewne zachwianie identyfikacji seksualnej zar�wno u ch�opca jak i u dziewczynki. U ch�opca zrodzi si� nieakceptacja w�asnej m�sko�ci, l�k przed byciem m�czyzn�, natomiast u dziewczynki zrodzi si� l�k przed m�czyznami. Przej�cie dziecka od matki do ojca dokonuje si� w spos�b naturalny i prosty tylko wtedy, kiedy na linii matka - ojciec istnieje pe�na zgoda, harmonia i mi�o��. Dziecko nie widzi w�wczas w obojgu rodzicach dw�ch r�nych �r�de� mi�o�ci, ale odkrywa ich jako jedno �r�d�o mi�o�ci. Ich wzajemna mi�o�� jest dla dziecka jedn� mi�o�ci�, z kt�rej ono czerpie. Nie tylko nieodpowiednie zachowanie ojca mo�e utrudni� dziecku przej�cie od matki do ojca. Sama matka swoj� niew�a�ciw� postaw� mo�e r�wnie� przeszkadza� dziecku w oderwaniu si� od niej i w przej�ciu do ojca. Po pierwsze poprzez swoj� matczyn� zaborczo��. Zaborcza matka, kt�ra chce mie� dziecko tylko dla siebie, b�dzie stara�a si� uniemo�liwi� mu odej�cie od siebie. S� to zwykle kobiety, kt�re nie maj� do�� stabilnego i mocnego oparcia emocjonalnego w m�u i szukaj� go w�a�nie w swoim dziecku. Kobieta maj�ca sk�onno�ci do zaborczo�ci emocjonalnej, po urodzeniu pierwszego dziecka nara�ona jest na niebezpiecze�stwo zajmowania si� tylko dzieckiem. Niestety nie s� to rzadkie przypadki, i� kobieta - szczeg�lnie w pocz�tkach macierzy�stwa - mniej interesuje si� swoim m�em, a ca�� uwag� po�wi�ca dziecku. Taka "mi�o��" matki do dziecka jest naznaczona zach�anno�ci� i l�kiem. Taka matka mo�e traktowa� dziecko jak swoj� w�asno��. Nie�wiadoma swojej zach�anno�ci b�dzie jednocze�nie budowa� w sobie obraz siebie jako idealnej matki, kt�ra wszystko po�wi�ca dla dziecka. Kobieta w rodzinie nie jest najpierw matk�, ale w�a�nie �on�. To w�a�nie bycie dobr� �on� czyni j� dobr� matk�. Aby mog�a da� silne oparcie emocjonalne dziecku, sama musi mie� mocne oparcie w swoim m�u. Kiedy kobieta przyjmuje postaw� zaborczo�ci uczuciowej, w�wczas jej dziecko b�dzie obawia� si� odej�cia od niej, by przej�� do ojca, poniewa� b�dzie obawia�o si� jej odrzucenia. Dziecko wyczuje, �e oddzielenie od matki b�dzie wi�za�o si� z odmow� jej mi�o�ci i bezwarunkowej akceptacji. Zaborczo�� matki wyra�a si� tak�e w tym, �e dziecko jest obdarzane uczuciem, ale za cen� ca�kowitej uleg�o�ci i rezygnacji z w�asnych najg��bszych potrzeb, szczeg�lnie z potrzeby wolno�ci. Drug� mo�liw� negatywn� postaw�, kt�ra utrudnia przej�cie od matki do ojca, jest brak ciep�a ze strony matki, jej oboj�tno�� czy nawet ch��d emocjonalny. Dziecko nie b�dzie zainteresowane odkryciem ojca, kiedy nie jest nasycone mi�o�ci� matki. G�odne mi�o�ci matczynej, nie b�dzie czu� potrzeby szukania ojca. Szukanie ojca jest szukaniem "�wiata zewn�trznego". Nie czuj�c si� bezpieczne w ramionach matki, dziecko b�dzie tak�e obawia� si� �wiata zewn�trznego. B�dzie ono odruchowo lgn�� tylko do matki, szukaj�c najpierw jej uczucia. Matka mo�e w�wczas nawet dziecko nieco "popycha�", aby otwiera�o si� na ojca, ale zwykle odbierze ono takie gesty matki jako jeszcze jeden przejaw jej emocjonalnego ch�odu czy nawet odrzucenia. Tylko dziecko nasycone, "nakarmione" uczuciem i akceptacj� matki, czuj�c si� bezpieczne przy niej, b�dzie szuka� tak�e ojca. Otwarcie kobiety na m�czyzn� oraz otwarcie m�czyzny na kobiet�, kt�re jest istot� integralnie prze�ywanej seksualno�ci, jest wpisane tak�e w seksualno�� dziecka. W tym okresie rozwoju dokonuje si� ono w szukaniu ojca, po pierwszym oderwaniu si� od matki. `tc 3. Wychowanie dziecka� przez samotn� matk� `tc Rodzi si� pytanie, jak wychowywa� dziecko, kiedy nie ma ojca w rodzinie i matka musi je wychowywa� sama? Jest to zawsze dla dziecka bardzo bolesne i rani�ce, kiedy jest wychowywane tylko przez jedno z rodzic�w. Nieobecno�� ojca mo�e sprawia� dziecku du�� trudno�� w rozwoju emocjonalno-seksualnym (podobnie - cho� zdarza si� to rzadziej - jest tak�e w�wczas, kiedy dziecko wychowywane jest tylko przez ojca). Nie jest to jednak sytuacja bez wyj�cia. Uzupe�nienie nieobecno�ci ojca mo�e dokonywa� si� przez pozarodzinne kontakty dziecka: z wychowawc�, przyjacielem domu, z kap�anem. W tych kontaktach dziecko, szczeg�lnie ch�opiec, mo�e szuka� pewnego wzoru dla w�asnej identyfikacji seksualnej. Potrzeba ta zostaje w�wczas przynajmniej cz�ciowo zaspokojona. W takiej sytuacji matka winna tak�e mo�liwie jak najwcze�niej zacz�� rozmawia� z dzieckiem jasno i otwarcie na temat nieobecno�ci ojca, u�wiadamiaj�c mu ten brak oraz pomagaj�c mu przezwyci�y� to g��bokie zranienie emocjonalne. Bardzo du�� rol� w �wiadomo�ci i uczuciowo�ci dziecka odgrywa tak�e sama przyczyna nieobecno�ci ojca. Kiedy ojciec porzuca rodzin�, zranienie dziecka zwi�zane jest nie tylko z brakiem wzoru identyfikacji seksualnej, ale przede wszystkim ze �wiadomo�ci� bycia opuszczonym czy nawet odrzuconym. Dziecko prze�ywa bole�nie sam fakt, �e "m�j ojciec" mnie nie chcia�. Fakt bycia niechcianym jest o wiele trudniejszym do uleczenia wewn�trznego, ni� sam brak wzoru identyfikacji. Kiedy nieobecno�� ojca wynika np. z faktu jego �mierci, w�wczas, cho� jest ona tak�e bolesnym do�wiadczeniem, brak ten nie posiada tak negatywnego wp�ywu na rozw�j uczuciowy dziecka. �atwiej jest dziecku pogodzi� si� z brakiem ojca z powod�w losowych, ni� z faktem bycia porzuconym przez niego. Kobieta wychowuj�ca dziecko samotnie musi okaza� wyj�tkow� si�� psychiczn�, musi bowiem przyj�� na siebie podw�jn� rol�: ojca i matki. Jest to zawsze zadanie bardzo trudne. W takim wychowaniu matczyna akceptacja i serdeczno�� winna by� po��czona z pewn� stanowczo�ci� i poczuciem bezpiecze�stwa, jakie zwykle daje ojciec. Do�wiadczenie pokazuje, i� wiele kobiet dzielnie spe�nia swoje �yciowe zadanie samotnej matki. `tc 4. Pomi�dzy wczesnymi� latami dzieci�stwa� a okresem dojrzewania `tc Po pierwszym etapie identyfikacji emocjonalno-seksualnej, przychodzi okres przej�ciowy, w kt�rym dziecko jest jakby mniej zainteresowane w�asn� seksualno�ci�. W psychologii m�wi si� o tzw. ukrytej seksualno�ci dziecka. W okresie przej�ciowym jego zainteresowania seksualne b�d� uzale�nione w du�ym stopniu od prze�ycia pierwszego okresu identyfikacji seksualnej. Trzeba tak�e uwzgl�dni� fakt, �e dzieci, podobnie jak doro�li, posiadaj� r�n� wra�liwo�� seksualn�. Bywaj� dzieci, kt�rych zainteresowania seksualne s� silne i �ywe, podczas gdy inne traktuj� "te sprawy" w spos�b oboj�tny lub nawet z pewnym lekcewa�eniem. "Temperament seksualny" cz�owieka ujawnia si� ju� w pierwszych latach jego �ycia. Pomi�dzy wczesnymi latami dzieci�stwa a okresem dojrzewania, dziecko - cho� nadal posiada pewne zainteresowania seksualne - jest jednak zwykle bardziej "skierowane do �wiata". Jest bardziej zaj�te "odkrywaniem �wiata". Najpierw �wiata ludzi. Po przej�ciu od matki do ojca, dziecko odkrywa innych cz�onk�w rodziny. Stopniowo wychodzi z "rodzinnego klanu", aby odkry� tak wa�ny �wiat r�wie�nik�w. Dokonuje si� to stopniowo, tak�e w zale�no�ci od zwi�zk�w dziecka z rodzicami. Od pewnego etapu rozwojowego �rodowisko r�wie�nik�w okazuje si� by� tak samo wa�ne, a niekiedy nawet wa�niejsze od �rodowiska rodzinnego. Fascynuj�ce jest tak�e dla dziecka odkrycie �wiata zewn�trznego: �wiata materialnego, �wiata przyrody. Im bardziej dziecko zosta�o nasycone ciep�em emocjonalnym, akceptacj� emocjonaln� matki i ojca, im spokojniej i jednocze�nie bardziej wyczerpuj�co zaspokajane s� pojawiaj�ce si� dora�ne pytania dziecka z dziedziny seksualnej, tym mniej w tym okresie przej�ciowym dziecko zainteresowane jest ca�� sfer� erotyczn�. `tc 5. Ochrona dziecka� przed deprawacj�� seksualn� `tc Dziecko, kt�re ma g��boki kontakt emocjonalny z rodzicami oraz pe�ne zaufanie do nich, spotykaj�c si� z propozycj� "zabaw seksualnych" ze strony r�wie�nik�w lub tym bardziej z prowokacjami seksualnymi os�b doros�ych, b�dzie w stanie powiedzie� o nich swoim rodzicom. Rodzice mog� wtedy czuwa� nad rozwojem emocjonalno-seksualnym dziecka, nie tyle jednak poprzez zakazy i budzenie l�k�w, ile poprzez rozmowy prowadzone w zaufaniu i szczero�ci. W�a�nie zaufanie dziecka do rodzic�w jest t� zasadnicz� wi�zi�, dzi�ki kt�rej rodzice mog� kierowa� jego rozwojem seksualnym oraz ochrania� je przed niew�a�ciwymi wp�ywami z zewn�trz, zar�wno r�wie�nik�w jak i przed deprawacj� doros�ych. Dla dziecka, kt�re ma mocne oparcie emocjonalne w swoich rodzicach i jednocze�nie zaspokojon� potrzeb� informacji seksualnej, sprawy seksualne w okresie przej�ciowym s� "mniej ciekawe". Cz�sto bywaj� one odbierane jako nudne. Takie dziecko nie da si� �atwo "zepsu�". Sprawy seksualne bywaj� bardzo ciekawe tylko dla tych dzieci, u kt�rych ca�a sfera seksualna naznaczona jest g��bokim, chorym l�kiem. Dziecko porusza si� w�wczas po linii chorego l�ku i chorej ciekawo�ci. Do tej chorej ciekawo�ci seksualnej odwo�uj� si� osoby deprawuj�ce dzieci. Osoby te szukaj� nierzadko "ofiar" w�a�nie w�r�d dzieci najbardziej zal�knionych seksualnie, a tym samym najbardziej ciekawych takich do�wiadcze�. Czy nale�y przestrzega� dzieci przed mo�liwo�ci� deprawacji? Z pewno�ci� tak, ale nale�y to czyni� w taki spos�b, aby nie wzbudza� w dziecku zbytniego l�ku przed �wiatem zewn�trznym: �wiatem r�wie�nik�w czy te� ludzi doros�ych. Je�eli przewra�liwia si� dziecko na jeden l�k, to w�wczas mo�e ono nabiera� obronnego stosunku do ca�ego �wiata zewn�trznego oraz podejrzliwie patrze� tak�e na tych, kt�rych nie powinno si� obawia�. Zbytnie przestrzeganie dziecka przed deprawacj� seksualn� mo�e powodowa� przyjmowanie l�kowego nastawienia nie tylko do seksualno�ci, ale do ca�ego �wiata zewn�trznego. �wiat mo�e si� w�wczas jawi� dziecku przede wszystkim jako zagro�enie. Dziecko, kt�re nie ma zaufania do rodzic�w, mo�e �atwo zaufa� zupe�nie przypadkowemu cz�owiekowi tylko dlatego, �e ten oka�e mu wi�cej zainteresowania i �yczliwo�ci ni� jego rodzice. Natomiast tam, gdzie dziecko otrzymuje pe�ne oparcie emocjonalne i akceptacj� swoich rodzic�w, nie da si� "nabra� na cukierki" przygodnego cz�owieka. `tc B. Rozw�j seksualny� w okresie dojrzewania `tc Przebudzenie seksualne m�odego cz�owieka jest wa�nym cho� zwykle jednak trudnym momentem w jego rozwoju osobowym. I chocia� najcz�ciej on sam nie jest w stanie u�wiadomi� sobie wp�ywu tego okresu na p�niejsze �ycie, to jednak spos�b prze�ycia tego okresu posiada decyduj�ce znaczenie na jego doros�e �ycie. Szczeg�lnie dotyczy to �ycia seksualnego. Jednym w wa�nych zada� wychowania do integracji seksualnej jest w�a�nie udzielenie m�odemu cz�owiekowi takiej pomocy, dzi�ki kt�rej przebudzenie seksualne w okresie dojrzewania sta�oby si� fundamentem pod p�niejsze dojrza�e prze�ywanie w�asnej seksualno�ci. W omawianiu tego okresu nie nale�y jednak zatrzymywa� si� wy��cznie na dojrzewaniu seksualnym. Jest ono bowiem jednym z element�w dojrzewania. Skoncentrowanie si� wy��cznie na nim by�oby bardzo zubo�onym traktowaniem tego wa�nego czasu dla rozwoju cz�owieka. Inne istotne elementy to: dojrzewanie emocjonalne, intelektualne, spo�eczne i duchowe. `tc 1. Czas przej�cia� z dzieci�stwa� do �ycia doros�ego `tc Mo�na powiedzie�, �e okres dojrzewania jest swoistym czasem przechodzenia z dzieci�stwa do �ycia doros�ego. Wiele sfer w �yciu dziecka jest jeszcze u�pionych. Ale w spos�b szczeg�lny u�piona jest ca�a jego sfera erotyczna. U�piona jest jednak tak�e g��bsza potrzeba dawania mi�o�ci. Dopiero "w miar� dojrzewania uczuciowego wzrasta potrzeba dawania" (A. K�pi�ski, "Autoportret cz�owieka - my�li, aforyzmy", Wydawnictwo Literackie, Krak�w 1992, s. 77.) Dziecko przed okresem dojrzewania jest skoncentrowane niemal wy��cznie na otrzymywaniu mi�o�ci, jest jedn� wielk� "potrzeb� mi�o�ci". St�d zobowi�zywanie dziecka przed okresem dojrzewania do intensywnego "dawania" w jakiejkolwiek dziedzinie na wz�r dawania doros�ego cz�owieka by�oby po prostu krzywdz�ce. S�usznie wi�c odbiera si� jako krzywdz�ce dla dziecka, np. jego prac� zawodow�. Traktowanie dziecka w sferze emocjonalnej jako doros�ego, kiedy ka�e si� mu nie�� odpowiedzialno�� emocjonaln�, jak� normalnie niesie cz�owiek doros�y, jest tak�e bardzo krzywdz�ce. Przyk�adem takiej sytuacji mo�e by� zachowanie matki, kt�ra sama pozbawiona oparcia emocjonalnego w m�u, szuka takiego oparcia w swoim synu czy c�rce. Jest to dla dziecka zbyt du�e obci��enie emocjonalne. Okres dojrzewania jest okresem, w kt�rym kszta�tuje si� gotowo�� do dawania. M�ody cz�owiek uczy si� w�wczas odpowiada� mi�o�ci� na mi�o��. I st�d w okresie dojrzewania kszta�tuje si� nie tylko zdolno�� do fizycznego dzia�ania seksualnego, ale tak�e gotowo�� dawania �ycia w dos�ownym i symbolicznym znaczeniu tego s�owa. `tc 2. Okres dojrzewania� seksualnego `tc Dojrzewanie seksualne dokonuje si� najpierw poprzez dojrzewanie fizyczne. Nie b�dziemy zatrzymywa� si� nad szczeg�owym opisem dojrzewania seksualnego w sferze fizycznej. Istnieje na ten temat wiele ksi��ek i opracowa�.(Wykaz tych pozycji mo�na odnale�� w bibliografii.) Powiedzmy raczej kilka s��w o tym, w jaki spos�b m�ody cz�owiek winien ustosunkowa� si� do swojego fizycznego dojrzewania seksualnego. Po pierwsze - winien by� "uprzedzony" jeszcze przed okresem dojrzewania, najlepiej w indywidualnej rozmowie z osob� zaufan�, o maj�cych nast�pi� zmianach fizjologicznych w jego organizmie. W ten spos�b wychowanie seksualne przygotowuje m�odego cz�owieka na okres jego fizycznego dojrzewania seksualnego. To, co nastolatek b�dzie obserwowa� w zmianach zewn�trznych i w reakcjach fizjologicznych w�asnego cia�a, b�dzie dla niego potwierdzeniem informacji, kt�re ju� wcze�niej otrzyma�. Zgodno�� w�asnych obserwacji w rozwoju fizycznym z informacjami, kt�re otrzyma� wcze�niej poprzez wychowanie seksualne, daje mu du�� pewno�� siebie, i� rozwija si� normalnie. Wa�nym momentem w przebudzeniu seksualnym s� pierwsze fizjologiczne znaki dojrza�o�ci seksualnej: menstruacja u dziewcz�t, polucje u ch�opc�w. Dostrze�enie tych reakcji seksualnych bez przygotowania, zw�aszcza w wychowaniu represyjnym i l�kowym, mo�e by� dla m�odego cz�owieka pewnym szokiem. Jeden z uczestnik�w ankiety wspomina: "Moja siostra, z kt�r� rodzice nie rozmawiali na temat dojrzewania seksualnego, wchodz�c w ten okres by�a bardzo zal�kniona. Prosi�a mnie: pom� mi, bo co� z�ego si� ze mn� dzieje." Je�eli dziecko jest wychowywane przez wiele lat w atmosferze l�kowej, w kt�rej wszystko, co seksualne jest traktowane jako "brzydkie" i "nieczyste", w�wczas te pierwsze naturalne zjawiska seksualne b�d� traktowane w spos�b wyj�tkowo l�kowy i szokowy. M�ody cz�owiek jest zwykle jeszcze bardzo niepewny siebie i stale siebie obserwuje. Tak�e u dziecka, wobec kt�rego zosta�o podj�te prawid�owe wychowanie seksualne, mog� pojawi� si� r�wnie� pewne obawy i l�ki w okresie dojrzewania. Nawet przy najbardziej prawid�owym rozwoju fizycznym, mog� rodzi� si� w nim pytania i niepokoje. Jest rzecz� bardzo wa�n�, aby m�ody cz�owiek mia� mo�liwo�� wypowiedzenia ich przed kim� zaufanym w spos�b dyskretny oraz z wewn�trzn� pewno�ci�, i� b�dzie potraktowany nie tylko �yczliwie, ale tak�e odpowiedzialnie i fachowo. Nawi�zana wcze�niej silna wi� emocjonalna z rodzicami pozwala dziecku na wypowiedzenie swoich pyta� i w�tpliwo�ci przed nimi. �r�d�em niepewno�ci i l�k�w dotycz�cych dojrzewania seksualnego mo�e by� nie tylko samoobserwacja m�odego cz�owieka, ale tak�e pewne, nierzadko myl�ce i dwuznaczne informacje, kt�re docieraj� do niego z zewn�trz: opinie r�wie�nik�w, lektura, opinie �rodowiska wychowawczego. Jest rzecz� ogromnie wa�n�, aby mia� on mo�liwo�� skonfrontowania ich z osob� godn� jego zaufania. To wyra�anie swoich niepokoj�w, obaw o prawid�owo�� w�asnego rozwoju fizycznego, jest wa�ne, poniewa� obawy zd�awione mog� tworzy� w �wiadomo�ci nastolatka l�kowe pytania o swoj� "normalno��" nie tylko w sferze seksualnej, ale tak�e w innych sferach �ycia. `tc 3. Zainteresowania� seksualne `tc Dziedzina seksualna jest dla m�odego cz�owieka bardzo wa�na. Nie mo�e on nie my�le� i nie mo�e nie interesowa� si� budz�c� si� w nim seksualno�ci�. Chodzi jedynie o to, aby to zainteresowanie mia�o charakter integralny, to znaczy, aby nie prowadzi�o do narcystycznej koncentracji na doznaniu zmys�owym, ale ��czy�o sfer� fizyczn� z dojrza�� i odpowiedzialn� mi�o�ci�. Zainteresowanie w�asn� seksualno�ci� ma otwiera� cz�owieka na p�e� przeciwn�, a nie zamyka� go we w�asnych subiektywnych doznaniach i odczuciach. Seksualno�� jest miejscem budowania relacji mi�dzyosobowych, miejscem dawania mi�o�ci i nowego �ycia. M�ody cz�owiek jest dzisiaj bardzo cz�sto nieprzygotowany, aby w�a�ciwie ustosunkowa� si� do tej nowej energii, kt�ra si� w nim budzi w okresie dojrzewania. U�wiadomienie seksualne, o kt�rym m�wili�my poprzednio, jest bardziej �yczeniem i idea�em, ni� istniej�c� rzeczywisto�ci�. "Najpowa�niejszym problemem w wychowaniu seksualnym, z jakim spotka�em si� w moim �yciu, jest brak jasnego i wyra�nego, cz�sto jakiegokolwiek, wychowania w tej dziedzinie ze strony rodzic�w, szko�y, spo�ecze�stwa, r�wnie� Ko�cio�a" - skar�y si� m�ody ch�opiec w ankiecie. Nastolatki bardzo rzadko rozmawiaj� szczerze i otwarcie na temat w�asnej seksualno�ci z osobami doros�ymi. Cz�ciej natomiast rozmawiaj� ze swoimi r�wie�nikami. To w�a�nie przez r�wie�nik�w bywa m�ody cz�owiek najcz�ciej u�wiadamiany seksualnie. Wprowadzenie w dziedzin� seksualn� przez r�wie�nik�w zawiera jednak w sobie dwa zasadnicze niebezpiecze�stwa. Po pierwsze - w�r�d m�odzie�y kr��y bardzo du�o nieprawdziwych informacji dotycz�cych seksualno�ci, informacji opartych o niedojrza�e do�wiadczenia i odczucia seksualne. S� one zwykle zaw�one niemal wy��cznie do sfery fizycznej. Pomijaj� natomiast ca�� sfer� emocjonalno�ci i duchowo�ci cz�owieka. Informacje o ludzkiej seksualno�ci kr���ce w�r�d m�odzie�y nierzadko oparte s� tak�e na brukowej literaturze, kt�ra zwykle koncentruje si� tylko na do�wiadczeniach zmys�owych. M�ody cz�owiek ulegaj�cy fascynacji seksualno�ci� nie jest jeszcze w stanie przewidzie� negatywnych skutk�w oddzielenia fizycznego dzia�ania seksualnego od mi�o�ci i odpowiedzialno�ci za siebie i drugiego. Po drugie - seksualne rozmowy z r�wie�nikami (szczeg�lnie w�r�d ch�opc�w) nierzadko cechuj� si� brutalno�ci�, a nawet pewnym cynicznym podej�ciem do seksualno�ci. Ukazuj� one t� wa�n�, ale jednocze�nie delikatn� dziedzin� ludzkiego �ycia, od najgorszej strony: od strony nadu�y�, deprawacji czy nawet pewnych dewiacji seksualnych. U wielu m�odych, niepewnych siebie ludzi i jednocze�nie nie maj�cych "zielonego poj�cia" o seksualno�ci ludzkiej, takie wprowadzenie mo�e robi� wra�enie, �e wszyscy w taki w�a�nie brutalny spos�b traktuj� "te sprawy". Takie "wychowanie seksualne" nie jest wprowadzeniem do integracji seksualnej. M�ody cz�owiek ch�tnie jednak korzysta z tych prymitywnych informacji swoich r�wie�nik�w w�wczas, kiedy brak mu jakiejkolwiek informacji. `tc 4. "Dlaczego trzeba� panowa� nad pop�dem� seksualnym?" `tc Pytanie to, kt�re znalaz�em tak�e w przeprowadzonej ankiecie, zadaje sobie wielu m�odych ludzi nie tylko o okresie dojrzewania. Spr�bujmy na nie kr�tko odpowiedzie�. Wraz z fizycznym dojrzewaniem seksualnym rodz� si� tak�e potrzeby seksualne. Okre�lenie "potrzeby seksualne" jest jednak bardzo og�lne i m�wi niewiele. Na przyk�ad zupe�nie inny charakter maj� rodz�ce si� potrzeby i pragnienia seksualne w okresie dojrzewania u ch�opc�w, inne u dziewcz�t. Jako�� i si�a tych pragnie� i potrzeb jest bardzo zindywidualizowana i uzale�niona zwykle od wcze�niejszego rozwoju seksualnego, od prze�ytych do�wiadcze�, od stopnia koncentracji na w�asnej sferze erotycznej i ca�ego wcze�niejszego wychowania seksualnego. I chocia� dopiero w okresie dojrzewania budzi si� zdolno�� do fizycznego dzia�ania seksualnego, to jednak wielu m�odych ludzi jest bardzo skoncentrowanych na w�asnej sferze erotycznej ju� na d�ugo przed fizycznym dojrzewaniem. W takiej sytuacji si�a napi�� seksualnych, rodz�cych si� potrzeb i pragnie� seksualnych jest zwykle o wiele wi�ksza i g��bsza, ni� u tych, kt�rzy nie posiadali takich do�wiadcze� przed okresem dojrzewania. Je�eli natomiast m�ody cz�owiek wchodzi w okres dojrzewania z "u�pion�" jeszcze seksualno�ci�, wtedy dopiero budz� si� pierwsze odczucia, pragnienia i potrzeby seksualne. Nastolatek powinien uczy� si� panowania nad budz�cym si� pop�dem seksualnym. Winien nim kierowa�. "Celem autentycznego wychowania seksualnego jest ustawiczny rozw�j w opanowaniu podniet, by doj�� z czasem do prawdziwej mi�o�ci ofiarnej" ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", Rzym 1983, nr 98.). Pop�d seksualny jest jedn� z potrzeb cz�owieka, ale nie jedyn�. M�ody cz�owiek do�wiadcza wielu innych potrzeb i pragnie�: poznawania �wiata, otwierania si� i wyj�cia do innych, fascynacji emocjonalnej drugim cz�owiekiem (zakochanie), potwierdzenia swojej warto�ci w dzia�aniu, potrzeby idea��w, okre�lenia celu i sensu swojego �ycia, potrzeby ruchu i aktywno�ci fizycznej itd. Na podstawie bardzo wielu rozm�w z lud�mi m�odymi, mog� powiedzie�, �e potrzeby seksualne nie staj� si� dominuj�ce i nie "zadr�czaj�" m�odego cz�owieka, je�eli bywaj� dostrzegane w ca�ym kontek�cie innych, o wiele wa�niejszych i bardziej fundamentalnych w tym okresie �ycia ludzkich potrzeb. Nie chodzi bynajmniej o lekcewa�enie odczu� seksualnych, ale o umieszczenie ich w hierarchii innych potrzeb i pragnie� ludzkich. Je�eli odwo�amy si� do hierarchii przykaza� Bo�ych, to mo�emy powiedzie�, i� potrzeby seksualne s� "sz�ste". Realizacja pierwszych pi�ciu potrzeb sprawia, i� "sz�sta" potrzeba nie dominuje nad ca�ym �yciem m�odego cz�owieka. Wielu wychowawc�w zwraca uwag� na zale�no��, jaka istnieje - szczeg�lnie w okresie dojrzewania - pomi�dzy napi�ciami seksualnymi a wysi�kiem fizycznym. Uprawianie sportu, praca fizyczna, turystyka i zwi�zane z nim �ycie spo�eczne, to jeden z dobrych sposob�w odwracania uwagi m�odego cz�owieka od koncentracji na w�asnych odczuciach, napi�ciach i pragnieniach seksualnych. Jest bowiem rzecz� wa�n�, �eby m�ody cz�owiek nie koncentrowa� si� na w�asnej sferze erotycznej przez samoobserwacj� napi�� seksualnych, �ledzenie wyobra�e� czy pragnie� seksualnych. (Doradzanie jednak wysi�ku fizycznego i sportu jako jedynego lekarstwa na problemy seksualne by�oby oczywi�cie zbytnim uproszczeniem. U pod�o�a silnych napi��, pragnie� i potrzeb seksualnych, kt�re stanowi� dla cz�owieka problem, s� tak�e inne g��bsze problemy emocjonalne, kt�rych nie da si� wyeliminowa� jedynie przez zewn�trzn� aktywno�� sportowo-ruchow�.) `tc 5. Przyjmowanie� i dawanie mi�o�ci `tc Fizyczne dojrzewanie seksualne jest pewnym znakiem - symbolem otwarcia si� na przyjmowanie i dawanie mi�o�ci. Z fizycznym dojrzewaniem seksualnym zwi�zane jest �ci�le dojrzewanie emocjonalne - zdolno�� do nawi�zywania g��bszych relacji mi�dzyosobowych. Dzieci przed okresem dojrzewania �yj� przede wszystkim w gronie r�wie�nik�w tej samej p�ci. Natomiast w okresie dojrzewania rodzi si� pragnienie wej�cia w relacje z p�ci� przeciwn�, zdolno�� fascynacji emocjonalnej, prawdziwego zakochania si� w drugim. Zdolno�� do zakochania w okresie dojrzewania jest bardzo zindywidualizowana i zale�y od bardzo wielu czynnik�w. Przede wszystkim od stopnia otwarcia emocjonalnego na drugiego cz�owieka, a ta z kolei zale�y w du�ym stopniu od wcze�niejszych relacji emocjonalnych ze swoimi rodzicami. Brak pe�nej akceptacji ze strony rodzic�w lub akceptacja uwarunkowana mo�e op�nia� wyj�cie m�odego cz�owieka w stron� p�ci przeciwnej. Zdarza si�, �e m�ody cz�owiek w okresie dojrzewania nie odczuwa potrzeby g��bszego kontaktu z p�ci� przeciwn�. Zjawisko to najcz�ciej oznacza pewne zahamowanie i op�nienie w rozwoju emocjonalnym. M�ody cz�owiek w okresie dojrzewania mo�e by� jeszcze tak zaj�ty sob�, zw�aszcza swoimi problemami, i� nie jest w stanie zauwa�y� tych, kt�rzy r�wnie� chcieliby z nim nawi�za� g��bszy kontakt uczuciowy. W�a�nie to op�nienie w rozwoju emocjonalnym sprawia, �e mo�e on wprost ucieka� od zaanga�owania uczuciowego. Otwarcie na p�e� przeciwn� jest jednak istotnym elementem dojrzewania seksualnego i w normalnym rozwoju seksualnym przychodzi ono zawsze, cho� mo�e czasami z pewnym op�nieniem. Obok otwarcia si� na p�e� przeciwn� okres dojrzewania charakteryzuje si� tak�e zdolno�ci� do nawi�zywania bardzo trwa�ych relacji przyjacielskich. W odr�nieniu od przyja�ni okresu dzieci�cego, kt�re s� zwykle nietrwa�e i ulotne, poniewa� dziecko jest jeszcze zbyt skoncentrowane na sobie i posiada ma�� zdolno�� rzeczywistego wyj�cia ku drugiemu, przyja�nie czasu dojrzewania maj� znacznie wi�ksze szanse przetrwania. Baz� przyja�ni m�odzie�czych jest zwykle wsp�lne wychodzenie do �wiata, przygoda wsp�lnego poznawania i tworzenia. `tc 6. Bunt m�odych ludzi� w okresie dojrzewania `tc Niew�tpliwie bunt wobec doros�ych jest jednym z wa�nych element�w dojrzewania. Zdaniem G. W. Allporta, posiada on �cis�y zwi�zek z "poszukiwaniem w�asnej identyczno�ci u nastolatk�w. Bunt wobec rodzic�w jest ostatnim zaproszeniem do poszukiwania w�asnej autonomii. Odrzucenie w�asnych rodzic�w, pe�ne lub tylko cz�ciowe, wydaje si� by� koniecznym etapem tego procesu. Jest to bowiem przeciwstawienie okresu dojrzewania negatywnym stronom okresu dzieci�stwa." (G. W. Allport, "Psicologia della personalita", Libreria Ateneo Salesiano, Roma 1968, s. 108-109.) Ale, cho� bunt ten bywa cz�sto trudny a nawet bolesny dla obu stron, nie wydaje mi si�, aby mia� on jaki� "rewolucyjny" charakter. Jest to swoi�cie pojmowane wyra�anie otwarto�ci na �wiat doros�ych, samodzielnienie si�, poszukiwanie w�asnej autentyczno�ci osobowej. Cz�sto nastolatki buntuj� si� nie tyle przeciwko rodzicom, ale przeciwko traktowaniu ich jak ma�e, niesamodzielne dzieci. Dla m�odego cz�owieka dojrzewanie jest czasem konfrontowania si� z tymi, od kt�rych do tej pory ca�kowicie zale�a�. Im wi�ksza by�a ta zale�no�� w okresie dzieci�stwa, tym w okresie dojrzewania istnieje zwykle wi�ksza potrzeba obalenia autorytetu. Ma to w�a�nie potwierdzi� w�asn� samodzielno�� we wszystkich p�aszczyznach �ycia: samodzielno�� my�lenia, prze�ywania, decydowania, dzia�ania. O wiele mniejsza potrzeba obalania autorytet�w, o ile w og�le ma ona miejsce, istnieje u tych m�odych ludzi, kt�rzy byli wychowywani w bardzo partnerski spos�b i mogli korzysta� z potrzebnego im marginesu wolno�ci, posiadaj�c jednocze�nie pe�ne oparcie emocjonalne w swoich rodzicach. Rodzice i wychowawcy winni jednak dobrze rozumie� nastolatk�w. Stopniowe obalanie autorytet�w nie jest negacj� potrzeby autorytetu, ale jest zwykle pr�b� uniezale�nienia si� od "niewolniczej zale�no�ci" i nabrania do nich dystansu. W dobrze rozumianym wychowaniu rodzice i wychowawcy pozwalaj� si� m�odemu cz�owiekowi zbuntowa� wobec ich autorytetu. W ten spos�b daj� mu mo�liwo�� odkrycia ich autorytetu, ale na zupe�nie innych zasadach ni� te, kt�re istnia�y w okresie dzieci�stwa. Relacje pos�usze�stwa i uleg�o�ci dzieci wobec rodzic�w zostaj� zast�pione przez partnerski dialog pomi�dzy nimi, dialog oparty na wzajemnej akceptacji, szacunku i przyja�ni. Sztywne zachowanie rodzic�w w okresie dojrzewania dzieci sprawia, i� czuj� si� one zmuszone do radykalnego zerwania z rodzicami, by m�c uzyska� samodzielno��. Takie rozwi�zanie jest jednak bardzo bolesne dla obu stron. W okresie dojrzewania nast�puje niekiedy swoista rywalizacja mi�dzypokoleniowa. Przyjmuje ona cz�sto form� pewnej gry. Dziecko posiada w sobie potrzeb� "wygrania" ze swoimi rodzicami. Syn pragnie "wygra�" ze swoim ojcem, c�rka pragnie "wygra�" ze swoj� matk�. W ten spos�b dziecko potwierdza swoj� doros�o��. Ta ch�� wygrania z rodzicami nie jest nigdy pr�b� "niszczenia" ich. Rodzice, kt�rzy dobrze rozumiej� te mechanizmy dojrzewania emocjonalnego, "pozwalaj� dziecku wygra�", nie czuj�c si� zagro�eni w swoim autorytecie. S� �wiadomi, �e konfrontacja nastolatk�w z rodzicami jest "form� pewnej gry". "Wy�cigi te" maj� co� z zawod�w sportowych. Dobrze rozumiany sport jest jednak pewn� form� zabawy. Sport szybko si� degeneruje, je�eli traktuje si� go "zbyt powa�nie", kiedy walka z przeciwnikiem naznaczona jest wrogo�ci� i ch�ci� zniszczenia go. Tak jak ma�e dziecko bawi si� z r�wie�nikami i chce z nimi wygra�, tak m�ody cz�owiek "pr�buje bawi� si�" z doros�ymi, aby ich pokona� zwyci�y�. W ten spos�b nastolatek udowadnia sobie swoj� si��. Ale wiek w okresie dojrzewania nie jest a� tak naiwny, aby nie zdawa� sobie sprawy, "kto jest kim" oraz "kto do czego jest zdolny". I z jednej strony m�ody cz�owiek "potrzebuje wygra�" ze swoimi rodzicami, zw�aszcza syn potrzebuje wygra� ze swoim ojcem, a c�rka ze swoj� matk�, ale z drugiej strony ten sam m�ody cz�owiek potrzebuje nadal swoich rodzic�w tak samo, jak potrzebowa� ich w okresie dzieci�stwa. Jest to relacja nacechowana zmienno�ci� emocjonaln�, ale w�a�nie taki charakter posiada ca�y okres dojrzewania. Dojrzewanie to czas swoistego miotania si� pomi�dzy dzieci�stwem a doros�o�ci�. I st�d te� od buntu i rywali z rodzicami dorastaj�ce dziecko przechodzi niemal�e spontanicznie do relacji dzieci�cego powierzenia si�, zaufania, szukania oparcia - do relacji, jaka istnia�a w okresie dzieci�stwa i kt�rej nadal potrzebuje. Ogromn� trudno�ci� w dojrzewaniu emocjonalnym dziecka jest brak autorytetu ojca i matki albo te� ich autorytet bardzo s�aby. Je�eli np. ojciec nie chce "mocowa� si�" z synem, je�eli nie chce z nim "gra�", bawi� si�, ale czuj�c si� s�aby, natychmiast si� poddaje, w�wczas dziecko nie ma mo�liwo�ci do�wiadczenia w�asnej si�y. Z drugiej jednak strony postawa autorytarnego nieprzejednania, swoistego "despotyzmu" rodzinnego, kiedy rodzice "zbyt powa�nie" traktuj� rywalizacj� nastolatk�w, sprawia, �e dziecko zewn�trznie poddaje si� rodzicom, ale jednocze�nie wewn�trznie sztywnieje, twardnieje i staje si� emocjonalnie tak samo nieprzejednane, autorytarne jak jego rodzice. Ujawnia si� to zwykle w nast�pnym pokoleniu. Taka postawa rodzic�w jest zawsze du�� krzywd� wobec dzieci. Szczeg�lnie bole�nie prze�ywa m�ody cz�owiek takie zachowania rodzic�w, w kt�rych jest on upokarzany przez wy�mianie lub ironi�. Jest to najokrutniejsza bro�, jakiej mo�na u�y� wobec nastolatk�w, poniewa� uderza ona w poczucie w�asnej warto�ci i godno�ci osobistej. Takie zachowanie rodzic�w staje si� du�� przeszkod� w nawi�zywaniu dojrza�ych relacji zar�wno z p�ci� przeciwn� jak i z r�wie�nikami tej samej p�ci. L�k przed o�mieszeniem i poni�eniem b�dzie bowiem hamowa� otwieranie si� na innych. Powiedzmy prosto: kiedy m�ody cz�owiek nie ma mo�liwo�ci "wypyskowania si�" w okresie dojrzewania, zdarza si� w�wczas - i to chyba nierzadko - �e "pyskuje" wtedy ca�e �ycie. Poniewa� nie m�g� "wygra�" ze swoimi rodzicami, w�wczas ca�e �ycie pr�buje wygrywa� ze wszystkimi. O ile jednak "gra okresu dojrzewania" jest rzeczywi�cie form� zabawy, o tyle p�niejsza rywalizacja staje si� bezwzgl�dn� walk�, gdzie nierzadko wszystkie "chwyty" staj� si� dozwolone. Prosta obserwacja �ycia wystarczy, aby dostrzec s�uszno�� tych stwierdze�. `tc 7. Wolno�� nastolatk�w `tc Potrzeba zdobywania wolno�ci i korzystania z niej jest kolejnym bardzo wa�nym przejawem dojrzewania cz�owieka. Rodzice winni dostrzega� t� potrzeb�, dobrze j� rozumie� i docenia�. Dawanie wolno�ci dostosowanej do wieku i psychicznych potrzeb dziecka jest jedn� z podstawowych zasad wychowania. Osoba rozwija si� i "objawia si� poprzez wolno�� w prawdzie". (Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", Rzym 1994, nr 14.) I chocia� z jednej strony w ca�ym procesie wychowania istnieje zasadnicza r�nica spe�nianych r�l oraz odpowiedzialno�ci dzieci i rodzic�w, to jednak z drugiej strony, dotykaj�c samej istoty cz�owiecze�stwa, konieczne wprost jest partnerstwo i r�wno�� pomi�dzy nimi. "Dekalog wymaga od dziecka czci dla ojca i matki. (...) To samo przykazanie nak�ada (jednak) na rodzic�w obowi�zek symetryczny. R�wnie� oni powinni czci� swoje dzieci, zar�wno ma�e jak i doros�e. Ta sama postawa jest istotnym i koniecznym warunkiem ka�dego wychowania, r�wnie� w okresie szkolnym. Zasada czci, czyli afirmacji cz�owieka jako cz�owieka, nie przestaje by� warunkiem prawid�owego procesu wychowawczego." (Tam�e, nr 16.) "Zasada czci" oddawanej dzieciom przez rodzic�w w swej istocie zawiera uszanowanie dla tego zakresu ich wolno�ci, kt�ry winien by� okre�lony nie tylko przez samych rodzic�w, ale r�wnie� przez rozwojowe potrzeby dziecka. Poprzez partnerski dialog rodzice winni zwraca� dziecku uwag�, i� wolno�� nie polega na "samo-woli", ale na odpowiedzialno�ci za swoje �ycie. Chocia� osobista wolno�� jest zawsze �r�d�em rado�ci i najg��bszej przyjemno�ci �ycia, to jednak musi by� ona okupiona zwykle niema�ym trudem a nawet cierpieniem. "Nie mo�na rozumie� wolno�ci jako swobody czynienia czegokolwiek. Wolno�� oznacza nie tylko dar z siebie, ale oznacza te� wewn�trzn� dyscyplin�. W poj�cie daru wpisana jest te� (...) powinno��." (Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", Rzym 1994, nr 14.) M�ody cz�owiek bywa zazwyczaj wra�liwy i �atwo wyczuwa ci�ar w�asnej wolno�ci i odpowiedzialno�ci za �ycie. Rodzice nie powinni te� dawa� zbyt wcze�nie swoim dzieciom takiej wolno�ci, kt�rej nie mog�yby one jeszcze unie�� na danym etapie rozwoju. Wychowanie do wolno�ci dokonuje si� przez stopniowe zrywanie wi�z�w zale�no�ci. |Ksi�ga |Rodzaju m�wi, �e m�czyzna opu�ci swojego ojca swoj� matk� i p�jdzie mieszka� ze swoj� �on� (por. Rdz 2, 24�). Odrywanie si� od rodzic�w lub, jak m�wi� psychologowie, "przecinanie emocjonalnej p�powiny", jest rzecz� konieczn� dla samodzielnego �ycia. Jest to jednak zawsze bolesny proces dla obu stron. Dawanie wolno�ci dziecku bywa zwykle inaczej prze�ywane przez ojca, a inaczej przez matk�. Jak proces ten prze�ywaj� rodzice zale�y w du�ym stopniu od ich wzajemnej relacji. Dawanie dzieciom wolno�ci bywa trudniejsze w�wczas, kiedy rodzice nie posiadaj� wzajemnej g��bszej wi�zi emocjonalnej, ale zbytnio opieraj� si� na dzieciach. Dotyczy to zw�aszcza postawy matki. Matka, kt�ra sama nie posiada do�� mocnego oparcia emocjonalnego w m�u, mo�e zupe�nie nie�wiadomie przybiera� postaw� zaborczo�ci uczuciowej wobec swoich dzieci. O ile matka chcia�aby zwykle przytrzyma� nieco d�u�ej dziecko w domu, o tyle ojciec swoj� postaw� otwarcia i odwagi zach�ca m�odego cz�owieka do konfrontacji ze �wiatem i otwarcia si� na�. Ojciec jako pierwszy daje dziecku przyk�ad wyj�cia do �wiata i zmierzenia si� z nim. Je�eli jednak on sam przyjmuje postaw� l�kowego wycofania si� z �ycia i ucieczki, np. w alkohol, ma�o znacz�ce hobby, prac� zawodow�, mo�e r�wnie� bardzo utrudni� dziecku drog� do osobistej wolno�ci: opuszczenie domu i branie odpowiedzialno�ci za swoje w�asne �ycie. Nie�wiadomie na�laduj�c ojca, dziecko mo�e przybiera� postawy obronne i l�kowe wobec �wiata. Dziecko nie opuszcza jednak swoich rodzic�w "na zawsze". Opuszcza ich jako ma�e dziecko ca�kowicie zale�ne od nich, ale tylko po to, by m�c powr�ci� do nich w spos�b wolny ju� jako dojrza�y i samodzielny cz�owiek. Im mniej bolesne bywa opuszczanie domu rodzinnego w okresie dojrzewania, tym ch�tniej i cz�ciej powraca si� do niego w �yciu doros�ym. Dla zobrazowania tej wi�zi dziecka z rodzicami mo�emy pos�u�y� si� opisem pewnej prawid�owo�ci, kt�ra cz�sto ma miejsce w relacji dziecka do swoich rodzic�w. Kiedy dziecko jest bardzo ma�e i w jego �wiadomo�ci tata i mama s� wszechmocni, w�wczas s�dzi, �e od rodzic�w wszystko zale�y. Kiedy dziecko dorasta i zaczyna poznawa� �wiat, �atwo dostrzega ograniczenia swoich rodzic�w. Zaczyna si� w�wczas pierwsze zw�tpienie: "tata i mama nie s� wszechmocni i nieomylni, owszem, pope�niaj� wiele b��d�w, bywaj� s�abi i bezradni". W okresie dojrzewania ocena jest zwykle bardzo krytyczna. Dziecko te� �atwo pos�uguje si� epitetami: "starzy, wapniaki" itp. Kiedy przekroczy pr�g dojrzewania, wtedy odkrywa inn� stron� swoich rodzic�w: "ojciec i matka nie s� tacy �li". A kiedy rodzic�w ju� brak, w�wczas nieraz m�wi si� z �alem: "ojciec by� m�drym i pracowitym cz�owiekiem; matka by�a dobr�, kochaj�c� kobiet�". Czas odchodzenia dzieci z domu bywa dla rodzic�w mimo wszystko czasem trudnym. Dom staje si� "pusty". Ale w�a�nie ten trudny czas mo�e sta� si� dla ma��onk�w okazj� do ponownego odkrycia siebie nawzajem. Mo�e to by� dla nich czas "drugiej m�odo�ci". Mog� oni jeszcze raz prze�y� ten prosty fakt, i� najpierw �yj� nie dla dzieci, ale dla siebie nawzajem. Dzieci natomiast s� owocem ich wzajemnej mi�o�ci. `tc 8. Potrzeba odkrycia� siebie w tw�rczym� dzia�aniu `tc Inn� cech� okresu dojrzewania jest ch�� osi�gni�cia sukcesu i potwierdzania si� w tw�rczym dzia�aniu: nauce, pracy, sporcie i innych zainteresowaniach osobistych. W�a�nie w okresie dojrzewania rodzi si� tak�e pragnienie poznania �wiata: przez zdobywanie wiedzy, coraz szersze kontakty mi�dzyludzkie, przez podr�e itp. Ta ciekawo�� �wiata u m�odego cz�owieka jest oznak� prawdziwego dojrzewania osobowego. Pewn� oznak� zatrzymania si� w rozwoju emocjonalnym m�odego cz�owieka jest jego zamykanie si� na �wiat zewn�trzny: wycofanie si� z relacji z r�wie�nikami, ucieczka w �wiat marze� oderwanych od �ycia, zamkni�cie si� w sobie. Takim postawom cz�sto towarzysz� tak�e mniej lub bardziej nasilone stany zniech�cenia, smutku i depresji. M�odzie�cze depresje s� zwykle du�ym zagro�eniem dla rozwoju emocjonalnego. Ka�da depresja jest bowiem brakiem ch�ci do �ycia, jest ucieczk� od �ycia. W stanie zniech�cenia i depresji ciekawo�� �wiata u m�odego cz�owieka mo�e praktycznie zanika�. W takiej sytuacji konieczna jest pomoc kompetentnej osoby, do kt�rej m�ody cz�owiek mia�by zaufanie. Pomoc ta b�dzie polega� najpierw na odkryciu przyczyn tego "zgaszenia �yciowego", a nast�pnie na obudzeniu w m�odym cz�owieku ch�ci do �ycia. Za stanami zniech�cenia i depresji kryj� si� zwykle g��bsze konflikty i problemy wewn�trzne, wyniesione g��wnie ze �rodowiska rodzinnego. Je�eli ambicje m�odego cz�owieka nie s� zbytnio podsycane w spos�b niezdrowy przez rodzic�w, to w okresie dojrzewania potrzeba sukcesu nie przybiera najpierw jakiej� ostrej formy rywalizacji z r�wie�nikami. Ostra rywalizacja d��y nie tylko do zdobycia czego�, do sukcesu, ale tak�e do pokonania i poni�enia drugiego. Zdrowa ambicja d��y nie tyle do zwyci�stwa innych, ile raczej do zwyci�enia siebie samego. `tc 9. Czas narodzin� wielkich idea��w `tc Czas dojrzewania jest tak�e czasem budzenia si� wielkich idea��w. To w�a�nie w okresie dojrzewania podejmowane s� nierzadko naj�mielsze plany i decyzje �yciowe, kt�re wp�ywaj� na ca�e p�niejsze �ycie. (Por. G. W. Allport, "Psicologia della personalita", dz. cyt., s. 109.) Niew�tpliwie charakterystyczn� cech� dojrzewania jest tak�e t�sknota za idea�em oraz otwarcie si� na wymiar duchowy �ycia ludzkiego. To w�a�nie w okresie dojrzewania rodz� si� spontanicznie "pytania ostateczne" o sens �ycia, trudu, cierpienia, sens �mierci. Dziecko przed okresem dojrzewania jest jeszcze tak zaj�te �wiatem zewn�trznym, �e pytania te praktycznie si� nie pojawiaj�. Czasami pytania te zadaj� sobie mo�e jedynie dzieci bardziej wra�liwe. Cz�owiek okresu dojrzewania wychodz�c z dzieci�stwa, kt�re mimo wszystko jest cz�sto beztroskim i b�ogim czasem "zabawy w �ycie", przeczuwa sko�czono�� i ograniczono�� �ycia fizycznego. "Opuszczaj�c dzieci�stwo" do�wiadcza przemijania ludzkiego �ycia. Okres dojrzewania jest tak�e czasem do�wiadczania wielu ogranicze� i niemocy w r�nych dziedzinach �ycia. O ile dziecku mo�e towarzyszy� swoiste przekonanie o w�asnej wszechmocy czy te� wszechmocy najbli�szych (ma�e dzieci posiadaj� zwykle przekonanie o wszechmocy swoich rodzic�w), o tyle m�odzie� stosunkowo �atwo i szybko dostrzega granice mo�liwo�ci doros�ych, a tym samym przeczuwa tak�e ludzkie granice w og�le. Je�eli nawet m�ody cz�owiek ma pragnienie potwierdzania swojej warto�ci przez przekraczanie swoich ogranicze�, to z drugiej strony przeczuwa jednak, i� s� jakie� ostateczne granice, kt�rych nie da si� przekroczy� w �aden spos�b. Wielkie idea�y okresu dojrzewania s� zawsze w jaki� spos�b naznaczone d��eniem do transcendencji. W m�odym cz�owieku, zw�aszcza w�wczas, kiedy nie jest on zablokowany w rozwoju emocjonalnym i jest jednocze�nie wychowywany w atmosferze religijnej, budz� si� wielkie duchowe i religijne pragnienia, kt�rych istot� jest ofiarowanie bezinteresownej mi�o�ci innym. I chocia� m�odemu cz�owiekowi mo�e brakowa� realizmu �yciowego oraz wyczucia swoich rzeczywistych mo�liwo�ci, to jednak zawsze nale�y doceni� szlachetno��, ofiarno�� i g��bi� tych m�odzie�czych idea��w. Idea�y m�odego cz�owieka rodz� si� cz�sto w spotkaniu z autorytetami. Z jednej strony m�ody cz�owiek zwykle walczy z nimi, pr�buje obala� je w swojej �wiadomo�ci, ale z drugiej strony, por�wnuje si� z nimi i, je�eli odpowiadaj� one jego wewn�trznym odczuciom, staj� si� one dla niego wzorem. Okres dojrzewania jest czasem rodzenia si� wielkich powo�a�: po�wi�cenia si� wy��cznie s�u�bie Bogu, s�u�bie bli�nim, powo�ania do tw�rczo�ci artystycznej, sprawowania przyw�dczych r�l itp. Kieruj�c si� w�a�nie takim idealizmem m�odzi ludzie popadaj� nieraz w swoisty konflikt z doros�ymi, kt�rzy rozczarowani swoimi niezrealizowanymi m�odzie�czymi idea�ami, pr�buj� im dawa� rady id�ce po linii najmniejszego oporu i konformizm�w �yciowych. �w idealizm m�odego cz�owieka jest jego si��, kt�ra sprawia, i� mo�e chcie� wszystko po�wi�ci� dla wi�kszej warto�ci. I chocia� trzeba uczy� go tak�e realizmu i zdrowej oceny w�asnych mo�liwo�ci, to jednak realizm nie mo�e polega� na gaszeniu idea��w. Zdarza si� bowiem, �e doro�li sfrustrowani swoim w�asnym �yciem lekcewa�� czy nawet wy�miewaj� idea�y m�odych. W ten spos�b zbyt szybko czyni� z nich p�askich "realist�w", a raczej konformist�w, kt�rzy p�niej wszystko oceniaj� wed�ug kryteri�w u�ycia i posiadania. "A co ja b�d� z tego mia�?" - staje si� w�wczas zasadnicz� regu�� rozeznania i podejmowania decyzji. `tc 10. Rola okresu� dojrzewania dla ca�ego� �ycia cz�owieka `tc Okres dojrzewania jest niew�tpliwie czasem decyduj�cym dla kszta�tu p�niejszego �ycia. Ca�e doros�e �ycie cz�owieka jest w jaki� spos�b naznaczone tym etapem �ycia. Dotyczy to tak�e dojrzewania seksualnego. B��dy, pomy�ki pope�nione w okresie dojrzewania cz�sto naznaczaj� pi�tnem ca�e �ycie seksualne cz�owieka. St�d tak wa�na jest du�a rozwaga, osobista praca, wysi�ek duchowy i emocjonalny dla dobrego przej�cia przez ten niew�tpliwie trudny okres. Z drugiej jednak strony r�wnie wa�na jest pomoc do�wiadczonych os�b, kt�re w spos�b troskliwy i ofiarny po�wi�ci�yby m�odym ludziom wiele czasu i serca. Je�eli nie udzieli si� pomocy cz�owiekowi w okresie dojrzewania, to bywa, �e pomoc przychodzi za p�no. W ankiecie dotycz�cej problematyki seksualnej, na propozycj�: "Jakie pytanie postawi�by� osobie kompetentnej, gdyby� mia� tak� mo�liwo��", spotka�em jedn� bardzo charakterystyczn� odpowied�: "Powiedzia�bym jej, dlaczego dopiero teraz daje mi tak� mo�liwo��". W tej odpowiedzi 18�-latka wyczuwa si� �al, �e ofiarowana mu pomoc przychodzi troch� za p�no. A oto pi�kne �wiadectwo o. Roberta Faricy, profesora Uniwersytetu Gregoria�skiego w Rzymie, o jego w�asnym dojrzewaniu, dane m�odzie�y zgromadzonej na Jasnej G�rze w 1992 roku. "Kiedy wkroczy�em w okres dojrzewania mia�em pewne problemy. Nie bardzo rozumia�em zmiany, kt�re zachodzi�y w moim ciele i w mojej psychice. Nie bardzo rozumia�em drug� p�e�. Pope�nia�em wiele b��d�w, nawet grzech�w, czu�em si� niezgrabnie. By� to trudny okres. Panie Jezu, chc�, aby� uzdrowi� wszystkie rany z okresu dojrzewania. Ty sam tak�e przechodzi�e� przez ten okres i rozumiesz, jakie problemy mog�em mie�. Chc�, aby� teraz uzdrowi� we mnie to wszystko. Prosz� Ci�, Jezu, uzdr�w ca�� moj� sfer� seksualn�, wszystkie te problemy z ni� zwi�zane, kt�re wci�� si� pojawiaj�, a kt�re swymi korzeniami si�gaj� tamtego okresu." (R. Faricy, "Modlitwa o uzdrowienie", w: "List", Numer specjalny 1992, s. 21�) To szczere �wiadectwo cz�owieka doros�ego m�wi nam o tym, i� okres dojrzewania nosimy w nas przez ca�e �ycie. Wysi�ek i praca podj�ta w okresie dojrzewania b�dzie owocowa� p�niej w �yciu doros�ym. R�wnie� pomoc udzielona m�odemu cz�owiekowi przez rodzic�w i wychowawc�w w tym okresie b�dzie pomoc� trwa��. Ona tak�e b�dzie wydawa� owoce przez ca�e dojrza�e �ycie. Dojrzewanie mo�na por�wna� do wiosennego kwitni�cia drzew owocowych. Niesprzyjaj�ca pogoda w czasie kwitni�cia mo�e sprawi�, �e pomimo pi�knych kwiat�w na wiosn�, jesieni� zabraknie owoc�w. `tc Rozdzia� Ii.� Wychowanie seksualne `tc `tc A. Potrzeba wychowania� seksualnego `tc Potrzeba wychowania seksualnego jawi si� jako zasadniczy warunek integracji seksualnej. Integracja ta nie dokonuje si� bowiem sama przez si�, ale jest owocem wolnego i �wiadomego zaanga�owania najpierw rodzic�w, p�niej za� samego m�odego cz�owieka. Zauwa�my, i� ludzka istota nie rodzi si� z dojrza�� i uformowan� ju� seksualno�ci�. Funkcjonowanie ludzkiej p�ciowo�ci nie jest zaprogramowane w taki sam spos�b, jak funkcjonowanie seksualizmu zwierz�t, kt�ry od samego pocz�tku stanowi integraln� cz�� instynkt�w �yciowych. Dzi�ki wychowaniu seksualnemu cz�owiek odkrywa swoj� p�ciowo�� jako zadanie �yciowe. Rodz�ca si� za� stopniowo �wiadomo�� seksualna staje si� dla cz�owieka wezwaniem, aby "wychowywa�" w�asn� p�ciowo�� tak, by stanowi�a integraln� cz�� wszystkich ludzkich potrzeb, pragnie� i d��e�. Dopiero w�wczas seksualno�� staje si� j�zykiem mi�o�ci w relacjach mi�dzyludzkich oraz miejscem odpowiedzialnego przekazywania ludzkiego �ycia. `tc 1. Co to jest� wychowanie seksualne? `tc Wychowania seksualnego nie mo�na ograniczy� do informacji o funkcjonowaniu fizycznej strony ludzkiej seksualno�ci. Informacja ta, cho� jest wa�n� cz�ci� ca�ego wychowania, to jednak bynajmniej go nie wyczerpuje. Wychowanie seksualne dotyczy najpierw kszta�towania dojrza�ych relacji mi�dzyludzkich, kt�re obejmuj� tak�e sfer� seksualn�, cho� si� na niej nie koncentruj�. Zanim jednak relacje mi�dzyosobowe b�d� wyra�a� si� poprzez fizyczne dzia�ania seksualne, winny najpierw wyrazi� si� poprzez sfer� emocjonaln� i duchow�. Informacja o ludzkiej seksualno�ci, dostosowana do potrzeb i mo�liwo�ci poznawczych dziecka, zaczyna spe�nia� swoj� rol� dopiero wtedy, kiedy jest powi�zana z dojrza�� emocjonalno�ci� i duchowo�ci� cz�owieka. Wydaje si�, �e wiele propozycji wychowania seksualnego dla dzieci i m�odzie�y, lansowanych przez �rodowiska liberalne, pokazuje w spos�b dok�adny i wyczerpuj�cy fizjologi� seksualn�, zaniedbuj�c czy nawet lekcewa��c sfer� emocjonaln� i duchow�. Spotyka si� w nich tak�e sporo uproszcze� czy te� niedom�wie� (tak�e z punktu widzenia psychologicznego), a nawet fa�szywych informacji, kt�re cz�sto wprowadzaj� w b��d m�odego cz�owieka. Opisy "powszechnych zachowa�" s� traktowane jako "standardy europejskie" czy "�wiatowe wzory" "normalnych" zachowa� seksualnych. I tak np. podawanie statystyk wskazuj�cych na wysoki procent m�odzie�y rozpoczynaj�cej wsp�ycie seksualne w okresie dojrzewania, ma zach�ca� do p�j�cia w �lady innych. Do rzadko�ci nale�� takie propozycje wychowania, kt�re pr�buj� ��czy� wyczerpuj�c� informacj� o mechanizmach seksualnych z ca�ym �yciem emocjonalnym i duchowym cz�owieka. Cz�owiek kieruje si� przecie� nie tylko mechanizmami fizjologicznymi czy nawet psychologicznymi, ale tak�e wolno�ci�. Nasze zachowania seksualne nie by�yby ludzkie, gdyby nie by�y naznaczone wolno�ci�. To ostatecznie wolno�� odr�nia ludzk� seksualno�� od seksualizmu zwierz�t. Wielu autor�w mylnie uwa�a, i� zwracanie uwagi na system warto�ci moralnych, w kontek�cie wychowania seksualnego, jest mieszaniem porz�dk�w. Porz�dek fizyczny jest integralnie z��czony z emocjonalnym i duchowym. Na tym w�a�nie zasadza si� wewn�trzna jedno�� cz�owieka. Nie spe�niaj� te� w�a�ciwej roli takie propozycje wychowania, kt�re - cho� k�ad� nacisk na normy moralne w wychowaniu seksualnym - nie umiej� jednak pokaza�, w jaki spos�b duchowo�� i emocjonalno�� cz�owieka z��czona jest z jego seksualno�ci�. Normy moralne kieruj�ce seksualno�ci� nie powinny by� narzucane jakby z zewn�trz. One wyp�ywaj� z samej ludzkiej seksualno�ci. B�g swoim aktem stw�rczym wpisa� je bowiem w cz�owieka. Trzeba je umie� jedynie wydoby� i ukaza�. I to jest w�a�nie istota wychowania do integracji seksualnej. Przyk�adem niew�a�ciwego spojrzenia na ludzk� seksualno�� mo�e by� podej�cie manichejskie, kt�re tworzy sztuczny konflikt mi�dzy seksualno�ci� cz�owieka a jego duchowo�ci�. Nierzadko "rozdarcie" m�odego cz�owieka w dziedzinie seksualnej wynika w�a�nie z tego konfliktu. Z jednej strony do�wiadcza on wielkiego naporu w�asnej seksualno�ci (szczeg�lnie w�wczas, kiedy zosta�a ona ju� mocno rozbudzona), z drugiej za� strony ofiaruje mu si� tak� duchowo��, kt�ra ka�e mu wszystkie te pragnienia ocenia� negatywnie, blokowa� i d�awi�. Konflikt ten ma swoje �r�d�o zar�wno w braku w�a�ciwej informacji seksualnej jak r�wnie� w braku dojrza�o�ci emocjonalnej i duchowej. Jedn� z rzeczy wa�nych w wychowaniu do integracji seksualnej jest powi�zanie erotyzmu i emocjonalno�ci z duchowo�ci�. To, co duchowe, nie jest w opozycji do tego, co seksualne. Duchowo�� nie jest sprzeczna z seksualno�ci� cz�owieka. Duchowo�� jest wprost wpisana w ludzk� seksualno��. Paw�owego rozumienia "cia�a" podawanego w opozycji do "ducha", nie nale�y uto�samia� ze s�abo�ci� w dziedzinie seksualnej. Nie walczymy bowiem przeciwko "cia�u i krwi", przeciwko w�asnej seksualno�ci, ale walczymy ze z�ymi mocami na wysoko�ci (por. Ef 6, 12�). Uwypuklanie ostrego konfliktu mi�dzy seksualno�ci� a duchowo�ci� sprawia, i� trudno jest cz�owiekowi, szczeg�lnie m�odemu, odkry� seksualno�� jako Bo�y dar, z kt�rego mo�e on korzysta� dla szcz�cia w�asnego i bli�nich. `tc 2. Pierwsze wychowanie� seksualne `tc Ka�dy cz�owiek potrzebuje wychowania seksualnego, poniewa� ka�dy potrzebuje mi�o�ci. Wychowanie seksualne jest wychowaniem do mi�o�ci. Dojrza�e dzia�anie seksualne jest integraln� cz�ci� do�wiadczenia mi�o�ci. "W mi�o�ci znajduje oparcie i ostateczny sens ca�y proces wychowawczy." (Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", nr 16.) Zauwa�my najpierw, i� dziecko rodzi si� jako "wielka potrzeba mi�o�ci", kt�ra zaspokajana jest poprzez uczestnictwo we wzajemnej mi�o�ci rodzic�w. Wychowanie seksualne rozpoczyna si� wi�c od w��czenia dziecka we wzajemn� mi�o�� rodzic�w. Dziecko jest najpierw owocem, a p�niej �wiadkiem wzajemnej mi�o�ci ojca i matki. Zaspokajana potrzeba mi�o�ci w miar� rozwoju dziecka przeradza si� spontanicznie w potrzeb� dawania mi�o�ci. W wychowaniu seksualnym m�ody cz�owiek przechodzi wi�c proces od przyjmowania mi�o�ci do jej dawania. I chocia� dziecko nie powinno by� �wiadkiem g��bszych gest�w seksualnych czy tym bardziej wsp�ycia rodzic�w, to jednak jest ono �wiadkiem wielu, tak�e zewn�trznych gest�w ich wzajemnej mi�o�ci. S� to nierzadko tak�e delikatne gesty erotyczne. Takie gesty dla dziecka s� potwierdzeniem wzajemnej mi�o�ci rodzic�w. "Ojciec, kt�ry stale odnosi si� do �ony uprzejmie, kocha i akceptuje j� jako kobiet� i ceni w niej towarzyszk� �ycia, buduje w swoich dzieciach podwaliny r�wnowagi uczuciowej" (J. McDowell, N. Wakefield, "Zadziwiaj�cy wp�yw tatusia", Wydawnictwo "Vocatio", Warszawa 1993, s. 57.) i seksualnej. Dyskretne zewn�trzne gesty wzajemnej mi�o�ci pomi�dzy rodzicami kszta�tuj� w �wiadomo�ci dziecka pozytywny stosunek do cia�a, a w tym pozytywny stosunek do ludzkiej seksualno�ci. Brak pozytywnego stosunku do cia�a wywo�uje tak�e niew�a�ciwy stosunek do seksualno�ci. Innym bardzo wa�nym elementem wychowania seksualnego jest wyra�anie mi�o�ci rodzic�w do dziecka przez gesty blisko�ci i czu�o�ci dostosowane do jego wieku, potrzeb i sytuacji emocjonalnych: pieszczoty, przytulenie, dotkni�cie, poca�unek. Nie tylko w okresie niemowl�cym, ale tak�e w wieku p�niejszym takie gesty s� konieczno�ci� wychowania do dojrza�ej emocjonalno�ci. Kiedy i w jaki spos�b wyrazi� mi�o�� do dziecka gestem zewn�trznego przytulenia i u�cisku, mo�e podyktowa� rodzicom ich wra�liwo�� oraz wyczucie potrzeb dziecka. Tak�e w okresie dorastania, kiedy m�ody cz�owiek w spos�b spontaniczny unika raczej zewn�trznych gest�w mi�o�ci wobec os�b doros�ych, rodzicielski gest przytulenia i u�cisku, szczeg�lnie w sytuacji trudnej dla dziecka, mo�e okaza� si� bardzo wa�ny dla wyra�enia ich pe�nej akceptacji i �yczliwo�ci. Takie gesty daj� dorastaj�cym dzieciom wi�ksz� wiar� w siebie, pomagaj� wyj�� ze stanu smutku czy zniech�cenia. Szczeg�lnie w relacji matki do dziecka istnieje wiele fizycznych gest�w mi�o�ci i �yczliwo�ci, kt�rych przecie� nie interpretujemy - w �cis�ym znaczeniu tego s�owa - jako gesty seksualne. Blisko�� cia�a matki, jego ciep�o s� bardzo wa�ne dla dziecka. Dziecko uczy si� wyra�ania mi�o�ci poprzez kontakt cielesny z matk� i z ojcem. Wielu ludzi m�odych z du�ym b�lem wspomina osch�o�� emocjonaln� rodzic�w, szczeg�lnie osch�o�� ojca. "Ojciec w dzieci�stwie nigdy nie bra� mnie na kolana, nigdy si� ze mn� nie bawi�, nie przytuli� mnie" - s�owa te wypowiadane s� najcz�ciej z du�ym uczuciem �alu i b�lu nie tylko przez ludzi m�odych, ale nieraz tak�e przez doros�ych ju� m�czyzn czy kobiety. `tc 3. Konflikt dziecka� z w�asnym cia�em `tc Kiedy dziecko nie do�wiadcza serdeczno�ci, mi�o�ci i akceptacji rodzic�w, wyra�anej tak�e poprzez blisko�� cielesn�, ale - wprost przeciwnie - uczestniczy w ich wzajemnej niech�ci, nie�yczliwo�ci czy nawet wrogo�ci, w�wczas wchodzi ono najcz�ciej w konflikt z w�asnym cia�em. Konflikt ten nie jest jednak najpierw konfliktem z w�asn� sfer� seksualn�, ale nieakceptacj� w�asnego cia�a: jego wygl�du, wzrostu, drobnych zewn�trznych "defekt�w". Cz�owiek, kt�ry nie akceptuje siebie i swojego cia�a, znajdzie dziesi�tki przyczyn, dla kt�rych w jego mniemaniu nieakceptacja cia�a b�dzie uzasadniona. (Por. G. W. Allport, "Psicologia della personalita", dz. cyt., s. 108�) Konflikt z w�asnym cia�em stopniowo przeradza si� tak�e w konflikt ze sfer� erotyczn�. Ujawnia si� on najcz�ciej w zachowaniach autoerotycznych, kt�re nierzadko rozpoczynaj� si� jeszcze przed okresem dojrzewania (dzieci�ca masturbacja, zabawy seksualne w gronie r�wie�nik�w). Cielesno��, a w tym tak�e seksualno��, zostaje w�wczas odizolowana od uczu� mi�o�ci i oddania. Seksualno�� zaczyna funkcjonowa� "autonomicznie", co staje si� zwykle pocz�tkiem p�niejszych powa�nych problem�w seksualnych. W�a�nie dziecko pe�ne wewn�trznych zranie� i konflikt�w emocjonalnych niemal spontanicznie odkrywa w�asn� sfer� erotyczn� jako "miejsce uspokojenia" w�asnego niepokoju wewn�trznego, l�ku, braku poczucia bezpiecze�stwa, uczucia nudy, dotkliwej samotno�ci. Dokonuje si� to w odruchowej masturbarcji dzieci�cej, kt�ra rozpoczyna si� najcz�ciej - jak m�wi� o tym do�wiadczeniu ju� osoby doros�e - "nie wiadomo kiedy i jak". Je�eli dziecko nie do�wiadcza ciep�a matki, w�wczas jakby odruchowo szuka tego ciep�a w sobie samym, we w�asnej seksualno�ci. `tc 4. Zaanga�owanie� we w�asne dojrzewanie� seksualne `tc Cz�owiek nie dojrzewa i nie ro�nie tak, jak drzewo czy zwierz�. Do jego wzrostu osobowego konieczne jest pe�ne i osobiste zaanga�owanie. Od pewnego wieku, na pewno od czasu dojrzewania, trzeba m�wi� nie tyle o potrzebie wychowania, ale przede wszystkim o potrzebie samowychowania seksualnego. Wychowanie seksualne bez samowychowania z g�ry by�oby skazane na przegran�. O ile fizyczne dojrzewanie seksualne dokonuje si� bez udzia�u ludzkiej woli, o tyle dojrzewanie seksualne w sferze emocjonalnej i duchowej zale�y ju� od osobistego zaanga�owania. W pe�ne dojrzewanie seksualne m�ody cz�owiek musi w�o�y� wiele wysi�ku serca i rozumu. Zaanga�owanie rozumu w samowychowanie seksualne m�odego cz�owieka przejawia si� mi�dzy innymi w szukaniu potrzebnej mu informacji o jego w�asnej seksualno�ci oraz o seksualno�ci p�ci przeciwnej. Nie chodzi jednak tylko o informacj� o fizycznej stronie seksualno�ci, ale tak�e o dobr� informacj� o emocjonalno�ci w�asnej oraz p�ci odmiennej. Fizyczna strona seksualno�ci cz�owieka budzi si� sama. Dojrza�a emocjonalno�� oraz duchowo�� domaga si� natomiast zaanga�owania i tw�rczej pracy. Gdyby dziecko uczestniczy�o nawet w jakiej� idealnej mi�o�ci w�asnych rodzic�w (a jest to do�wiadczenie raczej wyj�tkowe), w�wczas i tak kszta�towanie dojrza�ej seksualno�ci nie dokonywa�oby si� automatycznie i bezkonfliktowo. Tak�e wtedy po��czenie sfery erotycznej z dojrza�� mi�o�ci� jest owocem osobistego zaanga�owania i wysi�ku. Rodzice i wychowawcy powinni pobudza� �wiadomo�� i wolno�� dorastaj�cych dzieci, aby w pe�ni anga�owa�y si� w samowychowanie seksualne. (Por. O. Nassalski, "Jak pracowa� nad charakterem", "Ksi�garnia �w. Jacka", Katowice 1990.) Zbytni zewn�trzny nacisk wychowawczy w dziedzinie seksualnej, odwo�ywanie si� niemal wy��cznie do zakaz�w, kontroli i l�ku, mo�e wywo�ywa� reakcje przeciwne, szczeg�lnie w�wczas, kiedy argumenty l�kowe s� nieprawdziwe lub przesadzone. M�odzi ludzie, posiadaj�cy zwykle do�� du�� intuicj�, poniewa� nie jest ona jeszcze t�umiona przez narastaj�ce przez lata postawy i zachowania nerwicowe, wyczuj� bardzo szybko przesad� argumentacji l�kowej, a w�wczas - na zasadzie pewnej przekory - b�d� sami sprawdza� prawdziwo�� zagro�e� w dziedzinie seksualnej. Tylko osobiste wewn�trzne przekonanie m�odego cz�owieka o potrzebie dojrza�o�ci seksualnej mo�e by� podstaw� do wzi�cia na siebie odpowiedzialno�ci za w�asne postawy i zachowania seksualne. Seksualno�� niewychowywana - niekszta�towana ro�nie "na dziko". Ale podobnie jak dzikie drzewo, tak r�wnie� i "dziki" seksualizm wydaje zawsze gorzkie owoce. `tc 5. Wychowanie seksualne� w naszych czasach `tc Zauwa�my najpierw, i� czasy, w kt�rych �yjemy pomagaj� w wychowaniu seksualnym, poniewa� mo�e si� ono dokonywa� w atmosferze otwarto�ci. "Tradycja - kt�ra osi�gn�a szczyt w drugiej po�owie Xix wieku - wymaga�a, aby dzieci, a nawet m�odzie� dorastaj�ca obu p�ci, by�y wychowywane w ca�kowitej nie�wiadomo�ci tajemnic biologicznych, kt�re towarzysz� rozmna�aniu si� istot �yj�cych. Znajomo�� tych "okropnych rzeczy" powinna by�a pozosta� przywilejem doros�ych. Ch�opcy dowiadywali si� o nich ubocznie, bo doro�li zachowywali w tych sprawach wstydliwe milczenie. Dziewcz�ta musia�y pozostawa� w nie�wiadomo�ci a� do dnia �lubu". (A. Arthus, "Wyja�niamy dzieciom tajemnice �ycia. Ksi��ka dla rodzic�w", Warszawa 1973, s. 5.) "Konieczno�� wprowadzenia jakiego� wychowania seksualnego wyst�pi�a ostro wtedy, kiedy u�wiadomiono sobie zatrwa�aj�ce skutki zachowania ca�kowitego milczenia w tej dziedzinie." (P. Burney, "Mi�o��", Wydawnictwo Siedmior�g, Wroc�aw 1993, s. 52.) Dzi� w zasadzie spo�ecze�stwo nie robi tabu ze spraw seksualnych i zaczyna traktowa� je naturalnie jak wszystkie inne wa�ne ludzkie sprawy. M�wi si� o nich wyra�nie i g�o�no. Tak�e wsp�czesne badania nad cz�owiekiem, nad jego psychologi� i fizjologi�, refleksja teologiczna nad ludzk� seksualno�ci�, wsp�czesne dokumenty Magisterium Ko�cio�a, stanowi� ogromn� pomoc w wychowaniu seksualnym. Dzi�ki temu nie jest ju� ono oparte na w�tpliwych nieraz przypuszczeniach i subiektywnych odczuciach jednostek, ale na wiedzy, badaniach i gruntownej refleksji. Wa�n� rzecz� w wychowaniu seksualnym w naszych czasach jest obalenie wielu mocno utrwalanych przez wieki przes�d�w, kt�re by�y �r�d�em l�k�w i obaw w dziedzinie seksualnej. Jest to jednak tylko jedna strona medalu. Nasze czasy oddzia�ywuj� tak�e negatywnie na wychowanie seksualne. �yjemy w okresie jakiego� wielkiego odreagowywania represji seksualnej, kt�ra dokonywa�a si� w przesz�o�ci. Ca�a teoria psychoanalizy Freuda by�a zbudowana w okre�lonym kontek�cie kulturowym. Je�eli dawniej przesadzano w jednym kierunku, to dzi� nierzadko przesadza si� w drugim. Dzi� m�wi si� wprawdzie wiele o wychowaniu seksualnym, ale cz�sto w spos�b do�� powierzchowny. I chocia� opis fizycznej strony ludzkiej seksualno�ci w wielu pozycjach jest podawany w spos�b bardzo kompetentny i cz�sto dydaktycznie doskonale opracowany, to jednak najcz�ciej jest on niemal ca�kowicie izolowany od sfery emocjonalnej i duchowej. W tych opracowaniach cz�sto proponuje si� m�odzie�y wczesne rozpoczynanie �ycia seksualnego przytaczaj�c argumenty, kt�re tak�e z punktu widzenia psychologicznego s� czasami uproszczone czy wr�cz niekompetentne. Znaczn� trudno�ci� w wychowaniu seksualnym w naszych czasach jest nadmiar bod�c�w seksualnych, z kt�rymi spotyka si� m�ody cz�owiek. Nadmiar ten sprawia, i� nastolatek nie mo�e ich "strawi� psychicznie". Bod�ce seksualne gromadz� si� w m�odym cz�owieku i znajduj� swoiste uj�cie przez tworzenie si� sztucznych potrzeb i niemo�liwych do zrealizowania oczekiwa� seksualnych. Owocem nadmiaru bod�c�w seksualnych jest tak�e autoerotyka, kt�ra wed�ug prof F. Arvesu jest w naszych czasach zjawiskiem bardziej powszechnym i bardziej intensywnym ni� w przesz�o�ci. I cho� g�o�na i modna w latach sze��dziesi�tych na Zachodzie rewolucja seksualna nale�y w zasadzie ju� do przesz�o�ci, to jednak od tego czasu zewn�trzny, powierzchowny, a nierzadko tak�e i brutalny seks (pornografia, sex shopy) zadomowi� si� na dobre we wsp�czesnej cywilizacji, szczeg�lnie za� w �rodkach spo�ecznego przekazu. W wychowaniu seksualnym nale�y si� z tym faktem liczy�. `tc B. Wychowanie seksualne� przed okresem dojrzewania `tc Po og�lnym om�wieniu potrzeby wychowania seksualnego przejd�my nast�pnie do zarysowania jego przebiegu przed okresem dojrzewania. Wychowanie seksualne do czasu dojrzewania r�ni si� w spos�b zasadniczy od tego, kt�re nast�puje po pierwszym "przebudzeniu seksualnym" w okresie dojrzewania. I chocia� dziecko przed tym okresem nie do�wiadcza jeszcze rzeczywistych g��bokich potrzeb seksualnych, to jednak ze wzgl�du na delikatno��, a nawet krucho�� emocjonaln� dziecka, spos�b prze�ywania seksualno�ci w tym okresie, posiada decyduj�ce znaczenie dla pomniejszej integracji seksualnej. W tym pierwszym okresie wychowania do integracji seksualnej rodzice i wychowawcy odgrywaj� decyduj�c� rol�. `tc 1. Rola rodzic�w� w wychowaniu seksualnym� swoich dzieci `tc Rodzice w �yciu dziecka, zw�aszcza w �yciu ma�ego dziecka, s� wszystkim. S� niemal jedynym punktem odniesienia w ka�dej sprawie, tak�e w sprawie jego spojrzenia na siebie i swoj� p�e�. Jak rodzice widz� swoje dziecko, tak te� ono widzi samo siebie. Pierwsza identyfikacja seksualna, czyli widzenie siebie jako ch�opca lub jako dziewczynki, zale�y wi�c od tego, w jaki spos�b rodzice odnosz� si� do seksualno�ci swojego dziecka. I tak pe�na identyfikacja seksualna, kt�ra ostatecznie dokonuje si� w okresie dojrzewania, rozpoczyna si� ju� od pierwszych miesi�cy �ycia. "Seks dziecka rozwija si� w kontakcie z rodzicem." (T. Kobierzycki, "Poza Mi�o�ci� i Wolno�ci�. Syndrom uzale�nienia psychologicznego", Wydawnictwo BIS, Warszawa 1992, s. 74.) Poj�cie ma��e�stwa czy rodziny dziecko tworzy sobie w oparciu o wi� mi�dzy ojcem i matk�. Dziecko uczestnicz�c w mi�o�ci ma��e�skiej swoich rodzic�w, kt�ra jest r�wnie� mi�o�ci� seksualn�, spontanicznie odkrywa, �e istot� seksualno�ci jest wyra�anie wzajemnej mi�o�ci oraz �e z tej mi�o�ci rodzi si� nowe �ycie. Osobiste odczucie dziecka, �e jego �ycie jest owocem mi�o�ci ojca i matki, jest najwa�niejszym do�wiadczeniem w ca�ym wychowaniu seksualnym cz�owieka: "Tata kocha mam�, mama kocha tat� i z tej mi�o�ci powsta�o moje �ycie". Jest to pierwsza i najwa�niejsza "informacja seksualna", dzi�ki kt�rej dziecko intuicyjnie wyczuwa istot� seksualnego dzia�ania cz�owieka. Dziecko, kt�re dowiaduje si�, i� jego przyj�cie na �wiat nie by�o zaakceptowane przez rodzic�w, b�dzie mia�o ogromne trudno�ci nie tylko w identyfikacji seksualnej, ale tak�e w rozwoju osobowo�ciowym. O nieakceptacji jego przyj�cia na �wiat dowiaduje si� ono nie tylko z ust rodzic�w czy os�b postronnych, ale tak�e z ca�ej atmosfery niezgody i braku wzajemnej mi�o�ci pomi�dzy rodzicami. Z samego sposobu traktowania go przez rodzic�w �atwo odczuje, i� jest dzieckiem niechcianym. Nie do�wiadczaj�c wzajemnej mi�o�ci rodzic�w do siebie, nie do�wiadcza tak�e, �e jest owocem ich wzajemnej mi�o�ci. Jako kierownik duchowy wiele razy by�em �wiadkiem wielkiego cierpienia wewn�trznego, zw�aszcza ludzi m�odych, kiedy wspominali o tym, �e matka lub ojciec nie chcieli ich przyj�cia na �wiat. Jeszcze g��bsze zranienie zostawia �wiadomo��, �e jedno z rodzic�w zamierza�o zniszczy� �ycie dziecka przez usuni�cie ci��y. �wiadomo��, �e jest si� dzieckiem niechcianym posiada decyduj�cy wp�yw na izolowanie do�wiadcze� seksualnych od do�wiadczenia mi�o�ci. Seksualno�� staje si� w�wczas nie tyle miejscem dawania siebie drugiemu, ale miejscem gromadzenia si� napi�� i stres�w. Napi�cia seksualne u m�odego cz�owieka s� bardzo cz�sto przejawem napi�� emocjonalnych, szczeg�lnie napi�� zwi�zanych z prze�yciem odrzucenia i braku mi�o�ci. Rodzice stwarzaj� w swoich dzieciach takie poj�cie seksualno�ci, jak� sami �yj�. Je�eli seksualno�� rodzic�w jest bardzo zd�awiona, l�kowa i jednocze�nie naznaczona pewn� chor� ciekawo�ci�, wtedy dziecko b�dzie wychowywane do takiego samego widzenia w�asnej p�ciowo�ci. Rodzice nie s� w stanie ukry� przed dzieckiem sposobu traktowania spraw seksualnych. Je�eli �yje si� wsp�lnie "pod jednym dachem" przez kilkana�cie lat, to jest rzecz� niemo�liw�, aby da�o si� zamaskowa� w�asne spojrzenie na tak istotn�, g��bok� i jednocze�nie delikatn� spraw�, jak� jest seksualno��. W tym momencie warto podkre�li�, �e komunikacja werbalna - jak podkre�la si� w psychologii - stanowi stosunkowo ma�y procent ca�ej komunikacji mi�dzyludzkiej. St�d te� "komunikaty" o traktowaniu w�asnej seksualno�ci rodzice b�d� przekazywa� swoim dzieciom przede wszystkim w spos�b pozawerbalny. Je�eli rodzice patrz� na w�asne �ycie seksualne w spos�b negatywny i l�kowy, to ujawni si� to nie tylko w szeregu r�nych uwag, opinii, ale tak�e w pewnych gestach, w reakcji na czyje� nieprzyzwoite �arty, w spojrzeniach zupe�nie nie kontrolowanych przez nich samych itd. Obok postawy l�kowej coraz cz�stszym niebezpiecze�stwem w wychowaniu seksualnym - tak�e ze strony rodzic�w - jest dzi� postawa zbyt liberalna, kt�ra przecenia fizyczn� sfer� seksualn�, koncentruje si� na niej i izoluje j� od prze�ycia mi�o�ci i odpowiedzialno�ci. Postawa ta jest r�wnie� bardzo rani�ca dla dziecka, poniewa� nara�a je na zbyt wiele bod�c�w i wra�e� seksualnych, kt�rych nie b�dzie ono w stanie zintegrowa� w spos�b pozytywny. Zbyt liberalna postawa rodzic�w wobec seksu ujawni si� w taki sam spos�b, jak postawa l�kowa: w s�owach, pewnego typu �artach, nie�wiadomych gestach zewn�trznych, w sposobie ubierania si� itp. `tc 2. Zabawy seksualne� ma�ych dzieci `tc Pierwszym etapem poznania siebie jako istoty seksualnej jest odkrycie w�asnego cia�a (przez spojrzenie i dotyk) wraz z jego seksualno�ci�. Zanim ma�e dzieci organizuj� sobie zabawy seksualne z r�wie�nikami, nierzadko najpierw bawi� si� "same z sob�". Na tym etapie rozwoju seksualnego rodzice nie powinni swoim niew�a�ciwym post�powaniem nakierowywa� uwagi dziecka w jaki� l�kowy spos�b na sfer� erotyczn� przez ostre nagany, karcenie czy nawet delikatne klapsy. "Gesty seksualne" dzieci (dotykanie swojego cia�a) s� zupe�nie nie�wiadome. Karanie ich ze strony rodzic�w przynosi zupe�nie przeciwne skutki od zamierzonych. "Pierwsze skarcenie ze strony matki, gdy dziecko dotyka swoich narz�d�w p�ciowych, robi z seksu najbardziej fascynuj�c� i tajemnicz� rzecz na �wiecie. Stworzy� zakazany owoc to sprawi�, �eby sta� si� on rozkoszny i n�c�cy." (A. S. Neil, "Summerhill", Almaprint, Katowice 1991, s. 138.) Dalsze odkrywanie seksualno�ci u dziecka dokonuje si� tak�e przez zabawy seksualne z innymi dzie�mi. Zabawy te pozwalaj� im "eksperymentalnie" pozna� w�asn� seksualno�� poprzez konfrontacj� z seksualno�ci� dzieci p�ci przeciwnej. Dziecko w ten spos�b identyfikuje si� z w�asn� seksualno�ci� przez odr�nienie jej od seksualno�ci p�ci odmiennej. Dzieci kryj� si� zwykle z zabawami seksualnymi, ale nie dlatego, �e uwa�aj� seksualno�� cz�owieka za co� z�ego. Zabawy te dzieci urz�dzaj� w tajemnicy przed doros�ymi szczeg�lnie w�wczas, kiedy przeczuwaj� negatywne traktowanie przez nich spraw seksualnych. Podobnie jednak ukrywaj� one wszystkie inne niedozwolone rzeczy: palenie papieros�w, drobne kradzie�e, ma�e k�amstwa. Dziecko nie widzi jakich� niebezpiecze�stw w zabawach seksualnych. Kiedy dzieci zostaj� przy�apane na zabawach seksualnych, wtedy ogromnie wa�n� rol� mo�e odegra� pierwsza reakcja rodzic�w. Mocne napi�tnowanie tych zabaw powoduje zwykle skutki przeciwne. W �wiadomo�ci dziecka nast�puje negatywna ocena nie tylko pewnych zachowa� seksualnych, ale ca�ej sfery seksualnej. Jest ona wtedy prze�ywana jako co�, czego nale�y si� ba� i wstydzi�. W ten spos�b dziecko utwierdza si� w koncentracji na w�asnej sferze erotycznej. Jak rodzice powinni reagowa� na zabawy seksualne dzieci? Przede wszystkim nie powinni dramatyzowa� i wzbudza� dzieci�cych l�k�w. Je�li rodzice zauwa�yliby, i� "zabawy w lekarza" powtarzaj� si�, winni zapyta� siebie, co jest u �r�de� powtarzania tych zabaw. By� mo�e nie zaspokoili oni do tej pory naturalnej ciekawo�ci dziecka w sprawach seksualnych poprzez serdeczn� i szczer� rozmow� z nim. By� mo�e kt�re� ze starszych dzieci prowokuje te zabawy. Gdyby zabawy te powtarza�y si�, by�oby dobrze, aby w szczerej rozmowie matka lub ojciec zwr�cili dziecku delikatnie uwag�. Wa�ne by�oby jednak, aby w tym zwr�ceniu uwagi nie by�o cienia karania dziecka. Winno by� ono dokonane w spos�b naturalny, na przyk�ad tak, jak zwraca si� dziecku uwag�, aby nie bawi�o si� jedzeniem. Je�eli dziecko przy�apane na "zabawie w lekarza" zosta�oby skrzyczane lub ukarane, w�wczas rodzice mog� by� pewni, �e rozmowa z nim na tematy seksualne b�dzie praktycznie ju� niemo�liwa. Dziecko bowiem b�dzie czu�o przed rodzicami g��boki wstyd. B�dzie czu�o si� upokorzone i poni�one. Zdobycie si� w�wczas na szczer� rozmow� o sprawach seksualnych, b�dzie dla dziecka bardzo trudne, poniewa� - w jego odczuciu - rodzice uwa�aj� "te sprawy" za "brzydkie i z�e". Zasadniczy problem w traktowaniu tych zabaw przez rodzic�w polega na tym, �e cz�sto przenosz� oni w�asne niedojrza�e i negatywne do�wiadczenia seksualne na swoje dzieci. Rodzice winni jednak czuwa� w spos�b szczeg�lny, aby zw�aszcza starsze dzieci nie wci�ga�y "w zabawy seksualne" dzieci najm�odszych. O ile bowiem takie zabawy bardzo ma�ych dzieci mog� nie mie� wi�kszego znaczenia dla ich rozwoju seksualnego, je�li nie s� dramatyzowane przez doros�ych, o tyle zabawy z dzie�mi znacznie starszymi, szczeg�lnie w�wczas, kiedy posiadaj� one pewne negatywne do�wiadczenia seksualne, mog� mie� charakter mniejszej czy wi�kszej deprawacji. Im wi�ksza r�nica wieku mi�dzy dzie�mi, tym wi�ksze niebezpiecze�stwo pewnej deprawacji. `tc 3. Przekazywanie� dzieciom informacji� seksualnych `tc Wychowanie seksualne dokonuje si� tak�e poprzez dostarczanie dziecku informacji seksualnych. Odpowied� na pytanie, jakich informacji udziela� oraz w jaki spos�b, rodzice winni czerpa� nie tylko z w�asnej intuicji, ale tak�e w oparciu o dobr�, fachow� rad� os�b kompetentnych. Winni wi�c zapozna� si� z jak�� dobr� lektur�, uczestniczy� w konferencjach traktuj�cych o podej�ciu do wychowania seksualnego, zasi�ga� rady do�wiadczonych wychowawc�w. W Polsce jest to tym wa�niejsze, i� na og� nie mamy jeszcze utartych i sprawdzonych wzorc�w wychowania seksualnego ani w rodzinie, ani te� w szkole. Rodzice powinni by� �wiadomi, i� dziecku nale�y si� informacja seksualna dostosowana do jego wieku oraz jego rozwojowych potrzeb. "Informacja stopniowa wymaga wyja�nie� cz�stkowych, zawsze jednak zgodnych z prawd�. Wyja�nienia te nie mog� by� zniekszta�cone przez przemilczenia lub brak szczero�ci. Roztropno�� wymaga jednak od wychowawcy nie tylko dostosowania si� do oczekiwa� wychowanka, ale tak�e doboru j�zyka, sposobu i chwili podej�cia. Wymaga liczenia si� ze wstydliwo�ci� dziecka." ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 87.) Na og� ma�e dzieci zadaj� pytania seksualne w taki spos�b jak ka�de inne. Klasyczne pytanie: "sk�d si� bior� dzieci" dziecko mo�e zada� obok pytania: "po co przychodzi kominiarz" z jednakowym zaanga�owaniem emocjonalnym. Jest wa�ne nie tylko, jakiej udzieli si� dziecku odpowiedzi na jego pytanie seksualne, ale tak�e w jakim nastroju uczuciowym. Bardzo wa�ny jest tak�e klimat emocjonalny odpowiedzi. Matka mo�e udzieli� poprawnej odpowiedzi pod wzgl�dem tre�ci, ale swoj� reakcj� zaskoczenia, zdziwienia, zak�opotania czy l�ku mo�e wzbudzi� w dziecku te same uczucia, rzucaj�c cie� na spojrzenie dziecka na jego w�asn� seksualno��. Je�eli matka udziela odpowiedzi w spos�b bardzo spokojny, zr�wnowa�ony, bez najmniejszego zdziwienia, to tym samym daje dziecku znak, �e sprawy seksualne s� tak samo ludzkimi sprawami jak wszystkie inne. "Faktyczna wiedza o seksie jest oczywi�cie wa�na, ale znacznie wa�niejsza jest jej tre�� emocjonalna." (A. S. Neil, "Summerhill", dz. cyt., s. 145.) Rodzice winni troszczy� si�, aby nie sp�ni� si� z podaniem dziecku potrzebnej mu informacji seksualnej. Je�eli to zaniedbaj�, w�wczas mog� uprzedzi� ich koledzy ich dzieci z podw�rka. Je�eli pierwsze informacje seksualne zostan� przekazane w�a�nie "przez podw�rko" w spos�b wulgarny i brutalny, zw�aszcza przez starszych r�wie�nik�w, w�wczas dziecko mo�e zacz�� patrze� na seksualno�� jako na co� brzydkiego i wulgarnego. Po pierwszych rozmowach podw�rkowych dziecka, nawi�zanie z nim dialogu przez rodzic�w na tematy seksualne mo�e by� bardzo utrudnione. Rozmowy seksualne prowadzone przez rodzic�w uzbrajaj� i uodparniaj� dziecko na wulgarne informacje seksualne kr���ce "po podw�rku". W wychowaniu seksualnym jest rzecz� wa�n�, aby rodzice uszanowali intymno�� seksualn� nawet ma�ego dziecka, aby nie zmuszali go do rozm�w, wyzna� czy tym bardziej do gest�w, kt�re narusza�yby w jakikolwiek spos�b jego naturalne poczucie skr�powania w tej dziedzinie. Dziecko od pierwszych chwil dochodzenia do �wiadomo�ci siebie ma prawo do zachowania w�asnej intymno�ci. Rodzice winni uszanowa� jego naturalne poczucie wstydu, wolno�� osobist�. Wkraczanie w sfer� intymn� dziecka w spos�b "mocny", tak�e w�wczas, kiedy bywa to t�umaczone "dobrem dziecka", jest zawsze dla niego g��boko krzywdz�ce. Im bardziej naturalnie a jednocze�nie delikatnie rodzice traktuj� swoj� w�asn� seksualno��, tym bardziej naturalnie i delikatnie potraktuj� seksualno�� ich dziecka, niezale�nie od jego wieku. Wychowanie seksualne dokonuje si� nie tylko przez rozmowy, podawanie informacji, ale tak�e przez pewn� dyskrecj�, z jak� rodzice odnosz� si� do spraw seksualnych. Winni oni dba� o zachowanie pe�nej intymno�ci w po�yciu ma��e�skim. Nara�anie dziecka, by by�o �wiadkiem ich wzajemnych gest�w seksualnych, mo�e by� dla niego du�ym zaskoczeniem, a nawet szokiem. Przy ogromnej ciasnocie mieszkaniowej, jaka panuje w wielu rodzinach, zachowanie dyskrecji w dziedzinie seksualnej wymaga niekiedy ze strony rodzic�w pewnej uwa�no�ci. `tc 4. Jak rozmawia�� z dzie�mi o seksie? `tc Jest rzecz� ciekaw�, �e rodzice cz�sto pytaj� jak rozmawia� ze swoimi dzie�mi o sprawach seksualnych, ale nie pytaj� jak z nimi rozmawia� o innych bardzo trudnych sprawach �yciowych: o przemocy, o ludzkiej nienawi�ci, o morderstwach, o wojnach itd. Trudno�� ta �wiadczy o l�kowej koncentracji na tej jednej sferze �ycia. Aby m�c w�a�ciwie rozmawia� z dzie�mi o ludzkiej p�ciowo�ci, trzeba by im stworzy� odpowiedni klimat szczero�ci, zaufania i naturalnego spojrzenia na wszystkie �yciowe sprawy. W takiej atmosferze dziecko b�dzie spontanicznie pyta� o wszystko, co je interesuje, tak�e o sprawy seksualne. Je�eli dziecko pytaj�c o sprawy seksualne spotka�oby si� ze zdziwieniem rodzica, czy tym bardziej z cho�by delikatnym skarceniem, wtedy oczywi�cie kolejny raz takiego "niestosownego pytania" ju� nie zada. �ledz�c pytania dziecka unikniemy podstawowego b��du, jakim jest podawanie przedwczesnej informacji lub te� informacji przychodz�cej "nie w por�". Pytanie dziecka jest sygna�em m�wi�cym o jego gotowo�ci przyj�cia potrzebnej mu informacji. Trzeba mie� �wiadomo��, �e ma�e dziecko zadaj�c pytanie, nie oczekuje szczeg��w, zw�aszcza fizjologicznych. Wystarcza mu cz�sto odpowied� bardzo og�lna. Zawsze jednak musi to by� odpowied� prawdziwa. Pr�buj�c odpowiedzie� dziecku na pytanie, trzeba wczu� si� w jego �wiat odczu�, my�li, zainteresowa�. Zmieszanie rodzic�w niekt�rymi pytaniami seksualnymi dzieci wynika tak�e z faktu uto�samiania ich osobistej chorej ciekawo�ci seksualnej z ciekawo�ci� dziecka. Ciekawo�� seksualna dziecka posiada zupe�nie inny charakter. Odpowied� prawdziwa winna by� podana j�zykiem dziecka, kt�ry dostosowuje si� do jego poj��, wyobra�ni, emocjonalno�ci, do�wiadcze� �yciowych. Odpowied� rodzica winna by� jednak tak sformu�owana, aby by�a prawdziwa tak�e w wieku dorastania. Je�eli jakiej� odpowiedzi rodzic�w nie da�oby si� obroni� w okresie dojrzewania, poniewa� by�a w niej "szczypta k�amstwa", w�wczas dziecko mo�e traci� zaufanie nie tylko do odpowiedzi, jakich udzielaj� mu rodzice, ale tak�e do nich samych. Dziecko wchodz�c w relacje z r�wie�nikami sprawdza zwykle informacje otrzymane od rodzic�w. Je�eli dziecko nie otrzyma od rodzic�w pe�nej, zadowalaj�cej go odpowiedzi, odwo�a si� w�wczas do �rodowiska r�wie�nik�w, zwykle "dobrze poinformowanego" w tej dziedzinie. Rodzice winni wiedzie�, �e dziecko mo�e pyta� o t� sam� spraw� wiele razy. Klasyczne pytanie: "sk�d si� bior� dzieci" mo�e pada� bardzo wcze�nie, np. w wieku trzech, czterech lat, ale mo�e ono powt�rzy� si� w wieku p�niejszym, w wieku siedmiu, dziesi�ciu lat. Tylko pozornie jest to pytanie identyczne. By� mo�e brzmi ono tak samo, ale pada w zupe�nie innej sytuacji rozwojowej dziecka, st�d te� posiada inny charakter. Inna sytuacja rozwojowa dziecka sprawi, i� b�dzie ono wymaga� tak�e innej odpowiedzi. Rodzice powtarzaj�c odpowiedzi sprzed kilku lat na to samo pytanie, mogliby si� o�mieszy� w jego oczach, poniewa� �wiadomo�� dziecka bardzo si� zmieni�a od tego czasu oraz tak�e dlatego, i� w mi�dzyczasie zdoby�o ono wiele informacji tak�e poza �rodowiskiem rodzinnym. Odpowied� na pytania dzieci winna uwzgl�dni� informacje, kt�re dziecko ju� posiada. Istot� rozm�w o sprawach seksualnych jest klimat zaufania i szczero�ci. Podobnie jak dojrza�e dzia�anie seksualne mo�e mie� miejsce tylko w�wczas, kiedy istnieje wielka serdeczno��, ciep�o, intymno�� emocjonalna oraz pewna jedno�� duchowa, podobnie r�wnie� rozmowy o ludzkiej p�ciowo�ci mog� by� w pe�ni owocne tylko w podobnym klimacie szczero�ci, intymno�ci, otwarto�ci oraz duchowej jedno�ci rodzic�w z dzieckiem. Rodzice rozmawiaj�c ze swoimi dzie�mi o seksualno�ci cz�owieka, zw�aszcza w okresie dojrzewania, przekazuj� im nie tylko wiedz�, lecz tak�e system warto�ci kieruj�cy nie tylko zachowaniami seksualnymi, ale ca�ym �yciem cz�owieka. Wychowanie religijne, kszta�towanie ludzkiego sumienia jest integraln� cz�ci� wychowania osobowego, a tym samym i seksualnego. Dzieci s� szalenie bystrymi obserwatorami i �atwo zauwa�� ka�d� niesp�jno�� w zachowaniu rodzic�w. Z jednej strony rodzice mog� czu� si� zak�opotani najprostszymi pytaniami seksualnymi dzieci, kt�re nierzadko pomijaj� i lekcewa��. Z drugiej jednak strony ci sami rodzice mog� zdradza� jak�� chor� ciekawo�� seksualn� opowiadaniem "s�onych kawa��w", pok�tnym korzystaniem z pornografii, ogl�daniem film�w erotyzuj�cych. Taka dwulicowa postawa rodzic�w jest zawsze antywychowaniem seksualnym. M�wi r�wnie� o tym Kongregacja do spraw Wychowania Katolickiego: "Rodzice winni mie� �wiadomo��, �e ich przyk�ad stanowi najlepszy wk�ad w wychowanie dzieci. Tylko w ten spos�b dzieci b�d� mog�y nabra� pewno�ci, �e idea� chrze�cija�ski jest rzeczywisto�ci� prze�ywan� w obr�bie rodziny" ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 50.) Wielu pedagog�w podkre�la, �e w wychowaniu seksualnym nie powinno si� odsy�a� dzieci najpierw do ksi��ek. Zawsze owocniejsza jest bezpo�rednia rozmowa. Porozumienie z rodzicami, ich blisko��, pe�na akceptacja "trudnego pytania" sprawiaj�, �e ta sama informacja wyczytana w ksi��ce i przekazana osobi�cie ma zupe�nie inny posmak i jest zupe�nie inaczej prze�ywana. "U�wiadomienie seksualne to sprawa nie wiedzy i nie rzemios�a, lecz rodzicielskiego artyzmu, musi by� ona potraktowana na szerszym tle og�lnego wychowania moralnego." (H. �wi�cicka, "Wychowanie seksualne w rodzinie", w: "Erotyka w aspekcie zdrowia psychicznego", praca zbiorowa pod red. M. Grzywak-Kaczy�skiej, PAX, Warszawa 1973, s. 49.) `tc 5. Co robi�, kiedy� dziecko nie pyta� o sprawy seksu? `tc Mog� istnie� r�ne przyczyny braku pyta� seksualnych ze strony dziecka. Jedn� z najprostszych przyczyn mo�e by� brak zainteresowania u dziecka sprawami seksualnymi. Mo�e by� ono na razie zaj�te innymi wa�nymi dla niego sprawami. Rodzice mog� niekiedy oczekiwa� pewnych pyta� seksualnych od dziecka, je�eli np. por�wnuj� je z zachowaniem innych dzieci w tym samym wieku. Mog� si� dziwi�, dlaczego jedne dzieci ju� pytaj� "o te sprawy", a ich dziecko jeszcze nie pyta. Drug� mo�liwo�ci� (wyst�puj�c� chyba znacznie cz�ciej) jest to, �e rodzice sp�nili si� z informacjami seksualnymi i dziecko zosta�o ju� "pouczone" przez swoich r�wie�nik�w. W takiej sytuacji by�oby rzecz� po��dan�, aby rodzice bardzo dyskretnie zorientowali si�, jakie informacje i w jakim klimacie zosta�y przekazane ich dziecku, by mogli sprostowa� te, kt�re maj� charakter l�kowy, sensacyjny lub te� s� po prostu nieprawdziwe. Rozmowa maj�ca prostowa� "edukacj� podw�rkow�" jest oczywi�cie o wiele trudniejsza i wymaga wi�kszej uwagi ze strony rodzic�w, ni� w wypadku zwyczajnej rozmowy, w kt�rej nie trzeba jeszcze niczego korygowa�. Dziecko nie b�dzie jednak w stanie m�wi� o tym, co ju� wie o sprawach seksualnych, o ile rodzice nie stworz� klimatu wielkiej szczero�ci i serdeczno�ci, i to nie tylko z okazji tych "szczeg�lnych rozm�w", ale w sta�ej wi�zi z nim. Aby dostosowa� informacj� seksualn� do wieku i potrzeb dziecka trzeba uwzgl�dni� dwa elementy: z jednej strony kryteria og�lne oparte o psychologi� rozwojow�, kt�re wskazuj�, w jakich okresach dziecko potrzebuje okre�lonej informacji, z drugiej jednak strony trzeba uwzgl�dni� indywidualno�� dziecka. Ka�de dziecko jest istot� niepowtarzaln�, st�d te� ma sw�j temperament, charakter, kt�ry powi�zany jest tak�e z jego seksualno�ci�. Niekt�re dzieci mog� potrzebowa� informacji seksualnych nieco wcze�niej ni� ich r�wie�nicy. Mo�e najwyra�niej uwidacznia si� to w okresie dojrzewania seksualnego, kt�re nie zawsze rozpoczyna si� u wszystkich dzieci w tym samym czasie. R�nice czasowe wej�cia w dojrzewanie seksualne mog� by� znaczne. `tc 6. K�opotliwa sytuacja `tc Mo�emy za�o�y� tak� sytuacj�: rodzice ze swoimi dzie�mi ogl�daj� film. ("Dla niezliczonych rodzin telewizja jest dzisiaj najwa�niejszym �r�d�em bie��cych wiadomo�ci, wiedzy i rozrywki, kszta�tuje ich postawy i opinie, ich warto�ci i wzory post�powania. Telewizja mo�e wzbogaca� �ycie rodzinne. Mo�e zbli�a� cz�onk�w rodziny mi�dzy sob�. (...) Mo�e pomna�a� nie tylko ich wiedz� og�ln�, ale tak�e religijn�, pozwalaj�c im us�ysze� s�owo Bo�e, umocni� sw� religijn� to�samo�� i kszta�towa� �ycie moralne i duchowe. Telewizja mo�e te� szkodzi� �yciu rodzinnemu: przez propagowanie fa�szywych warto�ci i wzor�w post�powania, przez rozpowszechnianie pornografii i obraz�w brutalnej przemocy; przez wpajanie moralnego relatywizmu i religijnego sceptycyzmu, (...) przez agresywn� reklam�, odwo�uj�c� si� do najni�szych instynkt�w." "Telewizja w rodzinie: kryteria w�a�ciwego wyboru program�w", Or�dzie Jana Paw�a Ii na Xxviii �wiatowy Dzie� �rodk�w Spo�ecznego Przekazu 1994 r.) W pewnym momencie pojawiaj� si� powtarzaj�ce si� sceny erotyczne. Jak w takiej sytuacji winni zachowa� si� rodzice? Je�eli rodzice chc� ogl�da� film wsp�lnie z dzie�mi (czy te� pozwalaj� go dzieciom ogl�da�), winni "najpierw zasi�gn�� informacji o tre�ci danego programu, aby na tej podstawie podj�� nast�pnie �wiadom� decyzj� - kieruj�c si� dobrem rodziny - czy go obejrze� czy nie". ("L'Osservatore Romano", wydanie polskie, 4 (1994�), s. 7. Tam�e, s. 8.) Oczywi�cie mo�liwo�ci wcze�niejszego sprawdzenia filmu s� cz�sto ograniczone. Czasami trudno jest bowiem przewidzie�, czy b�d� w nim jakie� mocne sceny erotyczne czy nie. Gdyby podczas wsp�lnego ogl�dania filmu pojawi�y si� sceny erotyczne, kt�re zdaniem rodzic�w przekraczaj� granice emocjonalnej wra�liwo�ci dziecka, nale�a�oby zaprzesta� ogl�dania filmu, odwo�uj�c si� przy tym do wra�liwo�ci estetycznej lub te� do warto�ci moralnych. W moim odczuciu nie by�oby jednak dobrym rozwi�zaniem wychowawczym, gdyby rodzice zakazali dalszego ogl�dania tego filmu dziecku, natomiast sami ogl�dali go dalej. Poczu�oby si� ono tym g��boko dotkni�te. Je�eli poprzez wcze�niejsze wychowanie seksualne rodzice przekazali dziecku, i� p�ciowo�� cz�owieka jest spraw� bardzo intymn�, otoczon� naturaln� wstydliwo�ci� i nie powinna by� w drastyczny spos�b pokazywana, w�wczas przerwanie ogl�dania filmu z mocnymi scenami seksualnymi b�dzie uwa�ane przez nie za oczywiste i naturalne. Je�eli natomiast w czasie wsp�lnego ogl�dania filmu pojawi�yby si� pojedyncze sceny erotyczne - nie maj�ce jednak charakteru zbyt drastycznego - wa�n� rzecz� by�oby, aby rodzice zachowali si� w spos�b bardzo naturalny, prosty. Elementy seksualne s� elementami ludzkiego �ycia. Decyzja rodzic�w nie powinna by� dyktowana ich pruderi�, ale obiektywnym rozeznaniem sytuacji: wielko�ci� bod�c�w seksualnych zawartych w filmie oraz potrzebami i wra�liwo�ci� dziecka. Przerywanie filmu z powodu jakich� drobnych scen erotycznych mog�oby wywo�a� skutki wprost przeciwne: z jednej strony przewra�liwienie l�kowe, z drugiej za� zbytni� chor� ciekawo��. `tc C. Wychowanie seksualne� w okresie dojrzewania `tc Jak wspomnieli�my uprzednio, wychowaniem seksualnym przed okresem dojrzewania dziecka kieruj� przede wszystkim doro�li: rodzice i wychowawcy. Stopniowo jednak odpowiedzialno�� za nie przejmuje sam m�ody cz�owiek. Aby m�g� go jednak dobrze prze�y� i nim w�a�ciwie pokierowa�, winien by� do tego przygotowany. W niniejszym podrozdziale b�dziemy wi�c m�wi� najpierw, jak rodzice i wychowawcy winni przygotowywa� dzieci na okres dojrzewania, nast�pnie za�, w jaki spos�b nastolatki powinni sami przejmowa� odpowiedzialno�� za kszta�towanie swoich postaw i zachowa� w dziedzinie emocjonalno-seksualnej. Wa�nym tematem tej cz�ci pracy b�dzie tak�e om�wienie wzajemnych trudno�ci (tak ze strony dzieci jak i rodzic�w) w wychowaniu seksualnym. `tc 1. Przygotowanie� dziecka na okres� dojrzewania seksualnego `tc Gdyby rodzice nie rozmawiali wcze�niej na tematy seksualne ze swoimi dzie�mi i gdyby na ich pytania odpowiadali w spos�b wymijaj�cy, w�wczas pr�ba podejmowania "rozm�w zasadniczych" przed okresem dojrzewania budzi�aby raczej zdziwienie i zaskoczenie. Dziecko wchodz�c w dojrzewanie ma ju� wiele informacji o w�asnej seksualno�ci oraz posiada pewne wyobra�enia seksualne oparte o obserwacje starszego pokolenia, a nierzadko tak�e o pewne osobiste do�wiadczenia. Nag�a propozycja "rozmowy u�wiadamiaj�cej" przed okresem dojrzewania mog�aby nawet dziecko wystraszy�, szczeg�lnie w�wczas, kiedy rodzice przyjmuj� postaw� autorytarn� w innych dziedzinach jego �ycia. Dziecko mog�oby obawia� si�, �e rodzice wkrocz� w jego sfer� intymn�, �e b�d� pyta� go o sprawy, o kt�rych nie chcia�oby m�wi�. Rozmowy z rodzicami przygotowuj�ce do okresu dojrzewania seksualnego s� mo�liwe wtedy, kiedy podobne rozmowy istnia�y ju� wcze�niej oraz kiedy pomi�dzy rodzicami a dzieckiem ma miejsce wzajemne zaufanie. Rozmowy wprowadzaj�ce w okres dojrzewania winny by� kontynuacj� rozm�w podj�tych uprzednio. Wydaje si�, i� - zgodnie z rad� wielu wychowawc�w i psycholog�w - najbardziej odpowiedni� osob� do rozm�w seksualnych, zar�wno przed jak i podczas samego okresu dojrzewania, dla syna jest ojciec, a dla c�rki natomiast matka. Wynika to mi�dzy innymi z faktu, i� odniesieniem dla identyfikacji seksualnej dla ch�opca jest ojciec, natomiast dla dziewczyny matka. Rozmowy te zak�adaj� jednak dobry kontakt emocjonalny z rodzicami, szczeg�lnie za� syna z ojcem i c�rki z matk�. Je�eli dziecko zmuszone jest ukrywa� przed swoimi rodzicami wiele codziennych spraw, na przyk�ad z�e oceny w szkole, jakie� nieporozumienia kole�e�skie, kiedy musi broni� si� drobnymi k�amstwami przed ich zbyt autorytarn� postaw�, mo�emy by� w�wczas pewni, �e b�dzie ono bardzo g��boko ukrywa� przed nimi tak�e swoje do�wiadczenia i odczucia seksualne oraz zdobyte poza domem informacje na ten temat. Rozmowy wprowadzaj�ce w dojrzewanie seksualne s� bardzo potrzebne najpierw dlatego, i� dziecko obserwuj�c intensywnie siebie w tym okresie dostrzega zmiany w swoim organizmie. Zmiany te nast�puj� nieraz gwa�townie i dlatego mog� budzi� wielki niepok�j dziecka. Wielu m�odych ludzi, z kt�rymi rozmawia�em, wspomina�o l�k w momencie pojawienia si� pierwszych odruch�w seksualnych w okresie dojrzewania. To l�kowe traktowanie najprostszych zjawisk seksualnych w tym okresie mo�e powodowa� utrwalanie negatywnego spojrzenia na seksualno�� i jej funkcjonowanie. W rozmowie z dzie�mi rodzice nie musz� wchodzi� w szczeg�y, zw�aszcza fizjologiczne. Mog� bowiem nie posiada� odpowiedniego przygotowania do szczeg�owego traktowania spraw dojrzewania seksualnego. Mog� w�wczas zaleci� dziecku przeczytanie jakiej� dobrej ksi��ki. Ju� sam fakt zalecenia dziecku przez rodzic�w przeczytania jakiej� literatury o tematyce seksualnej, posiada du�e znaczenie. Rodzice w ten spos�b wyra�aj� akceptacj� i powag� w traktowaniu spraw seksualnych dziecka. Dzieci przed okresem dojrzewania na og� ju� rozumiej�, i� rodzice nie musz� zna� si� na wszystkim. Inn� pomoc� dla dziecka w okresie dojrzewania mo�e by� organizowanie spotka� z osob� kompetentn�, np. w ramach lekcji wychowawczych lub katechezy. "Otwarcie i wsp�praca rodzic�w w stosunku do innych wychowawc�w wsp�odpowiedzialnych za formacj� b�d� mia�y pozytywny wp�yw na dojrzewanie m�odego cz�owieka." ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do. spraw Wychowania Katolickiego", nr 51�) Im pro�ciej, bardziej otwarcie i rzeczowo poda si� informacje zwi�zane z dojrzewaniem seksualnym jeszcze przed jego rozpocz�ciem, tym �atwiej b�dzie m�odemu cz�owiekowi wej�� w ten znacz�cy okres �ycia. Rozmowy przed okresem dojrzewania nie wystarcz�. Winny by� one kontynuowane tak�e w trakcie samego dojrzewania seksualnego. Do�wiadczenie pokazuje, i� m�odzi ludzie, kt�rzy w okresie dojrzewania rozmawiaj� o swojej seksualno�ci w spos�b szczery i otwarty z osob� zaufan� (niestety rzadko zdarza si�, �eby byli to rodzice), zwykle prze�ywaj� ten okres bez wi�kszych stres�w i napi��. Niezdrowe zainteresowanie fizjologi� seksualn� u m�odych ludzi jest nierzadko tak�e pewnym odreagowywaniem l�kowego wychowania seksualnego. Przyk�adem mo�e by� problem masturbacji w okresie dojrzewania. Im bardziej l�kowe jest wychowanie, tym ostrzejszy bywa kryzys masturbacji. Dzi�ki takim szczerym rozmowom mog� unikn�� wielu pomy�ek i b��d�w i przej�� przez ten trudny czas o wiele spokojniej i �agodniej. Nastolatki, kt�re posiadaj� mo�liwo�� szczerego m�wienia o swoich odczuciach, l�kach, obawach, potrzebach nie tylko seksualnych, ale tak�e tych zwi�zanych z dojrzewaniem ca�ej ludzkiej osoby, przechodz� przez kryzys masturbacji o wiele �agodniej i spokojniej. Zdarza si�, cho� jest to raczej zjawisko rzadsze, i� kryzys ten nie ma w og�le miejsca. Rozmowy rodzic�w z dzieckiem w okresie dojrzewania nie mog� dotyczy� jedynie rozwoju fizycznego i emocjonalnego, ale winny by� po��czone z przekazywaniem systemu warto�ci moralnych. W ten spos�b wychowanie seksualne okresu dojrzewania staje si� wychowaniem do integracji seksualnej. Jest bowiem rzecz� wa�n�, aby m�ody cz�owiek wchodz�c w dojrzewanie seksualne rozumia� nie tylko w�asn� sfer� erotyczn� i emocjonaln�, ale by� wra�liwy i otwarty tak�e na sfer� ducha w takim stopniu, w jakim jest to mo�liwe w jego wieku. Trzeba bowiem, aby nastolatek szuka� rozumienia nie tylko celowo�ci budz�cej si� seksualno�ci, ale ca�ego swego �ycia. Sens dzia�ania seksualnego b�dzie stosunkowo �atwy do odkrycia, je�eli m�ody cz�owiek - cho�by w minimalnym stopniu odkryje najpierw sens �ycia jako takiego. Bez poczucia sensu i celu ludzkiego �ycia, seksualno�� cz�owieka przyjmuje cz�sto pozaseksualne zadania. Polegaj� one g��wnie na "odurzaniu" bolesnego prze�ywania pustki egzystencjalnej. Seks jest w rzeczywisto�ci dwuznaczny. Mo�e wyra�a� mi�o�� i po�wi�cenie, ale nie zawsze tak si� dzieje. M�ody cz�owiek nie powinien uto�samia� dojrzewania sfery erotycznej z gotowo�ci� do fizycznego dzia�ania seksualnego. Je�eli nawet w okresie dojrzewania jest rzeczywi�cie zdolny do fizycznego dzia�ania seksualnego, to jednak ze wzgl�du na brak dojrza�o�ci emocjonalnej i duchowej dzia�anie to nie mo�e by� celowe i sensowne. Aby m�ody cz�owiek m�g� podj�� dojrza�e dzia�anie seksualne, wraz z fizyczn� dojrza�o�ci� winna wi�za� si� tak�e pe�na dojrza�o�� emocjonalna i duchowa. Dojrza�o�� ta zak�ada spe�nienie szeregu warunk�w, kt�re stoj� na stra�y dobra i szcz�cia przysz�ego ma��e�stwa i rodziny. Ogromn� pomoc� w powa�nym traktowaniu budz�cej si� seksualno�ci mo�e by� �wiadomo�� przysz�ych zada� zwi�zanych z t� dziedzin� �ycia: zawarcie zwi�zku ma��e�skiego oraz odpowiedzialne rodzicielstwo. I chocia� dla m�odego cz�owieka w okresie dojrzewania wydaj� si� to by� sprawy bardzo odleg�e, to jednak w rzeczywisto�ci jest to zaledwie odleg�o�� kilku lat. M�ody cz�owiek winien by� �wiadomy, i� jego obecne zachowania seksualne mog� mie� zasadniczy wp�yw na p�niejszy spos�b traktowania ma��e�stwa i rodziny. I chocia� narzucaj�ce si� najpierw pragnienia i potrzeby okresu dojrzewania wi��� si� raczej z fascynacj� emocjonalno-erotyczn�, to jednak potrzeba macierzy�stwa czy te� ojcostwa, cho� dochodzi do g�osu nieco p�niej, winna by� w wychowaniu seksualnym przewidziana i uwzgl�dniona. Tego tak�e domaga si� wychowanie do integracji seksualnej. M�ody cz�owiek winien mie� wyra�n� �wiadomo�� konsekwencji swoich zachowa� seksualnych. Wiele bardzo powa�nych b��d�w okresu dojrzewania m�odzi ludzie pope�niaj� nie�wiadomi konsekwencji, jakie wi��� si� z ich zachowaniem. B��dy te nieraz od samego pocz�tku przekre�laj� szans� na p�niejsze udane �ycie ma��e�skie i rodzinne. Jednym z najskuteczniejszych sposob�w unikni�cia takich b��d�w, mog�yby by� "m�skie rozmowy" syna z ojcem oraz "kobiece rozmowy" matki z c�rk�. Rozmowy te s� mo�liwe tylko wtedy, kiedy istnieje g��boka wi� emocjonalna pomi�dzy rodzicami a dzie�mi. `tc 2. Szukanie pomocy `tc Czy mo�liwy jest dojrza�y rozw�j seksualny, je�eli nastolatek zostaje sam ze swoimi problemami i z nikim nie pr�buje o nich rozmawia�? Powiedzmy najpierw, i� m�ody cz�owiek praktycznie nigdy nie zostaje sam ze swoimi problemami seksualnymi. W tej "samotno�ci seksualnej" zawsze szuka jakich� odniesie�: dojrza�ych lub niedojrza�ych, osobowych lub urzeczowionych. Dojrza�o�� seksualna charakteryzuje si� przede wszystkim dojrza�ymi relacjami mi�dzyosobowymi, kt�rych nie mo�na si� przecie� nauczy� w samotno�ci. Dojrza�ych relacji cz�owiek uczy si� w praktyce �ycia. Rozmowa z rodzicem, kierownikiem duchowym, wychowawc�, w sytuacjach wyj�tkowo trudnych z terapeut�, jest w��czaniem spraw seksualnych w relacj� mi�dzyosobow�. Je�eli nastolatek potrafi w okresie dojrzewania rozmawia� z zaufan� osob� na tematy seksualne, to potrafi tak�e rozmawia� o nich w narzecze�stwie i ma��e�stwie, a p�niej ze swoimi dzie�mi. W ten spos�b ju� w okresie dojrzewania cz�owiek uczy si� dojrza�ych ma��e�skich relacji seksualnych, a tak�e wychowywania seksualnego swoich przysz�ych dzieci. Jest rzecz� wa�n� przekona� m�odego cz�owieka, by szuka� odniesie� w sprawach seksualnych w spos�b jawny, otwarty, bezl�kowy oraz by szuka� ich u wychowawc�w dobrze przygotowanych, do kt�rych czuje zaufanie. Wychowawcy ci z jednej strony uszanuj� jego wolno�� i sumienie, z drugiej za� podziel� si� swoim w�asnym do�wiadczeniem i wiedz�. Otwarte, szczere a jednocze�nie dyskretne i rzeczowe m�wienie o sprawach seksualnych w ramach lekcji wychowawczych, na katechezie, przekonuje m�odzie�, �e sprawy te s� sprawami ludzkimi, o kt�rych mo�na rozmawia� szczerze i bez l�ku. Kiedy nastolatek w okresie dojrzewania nie ma dojrza�ych odniesie� osobowych, w�wczas szuka innych odniesie�, kt�re maj� charakter urzeczowiony. Mog� nimi by� ksi��ki i filmy erotyzuj�ce, pornografia, "brudne rozmowy" z r�wie�nikami, niedojrza�e kontakty seksualne, marzenia erotyczne. Tych urzeczowionych odniesie� m�ody cz�owiek mo�e szuka� w skryto�ci i l�ku. Im bardziej jest on zamkni�ty na innych, z tym wi�ksz� skryto�ci�, l�kiem i poczuciem winy ich szuka. Coraz cz�ciej zdarza si�, �e wielu m�odych czuje si� "wyzwolonych" ze skr�powania i w spos�b ca�kiem otwarty i jawny szuka takich w�a�nie niedojrza�ych, urzeczowionych odniesie�. Nie kr�puj� ich ju� wcale w�asne fascynacje pornografi�, uprawianiem "zimnego seksu", fascynacje "t�ustymi �artami". Ogl�da�em kiedy� w telewizji jednego z kraj�w zachodnich dyskusj�, w kt�rej kilku m�odych ludzi opowiada�o publicznie o swoich niedojrza�ych do�wiadczeniach seksualnych bez najmniejszego skr�powania. W czasie dyskusji na ekranach pojawia�y si� ich imiona i nazwiska. `tc 3. Kiedy ko�czy si�� wychowanie seksualne? `tc W jakim� sensie wychowanie seksualnie trwa jeszcze d�ugo po okresie dojrzewania. Seksualno�� jest t� delikatn� dziedzin�, kt�ra wymaga pracy wewn�trznej praktycznie w ci�gu ca�ego �ycia. Wychowanie seksualne w okresie dzieci�stwa winno jednak stopniowo przechodzi� w samowychowanie. O ile we wczesnym okresie �ycia dziecka rodzice bior� przede wszystkim odpowiedzialno�� za dostarczanie odpowiednich informacji seksualnych, za kszta�towanie pozytywnej atmosfery wok� tej wa�nej dziedziny �ycia - chocia� dziecko pobudza ich swoimi pytaniami - to jednak wraz z dorastaniem cz�owiek bierze sam na siebie ci�ar wychowania seksualnego. Rodzice i wychowawcy w okresie dojrzewania jedynie towarzysz� m�odemu cz�owiekowi, natomiast on sam w swoim sumieniu podejmuje samodzielnie decyzj�, co robi� z otrzymanymi informacjami seksualnymi, z budz�cymi si� potrzebami, pragnieniami, wyobra�eniami. Ju� w okresie dojrzewania, czy tym bardziej p�niej, w wychowaniu seksualnym nie mo�na ingerowa� w prze�ycia, odczucia i do�wiadczenia seksualne m�odego cz�owieka. Je�eli m�ody cz�owiek nie chcia�by o nich rozmawia�, w�wczas robienie jakiegokolwiek nacisku i presji mog�oby by� powa�nym nadu�yciem zar�wno ze strony wychowawc�w jak i rodzic�w. Zewn�trzna ingerencja w intymno�� seksualn� cz�owieka w okresie dojrzewania by�aby dla niego g��bokim zranieniem. St�d te� istot� wychowania do integracji seksualnej w okresie dzieci�stwa i dojrzewania jest wychowanie do odpowiedzialno�ci za siebie i za innych. Ka�de wychowanie seksualne, kt�re nie zawiera�oby wychowania do odpowiedzialno�ci, by�oby jedynie instrukcj� seksualn�, a nie rzeczywistym wychowaniem. Wychowanie seksualne jest tak�e wychowaniem do kierowania si� okre�lonymi normami moralnymi. St�d te� obejmuje r�wnie� kszta�towanie sumienia cz�owieka do w�a�ciwej oceny wszystkich prze�y� i odczu� seksualnych. Wydaje si�, i� po okresie dojrzewania nale�y m�odemu cz�owiekowi zostawi� inicjatyw� w doborze informacji seksualnych, kt�re s� mu potrzebne w jego sytuacji egzystencjalnej. W miar� wchodzenia w relacj� narzecze�sk�, p�niej ma��e�sk� pojawiaj� si� potrzeby coraz g��bszej i bardziej szczeg�owej informacji seksualnej, kt�rej m�ody cz�owiek winien szuka� bez poczucia winy i l�ku. Stopniowo pojawia si� temat inicjacji seksualnej, wsp�ycia seksualnego w ma��e�stwie, rodzicielstwa. Pytania te przekraczaj� jednak ramy tej pracy. `nv `tc 4. Trudno�ci rodzic�w� w wychowaniu seksualnym� swoich dzieci `tc Najpierw s� to trudno�ci wynikaj�ce z osobistych trudno�ci seksualnych samych rodzic�w. Im bardziej poranione bywaj� ich postawy i zachowania seksualne, tym wi�ksze b�d� oni mieli trudno�ci w wychowaniu seksualnym swoich dzieci. "Najwa�niejsz� metod� wychowania seksualnego jest metoda wp�ywu osobistego, gdzie w�asne, autentyczne �wiadectwo odgrywa ogromn� rol�. W�a�nie dlatego mi�dzy innymi tak wielu rodzic�w ma trudno�ci w wychowaniu seksualnym swoich dzieci. Stoj� temu na przeszkodzie nie tylko ma�e wiadomo�ci, lecz tak�e cz�sto zdeformowane pogl�dy i nie uporz�dkowane �ycie p�ciowe. Dlatego nie mog� da� autentycznego �wiadectwa." (J. Neugebauer, "Cele wsp�czesnego wychowania seksualnego", w: "Pro i contra w planowaniu rodziny, w wychowaniu seksualnym", praca pod redakcj� M. Kozakiewicza, Ksi��ka i Wiedza, Warszawa 1989, s. 114.) Do wychowania seksualnego dzieci potrzebna jest wi�c rodzicom ogromna przejrzysto�� osobowa, kt�rej cz�ci� jest tak�e przejrzysto�� w sprawach seksualnych. W wychowaniu seksualnym istniej� jednak�e trudno�ci, kt�re s� niezale�ne od postawy samych rodzic�w. Typ "codziennej kultury" (telewizja, publikacje, reklamy), w kt�rej �yjemy, jest mocno naznaczony bod�cami seksualnymi. One oddzia�ywuj� na dzieci. Niemal�e na ka�dym kroku dziecko spotyka si� z lansowaniem dezintegracyjnego podej�cia do spraw seksualnych, tzn. takiego, kt�re oddziela do�wiadczenia erotyczne od do�wiadczenia mi�o�ci. Ma to oczywi�cie du�y wp�yw na �wiadomo�� dziecka i na jego osobiste podej�cie do w�asnej seksualno�ci. Dziecku potrzebne jest w�wczas bardzo mocne oparcie emocjonalne rodzic�w, po��czone jednocze�nie z ich �wiadectwem �ycia warto�ciami moralnymi. Tylko w ten spos�b mo�e zdoby� ono przeciwwag� dla takiej wizji seksu i obroni� si� przed bombardowaniem go nieustannymi bod�cami seksualnymi. Oparcie w rodzicach pozwala zakwestionowa� "powszechne przekonanie" lansowane w �rodkach masowego przekazu jak r�wnie� w �rodowisku r�wie�nik�w, �e seksualno�� cz�owieka jest najpierw miejscem zabawy i rozrywki. Inna trudno��, jak� spotykaj� rodzice w wychowaniu swoich dzieci, polega na g��boko zakorzenionym jeszcze w Polsce pruderyjnym, represyjnym i l�kowym podej�ciu do seksualno�ci. Nie funkcjonuj� u nas wypracowane i utrwalone wzory wychowania seksualnego. Rodzice, kt�rzy dzisiaj wychowuj� swoje dzieci, cz�sto sami nie otrzymali praktycznie �adnego wychowania seksualnego i musz� dopiero sami tworzy� jego model. St�d te� nie nale�y si� gorszy� ani te� dziwi� bezradno�ci wielu rodzic�w wobec wychowania seksualnego dzieci, ale pomaga� im w tym nie�atwym zadaniu. Rodzice winni by� jednak g��boko przekonani, i� ich wysi�ek dotyczy nie tylko ich dzieci, ale tak�e dalszych pokole�. Je�eli bowiem rozpoczn� integralnie rozumiane wychowanie seksualne swoich dzieci, to mo�e si� sta� ono dobr� tradycj� w ich rodzinie. Dobre wychowanie seksualne dzieci sprawia, i� rodzice maj� po�redni wp�yw tak�e na wychowanie wnuk�w. Aby przekona� rodzic�w do podj�cia trudu wychowania seksualnego swoich dzieci, trzeba tak�e przypomina� im, ile niepokoju, l�ku i cierpienia do�wiadczyli oni sami w okresie dzieci�stwa i m�odo�ci z powodu braku wychowania w tym zakresie. Trudno�ci� mo�e by� r�wnie� brak w Polsce g��bokich, ale pisanych prostym i zrozumia�ym j�zykiem opracowa�, kt�re ukazywa�yby �cis�e zwi�zki pomi�dzy seksualno�ci� a sfer� emocjonaln� i duchow� cz�owieka. Rodzice chc�c rzeczywi�cie przekaza� swoim dzieciom nie tylko informacj�, ale pe�ne wychowanie seksualne, musz� sami zainteresowa� si� troch� szerzej i g��biej t� problematyk�. Najwi�ksz� trudno�ci� w wychowaniu seksualnym, o kt�rej ju� wspomina�em, ale kt�r� chcia�bym w spos�b szczeg�lny podkre�li�, napotykaj� rodzice wtedy, kiedy nie posiadaj� emocjonalnego kontaktu ze swoimi dzie�mi. Brak atmosfery serdeczno�ci i g��bokiego zainteresowania ca�ym ich �yciem sprawia, i� nie otworz� si� one przed swoimi rodzicami w tej jednej dziedzinie. Z ogromn� podejrzliwo�ci� b�d� przyjmowa� przekazywane im informacje, instrukcje czy zach�ty. Je�eli dziecko jest wychowywane metod� "kija i marchewki" - metod� kary i nagrody, nie b�dzie w stanie m�wi� szczerze o swoich odczuciach, niepokojach, potrzebach czy problemach seksualnych. Dziecko b�dzie bowiem obawia� si� "kary emocjonalnej", czyli negatywnego spojrzenia rodzic�w na siebie. S�dz�, i� w�a�nie w braku szczerych, g��bokich wi�zi emocjonalnych nale�y upatrywa� jedn� z g��wnych przyczyn braku wychowania seksualnego w rodzinach. Wychowanie seksualne dzieci domaga�oby si� przede wszystkim g��bokiego rachunku sumienia rodzic�w, na jakich zasadach w og�le wychowuj� swoje dzieci. Wychowanie seksualne dziecka jest najlepszym "papierkiem lakmusowym" ca�ego wychowania. Ujmuj�c problem og�lnie mo�emy powiedzie�, i� wychowanie seksualne domaga si� po��czenia dwu postaw: z jednej strony nale�nej dziecku opieki, czuwania nad nim, jakiej� formy ograniczonej kontroli; z drugiej za� dawania mu wolno�ci w tym zakresie, w jakim jest mu ona potrzebna, na ile potrafi ono j� unie�� i na sw�j wiek realizowa�. Pe�ne wychowanie seksualne jest niemo�liwe zar�wno wtedy, gdy rodzice z jednej strony pr�buj� dziecko kontrolowa� we wszystkich jego zainteresowaniach, gestach, pragnieniach i potrzebach seksualnych, jak te� w�wczas, kiedy zrzucaj� ca�y ci�ar kszta�towania jego w�asnej seksualno�ci wy��cznie na nie. Dziecko jest zbyt s�abe, aby mog�o unie�� ci�ar w�asnego wychowania seksualnego bez pomocy rodzic�w i wychowawc�w. Brak tej rodzicielskiej lub wychowawczej pomocy zwykle sprawia, i� seksualno�� dziecka rozwija si� bardzo przypadkowo. Wiele negatywnych wp�yw�w i osobistych b��d�w - wprawdzie ma�o �wiadomych, ale maj�cych jednak powa�ne nieraz konsekwencje - sprawia, i� dziecko nierzadko wchodzi w okres dojrzewania bardzo poranione seksualnie. Okres ten zwykle pog��bia i utrwala to poranienie. Bez d�u�szej i powa�nej pomocy terapeutycznej, szanse na udane �ycie ma��e�skie i rodzinne s� w�wczas bardzo ma�e. Seksualno�� cz�owieka jest dziedzin� bardzo wa�n�, ale jednocze�nie ogromnie delikatn� i trudn�. Dlatego w�a�nie konieczne jest udzielenie pomocy dziecku w jego rozwoju seksualnym. Otrzymanie tej pomocy jest podstawowym prawem dziecka. Obowi�zkiem za� rodzic�w jest udzielenie jej w tym wymiarze, w jakim jej potrzebuje. I chocia� wychowawcy powinni wspiera� rodzic�w, to jednak "rodzina jest najbardziej odpowiednim �rodowiskiem do zapewnienia stopniowego wychowania seksualnego. Ona posiada pewien �adunek afektywny, umo�liwiaj�c, bez ura�enia, akceptacj� najbardziej delikatnej dziedziny i jej harmonijnego w��czenia w osobowo�� zr�wnowa�on� i bogat�." ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 48.) `tc 5. Trudno�ci dzieci� w rozmowach z rodzicami� na tematy seksualne `tc "Dlaczego rodzice nie chc� rozmawia� ze swoimi dzie�mi o sprawach seksualnych, o sprawach ich dojrzewania?" - pyta ch�opiec w ankiecie. Najpierw mo�e dlatego, i� nie znaj�c procesu rozwoju psychoseksualnego swoich dzieci, nie s� �wiadomi takiej potrzeby. Zdarza si�, i� ca�e wychowanie dziecka ogranicza si� do koncentracji na sprawach zewn�trznych. Do�� cz�sto rodzice zapewniaj�c dziecku �rodki materialne, minimum troski o jego zdrowie i zewn�trzne dobre samopoczucie, bardzo ma�o interesuj� si� jednak tym, co dziecko prze�ywa i czego wewn�trznie do�wiadcza. Rodzice s� nieraz tak g��boko zaj�ci swoimi nierozwi�zanymi konfliktami wewn�trznymi, kt�re ujawniaj� si� tak�e w ich konfliktach ma��e�skich, i� nie s� w stanie zauwa�y� emocjonalnych potrzeb i pragnie� swoich dzieci. W rozwoju emocjonalnym dziecko jest w�wczas praktycznie pozostawione sobie samemu. Zaj�ci swoimi problemami rodzice nierzadko pomniejszaj� problemy dziecka, uwa�aj�c je za przesadzone lub niewa�ne. Szczeg�lnie w�wczas, kiedy zapewnienie �rodk�w materialnych dziecku nie jest spraw� �atw� oraz kiedy sami rodzice prze�ywali w dzieci�stwie takie braki, mog� uwa�a�, �e dziecko powinno by� szcz�liwe i zadowolone z �ycia, poniewa� "ma wszystko". Stosunkowo cz�sto rodzice nie rozmawiaj� ze swoimi dzie�mi o sprawach seksualnych tak�e dlatego, i� sami do�wiadczaj� obaw i l�k�w w tej dziedzinie. Ich negatywne spojrzenie na sprawy seksualne sprawia, i� maj� oni wra�enie, �e nie wypada m�wi� "o tym" g�o�no. Za t� obaw� kryje si� nieraz urazowy stosunek do ich w�asnej seksualno�ci. Wielu rodzic�w nie�wiadomych problemu s�dzi, i� rozmowa z dzie�mi na tematy seksualne by�aby gorszeniem dziecka. Inn�, by� mo�e nieco rzadsz�, przyczyn� braku rozm�w rodzic�w z dzie�mi na tematy seksualne mo�e by� fakt niedoceniania, czy mo�e wprost banalizowania wychowania seksualnego. Zdarza si� bowiem, i� rodzice traktuj� sprawy seksualne jako naturaln�, cho� marginaln� spraw� ich �ycia, kt�rej nie warto po�wi�ca� wi�cej uwagi. Zdarza si� to szczeg�lnie rodzicom, kt�rzy cho� nie otrzymali wyra�nego wychowania seksualnego, to jednak wzrastali w atmosferze pozytywnego stosunku do spraw seksualnych. Ograniczone bod�ce seksualne okresu dzieci�stwa i dojrzewania sprawi�y, i� nie prze�ywali by� mo�e w tej dziedzinie jakich� szczeg�lnych trudno�ci. Te swoje pozytywne do�wiadczenia mog� oni nie�wiadomie przenosi� na w�asne dzieci. Tacy rodzice winni jednak uwzgl�dni�, i� atmosfera spo�eczna, w kt�rej wychowuj� si� ich dzieci, jest zupe�nie inna. Dziecko nara�one jest dzisiaj na mocne bod�ce seksualne tak ze strony doros�ych jak i r�wie�nik�w. Bod�c�w tych cz�sto nie jest w stanie zintegrowa� bez wyra�nej pomocy doros�ych. Trudno�ci dzieci w rozmowach ze swoimi rodzicami na tematy seksualne b�d� zwykle wyp�ywa� z szerszych i g��bszych trudno�ci, jakie ma dziecko w stosunku do rodzic�w. Dziedzina seksualna jest jedn� z dziedzin �ycia. Tematy seksualne s� jednym z temat�w, o kt�rych dziecko mo�e rozmawia�. Niew�tpliwie pierwsz� i najwa�niejsz� trudno�ci� dzieci w rozmowach z rodzicami, o kt�rej ju� wspominali�my, jest brak g��bszego kontaktu uczuciowego, a w konsekwencji brak pe�nego zaufania do rodzic�w. Je�eli dziecko spotyka si� z ci�g�� podejrzliwo�ci� rodzic�w, pewnym ch�odem uczuciowym lub te� przeciwnie ze zbytni� ich zaborczo�ci� emocjonaln�, w�wczas pr�by nawi�zania rozm�w na tematy seksualne b�d� praktycznie niemo�liwe. Takie pr�by dziecko mo�e odbiera� jako ch�� kontrolowania go w tej bardzo intymnej dla niego dziedzinie. W spos�b odruchowy przyjmie wi�c postaw� obronn�. Dzieci w okresie dorastania maj� trudno�ci w rozmowie z rodzicami na tematy seksualne tak�e w�wczas, kiedy zaczynaj� dostrzega�, �e brak im odpowiedniego wykszta�cenia, pewnej kultury �ycia, poziomu duchowego. Dziecko mo�e przeczuwa�, �e rodzice po prostu nie zrozumiej� jego problem�w. Je�eli dziecko dostrzega zbytnie uproszczenia wielu innych wa�nych problem�w �yciowych, pewn� powierzchowno�� uczuciow� i duchow�, w�wczas mo�e mie� wra�enie, i� nie warto zaczyna� rozmowy "z nimi" na "te tematy". Szczeg�lnie w�wczas, kiedy wyczuje, i� informacje i opinie rodzic�w na tematy seksualne oparte s� o ich w�asne, niedojrza�e do�wiadczenia w dziedzinie seksualnej, w�wczas nie b�dzie mia�o zaufania do dawanych mu rad czy te� przekazywanych informacji. Wielu m�odych ludzi czuje si� zra�onych do starszego pokolenia, w tym tak�e do rodzic�w, za ich postaw� mniejszej czy wi�kszej nieszczero�ci, a nawet pewnego zak�amania i ob�udy. M�odzi ludzie, jako bystrzy obserwatorzy �ycia, �atwo dostrzegaj�, �e z jednej strony doro�li pozwalaj� sobie w dziedzinie seksualnej na wiele nadu�y�, a z drugiej strony moralizuj�, strasz� m�odzie� nieprawdziwymi informacjami oraz "rozdzieraj� szaty", je�eli widz� s�abo�ci i b��dy seksualne swoich dzieci. Starsze pokolenie stwarza nieraz takie wra�enie, jakby problemy seksualne istnia�y tylko w okresie m�odo�ci i jakby posiadali je tylko m�odzi ludzie. Ot� integracja seksualna, dojrza�a mi�o�� w ka�dym stanie �ycia pozostaje problemem od m�odych lat a� do p�nej staro�ci. Je�eli dziecko dostrze�e najmniejsze oznaki podw�jnej moralno�ci u swoich rodzic�w, w�wczas b�dzie zamkni�te na jakiekolwiek pr�by wychowywania go w dziedzinie seksualnej. Wychowanie seksualne m�odego pokolenia by�oby o wiele bardziej szczere, otwarte ze strony doros�ych, gdyby przypomnieli oni sobie w�asne trudno�ci seksualne okresu dzieci�stwa i dojrzewania i gdyby chcieli sobie u�wiadomi�, �e wynika�y one tak�e z braku ich osobistego wychowania seksualnego. Ucz�c si� na w�asnych b��dach, winni pom�c swoim dzieciom odkry� seksualno�� w taki spos�b, aby nie by�a ona najpierw miejscem s�abo�ci i cierpienia, ale sta�a si� sposobem przekazywania mi�o�ci i �ycia. `tc Rozdzia� Iii.� Integralne spojrzenie� na ludzk� seksualno�� `tc `tc A. Istota integracji� seksualnej `tc Aby m�c odpowiedzie� na pytanie, co jest istot� integracji seksualnej, pos�u�ymy si� najpierw poj�ciem integracji G. W. Allporta odnosz�c j� do omawianego zagadnienia - integracji seksualnej. Definicja integracji podana przez Allporta dobrze odpowiada za�o�eniom przyj�tym w ksi��ce tak�e dlatego, i� podkre�la wag� czynnika duchowego i religijnego dla procesu integracji. ("Integracja oznacza proces, w kt�rym wychodz�c od przeciwstawnych sobie impuls�w i pragnie�, dochodzi si� do wzgl�dnej (przybli�onej) sp�jno�ci umys�owej. Nikt nie mo�e powiedzie�: "Zintegruj� moje �ycie" spodziewaj�c si� jednocze�nie, �e znajdzie t� integracj� ju� gotow�. Zazwyczaj integracja jest wynikiem ubocznym r�norodnych sprzyjaj�cych jej form �ycia. Oczywi�cie, nigdy si� nie osi�gnie integracji doskona�ej, ale by mog�a ona by� przynajmniej wzgl�dnie uwie�czona sukcesem, (...) musi uzna� wymagania dojrza�ego sumienia. Wiemy, �e wszystkie zainteresowania o silnym zabarwieniu idealistycznym, d��� do jednoczenia umys�u. Ale zasadniczo, zainteresowanie religijne, b�d�ce najpe�nejszym, jak �adne inne nadaje si� do spe�nienia roli czynnika integruj�cego," G. W. Allport, "The individual an his religion, dz. cyt., s. 92.) `tc 1. Integracja� seksualna w �wietle� poj�cia integracji� u G. W. Allporta `tc a. Allport zauwa�a najpierw, i� "integracja oznacza proces, w kt�rym wychodz�c od przeciwstawnych sobie impuls�w i pragnie�, dochodzi si� do wzgl�dnej (przybli�onej) sp�jno�ci umys�owej". (Tam�e, s. 92�) To stwierdzenie Allporta jest wyj�tkowo prawdziwe w integracji seksualnej. Jest ona bowiem d�ugim procesem jednoczenia "umys�owego - psychicznego" (Przymiotnik "umys�owy" (ang. - mental) u�yty przez Allporta nale�y rozumie� jako "psychiczny", a nie "intelektualny". Por. E. Fromm, "O sztuce mi�o�ci", PIW, Warszawa 1973, s. 45.) "nieuporz�dkowanych uczu�" (�w. Ignacy Loyola, "�wiczenia duchowne", dz. cyt., nr 1.) impuls�w i pragnie� seksualnych i emocjonalnych. W seksualno�ci niedojrza�ej (niezintegrowanej) impulsy fizyczne s� najcz�ciej niesp�jne z impulsami uczuciowymi, za� impulsy uczuciowe przeciwstawiaj� si� "impulsom" - pragnieniom natury duchowej. Istot� integracji seksualnej jest wi�c - u�ywaj�c wyra�enia Allporta przytoczonego w jego ksi��ce "Psychologia osobowo�ci - unitas multiplex" (G. W. Allport, "Psicologia della personalita", dz. cyt., s. 320.), wielo�� w jednym. Integracja seksualna, to jednoczenie sfery genitalnej, uczuciowej i duchowej w "jedno do�wiadczenie mi�o�ci". Znany w�oski profesor psychiatrii, Ch. Trabucchi, stwierdza, i� dojrza�a "seksualno�� ludzka oparta jest na harmonii; kt�ra nie wyklucza ani instynktu, ani te� uczucia, ale instynkt i uczucie integruje i podporz�dkowuje woli o�wieconej, �wiadomej cel�w i warunk�w, kt�rymi charakteryzuje si� akt ludzki." (Ch. Trabucchi, "Curare la psiche elevando lo spirito", Queriniana, Brescia 1988, s. 142.) b. Integracja seksualna - jak zreszt� ka�dy inny rodzaj integracji - nie jest jednak rzeczywisto�ci�, kt�r� cz�owiek otrzymuje w gotowej postaci, ale jest ona raczej jego zadaniem. Allport w swojej definicji integracji odziera ze z�udze� tych, kt�rzy pragn� prowadzi� uporz�dkowane, dojrza�e �ycie, ale nie podejmuj� pracy nad sob�: "Nikt nie mo�e powiedzie�: "Zintegruj� moje �ycie" spodziewaj�c si� jednocze�nie, �e znajdzie t� integracj� ju� gotow�." (G. W. Allport, "The individual an his religion", dz. cyt., s. 92.) Integracja seksualna, podporz�dkowywanie "instynktu i uczucia o�wieconej woli" (Ch. Trabucchi, "Curare la psiche elevando lo spirito", dz. cyt., s. 142.) dokonuje si� wi�c dzi�ki wysi�kowi i ofiarnemu zaanga�owaniu cz�owieka w miar� jego wzrastania emocjonalnego i duchowego. c. Allport zauwa�a dalej, i� "integracja jest zazwyczaj wynikiem ubocznym r�norodnych sprzyjaj�cych jej form �ycia" (G. W. Allport, "The individual an his religion", dz. cyt., s. 92.). Jest to kolejne donios�e stwierdzenie dla integracji seksualnej. Nie dochodzi si� do niej bowiem poprzez bezpo�rednie zajmowanie si� sfer� seksualn� jako tak�, ale poprzez "sprzyjaj�ce (integracji) sposoby �ycia". "Odpowiednie" - "sprzyjaj�ce" integracji seksualnej "formy �ycia", to najpierw atmosfera wzajemnej mi�o�ci pomi�dzy samymi rodzicami oraz rodzicami a dzieckiem, a nast�pnie postawa odpowiedzialno�ci i zaanga�owania m�odego cz�owieka we w�asny rozw�j duchowy i emocjonalny. d. Allport stwierdza dalej w swojej definicji integracji: "Oczywi�cie nigdy si� nie osi�gnie integracji doskona�ej." Niemiecki pisarz, Von Herder, powie natomiast, i� "cz�owiek nigdy nie jest istot� pe�n�. Jego egzystencja polega na nieustannym stawaniu si�" (G. W. Allport, "Psicologia della personalita) dz. cyt., s. 320.). Takie stwierdzenia w odniesieniu do integracji seksualnej posiadaj� wa�ne znaczenie duchowe. W�a�nie fakt, i� cz�owiek nie mo�e "na ziemi" osi�gn�� doskona�ej integracji, otwiera go na rzeczywisto�� pozaziemsk�. Seksualno��, rozumiana w sensie najg��bszym, jest nie tylko "miejscem" g��bokich relacji mi�dzyludzkich, ale tak�e "miejscem" spotkania z Bogiem. Nasza wi� z Nim r�wnie� naznaczona jest nasz� seksualno�ci�. Wychowanie do integracji seksualnej nie jest wi�c tylko wychowaniem do dojrza�ej ludzkiej mi�o�ci, ale tak�e do mi�o�ci w wymiarze duchowym. Stwierdzenie Allporta, �e "nigdy nie osi�gnie si� integracji doskona�ej", nie musi wi�c posiada� charakteru negatywnego, ale - wprost przeciwnie - mo�e otwiera� cz�owiekowi perspektyw� Boskiej mi�o�ci. e. W swojej definicji integracji Allport wskazuje tak�e na rzeczywisto�� "dojrza�ego sumienia" oraz "zainteresowanie religijne" jako zasadniczy fundament integracji: "Aby (integracja) mog�a by� przynajmniej wzgl�dnie uwie�czona sukcesem, (...) musi uzna� wymagania dojrza�ego sumienia. (...) Zainteresowanie religijne, b�d�ce najpe�niejszym, jak �adne inne nadaje si� do spe�nienia roli czynnika integruj�cego" (G. W. Allport, "The individual an his religion", dz. cyt., s. 92.). Ka�dy proces integracyjny musi posiada� sw�j zwornik, o�, wok� kt�rej jest on dokonywany. Zwornikiem dla integracji seksualnej w naszym rozumieniu jest do�wiadczenie religii chrze�cija�skiej, kt�re odwo�uje si� zar�wno do "praw natury", kt�re cz�owiek mo�e sam odkry�, jak te� do Objawienia Bo�ego interpretowanego przez Magisterium Ko�cio�a. St�d te� wychowanie do integracji seksualnej, rozumiane w sensie najpe�niejszym, b�dzie tak�e w jakim� sensie wychowaniem religijnym. `tc 2. Pocz�tkowe etapy� integracji seksualnej� w okresie dzieci�stwa� i dojrzewania `tc Pierwszym etapem integracji seksualnej jest identyfikacja, to�samo�� seksualna. Dokonuje si� ona poprzez spotkanie z wzorem identyfikacji, kt�re polega przede wszystkim na bezwarunkowej akceptacji nie tylko sfery seksualnej, ale ca�ej swojej osobowo�ci. W ten spos�b spontanicznie rodzi si� g��bokie "emocjonalne przekonanie" (zar�wno na poziomie �wiadomo�ci jak i pod�wiadomo�ci) o "byciu m�czyzn�" - "byciu kobiet�". Drugim podstawowym etapem integracji seksualnej, kt�ry przychodzi w okresie dojrzewania, jest �wiadomy wyb�r obiektu seksualnego. Je�eli w okresie poprzedzaj�cym dojrzewanie dokona�a si� pe�na identyfikacja seksualna, w�wczas wyb�r obiektu seksualnego (dla ch�opca wyb�r dziewczyny, dla dziewczyny wyb�r ch�opca) jest czym� spontanicznym i naturalnym. Najcz�ciej w�a�nie okres dojrzewania ukazuje rzeczywiste rozmiary braku identyfikacji seksualnej, kt�ra wprost uniemo�liwia lub te� tylko utrudnia prawid�owy wyb�r obiektu seksualnego. Dalszym podstawowym elementem integracji seksualnej jest po��czenie sfery seksualnej ze sfer� emocjonaln� i duchow�. Dzi�ki integracji seksualnej p�ciowo�� cz�owieka mo�e zaj�� w �yciu ludzkim to miejsce, kt�re jej si� nale�y ze wzgl�du na wpisane w ni� prawa Bo�e (biologiczne, psychologiczne, duchowe) oraz ze wzgl�du na dokonany wyb�r stanu �ycia. To w�a�nie dzi�ki integracji seksualno�� cz�owieka nie jest ani bo�kiem, wok� kt�rego musi kr�ci� si� ca�e �ycie, ani te� "brzydk� spraw�", przed kt�r� trzeba si� nieustannie broni�. Seksualno�� zajmuje swoje "sz�ste miejsce" w ludzkim �yciu, miejsce przyznane jej przez Boga w hierarchii Bo�ych przykaza�. `tc 3. Co jest istot�� seksualno�ci cz�owieka? `tc Integracja seksualna rozwa�ana na gruncie chrze�cija�skim zak�ada odpowiednie rozumienie ludzkiej seksualno�ci. Zauwa�my najpierw, i� samo s�owo "seksualno��" (Z j�zyka �aci�skiego "sexus" (rodzaj, p�e�).) wskazuje na prosty fakt bycia m�czyzn� lub kobiet�. "Stworzy� wi�c B�g cz�owieka na sw�j obraz, na obraz Bo�y go stworzy�: stworzy� m�czyzn� i niewiast�. Po czym B�g im b�ogos�awi�, m�wi�c do nich: "B�d�cie p�odni i rozmna�ajcie si�, aby�cie zaludnili ziemi�..." (...) A B�g widzia�, �e wszystko, co uczyni�, by�o bardzo dobre (Rdz 1, 27 - 28. 31�). Seksualno�� sama w sobie jest wi�c - zgodnie z zamiarem Stw�rcy - bardzo dobra. Ludzkiej seksualno�ci nie mo�na traktowa� jak "sprawy brzydkiej, brudnej, nieczystej". Jest ona bowiem zamierzona przez Boga i winna by� przyj�ta przez cz�owieka jako dar pi�kny i dobry. Istot� seksualno�ci ludzkiej jest otwarcie si� na "drugiego". Seksualno�� jest w�a�nie miejscem otwarcia na mi�o�� - miejscem przyjmowania i dawania siebie. Nie chodzi jedynie o otwarcie si� m�czyzny na kobiet� i kobiety na m�czyzn�, ale chodzi o otwarcie maj�ce wymiar bardziej powszechny - jest to otwarcie na ka�d� mi�o��. Istota ludzkiej p�ciowo�ci daleko przekracza fizyczne zjednoczenie seksualne kobiety i m�czyzny. (Jan Pawe� Ii w "Li�cie do Rodzin" stwierdza, i� Bo�e Objawienie odkrywa "w ludzkiej seksualno�ci bogactwo osoby, kt�ra znajduje sw� prawdziw� warto�� w rodzinie i wyra�a swoje g��bokie powo�anie r�wnie� w dziewictwie oraz celibacie dla Kr�lestwa Bo�ego". "List do Rodzin", nr 19.) W�a�nie dlatego sama fizyczna aktywno�� seksualna nie stanowi nigdy kryterium integracji seksualnej. "Bogate" fizyczne �ycie seksualne, prowadzone nieraz z wielu partnerami, �wiadczy raczej o braku takiej integracji. Akt seksualny jest tylko jednym ze sposob�w wyra�ania jedno�ci, kt�ry zak�ada wcze�niejsze osi�gni�cie jedno�ci w wymiarze emocjonalnym i duchowym." ("P�ciowo�� okre�la m�czyzn� i kobiet� nie tylko w p�aszczy�nie fizycznej, ale tak�e psychicznej i duchowej, znacz�c ka�de z nich odmiennym wyrazem. Taka r�norodno��, zwi�zana z dope�nieniem si� wzajemnym obu p�ci, w pe�ni odpowiada Bo�emu zamys�owi, wed�ug powo�ania, do kt�rego ka�dy jest wezwany." "Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 5.) Pe�na, integralnie rozumiana seksualno��, realizuje si� tak�e na p�aszczyznach: uczuciowej, intelektualnej, duchowej. Na ka�dej z nich dokonuje si� dawanie i przyjmowanie mi�o�ci. Ka�da z nich naznaczona jest ludzk� p�ciowo�ci�. Seksualno�� w sensie �cis�ym, osi�ga swoj� g��bi� dopiero wtedy, kiedy jedno�� erotyczna zostaje przygotowana i poprzedzona jedno�ci� uczuciow� i duchow�. Duchowo�� chrze�cija�ska zakorzeniona w Biblii patrzy na seksualno�� cz�owieka w spos�b integralny. Pozytywna ocena fizycznej sfery seksualnej cz�owieka wynika w�a�nie ze zintegrowania jej ze sfer� emocjonaln� i duchow�. Poj�cie integracji seksualnej chroni nas przed traktowaniem ludzkiego cia�a wraz z jego genitalno�ci� przede wszystkim jako symbolu ludzkiej s�abo�ci i u�omno�ci. "Cia�o (bowiem) o tyle, o ile jest seksualne, wyra�a powo�anie cz�owieka (...) do mi�o�ci i wzajemnego daru z siebie samego. Cia�o wreszcie wzywa m�czyzn� i kobiet� do spe�nienia ich podstawowego powo�ania, do p�odno�ci" Seksualno�� nie powinna by� rozumiana najpierw jako miejsce ograniczono�ci cz�owieka. Trzeba j� przyj�� jako bogactwo cz�owieka, kt�re pozwala mu wej�� w relacj� z Drugim: z cz�owiekiem i z Bogiem. Chrze�cijanin winien odkry� seksualno�� jako miejsce spotkania, miejsce �ycia. "Dynamika seksualna uzdalnia nas do wychodzenia z w�asnej izolacji i otwierania si� na drug� osob�. Jest to dynamika ukierunkowana na mi�dzyosobow� komunikacj�" (W. Fija�kowski, K. Neugebauer, A. Stelmaszczyk, "Nowe spojrzenie na erotyzm cz�owieka. Dar jedno�ci", ODiSS, Warszawa 1988, s. 7.). Jest prawd�, �e ludzka seksualno�� posiada swoje ograniczenia oraz �e mo�e by� r�wnie� miejscem s�abo�ci i grzechu cz�owieka. Przesadne i jednostronne podkre�lanie negatywnej strony seksualno�ci prowadzi jednak do niedoceniania tego szczeg�lnego daru Bo�ego. Spojrzenie na ludzkie cia�o niemal wy��cznie w kategoriach u�omno�ci i niebezpiecze�stwa grzechu, z jakim spotykali�my si� nierzadko w przesz�o�ci, prowadzi�o do negatywnego oceniania seksualno�ci jako takiej. Spojrzenie to zubo�a nie tylko ludzk� p�ciowo��, ale ca�� osobowo�� cz�owieka. Dzi�ki wychowaniu do integracji seksualnej cia�o cz�owieka z jego p�ciowo�ci� mo�e sta� si� miejscem wzajemnego "objawiania si� os�b", miejscem najg��bszego wzajemnego poznania. Poprzez postawy, spojrzenia, s�owa, poprzez wyraz twarzy lub inne gesty cia�a cz�owiek "objawia si�" drugiemu. Dzi�ki nim kobieta i m�czyzna mog� si� "pozna�". Z zamierzenia Bo�ego dzia�anie erotyczne jest najg��bszym i najbardziej anga�uj�cym sposobem wzajemnego objawiania si� sobie m�czyzny i kobiety. W dawniejszych przek�adach pierwsze wspomniane w Biblii zbli�enia m�czyzny i kobiety (por. Rdz 4, 1-2�) by�o okre�lone jako "poznanie". "Mo�na w tym widzie� ub�stwo archaiczne j�zyka, kt�remu brakowa�o wi�kszej liczby wyra�e� na okre�lenie zr�nicowanych fakt�w. Tym niemniej pozostaje rzecz� znamienn�, i� sytuacja, w kt�rej "m�czyzna i jego �ona ��cz� si� ze sob� tak �ci�le, �e staj� si� jednym cia�em", zosta�a okre�lona jako "poznanie". (Jan Pawe� Ii, "M�czyzn� i niewiast� stworzy� ich. Odkupienie cia�a a sakramentalno�� ma��e�stwa", Rzym 1986, s. 69-70.) To w�a�nie "wzajemne objawianie si� sobie", "wzajemne poznanie" m�czyzny i kobiety staje si� �r�d�em nowego �ycia. `tc 4. Seksualno�� jako� zadanie cz�owieka `tc Daru ludzkiej seksualno�ci cz�owiek nie otrzymuje jednak w gotowej, dojrza�ej, zintegrowanej formie. Dar ten jest jednocze�nie naszym zadaniem. Obowi�zkiem jest piel�gnowanie tego daru, rozwijanie go dla w�asnego dobra oraz dla dobra innych. Dla wielu m�odych ludzi wychowanie do integracji seksualnej winno si� rozpocz�� od uczenia si� pozytywnego patrzenia na ludzk� seksualno��. Nierzadko bowiem w przesz�o�ci seksualno�� by�a odbierana najpierw jako sfera "nieczysta", jako co� "zakazanego", co trzeba wykrada� Bogu za cen� grzechu. Jeszcze dzisiaj w �wiadomo�ci wielu istnieje alternatywa: sprzeciwi� si� Bogu i szuka� seksualnego doznania albo te� podda� si� Bogu d�awi�c i niszcz�c w sobie wszelkie odczucia i pragnienia seksualne. Wydaje im si�, �e B�g sprzeciwia si� rado�ci korzystania z ludzkiej seksualno�ci; co wi�cej, �e jest On zazdrosny o przyjemno�� seksualn� cz�owieka. St�d prze�ywaj� oni w�asn� seksualno�� nieraz z ci�kim poczuciem winy. "Je�eli seks jest spraw� pi�kn�, to dlaczego doro�li tak niech�tnie o tej sprawie m�wi�?" - pyta w ankiecie pewien m�ody cz�owiek. B�g stworzy� cz�owieka z jego seksualno�ci� dlatego, �eby - w ramach praw wpisanych w ten dar - korzysta� z niej dla swojego dobra oraz dla dobra innych. Obowi�zkiem cz�owieka jest najpierw pozna� te prawa i dostosowa� si� do nich. Jednym za� z g��wnych praw ludzkiej seksualno�ci jest jej integralno��, czyli �cis�e powi�zanie sfery erotycznej z emocjonaln� i duchow�. Prawa rz�dz�ce seksualno�ci� cz�owieka, szczeg�lnie za� integralno�� spojrzenia na ni�, gwarantuje dopiero pe�cie i dojrza�e korzystanie z niej. Seksualno�� nie jest miejscem "taniej" rozrywki i zabawy. Niedostosowanie si� do praw rz�dz�cych p�ciowo�ci� godzi najpierw nie w Boga, ale w samego cz�owieka. Nadu�ycia seksualne, zw�aszcza powa�ne, s� �r�d�em g��bokich cierpie�. `tc 5. Trzy przejawy� ludzkiej seksualno�ci `tc Mo�emy w zasadzie m�wi� o trzech przejawach ludzkiej seksualno�ci: zjednoczenie uczuciowe, zjednoczenie fizyczne, rodzicielstwo (ojcostwo i macierzy�stwo). Integracja seksualna ma miejsce w�wczas, kiedy wszystkie trzy przejawy seksualno�ci zachodz� na siebie wspomagaj�c i dope�niaj�c si� wzajemnie. Pierwszym zasadniczym przejawem seksualno�ci cz�owieka jest jego t�sknota "za bliskim", "ci��enie" ku osobie p�ci przeciwnej, kt�re budzi si� ju� w okresie dojrzewania. Ch�opiec w swoim zainteresowaniu uczuciowym szuka dziewczyny, a dziewczyna ma w sobie g��bok� potrzeb� bycia przedmiotem zainteresowania. Ta wzajemna t�sknota za sob�, fascynacja sob�, wzajemne pragnienie siebie, w swej pocz�tkowej fazie nie jest jeszcze zwi�zane z pragnieniem dzia�ania erotycznego. W okresie dojrzewania ch�opiec zakochany w dziewczynie my�li o niej; t�skni za ni�, szuka z ni� kontaktu w spos�b seksualnie bezinteresowny. Ma to miejsce szczeg�lnie w�wczas, kiedy nie jest on jeszcze rozbudzony seksualnie przez uprzednie do�wiadczenia seksualne. Tym bardziej dziewczyna zakochana w ch�opcu nie szuka najpierw fizycznego dzia�ania seksualnego. Sfera genitalna w tym okresie wyra�nie schodzi na dalszy plan. Liczy si� przede wszystkim wzajemne "poznanie" uczuciowe. Ten pierwszy okres wzajemnej uczuciowej t�sknoty za sob�, okres zakochania, jest bardzo wa�ny, gdy� tu w�a�nie dokonuje si� proces integracji seksualnej: wi�zanie uczucia mi�o�ci z dzia�aniem seksualnym oraz wi�zanie dzia�ania seksualnego z wzajemn� odpowiedzialno�ci� za siebie. Odpowiedzialno�� "za drugiego" to tak�e odpowiedzialno�� za "nowe �ycie". To w�a�nie mi�o�� i odpowiedzialno�� ka�e zakochanym czeka� na pe�ne wsp�ycie seksualne a� do momentu zawarcia trwa�ego zwi�zku, ma��e�stwa. Ma��e�stwo jedynie daje bowiem pe�ne poczucie bezpiecze�stwa wszystkim: zakochanym i ich dziecku. Samo dzia�anie seksualne, zespolenie fizyczne jawi si� jako naturalna konsekwencja g��bokiej jedno�ci uczuciowej i duchowej. Wzajemna emocjonalna t�sknota mo�e by� �atwo sp�ycona i zmarnowana przez przedwczesne podejmowanie bezpo�redniego dzia�ania seksualnego. Drugi wymiar ludzkiej seksualno�ci, zespolenie fizyczne, przychodzi jako "naturalne" dope�nienie wymiaru pierwszego - pe�nego zespolenia uczuciowego i duchowego. W ca�o�ci pop�du seksualnego to ci��enie uczuciowe ku sobie z czasem rzeczywi�cie przeradza si� w pragnienie zespolenia erotycznego. Kontakt erotyczny jest postrzegany w�wczas jako wyraz komunikowania sobie wzajemnie uczu� mi�o�ci. Erotyzm staje si� "j�zykiem", przy pomocy kt�rego kochaj�cy si� wyra�aj� sobie swoje wzajemne oddanie. W dojrza�ej, zintegrowanej seksualno�ci nie ma jednak egoistycznej koncentracji na zmys�owych doznaniach. Istot� jest intymne spotkanie os�b. Wsp�ycie seksualne jest istotnym dope�nieniem spotkania emocjonalnego i duchowego. Akt seksualny staje si� w�wczas symbolem prawdziwego, wewn�trznego zjednoczenia (por. Ef 5, 31�). Trzecim wymiarem ludzkiej seksualno�ci, koniecznym do integralnego spojrzenia na ni�, jest do�wiadczenie rodzicielstwa: ojcostwa i macierzy�stwa. Mi�o�� chce dawa� siebie. Z dojrza�ym dzia�aniem seksualnym wi��e si� bezpo�rednio dawanie �ycia. Seksualno��, kt�ra nie uwzgl�dnia tego aspektu, b�dzie zawsze w jaki� spos�b niedojrza�a, niezintegrowana. "Cia�o wzywa m�czyzn� i kobiet� do spe�nienia ich podstawowego powo�ania - do p�odno�ci." ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 24.) Dorastanie do pe�nej m�sko�ci i kobieco�ci, to dorastanie do integrowania tych trzech przejaw�w ludzkiej seksualno�ci. `tc 6. Zasadnicze r�nice� mi�dzy seksualno�ci�� kobiety i m�czyzny `tc W omawianiu spraw seksualnych trzeba podkre�la� ogromne r�nice, jakie istniej� w zainteresowaniach, potrzebach, postawach i zachowaniach seksualnych mi�dzy dziewcz�tami a ch�opcami, kobietami a m�czyznami. "Ja" m�czyzny i "ja" kobiety dopiero poprzez wzajemn� jedno��, mi�o�� i oddanie razem tworz� "my", dla kt�rego "przedwiecznym prawzorem" jest jedno�� i mi�o�� samego Boga. (Boskie "My" jest przedwieczym prawzorem dla ludzkiego "my" - tego przede wszystkim, jakie maj� stanowi� m�czyzna i kobieta stworzeni na obraz i podobie�stwo Boga samego. S�owa |Ksi�gi |Rodzaju zawieraj� prawd� o cz�owieku, kt�rej odpowiada najszerzej rozumiane do�wiadczenie ludzko�ci: cz�owiek jako m�czyzna i kobieta "od pocz�tku" - ca�e �ycie ludzkiej zbiorowo�ci - wsp�lnoty, spo�eczno�ci i spo�ecze�stwa nosz� znami� tej pierwotnej dwoisto�ci. Stanowi o niej m�sko�� i kobieco�� poszczeg�lnych os�b." Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin" nr 6.) Aby m�c stworzy� pe�n� harmoni� w relacji mi�dzyosobowej m�czyzny i kobiety, potrzebna jest g��bsza �wiadomo�� wzajemnego dope�niania si� p�ci poprzez odmienno�� i r�nice. Integracja seksualna domaga si� wzajemnego poznania si� p�ci. Nie chodzi jednak tylko o poznanie r�nic natury fizycznej, ale tak�e emocjonalno-duchowych. Spr�bujmy pokr�tce je opisa�. U dziewcz�t zainteresowanie fizyczn� stron� ludzkiej seksualno�ci przejawia si� w barwach wytonowanych. Dziewczyna, kobieta koncentruje si� bardziej na prze�yciach emocjonalnych. Oczekuje najpierw zainteresowania nie w�asn� seksualno�ci�, ale ca�� swoj� osob�. Oczekuje opieki, troskliwo�ci, mocnego oparcia. Dziewczyna nie oddziela tak �atwo dzia�ania fizycznego od uczucia mi�o�ci. Zwykle spontanicznie ��czy wszelkie gesty i dzia�ania seksualne z do�wiadczeniem uczuciowym. Dzia�anie seksualne odbiera najpierw jako wyraz g��bokiego oddania uczuciowego. W�a�nie dziewczyna - kobieta mo�e i powinna uczy� swojego ch�opca - m�czyzn� ��czenia erotyzmu z g��bokim do�wiadczeniem mi�o�ci. Je�eli dziewczyna jest nie�wiadoma r�nicy w traktowaniu spraw seksualnych pomi�dzy m�czyzn� a kobiet�, mo�e naiwnie uznawa� za "dowody mi�o�ci" wszelkie pr�by nak�aniania jej do fizycznego dzia�ania seksualnego. "Ca�a zewn�trzna konstrukcja cia�a kobiety, jego szczeg�lny kszta�t (...) pozostaj� w �cis�ej ��czno�ci z macierzy�stwem. Biblia z w�a�ciw� sobie prostot� s�awi i czci przez tyle stuleci "�ono, kt�re Ci� nosi�o, i piersi, kt�re ssa�e�" (�k 11, 27�)." (Por. Jan Pawe� Ii, "M�czyzn� i niewiast� stworzy� ich", dz. cyt., s. 74.). Delikatno��, wra�liwo�� cia�a kobiecego predysponuje kobiet� do spe�nienia szczeg�lnego zadania, jakim jest macierzy�stwo. Ze wzgl�du na t� donios�� rol� dziewczyna, posiadaj�ca pewn� dojrza�o�� emocjonaln�, czuje si� bardziej odpowiedzialna za kroki podejmowane w dziedzinie fizycznego dzia�ania seksualnego, gdy� ona pierwsza ponosi jego konsekwencje. Pewnym niebezpiecze�stwem seksualno�ci kobiety mo�e by� jej tendencja do zaw�aszczania emocjonalnego. Kobieta nie panuj�ca nad swoimi potrzebami uczuciowymi staje si� bardzo zach�anna uczuciowo. "Przy os�abieniu lub zboczeniu kobiecego pop�du p�ciowego przeradza si� on w (...) zaborczo��." (E. Fromm, "O sztuce mi�o�ci", dz. cyt., s. 50.). Kobieta zaborcza mo�e ogranicza� i kr�powa� m�czyzn� w jego wolnym dzia�aniu. Zach�anno�� emocjonalna �ony - matki, kt�ra nie zostaje zaspokojona przez m�a - ojca, nierzadko zostaje przenoszona p�niej na dzieci, szczeg�lnie na syna. "Ogl�damy w�wczas tajemn� zmow� mi�dzy matk� a synem i widzimy, jak pomagaj� sobie nawzajem, by oszuka� �ycie. Kt� jest tu winien. Matka czy syn? Przypuszczalnie winni s� oboje." (C, G. Jung, cyt. za: K. Boczkowski, "Homoseksualizm", PZWL, Warszawa 1986, s. 9.). Kobieta zach�anna uczuciowo, kt�ra nie ma dobrego kontaktu ze swoim m�em, a nie kontroluje swojej emocjonalno�ci, mo�e kocha� swoje dzieci mi�o�ci� zaborcz�, ograniczaj�c je w uczeniu si� wolno�ci i korzystaniu z niej. Mo�e ona znacznie utrudnia� czy wr�cz uniemo�liwi� swojemu dziecku "opuszczenie ojca i matki", aby mog�o "zamieszka� ze swoj� �on�", ze swoim m�em (por. Rdz 2, 24�). W�r�d takich uk�ad�w emocjonalnych panuj�cych w rodzinie, wychowanie dzieci do integracji seksualnej b�dzie ogromnie utrudnione. Zach�anno�� emocjonalna kobiety posiadaj�cej ju� doros�e dzieci wyra�a si� w nadmiernej ingerencji w ich �ycie ma��e�skie. Matka, nie�wiadoma swojej zach�anno�ci emocjonalnej, mo�e wchodzi� w spos�b zupe�nie bezwiedny w swoist� rywalizacj�, uczuciow� wa�k� "o swoje dziecko", szczeg�lnie za� "walk� o m�czyzn�" - o syna. W zach�anno�ci emocjonalnej mo�emy odnale�� najg��bsze �r�d�o konfliktu pomi�dzy te�ciow� a synow� lub zi�ciem. Takie matki czyni� to oczywi�cie pod mask� "troski" o "swoje dziecko". Ca�a struktura psychofizyczna m�czyzny jest ukierunkowana w stron� dzia�ania, aktywno�ci, dawania. "Charakter m�ski cechuje zdolno�� do przenikania, kierowania, aktywno��, zdyscyplinowanie i �mia�o��" ( E. Fromm, "O sztuce mi�o�ci", dz. cyt., s. 49.), "logiczne my�lenie i wydawanie obiektywnych s�d�w, zdolno�� do duchowej koncentracji, si�a woli, panowanie nad sob�". (Th. H. Van de Velde, "Zniech�cenie w ma��e�stwie", Wydawnictwo Planeta, Warszawa 1993, s. 53.). Oddawanie siebie w mi�o�ci jest inne u m�czyzny ni� u kobiety. Jest to oddanie si� przez dzia�anie, przez aktywno��. Centrum m�czyzny stanowi skuteczno��, przedsi�biorczo��, wola walki. St�d te� pozytywn� stron� seksualno�ci m�czyzny jest potrzeba dawania siebie przez prac�, opiek�, dzia�ania dla �ony i dzieci. M�czyzna posiada siln� potrzeb� bronienia s�abszych (dziecka, kobiety), bycia oparciem dla osoby, kt�ra mu si� ca�kowicie powierza. To dzi�ki obecno�ci m�czyzny, kobieta i dziecko czuj� si� bezpieczni. M�czyzna - ojciec pomaga dzieciom wyj�� do innych, otworzy� si� na �wiat. Ze wzgl�du na wielk� aktywno�� "m�skiego dawania" (oddawania siebie) jest ono nara�one na powierzchowno��. "Niebezpiecze�stwo kryje si� w przesadzie. Prowadzi ono do ewentualnego zatracenia samego siebie w pracy (...), zaniedbanie �ony, rodziny i innych spraw." (Tam�e, s. 53�) "Poczucie si�y" mo�e przerodzi� si� w "stosowanie si�y" i przemocy. W dziedzinie seksualnej wyra�a si� to w "seksie si�owym", kt�ry oddziela fizyczne dzia�ania od do�wiadczenia mi�o�ci. "Gdy m�skie cechy charakteru s� os�abione, poniewa� m�czyzna w swym rozwoju emocjonalnym pozosta� dzieckiem, pr�buje on zrekompensowa� sobie ten brak przez podkre�lanie swej m�skiej roli wy��cznie w dziedzinie p�ci. Taki w�a�nie jest Don Juan, kt�ry musi udowadnia� swoj� m�sk� t�yzn� w dziedzinie seksualnej, poniewa� nie jest pewny swej m�sko�ci w sensie charakterologicznym." (E. Fromm, "O sztuce mi�o�ci", dz. cyt., s. 50�). Takie mo�e sta� si� nie tylko dzia�anie seksualne, ale ka�de dzia�anie m�czyzny. "Kiedy pora�enie m�sko�ci si�ga dalej, u�ycie si�y staje si� g��wnym wypaczonym substytutem m�sko�ci." (tam�e s. 50�). To w�a�nie oddzielanie fizycznego dzia�ania od mi�o�ci i udowadnianie swojej "m�skiej t�yzny" przez dzia�anie seksualne, czyni m�czyzn� nieodpowiedzialnym za kobiet� oraz za ewentualne nowe �ycie. St�d te� ch�opcy, m�odzi m�czy�ni winni by� �wiadomi niebezpiecze�stwa zatrzymania si� w swoim rozwoju seksualnym na seksualno�ci prymitywnej, szukaj�cej wy��cznie potwierdzenia w�asnej m�sko�ci. Takie traktowanie seksualno�ci uniemo�liwia integralne prze�ywanie mi�o�ci ludzkiej. Mi�o�� wi��e si� z dawaniem, z obecno�ci� kochanej osoby, z ofiarn� trosk� o kochanego cz�owieka. Wyra�a si� tak�e w g��bokim uczuciu szacunku i poczuciu bezpiecze�stwa. Dzia�anie seksualne, zar�wno m�czyzny jak i kobiety, winno by� w�a�nie wyrazem i znakiem prze�ywania mi�o�ci i odpowiedzialno�ci. Ta r�nica w podej�ciu do spraw seksualnych u m�czyzn i kobiet jest bogactwem cz�owieka. Sprawia ona, �e m�czyzna i kobieta uzupe�niaj� si� nie tylko fizycznie, ale tak�e psychicznie, emocjonalnie i duchowo i mog� sobie wzajemnie pomaga� we wzro�cie osobowym. Wzajemny kontakt dziewczyny i ch�opca, kobiety i m�czyzny ogromnie pomaga obu stronom w integrowaniu w�asnej seksualno�ci. Oto pewne przyk�ady takiej wzajemnej pomocy. Je�eli dziewczyna oczekuje opieki, zainteresowania, to w�a�nie u ch�opca budzi si� potrzeba opieku�czo�ci. Kiedy kobieta szuka obrony i oparcia dla siebie i dziecka, to u m�czyzny wyzwala to potrzeb� bronienia s�abszych. Je�eli natomiast ch�opiec ma sk�onno�� do oddzielenia dzia�a� fizycznych od mi�o�ci, to w�a�nie dziewczyna mo�e uczy� go, i� dzia�anie seksualne winno by� zawsze wyrazem mi�o�ci i troski o cz�owieka; je�eli w fa�szywie poj�tej m�sko�ci ma on tendencje do zachowa� brutalnych, to od dziewczyny mo�e nauczy� si� delikatno�ci, czu�o�ci, serdeczno�ci. Dziewczyna mo�e pom�c ch�opcu obali� fa�szywy mit m�sko�ci, kt�ry ka�e mu by� twardym wobec dziewczyn, mo�e uczy� go wra�liwo�ci oraz umiej�tno�ci wyra�ania uczu�. Twardo��, surowo�� psychiki m�czyzny �agodnieje i "mi�knie" wobec uczuciowo�ci i delikatno�ci kobiety. Je�eli niedojrza�y m�czyzna jest sk�onny do zachowa� agresywnych, to z kolei niedojrza�a kobieta sk�onna jest do "zachowa� histerycznych i cierpi�tniczych". Te niebezpiecze�stwa zachowa� kobiety i m�czyzny doskonale pokazuje obraz w�oskiego malarza Masaccio (Xv w.) "Wygnanie z raju". Adam opuszcza bramy raju z pochylon� i zas�oni�t� twarz�, pe�n� smutku, rozpaczy i maskowanej agresji. To w�a�nie "m�ska" agresja staje si� �r�d�em destruktywnych dzia�a�, kt�re wzniecaj�c wojny niszcz� nieraz dorobek ca�ych narod�w osi�gany w ci�gu d�ugich stuleci. Ewa za� wychodzi z raju z krzykiem i b�lem widocznym na uniesionej demonstracyjnie twarzy. Na twarzy Ewy widoczne jest histeryczne cierpienie. Kobieta mo�e nauczy� si� od m�czyzny pewnej stanowczo�ci, panowania nad potrzebami uczuciowymi, pewnej si�y psychicznej, potrzeby bycia oparciem dla drugiego, zdolno�ci do znoszenia potrzebnej wszystkim "troch�" samotno�ci. Kobieta mo�e tak�e nauczy� si� od m�czyzny wi�kszej wolno�ci wobec �wiata w�asnych uczu�. Wiele dziewcz�t zaprzepaszcza nieraz szans� na dojrza�� ludzk� mi�o�� z powodu histerycznego po�piechu w zdobywaniu ch�opca dla siebie, r�wnie� przez prowokowanie wsp�ycia seksualnego. O ile jednym z cz�stych powod�w nieudanych ma��e�stw i rodzin ze strony m�czyzny bywa "si�owe" rozwi�zywanie wszystkich problem�w (��cznie z problemem wsp�ycia), o tyle ze strony kobiety powodem tym jest najcz�ciej histeria. "Histeryczne usposobienie kobiety wr�y ma��e�stwu nieuchronn� zag�ad�." (Tb. H. Van de Velde, "Zniech�cenie w ma��e�stwie", dz. cyt., s. 115.). `tc 7. Pe�na mi�o�� `tc Uzupe�nianie si� ch�opca i dziewczyny, m�czyzny i kobiety jest darem Boga wpisanym w seksualno��. Cz�owiek jest w pe�ni sob� dopiero w�wczas, kiedy wchodzi w relacj� z drugim cz�owiekiem. Dopiero w relacji wzajemnego oddania si� i mi�o�ci stajemy si� "pe�nymi lud�mi", realizujemy w sobie pe�ne podobie�stwo do Boga. Mi�o�� m�czyzny oddzielona od mi�o�ci kobiety (i odwrotnie) jest w jaki� spos�b mi�o�ci� niepe�n�. M�czyzna i kobieta musz� dopiero wzajemnie "przekroczy� granice samotno�ci" (Jan Pawe� Ii, "M�czyzn� i niewiast� stworzy� ich", dz. cyt., s. 39.), aby ich wzajemne zbli�enie si� do siebie sta�o si� pe�n� mi�o�ci�, kt�ra daje nowe �ycie. "Rodzenie sprawia, �e "m�czyzna i kobieta" poznaj� si� wzajemnie w tym "trzecim", kt�ry jest z nich obojga." (Tam�e, dz. cyt., s. 74.). W ten spos�b mi�o�� ma��e�ska staje si� mi�o�ci� rodzicielsk�, ale nie tylko w samym fakcie zewn�trznego urodzenia, ale przede wszystkim poprzez wierne i wytrwa�e �wiadectwo wzajemnej mi�o�ci dawane dziecku. Mi�o�� Boga charakteryzuje si� tym, i� jest to mi�o�� pe�na: mi�o�� ojca i matki w jednej mi�o�ci. Mi�o�� Boga ��czy stanowczo�� i zdecydowanie ojcowskiej mi�o�ci z uczuciowym ciep�em i delikatno�ci� mi�o�ci matczynej. T� integralno�� mi�o�ci Boga pi�knie wyrazi� Rembrandt w obrazie "Syn marnotrawny". R�ce, kt�re ojciec k�adzie na ramionach swojego syna przyjmuj�c go z powrotem do ojcowskiego domu, s� dwiema r�nymi r�kami: jedna z nich jest wyra�nie szerok� m�sk� d�oni�, druga natomiast delikatniejsz�, subteln� d�oni� kobiety. Ten malarski symbol ukazuje, i� mi�o�� Boga, kt�ra przyjmuje cz�owieka, jest mi�o�ci� integraln�, mocn�, daj�c� oparcie mi�o�ci� ojca i jednocze�nie czu��, wra�liw� i pe�n� ciep�a mi�o�ci� matki. `tc 8. Wsp�czesne� dowarto�ciowanie� sfery seksualnej `tc Dowarto�ciowanie seksualno�ci cz�owieka polega przede wszystkim na odkrywaniu jej pozytywnego wymiaru. Wsp�czesne bardziej personalistyczne spojrzenie na cz�owieka pozwoli�o zerwa� z niedobr� tradycj� traktuj�c� seksualno�� niemal wy��cznie jako "z�o konieczne" w ludzkiej egzystencji i doceni� p�ciowo�� jako integraln� cz�� cz�owiecze�stwa. Docenienie seksualno�ci to tak�e zwr�cenie uwagi, i� jest ona nie tylko miejscem dawania nowego �ycia, ale tak�e miejscem wzajemnego obdarzania si� mi�o�ci�. Nowe �ycie rodzi si� z wzajemnej mi�o�ci i oddania. Dzia�anie seksualne w ma��e�stwie nie jest jedynie ust�pstwem wobec "grzesznej natury cz�owieka", ale jest integralnym sposobem wyra�ania mi�o�ci, zamierzonym przez Boga od chwili stworzenia. Dowarto�ciowanie seksualno�ci mylone jest jednak niekiedy z absolutyzacj� fizycznej strony prze�y� seksualnych. Dzisiaj cz�sto m�wi si� i pisze o ludzkiej seksualno�ci tylko w kategoriach fizycznego dzia�ania i doznania. Jest to zagubienie integralnego spojrzenia na ludzk� seksualno��. To fragmentaryczne patrzenie na p�ciowo�� ogromnie j� zubo�a, co w konsekwencji mo�e prowadzi� do spustoszenia we wzajemnych relacjach m�czyzn i kobiet. Takie spojrzenie na ludzk� seksualno�� zwi�zane jest w spos�b �cis�y ze wsp�czesn� cywilizacj�. "Dzi�ki krytycznej refleksji - pisze Jan Pawe� Ii - nasza cywilizacja winna u�wiadomi� samej sobie, �e pomimo licznych osi�gni�� pozytywnych, z wielu wzgl�d�w jest "cywilizacj� chor�" i �r�d�em g��bokich schorze� cz�owieka. Dlaczego jest w�a�nie tak? Dlatego, �e cywilizacja ta zosta�a oderwana od pe�nej prawdy o cz�owieku, od prawdy o tym, kim jest m�czyzna i kobieta jako istota ludzka. W rezultacie cywilizacja ta nie potrafi w�a�ciwie zrozumie�, czym naprawd� jest dar os�b w ma��e�stwie, czym jest mi�o�� odpowiedzialna za rodzicielstwo, na czym polega autentyczna wielko�� rodzicielstwa i wychowania." (Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", nr 20.). W takim niemal biologicznym podej�ciu do ludzkiej p�ciowo�ci drugi cz�owiek traktowany jest w kategoriach przedmiotu. Samo po��danie pop�dowe oraz jego zaspokojenie staje w centrum dzia�ania seksualnego. Jan Pawe� Ii m�wi o "epoce nowego manicheizmu, w kt�rym cia�o i duch s� sobie radykalnie przeciwstawione. (...) Cz�owiek w tym horyzoncie my�lenia przestaje by� osob� i podmiotem. Staje si� wbrew zamierzeniom i deklaracjom wy��cznie przedmiotem. I tak, na przyk�ad, cywilizacja neomanichejska prowadzi do pojmowania ludzkiego seksualizmu raczej jako terenu manipulacji i eksploatacji ni� jako przedmiotu (...) odwiecznego podziwu". (Tam�e, nr 19.). To biologiczne traktowanie cz�owieka rodzi si� na gruncie "cywilizacji u�ycia", w kt�rej "kobieta bywa przedmiotem dla m�czyzny". (Jan Pawe� Ii, "Familiaris Consortio. Adhortacja o zadaniach rodziny chrze�cija�skiej w �wiecie wsp�czesnym", Rzym 1981, nr 22-24.). "Dzieci staj� si� przeszkod� dla rodzic�w. Rodzina staje si� instytucj� ograniczaj�c� wolno�� swych cz�onk�w. Aby si� o tym wszystkim przekona�, wystarczy przygl�dn�� si� cho�by pewnym "programom wychowania seksualnego", kt�re bywaj� w szko�ach, cz�sto mimo sprzeciwu, a nawet protest�w rodzic�w" (Jan Pawe� Ii, List do Rodzin, nr 13.). Fizyczne do�wiadczenia seksualne, kt�rych szuka wielu m�odych ludzi w�a�nie pod wp�ywem "cywilizacji u�ycia", same w sobie - bez do�wiadczenia uczuciowego i bez pod�o�a duchowego - wyja�awiaj� cz�owieka czyni�c go wewn�trznie pustym. "Zabawa w seks" jest na dalsz� met� zawsze gorzka i ko�czy si� w spos�b bolesny. "Zimny", pozbawiony jakiejkolwiek integracji, seks nie tylko nie ��czy ludzi mi�dzy sob�, lecz wr�cz przeciwnie, oddala ich od siebie zubo�aj�c jeszcze bardziej ich sfer� emocjonaln� i duchow�. "Wyizolowany i "absolutny" seksualizm, d��y raczej do tego, by pohamowa� mi�o��, tak�e erotyczn�, i oddali� od siebie ludzi." (J. Pieper, "O mi�o�ci", PAX, Warszawa 1993, s. 119.). To wsp�czesne przewarto�ciowanie "zimnego seksu fizycznego" przynios�o tak�e rozw�j "technik i metod wsp�ycia". Ich wielkie bogactwo mia�o s�u�y� osi�ganiu jak najwi�kszej przyjemno�ci. Faktycznie jednak prowadz� one do zatracenia tego, co dla do�wiadcze� seksualnych jest najwa�niejsze - spontaniczno�ci. (Por. A. K�pi�ski, "Autoportret cz�owieka", dz. cyt., s. 168.). Nadmiar koncentracji na technice seksualnej blokuj�c spontaniczno��, blokuje tym samym przyjemno�� wsp�ycia seksualnego. W opinii F. Arvesu nigdy w historii nie by�o tak du�o przypadk�w impotencji seksualnej jak w�a�nie dzisiaj, kiedy istnieje tak wielka swoboda seksualna i ca�e bogactwo technik seksualnych. Pr�ba kierowania seksualno�ci� wbrew spontaniczno�ci proces�w seksualnych daje skutek zupe�nie odwrotny od zamierzonego. Technizacja seksualno�ci nie pomaga w do�wiadczeniach seksualnych, ale wprost je hamuje. Dojrza�e traktowanie spraw seksualuych wi��e si� zawsze z do�wiadczeniem mi�o�ci i odpowiedzialno�ci. Pe�na ludzka seksualno�� jest zintegrowana z uczuciem g��bokiego wzajemnego oddania si� sobie na p�aszczy�nie emocjonalnej i duchowej. Zjednoczenie fizyczne winno by� symbolem, "sakramentem" zjednoczenia uczuciowego i duchowego. W ten spos�b integracja seksualna do�wiadczana w ma��e�stwie zostaje potwierdzona i u�wi�cona przez sakrament. Sam Chrystus staje si� "Gwarantem" integralnego prze�ywania przez ma��onk�w ich seksualno�ci. `tc B. Zwi�zek seksualno�ci� ze �wiatem uczu� `tc Aby zrozumie� swoje zachowania, reakcje, tendencje seksualne, trzeba rozumie� najpierw sw�j �wiat uczu�. Emocjonalno�� cz�owieka w spos�b integralny jest bowiem po��czona z seksualno�ci�. Emocjonalno�� skonfliktowana wewn�trznie, niezr�wnowa�ona, z najwi�kszym prawdopodobie�stwem wyrazi si� tak�e brakiem r�wnowagi w zachowaniach seksualnych. Natomiast uczuciowo�� dojrza�a zrodzi tak�e dojrza�e, integralne zachowanie seksualne. `tc 1. Seksualno��� a emocjonalno��� cz�owieka `tc Dojrza�o�� ludzka domaga si� zintegrowania �ycia emocjonalnego z fizycznym dzia�aniem seksualnym. Dopiero taka w�a�nie integracja pozwala w�a�ciwie pokierowa� w�asn� seksualno�ci� i wprz�gn�� j� we wszystkie relacje mi�dzyosobowe, tak�e w kontakt z Bogiem. �ycie w czysto�ci seksualnej (zgodnej ze swoim stanem �ycia) nie jest bowiem rezygnacj� z w�asnej seksualno�ci, ale w��czeniem jej w relacje ze Stw�rc�. Cz�owiek korzysta w�wczas z niej jako z daru Bo�ego. D�awienie uczu�, spychanie ich gdzie� w lochy pod�wiadomo�ci, powoduje nienaturaln� osch�o�� emocjonaln�. Osch�o�� ta uniemo�liwia g��bsze wi�zi mi�dzyludzkie, kt�re w znacznym stopniu budowane s� w�a�nie na odniesieniach emocjonalnych. Cz�owiek osch�y uczuciowo staje si� nadmiernie skoncentrowany na samym sobie, zamkni�ty na innych, niezdolny do spontanicznego prze�ywania i wyra�ania siebie oraz tego, co prze�ywa. Ta w�a�nie postawa emocjonalnej sztywno�ci czyni cz�owieka niezdolnym do harmonijnego i integralnego dzia�ania seksualnego. Cz�owiek osch�y uczuciowo w dzia�aniu seksualnym b�dzie traktowa� drugiego cz�owieka jak przedmiot, na kt�rym b�dzie roz�adowywa� swoje napi�cia seksualne. Akt seksualny w�wczas nie b�dzie najpierw "wsp�yciem" w najg��bszym sensie tego s�owa, czyli wsp�lnym �yciem, ale b�dzie aktem prze�ywanym w samotno�ci, skoncentrowanym na indywidualnym prze�yciu zmys�owym. Zasadniczym odniesieniem w tak prze�ywanym akcie seksualnym nie b�dzie drugi cz�owiek, ale w�asne prze�ycie seksualne. Prze�ycie zmys�owe b�dzie mia�o w�wczas o wiele wi�ksze znaczenie ni� prze�ycie uczucia blisko�ci, jedno�ci i odpowiedzialno�ci za drugiego. Wielka agresywno�� emocjonalna, negatywne nastawienie do innych przy jednoczesnej nadwra�liwo�ci w odniesieniu do siebie, s� najcz�ciej objawem zd�awionej emocjonalno�ci. Agresywno�� ta jest tak�e wyrazem ludzkiej bezradno�ci, kt�ra wyra�a si� w nieumiej�tno�ci opanowania pod�wiadomych, kompulsywnych reakcji, tak�e reakcji seksualnych. Kompulsywno-agresywna emocjonalno�� kszta�tuje w cz�owieku kompulsywn� i agresywn� seksualno��. Seksualno�� nie jest ju� wtedy miejscem wyra�ania uczu� mi�o�ci i oddania, ale miejscem roz�adowania uczu� nienawi�ci i zamkni�cia si� w sobie. Si�a kompulsji b�dzie w du�ym stopniu zale�e� od si�y zd�awienia uczuciowego. Seksualno�� jest ogromn� energi� cz�owieka. Je�eli energia ta ma by� dobrze wykorzystana winna by� zintegrowana z do�wiadczeniami pozytywnymi, z dawaniem �ycia w sensie symbolicznym i dos�ownym. "�ycie posiada w�asny, wewn�trzny dynamizm; d��y ono do rozwoju, do znalezienia swego wyrazu, do spe�nienia si�. Wydaje si�, �e je�eli tendencja ta zostaje udaremniona, w�wczas energia skierowana w stron� �ycia ulega procesowi rozk�adu i przemienia si� w energi� skierowan� ku zniszczeniu. (...) Destrukcyjno�� jest wynikiem nie spe�nionego �ycia." (E. Fromm, "Ucieczka do wolno�ci", Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1970, s. 110.). Jednym z zasadniczych sk�adnik�w tego dynamizmu �yciowego jest ca�a sfera emocjonalno-seksualna. Kszta�towanie seksualno�ci cz�owieka polega w�a�nie na integrowaniu jej z postawami i uczuciami �yczliwo�ci, mi�o�ci, sympatii, oddania, ofiary, odpowiedzialno�ci. "P�ciowo�� winna by� ukierunkowana, podniesiona i zintegrowana przez mi�o��, kt�ra jedna czyni t� p�ciowo�� prawdziwie ludzk�. Przygotowana przez rozw�j biologiczny i psychiczny, wzrasta harmonijnie i realizuje si� w pe�ni jedynie przez osi�gni�cie dojrza�o�ci emocjonalnej, kt�ra przejawia si� w mi�o�ci bezinteresownej i ca�kowitym oddaniu siebie samego." ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego, nr 6.). Je�eli ludzka seksualno�� nie jest w spos�b �wiadomy, zamierzony i wolny zintegrowana z pozytywnymi uczuciami, wi��e si� ona w spos�b niemal�e automatyczny z uczuciami negatywnymi: nie�yczliwo�ci�, antypati�, nienawi�ci�, egoizmem, nieodpowiedzialno�ci�, zemst�. Agresywno�� w zachowaniach uczuciowych b�dzie owocowa� tak�e w agresywnych zachowaniach seksualnych. Wielk� form� agresji jest ka�da pr�ba dzia�ania seksualnego z drug� osob� wbrew jej wolno�ci: napastowanie seksualne, wymuszanie wsp�ycia i innych gest�w seksualnych, gwa�t lub tylko jego pr�by. Dojrzewanie uczuciowe ma wyzwoli� w cz�owieku zdolno�� do prze�ywania i wyra�ania pozytywnych uczu�. `tc 2. Dojrza�o�� uczuciowa `tc Wychowanie do integracji seksualnej zak�ada wychowanie do dojrza�o�ci uczuciowej. W�a�nie w rozwijaniu dojrza�o�ci uczuciowej, kt�ra w spos�b �cis�y ��czy si� tak�e z szukaniem dojrza�o�ci duchowej, odnajdujemy drog� do integracji seksualnej. Punktem wyj�cia dla dojrza�o�ci uczuciowej jest obiektywna ocena siebie samego i swojej aktualnej sytuacji psychicznej i emocjonalnej, kt�ra daje mo�no�� poznania drugiego cz�owieka. Nie mo�na naprawd� odda� si� osobie, kt�rej jeszcze si� nie ma. Mi�o�� bez poznania �atwo staje si� iluzj� mi�o�ci. Trzeba wiedzie�, kim si� jest samemu, aby m�c, odwo�uj�c si� do do�wiadczenia poznania siebie, wiedzie�, kim jest osoba, z kt�r� pragn� zwi�za� si� dozgonn� mi�o�ci�. Wydaje si�, i� wiele nieudanych zwi�zk�w ma��e�skich wynika w�a�nie z braku uprzedniego dog��bnego wzajemnego poznania siebie. "Poznanie my�lowe, to znaczy poznanie psychologiczne pisze E. Fromm - jest niezb�dnym warunkiem do osi�gni�cia pe�nego poznania w akcie mi�o�ci. Musz� obiektywnie pozna� drugiego cz�owieka i siebie po to, aby m�c wiedzie�, jaki jest naprawd�, albo raczej, aby przezwyci�y� z�udzenia, irracjonalnie zniekszta�cony obraz, jaki sobie o nim wyrobi�em. Jedynie wtedy, kiedy mam obiektywnie jakiego� cz�owieka, mog� pozna� w akcie mi�o�ci jego najg��bsz� istot�." (E. Fromm, "O sztuce mi�o�ci, dz. cyt., s. 45.). "Problem poznania cz�owieka jest analogiczny do religijnego problemu poznania Boga." (Tam�e, s. 45�) �w. Ignacy w "�wiczeniach duchownych" wprowadzaj�c w kontemplacj� tajemnicy Wcielenia ka�e prosi� najpierw o "dog��bne poznanie Pana, abym Go wi�cej kocha�". (�w. Ignacy Loyola, "�wiczenia duchowne", dz. cyt., nr 92.). Poznanie uprzedza mi�owanie. Tylko w doskona�ym do�wiadczeniu mistycznym, poznanie rozumem i sercem staje si� jednym aktem. "Zwyczajne poznanie" ludzkie dokonuje si� na drodze rozwoju, w stopniowym procesie. Jest rzecz� wa�n�, aby by� �wiadomym, �e ludzki rozw�j uczuciowy jest nieustannie "w drodze". W paradoksalny spos�b mogliby�my powiedzie�, �e pierwszym znakiem dojrza�o�ci uczuciowej - szczeg�lnie m�odego cz�owieka - jest poznanie i akceptacja w�asnej niedojrza�o�ci emocjonalnej. To pocz�tek drogi do pe�nej dojrza�o�ci. Pe�ne niepokoju, nerwicowe traktowanie problemu w�asnej dojrza�o�ci uczuciowej mo�e oznacza� bardziej koncentracj� na sobie ni� rzeczywiste d��enie do dojrza�o�ci i r�wnowagi. Znakiem dojrza�o�ci uczuciowej jest bowiem coraz wi�ksza zdolno�� wychodzenia z siebie, wykraczania poza swoje w�asne emocje, zdolno�� otwierania si� na drugiego, zapominania o sobie, tak�e w jakim� sensie zapominania o swojej niedojrza�o�ci uczuciowej. Niedojrza�o�� uczuciowa czyni cz�owieka niewolnikiem w�asnych uczu�. "Niewolnicy uczu� sp�dzaj� wi�kszo�� �ycia w s�u�bie tych�e uczu�. Zdarza si� nawet, �e po�wi�caj� im ca�e �ycie, gdy tymczasem to one w�a�nie powinny pe�ni� funkcj� s�u�ebn�." (L. Cameron-Bandler, M. Lebeau, "W niewoli uczu�", Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gda�sk 1992, s. 10.). Dojrza�o�� uczuciowa pozwala nam odrywa� si� od wszystkich naszych uczu�, zar�wno pozytywnych (przyjemnych w odczuwaniu) jak i negatywnych (trudnych i bolesnych w prze�yciu). W dojrza�o�ci uczuciowej kierujemy si� bowiem nie tyle naszymi "dojrza�ymi uczuciami", ale raczej rzeczywistymi (a nie tylko subiektywnie prze�ywanymi) potrzebami i pragnieniami naszymi oraz naszych bli�nich. To dzi�ki wolno�ci wobec uczu� stajemy si� zdolni do odkrywania uporz�dkowanych i dojrza�ych ludzkich potrzeb i pragnie�. Cz�owiek nie rozwija bowiem swojej sfery emocjonalnej przez zaj�cie si� wy��cznie swoimi uczuciami (dojrza�ymi czy te� niedojrza�ymi), ale przez odchodzenie od siebie i przez anga�owanie si� w autentyczne relacje z innymi, poprzez zaanga�owanie si� w "wa�ne ludzkie sprawy". Mocne subiektywne przekonanie o w�asnej dojrza�o�ci uczuciowej, z jednoczesn� koncentracj� i zamkni�ciem si� w sobie, �wiadczy raczej o czym� zgo�a przeciwnym: o nieznajomo�ci stopnia swojej niedojrza�o�ci lub wr�cz o jakim� zak�amaniu emocjonalnym i duchowym. `tc 3. "Nikt nie jest� dobrym s�dzi�� we w�asnych sprawach" `tc (Por. J. Augustyn, "Jak szuka� i znajdowa� wol� Bo��", Wydawnictwo M, Krak�w 1993, s. 57-80.). Dojrza�o�� uczuciowa, konieczna do integracji seksualnej, domaga si� uczuciowego otwierania si� przed innymi. Wielu ludzi m�odych pyta jednak ze zdziwieniem: "Dlaczego tak trudno si� prze�ama�, by porozmawia� z osob� zaufan� o sobie i swoich prze�yciach?" (wypowied� z ankiety). Zauwa�my najpierw, i� sfera emocjonalna cz�owieka jest wielkim darem. To za�, co w cz�owieku jest darem, jest tak�e jego zadaniem. Nie mo�emy rozwin�� naszej sfery uczuciowej, je�eli jej nie doceniamy lub j� lekcewa�ymy. Tak�e uczucia negatywne posiadaj� wielk� warto�� w naszym rozwoju emocjonalnym, poniewa� naprowadzaj� na te miejsca w nas, kt�re wymagaj� uporz�dkowania i uzdrowienia wewn�trznego. Poznanie w�asnej uczuciowo�ci, rozpoznanie stopnia jej dojrza�o�ci �atwiejsze jest w dialogu z do�wiadczonym i zaufanym cz�owiekiem. Samemu jest si� najcz�ciej niezdolnym do obiektywnej oceny siebie i w�asnego �wiata uczu�. Dobrze nam znane przys�owie: "Nikt nie jest dobrym s�dzi� we w�asnych sprawach" zawiera jak�� g��bok� prawd� psychologiczn� o cz�owieku. Pr�ba rozwi�zywania w�asnych problem�w samemu, zw�aszcza tych problem�w, kt�re rodz� wielkie nasze w�tpliwo�ci i wahania, jest bardzo ryzykowna. Taka pr�ba nie daje �adnej gwarancji, �e znalezione rozwi�zanie jest rzeczywi�cie obiektywne. Trzeba by� �wiadomym, �e sam� si�� woli, cho�by najwi�ksz�, nie mo�na uporz�dkowa� i uleczy� swoich poranie� uczuciowych. Konieczne jest zaanga�owanie nie tylko woli cz�owieka, ale tak�e uwzgl�dnienie wszystkich praw, kt�rymi rz�dzi si� ludzka emocjonalno��. Dlaczego istnieje w cz�owieku tak du�o l�ku przed otwieraniem si� przed innymi i m�wieniem o swoich - zw�aszcza przykrych - uczuciach? Wszystkie uczucia ukazuj� delikatno��, krucho�� i pewn� bezbronno�� cz�owieka. By m�c wej�� w dialog z drugim cz�owiekiem na temat w�asnych uczu�, konieczna jest postawa zaufania i otwarcia. Zaufanie to zawiera w sobie pewne ryzyko. Wi��e si� ono z mo�liwo�ci� niezrozumienia w tym, co dla cz�owieka jest najbardziej l�kowe, obola�e, wstydliwe. Uczucia (w szczeg�lno�ci uczucia zwi�zane z seksualno�ci�) naprowadzaj� cz�owieka na to, co w nim jest najbardziej intymne, delikatne, kruche. L�k, wstyd wobec w�asnych uczu� ods�ania ludzkie postawy obronne. Cz�owiek, kt�ry do�wiadcza silnego l�ku wobec w�asnych uczu�, zwykle by� ju� wiele razy zraniony przez innych w sferze emocjonalnej. Mechanizmem zamkni�cia broni si� przed kolejnym zranieniem. Nieufno�� do drugiego, wyra�a pewne przes�anie: "nie ods�oni� ci moich uczu�, aby� mnie jeszcze raz nie zrani�". Bieda ludzi zranionych uczuciowo wyra�a si� w tym, i� z powodu bariery l�kowej nie s� w stanie przyj�� pomocy innych, poniewa� �atwo podejrzewaj�, i� ka�dy, kto zbli�a si� do nich, jest dla nich zagro�eniem. Za l�kiem przed w�asnymi uczuciami kryj� si� zwykle fa�szywe poj�cia o sobie oraz o innych. Typ wychowania, jaki jeszcze dzi� panuje w wielu rodzinach, ka�e d�awi� uczucia, zw�aszcza uczucia "z�e" i "brzydkie". Wielu rodzic�w i wychowawc�w pojmuje wychowanie dzieci przede wszystkim jako wpajanie mechanizmu d�awienia uczu�. G��wnym narz�dziem takiego wychowania jest system zakaz�w i nakaz�w. Doro�li cz�sto m�wi� dziecku: nie wolno o "z�ych" i "brzydkich" rzeczach my�le�, m�wi�, nie wolno ich robi�, nie wolno nawet odczuwa�. Kiedy "zakazane rzeczy" pojawiaj� si� w polu zainteresowa� dziecka, d��y ono do jak najszybszego ich usuni�cia. Cz�sto zakazy te dotycz� nie tylko zachowania moralnego, ale zainteresowa� dziecka zwi�zanych z jego naturalnymi potrzebami i odruchami, szczeg�lnie za� z odruchami i odczuciami seksualnymi. Pierwszym owocem takiej represji emocjonalnej jest nie�wiadoma postawa wrogo�ci, ci�g�y smutek, zniech�cenie do �ycia, zgorzknienie, agresja. Aby m�c uwolni� si� od tyranii nagromadzonych - nieraz przez wiele lat - negatywnych uczu�, konieczn� rzecz� jest pokonanie nieufno�ci i obawy przed odrzuceniem. L�k o siebie, op�r wewn�trzny, kt�ry rodzi si� w momencie otwierania si� przed bli�nim, jest zjawiskiem pozytywnym, poniewa� potwierdza s�uszno�� kierunku poszukiwania rozwi�za� problem�w emocjonalnych. Trzeba zdawa� sobie spraw�, �e cierpienie zwi�zane z uwalnianiem si� od tyranii uczu� jest jednak zjawiskiem przej�ciowym: "Ka�de negatywne uczucie mo�na wykorzysta� w rozwoju �wiadomo�ci, w jej rozumieniu. Daje ci ono okazj�, by� odczu� je i popatrzy� na nie od zewn�trz. Pocz�tkowo b�dzie ci towarzyszy�a depresja, ale zwi�zek mi�dzy owymi negatywnymi uczuciami a depresj� szybko zostanie rozci�ty. Kiedy to zrozumiesz, b�dzie si� pojawia� coraz rzadziej, a� w ko�cu zaniknie." (A. de Mello, "Przebudzenie", Wydawnictwo Rebis, Pozna� 1992, s. 115�) Porz�dkowanie uczu� rozpoczyna si� od wzbudzenia w sobie rzeczywistego pragnienia bycia uzdrowionym, przekraczania w�asnego egocentryzmu i podejmowania coraz pe�niejszej odpowiedzialno�ci za ca�e �ycie. Tylko dzi�ki takiemu pragnieniu cz�owiek b�dzie w stanie stawi� czo�o wszystkim negatywnym emocjom, kt�re b�d� mu towarzyszy� w ca�ym procesie dojrzewania emocjonalnego, koniecznego do integracji seksualnej. `tc 4. Transcendencja� siebie `tc Dochodzenie do dojrza�o�ci osobowej - do integracji wszystkich si� i energii ludzkich, tak�e do integracji energii seksualnych, wymaga od cz�owieka przekraczania siebie, poniewa� dojrza�a "mi�o�� jest wymagaj�ca". (Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", nr 14.) Wychowanie do integracji seksualnej jest wi�c �ci�le powi�zane z wychowaniem do duchowego wysi�ku i pracy nad sob�. Bez takiego wysi�ku seksualno�� ludzka nie podda si� ludzkiej woli. Integracja seksualna domaga si� jednak "przekraczania siebie" nie tylko w okresie m�odo�ci, ale tak�e we wszystkich p�niejszych okresach �ycia. "Przekraczanie siebie", "wysi�ek duchowy", "praca nad sob�" - poj�cia te w pewnych �rodowiskach wychowawczych s� dzisiaj niemodne. Jako swoist� reakcj� na represyjne wychowanie z przesz�o�ci, proponuje si� coraz cz�ciej wychowanie, kt�re popada w drug� skrajno��. Niekt�rzy rodzice - mo�e rzadziej wychowawcy - uwa�aj�, i� nale�y pozwala� dziecku na wszystko. Niemal ka�dy zakaz czy nakaz natychmiast interpretuje si� jako d�awienie uczuciowe. Wielu wsp�czesnych psycholog�w twierdzi, i� pe�ny rozw�j uczuciowy cz�owieka jest mo�liwy tylko w�wczas, gdy idziemy za wszystkimi swoimi "naturalnymi" impulsami, potrzebami i pragnieniami. Twierdz� oni tak�e, �e wszelkie pokonywanie siebie jest zawsze dzia�aniem represyjnym, kt�re d�awi swobodny rozw�j emocjonalny. Ka�de panowanie nad sob� nazywa si� represj�. Teori� t� stosuj� przede wszystkim do wieku rozwojowego ��cznie z okresem dojrzewania. Wszystkie emocje, szczeg�lnie za� emocje negatywne, s� �lepe, zmienne i w�a�nie dlatego nie mo�emy odda� naszego �ycia w "ich w�adanie". Jest prawd�, i� rozw�j cz�owieka wymaga zaspokajania jego podstawowych potrzeb i pragnie�. W rozwoju emocjonalnym szczeg�lnie wa�ne jest zaspokojenie potrzeby mi�o�ci, �yczliwo�ci, ciep�a, akceptacji. Z drugiej jednak strony trzeba mie� �wiadomo��, �e potrzeby te s� zawsze zaspokajalne tylko do pewnego stopnia. Up�ywaj�cy czas sprawia, i� potrzeby te nieustannie odnawiaj� si� w cz�owieku. Do�wiadczenie pokazuje, i� niemal wszyscy czujemy si� nie do�� kochani. Dotyczy to tak�e m�odych ludzi w okresie rozwojowym. Ka�dy potrzebuje wi�cej mi�o�ci, ni� jej otrzymuje od innych. St�d te� nasze ludzkie potrzeby i pragnienia podlegaj� zawsze w jakim� stopniu frustracji, poniewa� nie mog� by� zaspokojone "raz na zawsze" i "do ko�ca". Tylko B�g mi�uje cz�owieka "do ko�ca" i "raz na zawsze". Frustracja z powodu niezaspokojonych w pe�ni potrzeb sprawia, �e cz�owiek, tak�e "ma�y cz�owiek", jakim jest niemowl�, posiada odruchy odreagowywania swych frustracji. Emocje negatywne, zwykle dobrze znane osobom doros�ym, istniej� ju� u ma�ego dziecka: z�o��, zazdro��, gniew, smutek, obra�anie si�, ucieczka w siebie, chore poczucie winy, pragnienia zemsty itp. Emocje te s� niezale�ne od cz�owieka i posiadaj� charakter niszcz�cy. Pr�buj�c zaspokoi� te emocje cz�owiek wchodzi w logik� destrukcji siebie i otoczenia. St�d te� istnieje potrzeba jakiego� "panowania" nad nimi. T� logik� destrukcyjn� mo�na obserwowa� ju� u ma�ych dzieci a, kt�re potrafi� by� okrutne wobec m�odszych od siebie lub wobec zwierz�t. "Na w�asne oczy widzia�em zazdro�� ma�ego dziecka. Jeszcze nie umia�o m�wi� - wspomina �w. Augustyn w |Wyznaniach - a poblad�e ze z�o�ci spogl�da�o wrogo na swego mlecznego brata". (�w. Augustyn, "Wyznania", PAX, Warszawa 1978, s. 11�). To dzieci�ce "okrucie�stwo" nie jest wy��cznie owocem nie�wiadomo�ci, ale tak�e owocem sfrustrowanych potrzeb, zw�aszcza potrzeb emocjonalnych. St�d te� wra�liwo�� dzieci bywa zr�nicowana w zale�no�ci od stopnia zaspokojenia ich podstawowych potrzeb uczuciowych. Teorie zach�caj�ce do tego, aby pozwala� dzieciom praktycznie na wszystko nie uwzgl�dniaj� tak�e wrodzonych sk�onno�ci egocentrycznych cz�owieka ujawniaj�cych si� od najm�odszych lat. Sk�onno�ci te przejawiaj� si� w koncentrowaniu si� na sobie i pr�bie skupienia wszystkiego i wszystkich wok� siebie; "wymuszenie p�aczem nawet rzeczy szkodliwych, z�oszczenie si� za�arte na w�asnych rodzic�w, pr�by bicia doros�ych za to, �e nie spe�niaj� ich rozkaz�w wtedy, kiedy ich spe�nienie przynios�oby dziecku szkod�." (Tam�e, PAX, Warszawa 1978, s. 11.). Tylko poprzez stawianie dziecku odpowiednich i dostosowanych do jego wieku wymaga�, mo�na mu pom�c pokona� sk�onno�ci narcystyczne oraz ch�� agresywnego odreagowywania niezaspokojonych do ko�ca ludzkich potrzeb. Bezpo�rednie i natychmiastowe zaspokajanie ka�dego kaprysu dzieci�cego wzmacnia jego narcystyczne tendencje i rodzi w nim przekonanie, �e �wiat jest tylko dla niego. Potrzeba pokonania siebie jest jako� wpisana w natur� cz�owieka. "Tylko cz�owiek, kt�ry umie wymaga� od siebie samego w imi� mi�o�ci, mo�e tak�e wymaga� mi�o�ci od drugich. Bo mi�o�� jest wymagaj�ca. Jest wymagaj�ca w ka�dej sytuacji." (Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", nr 14.). W tej w�a�nie "wymagaj�cej od siebie" mi�o�ci rodzic�w dziecko odnajduje si�� do przekraczania siebie na miar� swojego wieku i do stopniowego wychodzenia ze swoich narcystycznych tendencji. Wzajemna ofiarna mi�o�� rodzic�w jest zaproszeniem dla dziecka, aby uczy�o si� takiej samej mi�o�ci pokonuj�c wrodzony egocentryzm. Przypowie�� o ziarnie, kt�re musi umrze� by wyda� owoc (por. J 12, 24�) jest prawd� wpisan� bardzo g��boko w ca�� ludzk� egzystencj�, od najm�odszych lat a� do p�nej staro�ci. Konieczno�� pokonywania siebie i swoich egoistycznych tendencji jest widoczna w spos�b szczeg�lny w�a�nie w dziedzinie seksualnej. Seksualno�� zdezintegrowana, odizolowana od mi�o�ci i odpowiedzialno�ci staje si� �lepym instynktem. Zaczyna funkcjonowa� "samoistnie" i staje si� miejscem nienasycalnego wprost po��dania. Taka seksualno�� "��da" absolutnej przyjemno�ci tylko dla siebie i pr�buje podporz�dkowa� wszystko i wszystkich tylko sobie. Seksualno�� nieopanowana, niewychowana jest infantylna jak ma�e niewychowane dziecko. �lepota instynkt�w seksualnych, funkcjonuj�cych w izolacji od uczuciowo�ci i duchowo�ci cz�owieka, wyra�a si� tak�e w tym, i� "nie zauwa�aj� one", �e ich d��enia s� autodestrukcyjne. Seksualno�� "rozwydrzona" niszczy sam� siebie i sprawia, �e z czasem ju� sama nie mo�e funkcjonowa�. `tc 5. Relacja z Bogiem� warunkiem pe�nej� dojrza�o�ci emocjonalnej� i integracji osobowej `tc �ycie emocjonalne cz�owieka nie zamyka si� jedynie w relacjach mi�dzyludzkich - w wymiarze horyzontalnym (ja - drugi cz�owiek), ale posiada tak�e wymiar wertykalny (ja - B�g). Relacja cz�owieka z Bogiem stanowi r�wnie� integraln� cz�� relacji mi�dzyosobowych. Zaniedbanie czy zlekcewa�enie wymiaru wertykalnego, czyli odniesienia do Boga, jest istotnym okaleczeniem cz�owieka. Jest to podci�cie fundamentu moralnego, na kt�rym m�g�by on budowa� wszystkie odniesienia: do siebie, do bli�nich czy do �wiata. Kszta�towanie dojrza�ej emocjonalno�ci musi uwzgl�dnia� wi�c t� g��bok� niezbywaln� potrzeb� relacji z Bogiem. Cz�owiek nie mo�e rozumie� siebie do ko�ca bez przyj�cia Boga. Odrzucenie Boga zostawia w �yciu jak�� ogromn� pustk�, luk�. I luki tej nie da si� niczym zape�ni�. Dopiero do�wiadczenie Boga pozwala cz�owiekowi zintegrowa� ca�� z�o�ono�� ludzkiej osoby. Relacja z Bogiem jawi si� wi�c jako istotny warunek pe�nej dojrza�o�ci emocjonalnej i integracji osobowej, w tym tak�e integracji seksualnej. Jan Pawe� Ii na Placu Zwyci�stwa w Warszawie stwierdzi� z moc�, �e "Chrystus jest kluczem do rozumienia tej wielkiej podstawowej rzeczywisto�ci, jak� jest cz�owiek. Cz�owieka bowiem nie mo�na do ko�ca rozumie� bez Chrystusa." (Jan Pawe� Ii w Polsce, "Przem�wienia i homilie", PAX, Warszawa 1989, s. 33.). Brak najg��bszego fundamentu osobowego, brak Boga w ludzkim �yciu objawia si� przede wszystkim w momentach g��bokich kryzys�w osobowych: choroby, depresji, zagro�enia �mierci�. Te momenty krytyczne ods�aniaj� ostateczn� prawd� o ludzkim �yciu. Ca�ym swoim istnieniem cz�owiek wo�a do Boga i o Boga, aby On nada� sens ca�emu jego �yciu we wszystkich jego wymiarach: �yciu fizycznemu, emocjonalnemu, duchowemu. Do�wiadczenie bezsensu w �yciu cz�owieka prowadzi praktycznie do samozniszczenia. O wiele trudniej jest leczy� (tzn. Przywraca� pe�ni� �ycia) ludzi niewierz�cych, wyprowadza� ich z g��bokich depresji i za�ama� psychicznych. Niewierz�cy z trudem znajduj� �r�d�o, z kt�rego mogliby czerpa� energi� i motywy, aby podj�� trud �ycia. Cz�owiek nie mo�e �y� bez przekonania, �e jego �ycie posiada sens i cel. Tradycja judeo-chrze�cija�ska ��czy mi�o�� Boga i mi�o�� cz�owieka. Dwa przykazania; mi�owanie Boga i mi�owanie cz�owieka sprowadza do jednego: Nie ma innego przykazania wi�kszego od tych (Mk 12, 31�). Poniewa� dwa przykazania staj� si� jednym, st�d te� "spos�b mi�owania Boga odpowiada sposobowi mi�o�ci cz�owieka" (E. Fromm, "O sztuce w mi�o�ci", dz. cyt., s. 95.) i odwrotnie. Parafrazuj�c �w. Jana mo�emy powiedzie�, �e "nie mo�na kocha� cz�owieka, kt�rego si� widzi, je�eli nie kocha si� Boga, kt�rego si� nie widzi" (por. 1 J 4, 20�). Cz�owiek zaproszony zostaje do ��czenia, integrowania do�wiadczenia mi�o�ci ludzkiej z do�wiadczeniem mi�o�ci Boga. To w�a�nie sam B�g jako pierwszy odwo�uje si� do ludzkiej mi�o�ci, aby objawi� nam swoj� niesko�czon� mi�o��. W szczeg�lny spos�b odwo�uje si� do mi�o�ci ojca i matki. Pan Jezus zach�ca swoich uczni�w: "Wy zatem tak si� m�dlcie: Ojcze nasz" (Mt 6, 9�). "Mi�o�ci Boga - stwierdza E. Fromm - nie da si� rozdzieli� od mi�o�ci w�asnych rodzic�w. Je�eli dany cz�owiek nie wyzwoli si� z kazirodczego przywi�zania do matki, klanu, narodu, je�eli zatrzyma dzieci�c� zale�no�� od karz�cego i nagradzaj�cego ojca lub jakiegokolwiek innego autorytetu, nie potrafi rozwija� w sobie dojrza�ej mi�o�ci Boga." (E. Fromm, "O sztuce w mi�o�ci", dz. cyt., s. 94.) Najpe�niejszym gwarantem dojrza�ej mi�o�ci ludzkiej jest w�a�nie mi�o�� Boga. Je�eli nawet, bior�c pod uwag� chronologi� do�wiadczenia ludzkiego, prze�ycie ludzkiej mi�o�ci uprzedza do�wiadczenie mi�o�ci Boga, to jednak mi�o�� Boga jest fundamentem i �r�d�em wszelkiej mi�o�ci. Ona jest pierwszym przykazaniem. To w�a�nie mi�o�� Boga wprowadza �ad i harmoni� w ludzkie serce. Ka�dy cz�owiek ma tylko jedno serce i tym jednym sercem kocha wszystko i wszystkich. Seksualno�� cz�owieka jest w�wczas na us�ugach serca. To przede wszystkim serce, mi�uj�ce Boga i bli�niego, integruje seksualno�� z ca�ym �yciem cz�owieka czyni�c z niej miejsce intymnego spotkania i dawania �ycia. Podsumowuj�c mo�emy powiedzie�, �e to w�a�nie w do�wiadczaniu jedno�ci dwu przykaza� mi�o�ci najpe�niej wyra�a si� i realizuje integracja osobowa, a w niej tak�e integracja seksualna. Wszystko bowiem w cz�owieku jest w�wczas podporz�dkowane jednemu: mi�o�ci. `tc C. Wi�zi mi�dzyosobowe `tc Po ukazaniu istoty integracji seksualnej oraz zwi�zku seksualno�ci ze �wiatem emocjonalnym, przejd�my teraz do opisania r�nych rodzaj�w ludzkiej mi�o�ci. Integracja seksualna objawia si� bowiem nie tylko w mi�o�ci ma��e�skiej, ale tak�e w innych rodzajach ludzkiej mi�o�ci. Integracja seksualna obejmuje bowiem ca�ego cz�owieka i wszystkie jego wi�zi mi�dzyosobowe. Ona ��czy w jedno wszystkie rodzaje mi�o�ci sprawiaj�c, i� wzajemnie si� dope�niaj� i wspomagaj�. `tc 1. Trzy zasadnicze� rodzaje mi�o�ci `tc W ludzkiej mi�o�ci mo�emy wyr�ni� trzy zasadnicze "rodzaje" ("stopnie") mi�o�ci: bezwarunkowa akceptacja bli�niego, przyja��, mi�o�� erotyczna. Zauwa�my najpierw, i� j�zyki nowo�ytne s� zbyt ubogie, aby opisa� ca�e bogactwo w ludzkiej mi�o�ci. (O wiele bogatsze pod tym wzgl�dem s� j�zyki staro�ytne. Np. w j�zyku greckim istniej� cztery podstawowe wyra�enia dla opisania ludzkiej mi�o�ci: |eromai, |eros wyra�aj� jedno�� erotyczn�, |stergo wskazuje na przywi�zanie uczuciowo-rodzicielskie (rodzinne), |agapao wyra�a akceptacj� pe�n� upodobania i bezinteresownej �yczliwo�ci, |phileo-philia omacia przyja��, wzajemne "lubienie si�". Por. "Nuovo dizionario di teologia morale", a cura di F. Compagnoni, G. Piana, S. Privitera, Edizioni Paoline, 1990, s. 18.) Wprawdzie do ka�dego z tych stopni mo�emy zastosowa� poj�cie "mi�o��", ale zawsze w innym znaczeniu. Bezwarunkowa akceptacja jest "mi�o�ci� powszechn�", kt�ra nale�y si� ka�demu cz�owiekowi. Tak�e naszym nieprzyjacio�om. Przyja�� jest mi�o�ci� do ograniczonego kr�gu (jednej lub kilku) os�b, z kt�rymi spotykamy si� na pewnych p�aszczyznach �ycia. Mi�o�� erotyczna, to wi� naznaczona wy��czno�ci� emocjonalno-seksualn� z jednym wybranym cz�owiekiem. I chocia� w sensie �cis�ym aktywno�� seksualna jest udzia�em wy��cznie mi�o�ci erotycznej, to jednak ka�dy z wymienionych rodzaj�w mi�o�ci winien by� naznaczony integracj� seksualn�. Brak integracji seksualnej powoduje zwykle, i� drugi cz�owiek (w ka�dym rodzaju mi�o�ci) staje si� bardziej obiektem manipulacji i u�ycia, ni� przedmiotem mi�o�ci i oddania. Zaznaczmy jednak, �e te trzy stopnie mi�o�ci nie dadz� si� w jaki� sztywny i sztuczny spos�b od siebie oddzieli�, cho� dadz� si� wyra�nie scharakteryzowa�. Je�eli nawet w jakim� stopniu przenikaj� si� one wzajemnie, to jednak ka�dy z nich posiada pewne granice, kt�re oddzielaj� je od innych przejaw�w mi�o�ci. Szczeg�lnie trudno jest odr�ni� od siebie poszczeg�lne rodzaje mi�o�ci u pocz�tk�w ich rozwoju. St�d te� wielu d�ugo rozeznaje swoje stany emocjonalne, zanim �wiadomie wejd� w relacj� z jak�� osob� z pe�nym zaanga�owaniem uczuciowym. `tc 2. Bezwarunkowa� akceptacja `tc Wychowanie do integracji seksualnej jest w jaki� spos�b najpierw wychowaniem do bezwarunkowej akceptacji ka�dego cz�owieka. Zanim cz�owiek z��czy si� z drugim poprzez dojrza�� przyja�� czy tym bardziej poprzez mi�o�� ma��e�sk�, uczy si� przyjmowa� i kocha� ka�dego cz�owieka. Ten pierwszy rodzaj mi�o�ci jest fundamentem ka�dej innej mi�o�ci ludzkiej. Czym jest akceptacja i co ona oznacza? Jest potwierdzeniem dla warto�ci �ycia bli�niego. Akceptuj�c bli�niego przekazujemy mu podstawow� prawd�: "Twoje �ycie jest dobre. Ono posiada warto��. Ono ma sens. Ono jest celowe". Akceptacja wyra�a obiektywn� prawd� o cz�owieku, a nie tylko subiektywne prze�ycia jednostki. W ca�ej historii ludzkiego ducha wielk� nowo�ci� Ewangelii Jezusa jest przykazanie mi�owania nieprzyjaci� (por. �k 6, 27�). To Jezus jako pierwszy ostatecznie przezwyci�y� swoim nauczaniem i �yciem funkcjonuj�ce od zarania dziej�w ludzko�ci bezwzgl�dne prawo "oko za oko, z�b za z�b". Jezus przez przykazanie mi�o�ci nieprzyjaci� przekazuje swoim uczniom podstawow� prawd�, �e ka�de �ycie ludzkie posiada warto�� i ma sens. Przykazanie to m�wi r�wnie�, i� �aden cz�owiek nie jest absolutnie z�y. Potrzeb� pe�nej akceptacji drugiego cz�owieka wyra�a tak�e inne przykazanie Jezusa: nie s�d�cie, aby�cie nie byli s�dzeni (Mt 1, 1�). W tym przykazaniu Jezus ka�e uczniom rozr�ni� pomi�dzy osob� a jej czynem. Uczniowie Jezusa nie mog� zaakceptowa� z�a, kt�re czyni osoba, ale mimo wszystko winni akceptowa� osob�, kt�ra je czyni. Nie umiej�c empatycznie prze�ywa� sytuacji drugiego, �atwo myli si� w�wczas z�e czyny ze z�ym cz�owiekiem, grzech z grzesznikiem. Nakaz akceptacji bli�niego, zw�aszcza nieprzyjaciela, nie dotyczy najpierw emocji, ale przede wszystkim decyzji woli. Kiedy cz�owiek zostaje zraniony "z�ym" czynem bli�niego, z psychologicznego punktu widzenia jest rzecz� naturaln�, �e spontanicznie rodzi si� w nim uczucie wrogo�ci i ch�� odwetu. Ch�� odrzucenia bli�niego za bycie odrzuconym przez niego. Im wi�cej w cz�owieku rozbicia, niezintegrowania, tym g��bszy rodzi si� w nim wewn�trzny uraz. Akceptacja, w tym r�wnie� akceptacja nieprzyjaci�, o kt�rej m�wi Jezus, domaga si� wi�c przezwyci�enia postaw nienawi�ci, odwetu, zemsty, kt�re rodz� si� w cz�owieku niezale�nie od jego "dobrej woli". Je�eli te postawy nie zostaj� pokonane, ludzka osobowo�� (a w tym tak�e i seksualno��) mo�e "scala� si�" w�a�nie wok� tych negatywnych postaw. Seksualno�� b�d�c bardzo plastyczn�, mo�e bowiem ��czy� si� zar�wno z mi�o�ci� jak i nienawi�ci�. Rodzi si� jednak pytanie, co robi� kiedy odruchowo budz� si� uczucia niech�ci, nienawi�ci, pragnienie zemsty? Najpierw trzeba uzna�, �e jest to "naturalna" (zgodna ze zranion� natur� cz�owieka) pierwsza ludzka reakcja na skrzywdzenie, jakiego doznaje si� od innych. Nie nale�y si� jej dziwi�. Nie trzeba te� czu� si� winnym z tego powodu. Zanim cokolwiek zrobi si� z tymi uczuciami, nale�y si� na nie zgodzi�. S� cz�ci� "ludzkiego" sposobu reagowania. Zaprzeczanie takim uczuciom oraz spychanie ich gdzie� w lochy pod�wiadomo�ci nie jest �adnym rozwi�zaniem, poniewa� te uczucia dalej "pracuj�". Je�eli buntujemy si� przeciwko tym uczuciom, one pracuj� "przeciwko nam", rozbijaj�c nas wewn�trznie. Zgodzi� si� na uczucia niech�ci, czy nawet na pragnienie zemsty, nie oznacza bynajmniej post�powania zgodnie z nimi, ale integrowanie ich w nas. Zaakceptowa� te uczucia, zintegrowa� je w sobie, to przyj�� je jako cz�� naszego ludzkiego dziedzictwa", nie ulegaj�c jednak ich presji. Akceptuj�c nasze uczucia nie�yczliwo�ci czy nawet wrogo�ci do innych trzeba jednocze�nie szuka� �r�de� tych uczu� w nas samych. Kiedy bowiem s� one bardzo silne, w�wczas ich �r�d�em jest nie tylko pojedyncze i nieraz przypadkowe zranienie przez drugiego, ale tak�e urazy g��boko nieraz zakorzenione w ci�gu ca�ego naszego �ycia. W takiej sytuacji trzeba szuka� w naszej historii �ycia innych ludzi, wobec kt�rych uczucia wrogo�ci i niech�ci s� "uzasadnione" z powodu doznawanego od nich przez d�u�szy czas skrzywdzenia. Je�eli zraniony cz�owiek nie odkryje swych zranie� i nie zintegruje ich wewn�trznie, w�wczas postaw� wrogo�ci b�dzie �atwo przenosi� na przypadkowych "niewinnych" ludzi. Uczucia wrogo�ci i niech�ci, kt�re odruchowo w nas si� rodz�, s� tak�e �wiadectwem naszej krucho�ci emocjonalnej. Dojrza�o�� ludzka domaga si� zintegrowania w nas tej w�a�nie krucho�ci. To w�a�nie dzi�ki zaakceptowaniu jej mi�o�� ludzka staje si� delikatna, czu�a i wra�liwa. W narzecze�stwie ludzi m�odych, kt�re zawsze jest szczeg�lnie wa�nym okresem dla integracji seksualnej w ma��e�stwie, jest rzecz� wa�n� poznanie granic w�asnej krucho�ci emocjonalnej oraz zdolno�� do wyczucia tych granic u osoby p�ci przeciwnej. Poznanie ich jest wprost konieczne, aby nie stawia� cz�owiekowi, kt�rego si� kocha, takich ��da� emocjonalnych, jakich nie jest on w stanie spe�ni�. Z drugiej strony za� m�odemu cz�owiekowi jest potrzebna �wiadomo�� w�asnych granic, aby nie dawa� innym takich "obietnic emocjonalnych", kt�rych na etapie swojego rozwoju nie jest w stanie dotrzyma�. Sp�jnych - zintegrowanych relacji narzecze�skich, ma��e�skich i rodzinnych m�ody cz�owiek uczy si� akceptuj�c ludzi, z kt�rymi �yje na co dzie�, zw�aszcza tych, kt�rzy go rani� przypadkowo i nieraz wbrew w�asnej woli. `tc 3. Przyja�� `tc Innym wa�nym elementem wychowania do integracji seksualnej w okresie dojrzewania, obok powszechnej akceptacji innych, jest wychowanie do przyja�ni. Zdolno�� do niej jest szczeg�lnym darem okresu m�odo�ci. Przyja�nie te budowane s� cz�sto na idea�ach m�odzie�czych. Wierno�� tym idea�om zapewnia cz�sto tak�e wierno�� towarzysz�cym jej przyja�niom. Przyja�nie okresu m�odo�ci s� pewnym "darem natury", dzi�ki kt�remu dojrzewa w cz�owieku zdolno�� do po�wi�cenia i oddania si� w p�niejszej mi�o�ci erotycznej. St�d te� przyja�nie okresu dzieci�stwa i m�odo�ci s� szczeg�lnie cenne dla integracji uczuciowej. Wychowanie do integracji seksualnej dokonuje si� wi�c tak�e poprzez stwarzanie dzieciom i m�odzie�y dobrego klimatu dla rozwijania si� pomi�dzy nimi relacji przyja�ni. W przyja�ni chodzi o "co� wi�cej" ni� tylko �yczliw� akceptacj� i otwarcie na drugiego. Zak�ada ona wsp�ln� p�aszczyzn� spotkania. Rodzaj przyja�ni, jej g��bia, trwa�o�� zale�� od p�aszczyzny na jakiej spotykaj� si� przyjaciele. Je�eli symbolem zakochania i mi�o�ci jest zwr�cenie si� nawzajem ku sobie, "patrzenie sobie w oczy", to symbolem przyja�ni jest wsp�lne patrzenie "rami� przy ramieniu" we wsp�lnym kierunku, d��enie do jednego celu. Przyjaciele "co�" tworz�, buduj� razem. Im wi�ksza jest wsp�lnota my�lenia, odczuwania i dzia�ania w tym wsp�lnym budowaniu, tym wi�ksza i g��bsza jest przyja��. "Kochankowie zawsze rozmawiaj� o swojej mi�o�ci, przyjaciele bardzo rzadko o swojej przyja�ni. Kochankowie siedz� zwykle naprzeciwko siebie zaabsorbowani nawzajem swoj� obecno�ci�, przyjaciele obok siebie zaabsorbowani wsp�lnym obiektem zainteresowa�." (C. S. Lewis, "Cztery mi�o�ci", PAX, Warszawa 1973, s. 79.) Jedn� z istotnych cech charakterystycznych dla przyja�ni jest otwarcie emocjonalne na innych. Mo�emy patrze� we wsp�lnym kierunku nie tylko we dwoje, ale tak�e w trzech, czterech, itd. St�d te� prawdziwej przyja�ni obce jest uczucie emocjonalnej zazdro�ci. Przyjaciele nie ograniczaj� sobie wzajemnie wolno�ci. Ich wsp�lny cel nie jest jedynie ich w�asno�ci�. Mo�e on sta� si� w�asno�ci� wielu przyjaci�. Prawdziwa i czysta przyja�� nie posiada wi�c charakteru wy��czno�ci emocjonalnej, nie zak�ada ca�kowitego oddania uczuciowego jednej osoby drugiej. I chocia� element emocjonalnego zwi�zania w przyja�ni jest bardzo wa�ny, to jednak nie jest to nigdy "zwi�zek mi�osnej zale�no�ci". "Eros ��czy oczywi�cie tylko dwoje ludzi. Ale ta cyfra nie jest bynajmniej konieczna w przyja�ni, ani najbardziej jej sprzyjaj�ca."(C. S. Lewis, "Cztery mi�o�ci", PAX, Warszawa 1973, s. 79-80�) Dobrze r�wnie� wyra�a t� prawd� sentencja: "Przyjaciel mojego przyjaciela jest moim przyjacielem". Przyja�� trwa tak d�ugo, jak d�ugo "idzie si� we wsp�lnym kierunku", jak d�ugo trwaj� wsp�lne zainteresowania, cele. Kiedy jednak ko�czy si� wsp�lna p�aszczyzna spotka�, ko�czy si� tak�e w jakim� sensie przyja��. St�d wiele dzieci�cych przyja�ni wygasa w jaki� naturalny spos�b, kiedy w okresie dojrzewania drogi wsp�lnych zainteresowa� ju� si� rozchodz�. Tak�e wiele przyja�ni okresu m�odo�ci zmienia si� w pi�kne wspomnienia, kiedy rozpoczyna si� etap dojrza�ego �ycia. Autentycznych przyja�ni, w kt�rych nie by�o jakich� nieuczciwych zachowa�, nie wspomina si� z roz�aleniem, poniewa� prawdziwi przyjaciele nie obiecuj� sobie dozgonnego i wy��cznego trwania przy sobie. I cho� �ycie ich cz�sto roz��cza, to jednak wspominaj� si� z wdzi�czno�ci�. Przyjaci�, kt�rzy odeszli do innych przyjaci�, wspomina si� mo�e z pewn� t�sknot�, ale bez roz�alenia. Kolejn� cech� przyja�ni jest bycie przy drugim w chwilach potrzeby. Przyja�� nie sprawdza si� najpierw w emocjonalnych odczuciach przywi�zania i oddania, w chwilach nastrojowych uniesie�, ale w chwilach krytycznych, kiedy jeden z przyjaci� potrzebuje pomocy. Im wi�kszej i g��bszej potrzebuje pomocy, tym wi�kszy sprawdzian dla przyja�ni. Opuszczanie drugiego w chwilach trudno�ci ods�ania nieautentyczno�� deklarowanej uprzednio przyja�ni. "Regu�� dla przyja�ni jest brak jakichkolwiek z g�ry ustalonych regu�" - stwierdza prof. F. Arvesu. Zawieranie przyja�ni dokonuje si� najcz�ciej w spos�b spontaniczny. Nie mo�na jej zaplanowa� w jaki� spos�b racjonalny, "na ch�odno". Nie mo�na te� zrobi� osoby wybranej swoim przyjacielem "na si��", wbrew jej wolno�ci. Kiedy m�ody cz�owiek posiada wielkie g�ody emocjonalne, poniewa� nie otrzyma� do�� ciep�a w �rodowisku rodzinnym, mo�e wtedy w spos�b niekontrolowany szuka� tego uczucia w�a�nie w przyjacielu, pr�buj�c zagarn�� go tylko dla siebie. W takiej "przyja�ni" istnieje pewien mniejszy czy wi�kszy odcie� zach�anno�ci uczuciowej, kt�ra objawia si� przede wszystkim w uczuciu zazdro�ci o spotkania, kontakty przyjaciela z "osobami trzecimi". Kiedy jeden z przyjaci� jest zazdrosny i pr�buje posi��� emocjonalnie drugiego, zwykle dochodzi do konfliktu. Wsp�lna szczero�� wobec siebie, wzajemne zaufanie, krytyczny stosunek do w�asnego sposobu reagowania u obu przyjaci�, mo�e pozwoli� im przekroczy� ten konflikt. Przyja�� mo�e sta� si� w�wczas szans� przekraczania swoich potrzeb i zranie� uczuciowych. W ten spos�b dokonuje si� stopniowo integracja emocjonalna i duchowa wok� warto�ci, do kt�rych przyjaciele wsp�lnie d���. Im dojrzalsi i bardziej wewn�trznie zintegrowani s� przyjaciele, tym owocniejsze staje si� ich d��enie w jednym kierunku. (Por. "Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 92.). Podsumowuj�c mo�emy powiedzie�, i� przyja�nie okresu dojrzewania pomagaj� bardzo w budowaniu p�niejszych trwa�ych, zintegrowanych wi�zi ma��e�skich i rodzinnych. W przyja�ni m�odzi ludzie ucz� si� otwarto�ci, wzajemnego zaufania, wra�liwo�ci, pomagania sobie zw�aszcza w chwilach kryzys�w i s�abo�ci, przekraczania swojego egocentryzmu. Podkre�lmy w spos�b szczeg�lny i to, i� przyja�� jest szko�� bezinteresowno�ci, kt�ra jest jedn� z najwa�niejszych cech ka�dej mi�o�ci. `tc 4. Przyja�nie� "przeciwko innym"� i "przyja�nie� niepartnerskie" `tc Zastan�wmy si� teraz, jakie zagro�enie dla integralnego rozwoju m�odego cz�owieka mog� mie� pewne "niedojrza�e przyja�nie". Powiedzieli�my, �e jako�� przyja�ni zale�y od p�aszczymy spotkania i celu, kt�ry jednoczy przyjaci�. Do�wiadczenie przyja�ni mo�e by� pewnym zagro�eniem dla m�odego cz�owieka wtedy, kiedy przyjaciele jednocz� si� w "z�ych celach" i id� w "z�ym kierunku". W okresie dojrzewania m�odzi ludzie, kt�rzy wychodz� ze swoich �rodowisk rodzinnych z g��bokimi urazami wobec �wiata doros�ych, mog� gromadzi� si� w�a�nie "przeciwko nim", aby szuka� alternatywy dla swego doros�ego �ycia. Kiedy celem wsp�lnego spotkania jest "by� przeciwko", w�wczas taka przyja�� posiada charakter negatywny. Trzeba by� jednak sprawiedliwym w ocenie takich przyja�ni. R�wnie� w nich istniej� elementy silnego powi�zania emocjonalnego i jaka� wzajemna akceptacja. Tacy przyjaciele daj� sobie - jak umiej� - to, czego najcz�ciej nie otrzymali od doros�ych i w�a�nie dlatego s� tak wrogo do nich nastawieni. Charakterystyczn� cech� takich przyja�ni jest jednak wielka warunkowo�� akceptacji. "Kr�g przyjaci�" gromadz�cy si� przeciwko innym mo�e przerodzi� si� w gang. Warunkiem przyj�cia do takiego "kr�gu przyjaci�" jest w�wczas wyznawanie tego samego "systemu warto�ci" i tych samych cel�w. Fundamentem przyja�ni budowanej przeciwko innym jest zawsze nienawi��, ch�� niszczenia. Niebezpieczne bywaj� tak�e, nierzadkie w�r�d m�odych, przyja�nie niepartnerskie, w kt�rych jedna strona podlega drugiej. Je�eli m�ody cz�owiek rezygnuj�c w jakim� stopniu z bycia sob� poddaje si� "przyjacielowi", w�wczas trudno jest ju� m�wi� o przyja�ni. I cho� w takiej "przyja�ni" istnieje r�wnie� element wzajemnego przywi�zania i uczuciowej blisko�ci, to powstaje ona jednak za cen� rezygnacji przynajmniej z cz�ci w�asnej wolno�ci. Jest to swoista symbioza "silnego" ze "s�abym". Taka przyja�� mo�e hamowa� wzrost osobowy. M�ody cz�owiek zamiast uczy� si� zmagania z przeciwno�ciami �yciowymi, stawia� czo�a "silniejszym od siebie", poddaj�c si� "przyjacielowi" mo�e czu� si� bezpieczny, cho� zale�ny od niego. Cena niepartnerskich przyja�ni jest zwykle bardzo wysoka. Jest ona bowiem du�ym zagro�eniem dla integracji uczuciowej, a przez to zagro�eniem dla p�niejszego �ycia ma��e�skiego i rodzinnego; z jednej strony utrwalanie si� kompleksu ni�szo�ci i poczucia w�asnej s�abo�ci u "s�abszego", z drugiej za� utrwalanie si� mechanizm�w manipulowania innymi u "silniejszego". (Por. M. Nedoncelle, "Warto�� mi�o�ci i przyja�ni", Wydawnictwo M, Krak�w 1993.). `tc 5. Mi�o�� erotyczna `tc Mi�o�� erotyczna - zwi�zek m�czyzny i kobiety - zak�ada nie tylko spotkanie si� na jednej p�aszczy�nie �ycia i wok� jakiego� jednego celu, ale integralne oddanie si� sobie nawzajem. Cech� charakterystyczn� mi�o�ci erotycznej jest tak�e wy��czno�� tak emocjonalna jak i fizyczna. Niemo�liwe by�oby jednak pe�ne oddanie si� emocjonalne i fizyczne bez wzajemnego oddania duchowego. Si�� ludzkiej mi�o�ci nie jest wy��cznie si�a uczu�, a tym bardziej nie jest ni� fascynacja seksualna. Si�y emocjonalno-seksualne maj� w sobie co� ze �lepych instynkt�w. Ich d��enia do wy��czno�ci �atwo mog� si� zmienia� w zaborczo��. Mi�o�� erotyczna pozbawiona duchowego korzenia, ofiary i odpowiedzialno�ci �atwo si� wypala pozostawiaj�c po sobie uczucie rozczarowania, roz�alenia, b�lu. Aby ludzka mi�o�� mog�a by� trwa�a, winna by� dope�niona jedno�ci� i oddaniem si� sobie wzajemnie na p�aszczy�nie duchowej. To w�a�nie mi�o�� erotyczna w jej najg��bszym wymiarze domaga si� integracji wszystkich energii wok� "kochanej osoby". Integracja seksualna sprawia, i� mo�liwe staje si� wzajemne oddanie we wszystkich p�aszczyznach: duchowej, emocjonalnej i fizycznej. Istniej�ce za� r�nice mi�dzy narzeczonymi, ma��onkami, kt�re s� zjawiskiem naturalnym, nie staj� si� miejscem konflikt�w i walki, ale wzajemnego dope�niania si� i akceptacji. S�abo�ci za� staj� si� miejscem wzajemnej pomocy i przebaczania sobie. Czym jednak r�ni si� mi�o�� erotyczna od przyja�ni? O ile przyja�� bazuje przede wszystkim na posiadaniu wsp�lnych spraw, cel�w, wsp�lnych tajemnic, to mi�o�� oparta jest o wzajemne posiadanie siebie. Przyjaciele zachwycaj� si� przede wszystkim kontemplowan� "tajemnic�", poznawan� wsp�lnie "spraw�". Kochankowie natomiast zachwycaj� si� sob� nawzajem. Ksi�ga "Pie�ni nad Pie�niami" m�wi: "O jak pi�kna jeste�, przyjaci�ko moja, jak pi�kna, oczy twe jak go��bice. Zaiste pi�kny jeste� mi�y m�j, o jak�e uroczy!" (Pnp 1, 15-16�) Mi�o�� i przyja�� nie wykluczaj� si� bynajmniej. Mog� wsp�istnie� i wzajemnie si� ubogaca�. Autentyczna mi�o�� erotyczna r�ni si� jednak w spos�b zasadniczy od przyja�ni tym, i� jest dozgonna. "Dw�ch rzeczy nie mo�na pr�bowa� w �yciu: mi�o�ci i �mierci" - m�wi przys�owie. Nie ma mi�o�ci na pr�b�, nie ma mi�o�ci "na jaki� czas". Ksi�ga "Pie�� nad Pie�niami" stwierdzi, �e "jak �mier� pot�na jest mi�o��, a zazdro�� jej nieprzejednana jak Szeol" (Pnp 8, 6�). Kiedy dwoje ludzi, kt�rzy prze�yli g��bokie wzajemne oddanie si� sobie zar�wno w p�aszczy�nie emocjonalnej jak i fizycznej, rozchodzi si� po jakim� czasie, to zawsze po takim zerwanym zwi�zku pozostaje w nich jaka� g��boka rana. Po do�wiadczeniu prawdziwej mi�o�ci erotycznej nie mo�na ju� rozej�� si� w spos�b bezbolesny, nawet je�eli obie strony zapewniaj� siebie wzajemnie o �yczliwo�ci i przyja�ni. "Pozostaniemy nadal przyjaci�mi" - stwierdzenie to, cho� wyra�a dobr� wol� obu stron i nale�y je doceni�, cz�sto bywa tylko pewn� mask� dla b�lu rozstania. Nie ma powrotu od g��bokiej mi�o�ci emocjonalno-seksualnej do spontanicznej i szczerej przyja�ni. Rozczarowanie swoj� niemo�no�ci� kochania oraz �al do osoby za niespe�nione oczekiwania dozgonnej mi�o�ci sprawia, i� tak prze�yta mi�o�� pozostaje na d�ugo bolesnym wspomnieniem. Taki w�a�nie rozpad trwaj�cych nieraz wiele lat wi�zi narzecze�skich, (kt�rym nierzadko towarzyszy tak�e wsp�ycie seksualne), a tym bardziej rozwody ma��e�skie, demaskuj� brak integralnie poj�tego wychowania seksualnego, przynajmniej u jednej ze stron. Kolejne podejmowane pr�by "�ycia we dwoje" nie b�d� jednak skuteczne, o ile nie odkryje si� rzeczywistych przyczyn "rozpadu" poprzedniego - poprzednich zwi�zk�w. `tc 6. Mi�o�� erotyczna� a mi�o�� powszechna `tc Mo�e rodzi� si� pytanie, czy mi�o�� erotyczna, kt�ra domaga si� ca�kowitego oddania jednej osoby drugiej, nie zamyka cz�owieka na mi�o�� powszechn�? Owszem istnieje takie niebezpiecze�stwo, ale tylko w�wczas kiedy mi�o�� erotyczna nie jest jeszcze zintegrowana z duchowym wymiarem ludzkiego �ycia i opiera si� wy��cznie na instynktownej fascynacji emocjonalno-seksualnej. Integralnie rozumiana mi�o�� erotyczna jest wprawdzie wy��czna, "lecz kocha ona w drugim cz�owieku ca�� ludzko��, wszystko, co �ywe. Jest ekskluzywna tylko w tym sensie, �e mog� zespoli� si� w pe�ni i mocno tylko z jednym cz�owiekiem. Mi�o�� erotyczna wyklucza mi�o�� w stosunku do innych ludzi tylko w sensie erotycznego zwi�zku, pe�nego zwi�zania si� we wszystkich aspektach �ycia - ale nie bynajmniej w sensie g��bokiej mi�o�ci braterskiej". (E. Fromm, "O sztuce mi�o�ci", dz. cyt., s. 69.). Pe�ne do�wiadczenie mi�o�ci ma��e�skiej pomaga cz�owiekowi w rozwoju mi�o�ci powszechnej. Wra�liwo�� na drugiego cz�owieka, zdolno�� do ofiary i po�wi�cenia zdobyte w mi�o�ci ma��e�skiej, staj� si� trwa�ymi cechami cz�owieka tak�e we wszystkich innych relacjach mi�dzy ludzkich. `tc 7. Mi�o�� Boga `tc (por. F. Sawicki, "B�g jest mi�o�ci�", Wydawnictwo Diecezjalne Pelplin, 1990�) Chocia� B�g kocha cz�owieka zawsze mi�o�ci� niesko�czon�, kt�ra przekracza wszelkie ludzkie wyobra�enia i mo�liwo�ci opisywania czy te� klasyfikowania jej, to jednak cz�owiek mo�e j� odkry� odwo�uj�c si� tylko do mi�o�ci ludzkiej. U�ywaj�c j�zyka przyj�tego w naszej pracy, mo�emy powiedzie�, i� mi�o�� Boga jest najbardziej sp�jna w sobie, najpe�niej zintegrowana. Ona bowiem w jednym "akcie mi�o�ci" ��czy wszystko to, kim B�g jest i co posiada. Tylko w mi�o�ci Boga nie da si� wyr�nia� poszczeg�lnych p�aszczym (np. fizycznej, emocjonalnej, duchowej), poniewa� B�g jest niesko�czon� jedno�ci�. I w�a�nie dlatego Mi�o�� Boga b�dzie zawsze dla cz�owieka niedo�cignionym wzorem i jednocze�nie ostatecznym �r�d�em integracji w ka�dym wymiarze, tak�e integracji seksualnej. Odwo�uj�c si� do ludzkiego do�wiadczenia mi�o�ci, mo�emy powiedzie�, i� B�g kocha cz�owieka ka�dym rodzajem mi�o�ci: mi�o�ci� bezwarunkowej akceptacji, mi�o�ci� przyjacielsk�, mi�o�ci� oblubie�cz�. Podkre�lmy jednak w spos�b szczeg�lny, i� B�g kocha cz�owieka mi�o�ci� oblubie�cz�. Oblubie�cza mi�o�� Boga jest jednak ca�kowicie r�na od ludzkiej mi�o�ci. Cz�owiek mo�e kocha� tylko jednego cz�owieka mi�o�ci� wy��czn�, oblubie�cz�. B�g natomiast tak� mi�o�ci� kocha ka�dego. Serce Boga jest tak "wielkie", i� zdolne jest ka�demu cz�owiekowi da� pe�n� mi�o��, mi�o��, do jakiej cz�owiek jest stworzony i jakiej pragnie. Odpowied� cz�owieka na mi�o�� Boga mo�e by� uj�ta tak�e we wszystkich trzech rodzajach mi�o�ci mi�dzyosobowej. Pocz�tkiem mi�o�ci cz�owieka do Boga jest "akceptacja Boga", otwarcie si� na Niego. Mi�o�� cz�owieka do Boga jest r�wnie� mi�o�ci� przyjacielsk�. To, czego pragniemy i szukamy w naszym �yciu, jest wsp�lne cz�owiekowi i Bogu. Nasza mi�o�� do Boga wyra�a si� w tym, �e cz�owiek patrzy w tym samym kierunku co B�g, �e d��y do tych samych cel�w, do kt�rych On d��y. I wreszcie mi�o�� cz�owieka do Boga posiada tak�e charakter oblubie�czy. Ten trzeci rodzaj mi�o�ci mo�e najbardziej nadaje si�, aby wyrazi� mi�o�� cz�owieka do Boga. Do oblubie�czej mi�o�ci Boga w spos�b szczeg�lny zaprasza Jezus: "Kto kocha ojca lub matk� bardziej ni� Mnie, nie jest Mnie godzien. I kto kocha syna lub c�rk� bardziej ni� Mnie, nie jest Mnie godzien" (Mt 10, 37�). Jezus wzywa cz�owieka do takiego oddania si� Jemu, kt�re nie stawia na tym samym poziomie nic i nikogo. B�g domaga si� mi�o�ci wyra�onej wszystkimi sferami ludzkiej osobowo�ci - mi�o�ci integralnej. `tc Rozdzia� Iv.� Wychowanie do mi�o�ci `tc `tc A. Wychowanie do ma��e�stwa `tc Wychowanie ("Prawdziwe wychowanie stawia sobie za cel ukszta�towanie osoby ludzkiej w odniesieniu do jej celu ostatecznego." Sob�r Watyka�ski Ii, Deklaracja |Gravissimum |Educationis, nr I.) do integracji seksualnej jest zawsze w jaki� spos�b wychowaniem do ma��e�stwa, tak�e w�wczas, kiedy osoba - kieruj�c si� powo�aniem - podejmuje �ycie w celibacie. Celibat bowiem nie tylko nie wyklucza zdolno�ci do ma��e�stwa, ale wr�cz j� zak�ada. Pierwszym i najbardziej oczywistym sposobem d��enia do mi�o�ci jest jednak droga �ycia ma��e�skiego i rodzinnego. Mi�o�� erotyczna jest wielk�, naturaln� potrzeb� cz�owieka. (Por. Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", nr 2.) Nie da si� jej nigdy zast�pi� najsilniejszymi nawet przyja�niami. W �adnej przyja�ni nie ma bowiem wy��cznego oddania si� jednej osoby drugiej, kt�re jest g��bokim pragnieniem ka�dego ludzkiego serca. `tc 1. Dojrza�e� i szcz�liwe ma��e�stwo `tc Jednym z najwa�niejszych warunk�w dojrza�ego prze�ywania relacji narzecze�skiej i ma��e�skiej jest dobra znajomo�� siebie i drugiego, znajomo�� praw, kt�rymi rz�dzi si� m�sko�� i kobieco��. Nie chodzi jednak wy��cznie o prawa wpisane w sfer� erotyczn� m�czyzny i kobiety, ale tak�e o prawa �ycia emocjonalnego, psychicznego. Wzajemne poznanie swojej p�ciowo�ci w wymiarze emocjonalnym jest jednak niema�ym wysi�kiem. Wi��e si� z nim bowiem potrzeba dotkni�cia tego, co we w�asnej seksualno�ci (m�sko�ci czy kobieco�ci) jest ograniczone i zranione. Poznanie siebie i drugiego dotyczy nie tylko poznania pozytywnej strony p�ciowo�ci, ale tak�e ogranicze� i zagro�e� z ni� zwi�zanych. Bardzo wiele trudno�ci prze�ywanych przez narzeczonych a p�niej przez ma��onk�w wynika najcz�ciej z braku zrozumienia swoich wzajemnych potrzeb, pragnie�, oczekiwa� w poszczeg�lnych p�aszczyznach: duchowej, emocjonalnej i fizycznej. Podkre�lmy, �e poznanie praw, potrzeb, pragnie�, kt�rymi rz�dzi si� w�asna emocjonalno�� i emocjonalno�� osoby kochanej, jest jakim� podstawowym obowi�zkiem os�b, kt�re przyrzekaj� sobie "mi�o��, wierno�� i uczciwo�� ma��e�sk� a� do �mierci". Ta formu�a przysi�gi ma��e�skiej ods�ania ogrom wzajemnych zobowi�za�, jakie wobec siebie podejmuj� m�czyzna i kobieta. Je�eli m�odym ludziom brak jest dog��bnego wzajemnego poznania siebie, w�wczas podchodz� do ma��e�stwa w spos�b beztroski i naiwny. Takie w�a�nie podej�cie do ma��e�stwa powoduje cz�sto, i� kr�tko po zawarciu zwi�zku nast�puj� dramaty czy wr�cz tragedie. Najbole�niejsze jest jednak to, i� w tych dramatach i tragediach z konieczno�ci musz� uczestniczy� dzieci. Brak wzajemnej pe�nej mi�o�ci pomi�dzy rodzicami dziecko prze�ywa zawsze jako wielk� krzywd�. Formu�a przysi�gi ma��e�skiej - "�lubuj� ci mi�o��, wierno�� i uczciwo�� ma��e�sk� a� do �mierci" - okre�la nie tylko fizyczny czas mi�o�ci, "a� do �mierci" fizycznej jednego z ma��onk�w, ale w jakim� sensie okre�la r�wnie� g��bi� duchow� tej mi�o�ci; "a� do �mierci" znaczy r�wnie� "a� do ca�kowitego zaparcia si� siebie na wz�r Chrystusa". Ma��onkowie �lubuj� sobie bowiem tak� mi�o��, jak� Chrystus umi�owa� sw�j Ko�ci�. Narzecze�stwo a p�niej ma��e�stwo, jest stopniowym zlewaniem si� dwu r�nych historii �ycia w jedn�. Symbolem tego jest mi�dzy innymi przyj�cie jednego nazwiska dla m�a i �ony. Biblia m�wi: "Dlatego to m�czyzna opuszcza ojca swego i matk� swoj� i ��czy si� ze swoj� �on� tak �ci�le, �e staj� si� jednym cia�em" (Rdz 2, 24�). Staj� si� "jednym cia�em" nie tylko w sensie fizycznym, ale tak�e w sensie emocjonalnym i duchowym. Dla ma��onk�w chrze�cija�skich z��czenie dw�ch odr�bnych dot�d historii �ycia w jedn� wsp�ln� zostaje potwierdzone przysi�g� sakramentaln�. Fascynacja emocjonalna, zakochanie, z kt�rym w spos�b naturalny ��czy si� fascynacja seksualna, nie wystarcza jednak do zbudowania tak trwa�ej wi�zi. Konieczna jest, jak to podkre�lali�my ju� uprzednio, pewna dojrza�o�� duchowa, kt�ra staje si� �r�d�em odpowiedzialno�ci za siebie nawzajem, bezinteresowno�ci, wielkoduszno�ci, zdolno�ci do przebaczania sobie itp. Fascynacja ludzk� mi�o�ci� jest zawsze wielkim darem natury, darem Boga. Jest niezwyk�ym �r�d�em ludzkiej energii. M�odzi ludzie winni korzysta� z niej, aby podejmowa� trud przemiany siebie, trud dojrzewania emocjonalnego i duchowego. Fundamentem szcz�liwego ma��e�stwa jest zawsze osobista przemiana ka�dego z partner�w po��czona z wzajemnym poznaniem siebie i zaakceptowaniem si�. Proces ten zak�ada jednak gotowo�� umierania dla siebie - dla swoich potrzeb i swoich pragnie�. Prawdziwa mi�o�� wymaga trudu wychodzenia z siebie, otwierania si� na drugiego, wsp�odczuwania z kochan� osob�. Do�wiadczenie pokazuje niezbicie, i� emocjonalna i erotyczna fascynacja, pozbawiona duchowych fundament�w, jest uczuciem zmiennym i niesta�ym. Budowanie wi�c zwi�zku ma��e�skiego tylko na niej nie gwarantuje mu trwa�o�ci. `tc 2. Mi�o�� nastolatk�w `tc Jaka jest warto�� zakochania si� i "chodzenia ze sob�" nastolatk�w, skoro zwi�zki te bywaj� najcz�ciej nietrwa�e? W okresie dojrzewania budzi si� wielka wzajemna otwarto�� dziewcz�t i ch�opc�w na siebie. Rozpoczyna si� ona zwykle od przygl�dania si� sobie z daleka. Ch�opcu zwykle podoba si� wiele dziewczyn, podobnie jak dziewczynie podoba si� wielu ch�opc�w. Z przygl�daniem si� sobie wzajemnie z��czona jest tak�e pewna obawa, pewien l�k przed odrzuceniem. Je�eli ch�opcu podoba si� dziewczyna, to wraz z pierwszym zachwytem rodzi si� obawa, czy on si� jej spodoba. Od si�y l�k�w i obaw zale�y w du�ym stopniu, kiedy dochodzi do pierwszego bezpo�redniego spotkania mi�dzy nimi. Jedn� z podstawowych cech mi�o�ci nastolatk�w jest ich spontaniczno��. Najcz�ciej nie rodz� si� one z d�ugiego poznawania siebie, ale powstaj� na bazie pierwszego odruchowego podobania si� sobie nawzajem. St�d te� pierwsze zwi�zki nastolatk�w rzeczywi�cie s� ma�o trwa�e, cho� nie trzeba i tutaj robi� zbytnich uog�lnie�. Zdarza si� bowiem, �e przeradzaj� si� one w g��bsze zwi�zki narzecze�skie, a p�niej ma��e�skie. Je�eli od samego pocz�tku zwi�zek emocjonalny nastolatk�w jest traktowany "w miar� na serio", z takich zwi�zk�w mog� powsta� p�niej trwa�e i mocne ma��e�stwa. Kiedy ch�opiec ma w �yciu tylko jedn� dziewczyn�, kt�ra p�niej staje si� jego �on�, pokusa szukania innych kobiet w �yciu ma��e�skim jest o wiele mniejsza. I odwrotnie. I chocia� zwi�zki nastolatk�w najcz�ciej bywaj� nietrwa�e, to jednak nie s� one bez znaczenia dla p�niejszego trwa�ego ju� zwi�zku ma��e�skiego. W tych pierwszych zwi�zkach nastolatki do�wiadczaj� smaku ludzkiej mi�o�ci, odkrywaj� si�� fascynacji i wzajemnego przyci�gania siebie. Mi�o�� nastolatk�w mo�e by� okresem ogromnie wa�nym i cennym tak�e dlatego, poniewa� pomaga im uczy� si� wyj�cia ku drugiemu, po�wi�cania si� dla niego, ofiarno�ci, bezinteresowno�ci, wypowiadania swoich uczu�, wzajemnego przebaczenia. Z drugiej jednak strony nietrwa�o�� tych zwi�zk�w pokazuje niedojrza�o�� emocjonaln�, kt�ra objawia si� w zmienno�ci uczuciowej. Zmienno�� ta rodzi zwykle wiele cierpienia. To w�a�nie do�wiadczenie cierpienia i b�lu zwi�zane z do�wiadczeniem mi�o�ci mo�e sta� si� d1a nastolatk�w wa�n� "szko�� �ycia". Cierpienie m�odego cz�owieka zwi�zane z jego pierwsz� mi�o�ci� przekonuje go, �e sprawa mi�o�ci nie jest spraw� �atw�, �e nie wystarczy si� komu� spodoba� lub w kim� si� zakocha�. Je�eli mi�o�� ma si� sta� trwa�ym do�wiadczeniem, trzeba podj�� trud wzajemnej pracy nad sob�. "Zdumiewa fakt, �e o ile ludzie rozumiej� konieczno�� w�o�enia wysi�ku na przyk�ad w zbudowanie domu czy w urz�dzenie mieszkania po to, by p�niej zbiera� owoce tego wysi�ku, o tyle nie dostrzegaj� na og� tej samej konieczno�ci w odniesieniu do ma��e�stwa i �ycia rodzinnego." (K. Meissner, B. Suszka, "Twoja przysz�o��", "W Drodze", Pozna� 1991, s. 94.) Przygotowanie do �ycia w mi�o�ci domaga si� od m�odego cz�owieka ogromnego realizmu �yciowego w ocenie siebie samego jak i drugiej osoby. Realizm ten pozwala odkry� swoje w�asne mo�liwo�ci jak i ograniczenia. W spos�b szczeg�lny nale�y zwr�ci� uwag� na swoje zranienia uczuciowe. Gdyby m�ody cz�owiek nie u�wiadomi� ich sobie, m�g�by w�wczas z w�asnych potrzeb, brak�w i zranie� emocjonalnych budowa� w wyobra�ni "projekty osoby", kt�r� powinien spotka�. Zamiast nawi�zywa� kontakt z "osobami realnymi", mo�e w�wczas marzy� i planowa�, jak powinna wygl�da� jego przysz�a wybranka, jakie powinna mie� cechy, jak bardzo powinna go darzy� uczuciem, jakie powinna ofiarowa� mu oparcie itd. Kiedy jednak spotyka konkretn� dziewczyn�, konkretnego ch�opca, rozbudowane wyobra�enia nie przystaj� do rzeczywisto�ci. Do�wiadcza si� w�wczas bolesnego rozczarowania. I chocia� drugi cz�owiek jest zawsze ogromn� pomoc� w leczeniu niedojrza�o�ci i zranie� emocjonalnych, to jednak nie dokonuje si� ono przez stawianie wymaga� emocjonalnych, ale przez otwieranie si� i budzenie w sobie zaufania do drugiego. `tc 3. Niewyznana mi�o�� `tc "Jak oceni� mi�o��, kt�ra nie zosta�a jednak wyznana przed osob�, kt�r� si� kocha w skryto�ci serca?" - pyta w ankiecie pewien nastolatek. Do�wiadczenie zakochania, kt�re nie zostaje wyznane przez d�ugi okres czasu, z jednej strony wskazuje na rzeczywiste pragnienie przyjmowania i dawania siebie w mi�o�ci, z drugiej strony jednak oznacza, i� zdolno�� ta naznaczona jest jeszcze l�kiem przed odrzuceniem. D�ugotrwa�y i silny l�k przed wypowiedzeniem swoich uczu� zakochania wskazuje zwykle nie tylko na pewn� m�odzie�cz� nie�mia�o��, kt�ra jest normalnym odczuciem, ale tak�e na g��bsze zranienie emocjonalne. Je�eli strach przed odrzuceniem wygrywa przez d�ugi okres czasu z pragnieniem wyznania mi�o�ci, w�wczas m�odemu cz�owiekowi grozi ucieczka w �wiat iluzji i wyobra�e� o mi�o�ci. Boj�c si� cz�owieka realnego, cz�owieka "z krwi i ko�ci", kt�ry posiada swoje zalety i wady, mo�e marzy� o "idealnym kochanku", kt�ry w rzeczywisto�ci nie istnieje. Kiedy wreszcie nast�pi prze�amanie si� wewn�trzne i zakochany m�ody cz�owiek wyznaj�c mi�o�� zaczyna dotyka� reali�w �ycia, w�wczas nast�puje zwykle g��bokie rozczarowanie. Ten drugi, "kochany" w wyobra�ni nieraz przez d�ugi okres, okazuje si� bowiem w rzeczywisto�ci zwyczajnym cz�owiekiem maj�cym wiele ludzkich ogranicze� i s�abo�ci. I chocia� m�ody cz�owiek ma prawo d�u�ej przygl�da� si� z pewnej odleg�o�ci "wybranej osobie" zanim spr�buje nawi�za� z ni� kontakt, to jednak wydaje si�, i� przed�u�anie w lata tak prze�ywanej mi�o�ci jest pewn� form� ucieczki od realnego �ycia. `tc 4. Przyja�� mi�dzy� ch�opcem a dziewczyn� `tc Do�wiadczenie pokazuje, �e nastolatki, ch�opcy i dziewcz�ta, nie zawsze wchodz� od razu w zwi�zki maj�ce charakter trwa�ego zaanga�owania emocjonalnego. Nierzadko nawi�zuje si� spontanicznie wi� "kole�e�skiego przymierza" - przyja��. To "kole�e�skie przymierze" mo�e by� budowane na bazie wzajemnej pomocy, wsp�lnych zainteresowa�, wsp�lnego dzia�ania. M�odzi ludzie winni by� jednak �wiadomi, �e przej�cie od przyja�ni do mi�o�ci mo�e dokonywa� si� w spos�b spontaniczny, bezwiedny i niemal�e nie�wiadomy. Winni wi�c uwa�nie obserwowa�, co dzieje si� w �wiecie ich uczu�. Autentyczna przyja��, szczeg�lnie przyja�� ludzi m�odych, domaga si� realizmu. "Kiedy dwie osoby, kt�re odkrywaj�, �e id� t� sam� tajemn� drog�, s� p�ci odmiennej, przyja�� zawi�zuj�ca si� mi�dzy nimi mo�e si� zmieni� - i to w ci�gu pierwszej p� godziny - w zakochanie. O ile nie s� sobie wstr�tni fizycznie i o ile jedno z nich lub oboje nie kochaj� ju� kogo� innego, jest rzecz� prawie pewn�, �e si� na tym pr�dzej czy p�niej sko�czy." (C. S. Lewis, "Cztery mi�o�ci", PAX, Warszawa 1973, dz. cyt., s. 87�). W przyja�ni mi�dzy ch�opcem a dziewczyn� konieczna jest du�a wra�liwo��, dzi�ki kt�rej obie strony b�d� w stanie nieustannie odczytywa� wysy�ane sobie wzajemnie znaki i sygna�y. Winni te� wypowiada� przed sob� to, co rodzi si� w ich wzajemnej wi�zi. By�oby bowiem krzywdz�ce, gdyby jedna ze stron przez d�u�szy okres rozumia�a zwi�zek tylko jako przyja�� i "przymierze wzajemnej pomocy", natomiast druga strona traktowa�a go ju� jako mi�o��, oczekuj�c trwa�o�ci i wierno�ci rodz�cej si� wi�zi. Poniewa� dziewczyny zwykle �atwiej i szybciej przechodz� od uczucia przyja�ni do uczucia mi�o�ci, st�d te� ch�opcy przyja�ni�c si� z dziewczynami winni by� uwa�ni, aby swoim zachowaniem nie sprawia� wra�enia, �e chodzi im o trwa�y i wierny zwi�zek. Dla ch�opca przej�ciowe zaanga�owanie emocjonalne, bez �adnych zobowi�za�, mo�e by� wygodne. Jednak "trzymanie przy sobie" dziewczyny przez d�u�szy okres z jednoczesnymi zastrze�eniami padaj�cymi od czasu do czasu: "ja ci nic nie mog� obieca� na przysz�o��", wydaje si� by� nieuczciwe. Szczeg�lnie nieuczciwe jest to w�wczas, kiedy m�czyzna trzyma w niepewno�ci kobiet� przez wiele lat obiecuj�c jej ma��e�stwo, aby w ko�cu j� zostawi�. O ile bowiem w naszych warunkach kulturowych zawarcie zwi�zku ma��e�skiego przez m�czyzn� w wieku oko�o trzydziestu lat, nie stanowi wi�kszego problemu, o tyle zawarcie ma��e�stwa dla kobiety w tym samym wieku mo�e by� ju� do�� du�� trudno�ci�. `tc 5. "Dowody mi�o�ci" `tc Jak ocenia� pr�by podejmowania dzia�a� seksualnych w zwi�zkach emocjonalnych nastolatk�w? Pierwszy etap zakochania posiada cz�sto charakter seksualnie bezinteresowny. Pragnienie dzia�ania seksualnego schodzi w�wczas jakby na dalszy plan. W pierwszym planie jest pragnienie przebywania z osob�. Fascynacja emocjonalna w tym pierwszym okresie zakochania mo�e nawet wp�ywa� na obni�enie napi�� i po��da� seksualnych. Czas fascynacji wy��cznie emocjonalnej stopniowo mija i powoli rodzi si� pragnienie wyra�ania mi�o�ci tak�e przez gesty i dzia�anie seksualne. Tak�e w zwi�zkach nastolatk�w rodzi si� �wiadomo�� mo�liwo�ci dzia�ania seksualnego. Spontanicznie powstaj� w�wczas pragnienia takiego dzia�ania. Si�a pragnie� seksualnych w zwi�zkach nastolatk�w b�dzie w du�ym stopniu zale�e� od wcze�niejszego rozbudzenia seksualnego. Je�eli seksualno�� nastolatka jest jeszcze u�piona, je�eli nie by�o �adnych wcze�niejszych pr�b dzia�a� seksualnych, wtedy potrzeba ta b�dzie zwykle bardziej wytonowana. Natomiast w sytuacji, kiedy seksualno�� m�odego cz�owieka zosta�a ju� rozbudzona, szczeg�lnie przez silny nierozwi�zany problem autoerotyki, wtedy pragnienie wej�cia we wzajemne kontakty seksualne mo�e by� o wiele wi�ksze. Koncentracja na sferze erotycznej obni�a zwykle wzajemn� fascynacj� emocjonaln�. Podkre�lmy jeszcze raz znacz�ce r�nice w podej�ciu do spraw seksualnych ch�opc�w i dziewczyn. Ch�opcy skoncentrowani bardziej na zewn�trznej stronie w�asnej seksualno�ci cz�ciej podejmuj� pr�by dzia�a� seksualnych w zwi�zkach nastolatk�w. Spos�b traktowania spraw seksualnych b�dzie w�wczas w znacznym stopniu zale�a� od przyj�tego systemu warto�ci, kt�rym oboje si� kieruj�. Brak wewn�trznego przekonania o potrzebie wstrzemi�liwo�ci przedma��e�skiej, przy jednoczesnym rozbudzeniu seksualnym, mo�e sprawia�, �e m�odzi b�d� nawi�zywa� kontakty seksualne bardzo wcze�nie. Pr�by podejmowania dzia�a� seksualnych ze strony ch�opc�w mog� wi�za� si� z obietnicami trwa�o�ci rodz�cej si� wi�zi. Nierzadko bywa, �e ch�opcy pragn�c podj�� wsp�ycie seksualne z dziewczyn� domagaj� si� "dowod�w mi�o�ci". ��danie "dowod�w mi�o�ci" chyba najwyra�niej demaskuje intencje ch�opca. Brak uszanowania dla sumienia drugiego stanowi powa�ne zakwestionowanie mi�o�ci. A poniewa� dziewczyna posiada zwykle potrzeb� stworzenia trwa�ego i bezpiecznego zwi�zku, mo�e da� si� zwie�� "wielkimi obietnicami". Coraz cz�ciej tak�e ze strony dziewcz�t zdarzaj� si� pr�by podejmowania dzia�ania seksualnego w zwi�zkach nastolatk�w. Pokazuj� to tak�e przeprowadzone ankiety. D��enie do dzia�ania seksualnego ze strony dziewczyn posiada jednak zwykle inny cel. Najcz�ciej dziewczynom nie chodzi w pierwszym rz�dzie o zaspokajanie ciekawo�ci seksualnej, cho� i u nich ciekawo�� ta odgrywa pewn� rol�. Cz�ciej jednak celem podejmowania inicjatywy wsp�ycia seksualnego przez dziewczyn� jest ch�� zwi�zania swojego ch�opca ze sob�. Takie pr�by bazuj� na przekonaniu, �e fizyczne zwi�zki seksualne, g��biej jednocz�. Wsp�lne prze�ycia seksualne odbierane s� jako "wsp�lna tajemnica". Dziewczyny prowokuj� wsp�ycie seksualne szczeg�lnie w�wczas, kiedy czuj�, i� istniej�cy zwi�zek rozpada si�. Propozycja wsp�ycia ma w�wczas na celu wzmocnienie wi�zi emocjonalnych. Wsp�ycie proponowane przez dziewczyny bywa w�wczas traktowane cz�sto jako "ostatnia deska ratunku" dla rozlu�niaj�cego si� zwi�zku emocjonalnego. Reakcja psychologiczna jest jednak zwykle zupe�nie przeciwna od zamierzonej. Aczkolwiek ch�opiec kieruj�c si� w�asn� ciekawo�ci� seksualn�, mo�e ulec takiej propozycji, to jednak wsp�lne do�wiadczenia seksualne nie staj� si� w�wczas wsp�ln� jednocz�c� ich "tajemnic�", ale raczej wsp�lnym "spiskiem". "Wsp�ycie seksualne przed ma��e�stwem czy poza nim zawsze b�dzie interesowne, zawsze b�dzie k�amstwem, bo przecie� w tych warunkach nie istnieje ta jedno��, kt�rej zbli�enie seksualne powinno by� znakiem." (K. Meissner, B. Suszka, "Twoja przysz�o��", dz. cyt., s. 99.) Poniewa� seksualno�� ch�opca jest zwykle skonfliktowana ju� o wiele wcze�niej, dlatego te� te nowe do�wiadczenia seksualne z dziewczyn� rodz� w nim najpierw nie tyle g��bsze przywi�zanie do niej, ale przede wszystkim poczucie winy wobec siebie i wobec niej. Wyra�a si� ono w przekonaniu, i� wykorzysta� dziewczyn�, poniewa� by� wobec niej nieuczciwy. I jest to prawd�. Wzajemne uczucie miast rosn�� i pog��bia� si�, stopniowo wygasa. Rozej�cie si� nastolatk�w bywa mniej bolesne, je�eli nie podejmowali oni pr�b dzia�ania seksualnego. Natomiast w�wczas, kiedy chodzenie ze sob� by�o zwi�zane z dzia�aniem seksualnym, rozstanie si� bywa zwykle bardzo bolesnym poranieniem. "Wsp�lny spisek", jakim by�o wsp�lne dzia�anie seksualne, po rozej�ciu si� m�odych ludzi staje si� bolesnym sekretem, kt�ry nale�y ukry�. W kolejny zwi�zek emocjonalny m�ody cz�owiek wchodzi z poczuciem winy i pewn� obaw�, aby jego partner nie dowiedzia� si� "o tym". Obserwacja �ycia pokazuje, �e m�czy�ni z nieuporz�dkowanym �yciem seksualnym szukaj� zwykle dw�ch typ�w kobiet. Pierwszy typ kobiet, z kt�rymi nawi�zuj� szybkie i �atwe kontakty seksualne, traktuj� bardzo przedmiotowo. Ale okazuje si�, �e to nie spo�r�d tych "�atwych" kobiet wybieraj� partnerki na ca�e �ycie. Takie dwulicowe podej�cie do kobiety jest oczywi�cie krzywdz�ce dla obu stron: dla samych m�czyzn jak i dla kobiet. Najwi�kszymi ofiarami takich zwi�zk�w ma��e�skich s� jednak dzieci. Ten typ m�czyzny nie gwarantuje bowiem �adnej stabilno�ci �ycia rodzinnego. Brak wierno�ci seksualnej czyni bowiem m�a (�on�) niezdolnym do g��bokich wi�zi emocjonalnych ze swoimi dzie�mi. Wi�zi te bywaj� w�wczas p�ytkie i powierzchowne. W Polsce nierzadkim zjawiskiem jest zawieranie zwi�zk�w ma��e�skich pod presj� czasu i �rodowiska spo�ecznego. M�odzi "chodz�cy ze sob�" rozpoczynaj� �ycie seksualne bez liczenia si� z oczywistymi jego konsekwencjami: z rodzicielstwem. Skutkiem podejmowania dzia�ania seksualnego jest, m�wi�c prosto, pocz�cie nowego �ycia. I fakt ten "zmusza" cz�sto m�odych ludzi do zawarcia zwi�zku ma��e�skiego w ci�gu kilku miesi�cy. Tak wi��� si� ze sob� "a� do �mierci", chocia� najcz�ciej s� nieprzygotowani nie tylko do �ycia ma��e�skiego, ale do �ycia w og�le. Tragiczne konsekwencje tego lekkomy�lnego traktowania najpowa�niejszych spraw ludzkiego �ycia, daj� o sobie zna� bardzo szybko. Kiedy ma��e�stwo zawierane jest pod presj� opinii ludzkiej i czasu, w�wczas bardzo �atwo staje si� bolesn� pomy�k�. `nv `tc 6. J�zyk cia�a `tc "Czy pieszczoty s� dozwolone? Czy mo�na si� ca�owa�?" - oto pytania, kt�re cz�sto zadaj� m�odzi ludzie. Mo�emy powiedzie�, i� osoby zakochane w sobie mog� uczy� si� powoli i delikatnie korzystania z j�zyka cia�a, z j�zyka dotyku. Dotyk jest rodzajem mowy, kt�r� mo�na pos�u�y� si� dla przekazania w�asnych prze�y�. Spos�b u�ywania j�zyka cia�a, j�zyka dotyku b�dzie w du�ym stopniu zale�a� od g��bi zwi�zku emocjonalnego. J�zyk dotyku winien by� u�ywany stopniowo w miar� wzrostu wzajemnej relacji narzecze�skiej tak, aby wyra�a� on pe�n� prawd� o istniej�cym zwi�zku. Ale podobnie jak s�owami, tak r�wnie� i j�zykiem cia�a mo�na k�ama�. K�amstwo j�zyka dotyku polega na tym, i� opowiada on o tym, co po prostu nie istnieje w rzeczywistym zwi�zku emocjonalnym. Kiedy np. nastolatki podejmuj� wsp�ycie seksualne, jest to oczywi�cie "jedno wielkie k�amstwo" ich wzajemnej relacji, poniewa� j�zyk wsp�ycia m�wi o wzajemnym dozgonnym oddaniu si�, o odpowiedzialno�ci za siebie nawzajem, za nowe �ycie, czego w ich akcie seksualnym po prostu nie ma. Pod wp�ywem gwa�townego "rzucenia si� w seks" wygasa zwykle fascynacja uczuciowa i ro�nie po��danie fizyczne. Kiedy fascynacja zmys�owa przerasta fascynacj� uczuciow�, w�wczas - przy minimalnej nawet wra�liwo�ci duchowej - rodzi si� u obu stron poczucie winy. Pod�wiadomie czuj� oni bowiem, i� s� po prostu nieuczciwi, zar�wno wobec w�asnego sumienia jak te� wobec "drugiej strony", nieuczciwi wobec rodz�cej si� dopiero wzajemnej mi�o�ci. Ich gesty seksualne k�ami�, poniewa� przerastaj� ich wzajemn� mi�o�� oraz mo�liwo�� podj�cia wzajemnej odpowiedzialno�ci za siebie i za nowe �ycie. K�amstwa natomiast nigdy nie zbli�aj� ludzi do siebie, ale r�ni� ich mi�dzy sob� i oddalaj� od siebie. Spos�b u�ywania j�zyka dotyku b�dzie w du�ym stopniu zale�a� od wra�liwo�ci seksualnej obydwu stron. U�ywaj�c j�zyka cia�a trzeba mie� �wiadomo��, w jaki spos�b dotyk wp�ywa na budzenie si� potrzeb, pragnie� i napi�� seksualnych. Je�eli u jednej ze stron istnieje ogromna pobudliwo�� seksualna, poniewa� sfera seksualna jest bardzo rozbudzona, wtedy j�zyk cia�a powinien by� u�ywany bardzo delikatnie i bardzo ostro�nie. Aby j�zyk cia�a by� prawdziwy, obie strony winny m�wi� o tej samej rzeczywisto�ci. I tak na przyk�ad dziewczyna szukaj�c dotyku mo�e szuka� tylko czu�o�ci, ciep�a emocjonalnego, natomiast obce mo�e by� jej d��enie do wsp�ycia seksualnego. Natomiast ch�opiec w tym samym czasie mo�e szuka� podniecenia seksualnego i mniej lub bardziej �wiadomie oczekiwa�, �e ten delikatny j�zyk cia�a mo�e przerodzi� si� w pe�ne wsp�ycie seksualne. Nawet delikatne gesty cia�a mog� by� odbierane przez jedn� stron� po prostu jako zaproszenie do g��bszych kontakt�w seksualnych, o ile brak jest wcze�niejszego wyra�nego i jednoznacznego porozumienia w sprawie pos�ugiwania si� j�zykiem cia�a. Przy braku pe�nej harmonii emocjonalnej i duchowej j�zyk cia�a mo�e by� bardzo dwuznaczny i niejasny. St�d te� mo�e on by� jedynie uzupe�nieniem dla innych sposob�w komunikowania si� i wzajemnej jedno�ci. J�zyk cia�a wyra�a nie tylko jedno�� emocjonaln� pomi�dzy ch�opcem a dziewczyn�, ale tak�e system warto�ci, kt�rymi oni si� kieruj�. Na pytanie, kt�re cz�sto jest zadawane przez m�odych ludzi: "Czy wolno si� ca�owa�?" nie ma odpowiedzi jednoznacznej i prostej. Wszystkie gesty winny by� dostosowane do istniej�cej wi�zi emocjonalnej oraz stopnia odpowiedzialno�ci osobistej za siebie nawzajem i za nowe �ycie. Wraz ze wzrostem wi�zi emocjonalnej oraz wzrostem stopnia odpowiedzialno�ci, j�zyk cia�a b�dzie dostosowywa� si� do nowej sytuacji. Kiedy m�odzi ludzie decyduj� si� na zwi�zek narzecze�ski, kt�ry posiada du�e prawdopodobie�stwo stania si� ma��e�stwem, j�zyk cia�a mo�e by� wyra�niejszy, ja�niejszy i cz�ciej u�ywany. J�zyk cia�a tego okresu mo�e jakby zapowiada� pe�ne oddanie si� sobie, kt�re nied�ugo stanie si� faktem. Ale r�wnie� i w tym wypadku spos�b u�ywania j�zyka cia�a winien by� po��czony z panowaniem nad sob�, kt�re ka�e liczy� si� z wra�liwo�ci� seksualn� obu stron i nie przekracza� granicy zbli�enia ma��e�skiego. Do dobrego korzystania z j�zyka cia�a konieczna jest wzajemna znajomo�� psychologii seksualnej oraz stopnia wra�liwo�ci seksualnej w�asnej i drugiej strony. Wkraczanie narzeczonych w sfery erogenne, kt�re staje si� �r�d�em silnych napi�� seksualnych, sprawia, �e ich wzajemne spotykanie mo�e by� pe�ne napi�cia nie tylko seksualnego, ale tak�e emocjonalnego. I zamiast cieszy� si� wzajemn� obecno�ci�, atmosfer� serdeczno�ci i wzajemnej �yczliwo�ci, wsp�ln� wymian� my�li, b�d� w�wczas raczej walczy� z niepokojem nie tylko seksualnym, ale tak�e psychicznym. Delikatne, dostosowane do wra�liwo�ci seksualnej obu stron, pos�ugiwanie si� j�zykiem cia�a w okresie narzecze�skim jest wa�ne, poniewa� w ten spos�b przyszli ma��onkowie ucz� si� podstawowej dla ma��e�stwa formy komunikacji, jak� jest kontakt fizyczny. W psychologii ma��e�skiej podkre�la si�, �e we wsp�yciu ma��e�skim istotny jest nie tylko sam akt seksualny, ale w�a�nie dawanie sobie wzajemnego ciep�a, oparcia, przekazywanie sobie �yczliwo�ci i uczu� j�zykiem kontaktu fizycznego. Potrzeba komunikacji ma��e�skiej j�zykiem cia�a jest jakby wpisana w ludzk� seksualno��. Podobnie jak cz�owiek w okresie dzieci�stwa musi si� dopiero nauczy� artyku�owa� poszczeg�lne s�owa, zdania, aby m�c p�ynnie m�wi�, podobnie r�wnie� narzeczeni, p�niej ma��onkowie musz� stopniowo i powoli nauczy� si� m�wi� w�asnym j�zykiem cia�a. `tc 7. "Jeste� kim� jedynym� w moim �yciu" `tc (Por. "Familiaris Consortio", nr 18-19.) "Niekiedy s�yszy si� opinie, i� przedma��e�skie do�wiadczenia seksualne (szczeg�lnie u m�czyzn) u�atwiaj� dopasowanie si� seksualne w ma��e�stwie. Co s�dzi� o takich opiniach?" - pyta w przeprowadzonej ankiecie nt. wychowania seksualnego pewien nastolatek. Mo�na powiedzie�, �e jest odwrotnie. W�a�nie brak przedma��e�skiego do�wiadczenia seksualnego z obydwu stron ogromnie u�atwia dopasowanie seksualne w ma��e�stwie. Wy��czno�� w mi�o�ci ma��e�skiej w spos�b szczeg�lny obejmuje w�a�nie dziedzin� wsp�ycia seksualnego. Ta najbardziej intymna forma komunikacji mi�dzyosobowej w ma��e�stwie zostaje zarezerwowana dla tej jednej jedynej osoby, kt�r� wybiera si� jako towarzysza na ca�e �ycie. Brak potrzeby ukrywania czegokolwiek w dziedzinie seksualnej przed �on� czy m�em daje ich wzajemnemu spotkaniu niezwyk�� emocjonaln� i duchow� przejrzysto��. Zapewnienia: "Jeste� kim� jedynym w moim �yciu" s� w�wczas wyrazem ca�kowitego wzajemnego oddania si� sobie. Brak do�wiadcze� seksualnych u�atwia dopasowanie si� seksualne w ma��e�stwie, poniewa� nie ma jeszcze wytworzonych odruch�w seksualnych u obu stron. Pewna nie�mia�o��, "nieumiej�tno��" dzia�ania seksualnego pomaga uwra�liwia� si� na potrzeby seksualne drugiego. Kiedy m�czyzna wchodzi w ma��e�stwo z du�ym do�wiadczeniem seksualnym, w�wczas wsp�ycie ma��e�skie mo�e by� nie tylko bardzo trudne, ale nawet bolesne dla obu stron, szczeg�lnie dla kobiety. Akt seksualny, w kt�rym najwa�niejsza jest sprawno�� techniczna, powoduje swoist� dehumanizacj� ludzkiej seksualno�ci. "Milczenie seksualne", brak g��bokiego zaanga�owania sfer erogennych w okresie narzecze�skim daje mo�liwo�� koncentracji na tym, co w j�zyku cia�a jest najbardziej delikatne i subtelne. Mocne prze�ycie seksualne powoduje zag�uszenie tej delikatnej mowy dotyku. St�d te� szybkie przej�cie do wsp�ycia seksualnego mo�e sprawi�, i� narzeczeni, a p�niej ma��onkowie nigdy nie naucz� si� subtelnej i delikatnej "rozmowy" przy pomocy j�zyka cia�a, dzi�ki kt�rej mog� sobie ofiarowywa� wzajemn� akceptacj� i mi�o��. Milczenie seksualne ko�czy si� jednak poprzez zawarcie zwi�zku ma��e�skiego. Wsp�ycie seksualne staje si� w�wczas j�zykiem mi�o�ci. Harmonijne �ycie seksualne w ma��e�stwie jest wa�nym, cho� nie jedynym znakiem integracji seksualnej ma��onk�w. Innym, mo�e znacznie wyra�niejszym, jest ich dojrza�e i odpowiedzialne rodzicielstwo, kt�re dope�nia i jakby koronuje sens ma��e�skiej integracji seksualnej. (Por. "Encyklopedia wychowania dla nastolatk�w", Polska Oficyna Wydawnicia BGW, Warszawa 1991, s. 136.) `tc 8. Inicjacja seksualna `tc Inicjacja seksualna, pierwsze pe�ne wsp�ycie seksualne, jest dla obu stron, m�czyzny i kobiety, zwykle g��bokim i mocnym prze�yciem emocjonalnym. Jest bowiem wzajemnym odkrywaniem "pe�nej tajemnicy seksualnej" (Por. Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", nr 19.) przez ca�kowite przekroczenie progu naturalnej wstydliwo�ci, jest pierwszym pe�nym fizycznym "otwarciem si� na drugiego". Inicjacja seksualna na og� wi��e si� jednak z wieloma obawami i l�kami, szczeg�lnie ze strony kobiety. Podkre�la to w ankietach wiele dziewcz�t. St�d te� w inicjacji seksualnej tak wa�ne jest do�wiadczenie blisko�ci emocjonalnej, poczucie bezpiecze�stwa, kt�re mo�e da� tylko trwa�y zwi�zek ma��e�ski. Mo�e ona rzuci� �wiat�o lub cie� na ca�e przysz�e �ycie seksualne. Je�eli inicjacja seksualna podj�ta jest w spos�b przypadkowy pozostaje zwykle bolesnym wspomnieniem. Jest ona r�wnie� przykrym do�wiadczeniem, kiedy staje si� pewn� form� manipulacji drugim cz�owiekiem (np. "upust" dany ciekawo�ci seksualnej, sprawdzenie w�asnej m�sko�ci lub kobieco�ci, pr�ba zatrzymania drugiej osoby przy sobie). Jest to w�wczas per�a wyrzucona na �mietnik wielu innych przykrych i bolesnych wspomnie�. Im wi�cej nieprawdy jest w pierwszym wsp�yciu seksualnym, tym wstydliwiej i bole�niej si� je wspomina. Zawsze wielk� �ask� jest, je�eli m�odzi ma��onkowie mog� powiedzie� sobie poprzez pierwsze wsp�ycie seksualne, kt�re jest jednocze�nie ich wzajemn� inicjacj� seksualn�: "Jeste� kim� jedynym w moim �yciu i pragn�, aby� nim pozosta�". Inicjacja seksualna staje si� w�wczas niezwyk�ym darem, jaki mog� sobie ofiarowa� m�odzi ludzie. `tc 9. Wsp�lne� otwarcie si�� na mi�o�� Boga `tc Osoby, kt�re w zwi�zku narzecze�skim, ma��e�skim pragn� kocha� ofiarnie i z ca�ym oddaniem, szybko dochodz� do granic swoich ludzkich mo�liwo�ci. Granice te zakre�la s�abo�� ludzkiej natury: egoizm, zmienno�� nastroj�w i uczu�, osobiste zranienia doznane w ci�gu �ycia. Cz�owiek pragn�c kocha� bli�niego ca�ym sercem, do�� szybko odkrywa w sobie samym jak�� fundamentaln� niezdolno�� do ca�kowitego oddania si� w mi�o�ci. Ma to miejsce szczeg�lnie w�wczas, kiedy mi�o�� nie zostaje odwzajemniona. U�wiadamiaj�c sobie t� niezdolno��, cz�owiek do�wiadcza w�wczas potrzeby otwarcia si� na transcendencj�, otwarcia si� na Boga, kt�ry m�g�by go uzdolni� do prawdziwej mi�o�ci. Otwarcie na Boga jest otwarciem si� na absolutn� mi�o��. Uczestnictwo w mi�o�ci Boga daje mo�no�� wytrwania w ka�dej ludzkiej mi�o�ci: w mi�o�ci narzecze�skiej, ma��e�skiej, rodzicielskiej. Sam B�g objawia si� cz�owiekowi jako dawca i �r�d�o naszej prawdziwej mi�o�ci (por. 1 J 4, 16�). Dotykanie granic ludzkiej mi�o�ci dokonuje si� tak�e poprzez rozczarowania mi�o�ci� kochanej osoby. Realizm �ycia pozwala do�� szybko odkry�, �e "ten drugi", kt�ry "mnie" kocha i kt�rego "ja" pragn� kocha�, jest tak samo s�abym, ograniczonym cz�owiekiem jak "ja sam". Jest rzecz� bolesn� przekona� si� w ko�cu, �e cz�owiek, kt�rego kochamy i kt�ry nas kocha, nie mo�e do ko�ca spe�ni� naszych pragnie� i oczekiwa�. I odwrotnie. Boli nas tak�e �wiadomo��, �e my r�wnie� nie mo�emy zrealizowa� wszystkich pragnie� i potrzeb cz�owieka, kt�ry nam si� powierzy� i nam zaufa�. To w�a�nie bolesne do�wiadczenie posiada swoje ogromne znaczenie dla rozwoju mi�o�ci narzecze�skiej i ma��e�skiej. Dzi�ki niemu ma��onkowie mog� do�wiadczy� ograniczono�ci ka�dej ludzkiej mi�o�ci oraz potrzeby otwarcia si� na �r�d�o wszelkiej mi�o�ci: na Boga. Tak wi�c nie tylko do�wiadczenie Boga prowadzi ma��onk�w do pe�niejszej mi�o�ci ma��e�skiej, ale tak�e do�wiadczenie mi�o�ci ma��e�skiej otwiera ich na Boga. Ma��onkowie �yj�cy prawdziw� mi�o�ci�, w miar� wewn�trznego duchowego rozwoju dochodz� do przekonania, �e ponad starania o wype�nienie swoich wzajemnych pragnie� i upodoba� winni postawi� d��enie do wype�nienia pragnie� Tego, od kt�rego pochodzi tak�e ich mi�o�� ma��e�ska. I w ten spos�b ma��e�stwo staje si� miejscem szukania i znajdowania Boga i Jego woli. B�g, kt�ry jest �r�d�em i gwarantem ich ludzkiej mi�o�ci, wzywa ich, aby razem zd��ali do Niego. Wed�ug zamiaru Bo�ego ma��e�stwo jest drog� do Boga. M�� dany jest �onie jako towarzysz w drodze do Boga. Tak samo �ona dana jest m�owi jako pomoc w szukaniu Stw�rcy. W �yciu ma��e�skim d��enie do Boga dokonuje si� poprzez wzajemne oddanie si� sobie. �ona szuka Boga nie tylko wsp�lnie ze swoim m�em, ale tak�e w swoim m�u. I odwrotnie. M�� szuka Pana Boga nie tylko razem ze swoj� �on�, ale tak�e w swojej �onie. Im prawdziwsza jest ich mi�o��, tym pe�niej i g��biej prowadzi ona do mi�o�ci Boga odkrywanego w sobie nawzajem. To wsp�lne zmierzanie do Boga winno wyra�a� si� r�wnie� w konkretnych znakach. Z pewno�ci� jednym z takich znak�w mo�e by� wsp�lna modlitwa. (Por. "Familiaris Consortio", nr 59.) Je�eli ma��onkowie wsp�lnie �yj�, wsp�lnie si� martwi�, ciesz�, cierpi�, je�eli wsp�lnie wychowuj� swoje dzieci, to przecie� jest rzecz� bardzo naturaln�, �e mog� si� wsp�lnie modli�. Wewn�trzna krucho�� i ograniczenia cz�owieka sprawiaj�, �e nawet najbardziej kochaj�cy si� ludzie rani� siebie nawzajem. Nieporozumienia, r�nice zda�, to codzienny chleb" najlepszych nawet ma��e�stw. Wsp�lna modlitwa staje si� dla ma��onk�w miejscem wzajemnego przebaczania sobie wszystkiego. Dobre ma��e�stwo nie unika konflikt�w, ale podchodzi do nich w spos�b dojrza�y, rozwi�zuje je poprzez wzajemne zrozumienie siebie i akceptacj� odmienno�ci. `tc 10. P�odno��� w mi�o�ci ma��e�skiej `tc Wzajemne oddanie si� sobie staje si� w ma��e�stwie �r�d�em nowego �ycia. To nowe �ycie rodzi si� jako owoc mi�o�ci i jest nieustannym "�wiadkiem" wzajemnej mi�o�ci ma��e�skiej. P�odno�� fizyczna ma sw�j g��boki sens tylko w�wczas, kiedy z��czona jest z p�odno�ci� emocjonaln� i duchow�. "Zrodzenie co do cia�a oznacza pocz�tek dalszego "rodzenia", stopniowego i wielostronnego rodzenia poprzez ca�y proces wychowania." (Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", nr 16.). Dziecko mo�e wzrasta� na dojrza�ego cz�owieka, "nabiera� mocy, nape�nia� si� m�dro�ci�" (por. �k 2, 40�) tylko dzi�ki �wiadectwu wzajemnej mi�o�ci swoich rodzic�w. W psychologii rozwojowej podkre�la si�, �e zaburzenia w rozwoju emocjonalnym dzieci maj� swoje �r�d�o w braku mi�o�ci i bezpiecze�stwa w rodzinie. Dziecko uczy si� kocha� swoje �ycie i ocenia� je jako dobre i wa�ne, uczestnicz�c we wzajemnej mi�o�ci swoich rodzic�w. B�d�c �wiadkiem mi�o�ci rodzic�w zaczyna rozumie�, i� z mi�o�ci� zwi�zany jest trud i ofiara. Na�laduj�c wzajemne trudzenie si� i ponoszenie ofiar swoich rodzic�w uczy si� kocha�. Podkre�lmy, i� p�odno�� emocjonalna i duchowa domaga si� wzajemnej mi�o�ci rodzic�w.(por. Pawe� Vi, "Humanae Vitae. Encyklika o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania �ycia ludzkiego", Rzym 1968, nr 10.). Oddzielna mi�o�� matki i ojca do dziecka nie tylko nie zaspokaja jego potrzeby mi�o�ci, ale mo�e nawet g��boko rani� dziecko. Ma to miejsce szczeg�lnie w�wczas, kiedy rodzice sk��ceni ze sob� rywalizuj� o uczucia dziecka. Rodzice wychowuj� swoje dzieci poprzez wzajemn� mi�o��. Podobnie jak poprzez wsp�lny akt seksualny daj� �ycie fizyczne, tak r�wnie� poprzez wsp�ln� mi�o�� przekazuj� dziecku ch�� do �ycia i wiar� w �ycie. Je�eli dziecko nie jest kochane przez rodzic�w, nie ceni w�wczas swego �ycia. Wzajemna mi�o�� rodzic�w staje si� dla dziecka �wiadectwem prawdziwej mi�o�ci. Dziecku potrzebna jest zar�wno mi�o�� ojca jak i mi�o�� matki. W mi�o�ci matki dziecko otrzymuje bezwarunkow� akceptacj�, ciep�o, �yczliwo��. W mi�o�ci ojca natomiast otrzymuje ono oparcie, poczucie bezpiecze�stwa i wiar� w trwa�o�� tej mi�o�ci. Ta wzajemna mi�o��, w kt�rej uczestniczy dziecko, posiada apostolski wymiar. Ona konieczna jest dziecku nie tylko w okresie wczesnego dzieci�stwa, ale tak�e w okresach p�niejszych: w okresie dorastania i m�odo�ci. M�ody cz�owiek z niema�ym trudem szuka autentycznych warto�ci. Przechodzi przez wewn�trzne kryzysy. We wzajemnej mi�o�ci swoich rodzic�w mo�e on odnale�� ogromne oparcie i poczucie bezpiecze�stwa. Z pomoc� mi�o�ci swoich rodzic�w mo�e �atwiej stawi� czo�a wszystkim niebezpiecze�stwom zwi�zanym z tym trudnym okresem, jakim jest wyj�cie z czasu dzieci�stwa i wchodzenie w �ycie doros�e. Podkre�lana przez m�odego cz�owieka potrzeba niezale�no�ci wyra�a najcz�ciej nie tyle ch�� ca�kowitego oderwania si� od rodzic�w i przekre�lenia ich mi�o�ci, ale raczej potrzeb� samodzielnego potwierdzenia si� w �yciu poprzez nawi�zanie nowych, pozarodzinnych relacji oraz poprzez samodzielne dzia�anie. W miar� dorastania dziecka jego zale�no�� od rodzic�w winna stopniowo przechodzi� od ca�kowitej zale�no�ci i pos�usze�stwa do coraz bardziej samodzielnego i odpowiedzialnego decydowania o sobie. "Wyj�cie dziecka z domu" jest dla rodzic�w, szczeg�lnie dla matki, momentem trudnym i bolesnym. Ten b�l i trud bywa u�mierzany wzajemn� mi�o�ci� ma��e�sk�. Je�eli jednak zostaj� zak��cone relacje mi�dzy samymi rodzicami, to zawsze zak��cone s� w jaki� spos�b relacje mi�dzy dzie�mi a rodzicami. Utrudnione jest w�wczas tak�e wyj�cie dziecka z domu. Poprzez wzajemn� mi�o�� rodzice przekazuj� dziecku nie tylko ludzkie warto�ci, ale tak�e ucz� je postawy g��bokiego zaufania i powierzenia si� Bogu. Wzajemna mi�o�� rodzic�w jest pierwszym fundamentem prawdziwej mi�o�ci cz�owieka do Boga. (por. "Familiaris Consortio", nr 11.). Zranienie w zaufaniu do w�asnych rodzic�w rzuca zawsze jaki� cie� na zaufanie cz�owieka do Boga. Sam B�g objawiaj�c swoj� mi�o�� do cz�owieka odwo�uje si� do ludzkiej mi�o�ci, zw�aszcza do mi�o�ci rodzicielskiej. Biblia wiele razy m�wi, �e B�g kocha nas jak matka i ojciec (por. Oz 11, 1 nn.). Jezus ka�e nam nazywa� Boga naszym Ojcem. Najpi�kniejsza modlitwa, kt�rej nas nauczy�, rozpoczyna si� od s��w: "Ojcze nasz". Kochaj�cy si� wzajemnie rodzice daj� wi�c dzieciom nie tylko �wiadectwo mi�o�ci ludzkiej, ale tak�e �wiadectwo mi�o�ci samego Boga. Rodzice s� dla dziecka obrazem Boga. S�owa "Ksi�gi Rodzaju" "Stworzy� wi�c B�g cz�owieka na sw�j obraz, na obraz Bo�y go stworzy�: stworzy� m�czyzn� i niewiast�" (Rdz 1, 27�) zostaj� najpe�niej wcielone w �ycie w�a�nie poprzez mi�o�� rodzicielsk�. W obrazie w�asnych rodzic�w dziecko odnajduje obraz Boga. W ich mi�o�ci odkrywa zdolno�� do przyjmowania i dawania mi�o�ci innym. `tc 11. P�odno��� przypadkowa i niechciana `tc (Por. "Deklaracja Kongregacji Nauki Wiary o przerywaniu ci��y", Rzym 1974.) P�odno�� fizyczna przypadkowa i niechciana, odizolowana od p�odno�ci duchowej i emocjonalnej, mo�e sta� si� �r�d�em wielu cierpie� i zranie� nie tylko dla samych rodzic�w, ale przede wszystkim dla ich dzieci. Dzieci niechciane czuj� si� g��boko skrzywdzone. Skrzywdzenie pocz�tego z p�odno�ci przypadkowej i niechcianej cz�owieka idzie niekiedy tak daleko, i� zostaje mu odebrane �ycie. Aborcja ma miejsce najcz�ciej wtedy, kiedy fizyczna p�odno�� jest przypadkowa i niechciana. Aborcja, jako rozwi�zanie problemu niechcianej ci��y, bywa jednak brana pod uwag� przede wszystkim przez tych rodzic�w, kt�rzy maj� w sobie jaki� niedorozw�j osobowy wyra�aj�cy si� w niedorozwoju instynktu ojcowskiego i macierzy�skiego. Integralnie rozumiane wychowanie seksualne winno polega� tak�e na rozwijaniu instynktu rodzicielskiego. Aborcja jest bardzo �atwym rozwi�zaniem problemu przypadkowo pocz�tego �ycia. Powszechno�� tego zjawiska m�ody cz�owiek kojarzy cz�sto z jego ma�� szkodliwo�ci�. Aborcja jest jednak nie tylko problemem pojedynczych os�b czy te� rodzin, ale tak�e pal�c� kwesti� spo�eczn� i polityczn� w wielu krajach. Jan Pawe� Ii m�wi o "dewiacji" prawa w wielu pa�stwach, kt�re stwierdza: "masz prawo zabija�, czy nawet powiniene� zabija�". (Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", nr 21�). "Niestety, w historii naszego stulecia taka dewiacja sta�a si� rzeczywisto�ci�. W spos�b demokratyczny dochodzi�y do w�adzy si�y polityczne, kt�re wydawa�y ustawy sprzeczne z prawem do �ycia, jakie posiada ka�dy bez wyj�tku cz�owiek, a czyni�y to w imi� ob��dnych racji, na przyk�ad eugenicznych, etnicznych lub te� innych. (...) Towarzyszy im, niestety, szerokie przyzwolenie lub zgoda opinii publicznej." (Tam�e, nr 21.) Proaborcyjne ustawodawstwo niekt�rych pa�stw oraz "przyzwolenie opinii publicznej" sprawiaj�, i� wiele os�b odbiera przerwanie ci��y jako "drobny zabieg". Tymczasem zabicie w�asnego dziecka jest jakim� zabiciem w�asnego rodzicielstwa - macierzy�stwa, ojcostwa. Do�wiadczenie pokazuje, i� aborcja pozostawia g��bok� ran� emocjonaln� i duchow� tak w �yciu kobiety jak i m�czyzny bior�cego w niej udzia�. Macierzy�stwo i ojcostwo od chwili przerwania ci��y jest w jaki� dramatyczny spos�b naznaczone �mierci�. Nie mo�e ono odzyska� tej przejrzysto�ci i czysto�ci, jaka winna ��czy� dziecko z matk� - z ojcem. Dzieci �yj�ce w rodzinie, w kt�rej dokonano przerwania ci��y, w jaki� spos�b �yj� w cieniu �mierci swojego nienarodzonego rodze�stwa. Dzieje si� tak nie tylko w�wczas, kiedy wiedz� one o fakcie przerwania ci��y, ale tak�e w�wczas, kiedy ta "ciemna tajemnica" pozostaje sekretem rodzic�w. Kiedy do �wiadomo�ci i emocjonalno�ci kobiety dochodzi w ko�cu przekonanie, i� odebra�a �ycie w�asnemu dziecku, nawet je�eli zosta�o ono pocz�te w spos�b przypadkowy, prze�ywa nierzadko prawdziwy szok i koszmar. I w ten spos�b wiele kobiet do�wiadcza tego, co w prostej sentencji zawar� za�o�yciel Drogi Neokatechumenalnej, Kiko Arg�ello: "Chcesz mie� piek�o na ziemi, zabij cz�owieka". `tc B. Wychowanie� do celibatu `tc Po om�wieniu zagadnienia wychowania do ma��e�stwa, przejd�my nast�pnie do problemu wychowania do celibatu. Powo�anie cz�owieka do �ycia w mi�o�ci realizuje si� bowiem nie tylko w mi�o�ci narzecze�skiej, ma��e�skiej, rodzicielskiej, ale tak�e w celibacie przyj�tym dobrowolnie ze wzgl�du na Kr�lestwo niebieskie. `tc 1. Celibat a powo�anie� do mi�o�ci `tc Celibat mo�na okre�li� jako form� kochania, kt�ra wyklucza jednak mi�o�� erotyczn�. Je�eli cz�owiek rezygnuje z tak bardzo naturalnej formy kochania, jak� jest ma��e�stwo, to jego decyzja mo�e by� usprawiedliwiona tylko w�wczas, kiedy podj�ta jest ze wzgl�du na mi�o�� pe�niejsz�. "Bez g��bokiej mi�o�ci ku Chrystusowi celibat (...) traci ca�e swe znaczenie." (Kongregacja Nauczania Katolickiego, "Wskazania wychowawcze dla formacji do celibatu kap�a�skiego", Rzym 1974, Wst�p do dokumentu.). Mo�emy powiedzie�, i� autentyczne pragnienie celibatu rodzi si� nie z braku mi�o�ci, ale jest raczej owocem "obfitej mi�o�ci". �ycie w celibacie nie mo�e by� wyrazem ucieczki i l�ku przed ludzk� mi�o�ci�, wyrazem egoizmu, kt�ry nie chce podj�� si� trud�w �ycia ma��e�skiego. "Wyb�r celibatu nie mo�e wyp�ywa� z lekcewa�enia ma��e�stwa ani z takim lekcewa�eniem si� wi�za�." (K. Meissner, B. Suszka, "Twoja przysz�o��", dz. cyt.; s. 112.) Celibat obrany jako pe�niejsza forma kochania, jest charyzmatem. Jest szczeg�lnym powo�aniem i darem samego Boga. Nie wszystkim ten charyzmat jest dany. Jezus powie, �e "s� tacy bez�enni, kt�rzy dla Kr�lestwa niebieskiego sami zostali bez�enni. Kto mo�e poj��, niech pojmuje!" (Mt 19, 12�). Warto�� celibatu wyp�ywa wi�c z motywacji, dla kt�rej zostaje wybrany - dla Kr�lestwa niebieskiego. Aby autentycznie �y� celibatem nie wystarczy wi�c przyj�� go jako warunku koniecznego, np. do kap�a�stwa, czy do �ycia zakonnego. Kap�an, zakonnik czy zakonnica winni odkry� w celibacie dar, kt�rego pragn� ze wzgl�du na Kr�lestwo Bo�e. Aby celibat by� autentycznym i prawdziwie �wiadczy� o warto�ciach religijnych, nie mo�e by� nigdy zwyk�� negacj� lub ucieczk� od seksualno�ci. ("Wskazania wychowawcze dla formacji do celibatu kap�a�skiego", nr 47.). Chocia� celibat jest szlachetnym zamiarem cz�owieka, kt�ry pokazuje jego wielk� hojno�� wobec Boga i ludzi, to jednak jego realizacja cz�sto bywa daleka od idealistycznie pojmowanej czysto�ci seksualnej. Decyduj�c si� na �ycie w celibacie "dla Kr�lestwa niebieskiego" nie stajemy si� przez to bezcielesnymi anio�ami. Cz�owiek jako m�czyzna i kobieta posiada nadal te same potrzeby i ludzkie pragnienia. Decyzja �ycia w celibacie nie wyklucza ludzkiego pragnienia bycia jedynym w �yciu wybranej osoby, pragnienia kochania tak�e w spos�b cielesny. Te uczucia i pragnienia cz�owieka nie s� negacj� �ycia w celibacie. Winny by� jednak tak ukierunkowane, by nie blokowa�y nowej formy kochania i nie koncentrowa�y na sobie ca�ej �yciowej energii. �ycie w celibacie nie oznacza wyzbycia si� uczu�, pragnie� i energii zwi�zanych z ludzk� mi�o�ci� i seksualno�ci�, ale ich sublimacj�. Oczywi�cie zak�ada to odpowiedni� form� wychowania. (W traktowaniu o trudno�ciach (zwi�zanych z �yciem w celibacie) b�dzie wskazane, by wychowawca mia� na uwadze nast�puj�ce zalecenia: przede wszystkim nie zastrasza� wychowanka, aby nie wznieca� w nim niepokoju; unika� takiego ustawiania spraw, kt�re by stawia�o m�odego cz�owieka w warunkach sztucznych i nienormalnych; unika� zawsze ironizowania tego, z czego si� zwierzy�, aby nie spowodowa� za�amania i zamkni�cia w sobie, nie dramatyzowa� sytuacji, aby nie pomniejsza� si�y do podniesienia si�." "Wskazania wychowawcze dla formacji do celibatu kap�a�skiego", nr 37.). Cz�owiek pragn�cy podj�� drog� �ycia w ewangelicznej czysto�ci winien by� �wiadom swoich w�asnych zranie�, ogranicze� w dziedzinie seksualnej, aby nie popa�� w pu�apk� jakiego� romantycznego i nierealistycznego pojmowania celibatu, kt�ry bardziej mo�e wyra�a� ucieczk� od �ycia, ni� sta� si� �wiadectwem Kr�lestwa Bo�ego. Oczywi�cie nie znaczy to, �e celibat jest przez wszystkich prze�ywany bardzo problematycznie i konfliktowo. Istnieje wielu ludzi, kt�rzy bez wi�kszych napi��, pe�ni pokoju i harmonii ducha realizuj� idea� bez�enno�ci dla Kr�lestwa niebieskiego. U takich os�b obserwuje si� jak�� wielk� naturalno�� w traktowaniu wszystkich spraw �ycia, tak�e spraw zwi�zanych z ludzk� mi�o�ci� i seksualno�ci�. `tc 2. Samotno��� w celibacie `tc Cz�owiek podejmuj�cy celibat winien sobie u�wiadomi�, �e z jego stanem �ycia b�dzie zwi�zana samotno��, nieraz bardzo bolesna. Ona w�a�nie mo�e sta� si� miejscem szczeg�lnego spotkania cz�owieka z Bogiem. O ile dla ma��onk�w szczeg�lnym miejscem spotkania z Bogiem jest ich mi�o�� ma��e�ska i rodzicielska, to dla cz�owieka �yj�cego w celibacie tym miejscem szczeg�lnym jest wewn�trzna samotno��. Celibat posiada warto�� dla Kr�lestwa niebieskiego tylko w�wczas, kiedy w pustk�, jaka powstaje po rezygnacji z zawarcia ma��e�stwa i za�o�enia rodziny, cz�owiek wprowadza Boga. "Cz�owiek bez�enny troszczy si� o sprawy Pana, o to, jak by si� podoba� Panu" (1 Kor 7, 32�). W celibacie cz�owiek dobrowolnie wyrzeka si� nale�enia do jednej osoby: do jednej kobiety, do jednego m�czyzny, aby m�c nale�e� tylko do Boga. Kiedy dwoje ludzi m�wi sobie przed Bogiem: "bior� sobie ciebie za m�a, za �on� i �lubuj� ci mi�o��, wierno�� i uczciwo�� ma��e�sk�", to tym samym wyra�aj� pe�ne oddanie si� sobie nawzajem. Nic ich odt�d nie mo�e oddzieli� "a� do �mierci". Podobnie celibat dla Kr�lestwa niebieskiego wyra�a pragnienie bezwarunkowego oddania si� Chrystusowi: "a� do �mierci". Wyra�enie "a� do �mierci" w celibacie, podobnie jak w ma��e�stwie, nie oznacza tylko samej �mierci fizycznej, ale tak�e "�mier�" dla swoich najbardziej ludzkich potrzeb, pragnie� zwi�zanych z ludzk� mi�o�ci�. Dokonuje si� to jednak za cen� ofiary z siebie, ukrzy�owania siebie z Chrystusem. Dawniej dobrze wyra�a� to symboliczny obrz�d nakrycia czarnym ca�unem os�b sk�adaj�cych wieczyst� profesj� zakonn�. �wiadome i dobrowolne przyj�cie celibatu z punktu widzenia ludzkiego jest jakim� "szale�stwem", "Bo�ym szale�stwem". Braku i pustki, jaka pozostaje po wyrzeczeniu si� ca�kowitego nale�enia do jednej kobiety, do jednego m�czyzny nie mo�na niczym i nikim zape�ni�. "Dziewictwo jest bez w�tpienia rezygnacj� z formy mi�o�ci typowej dla ma��e�stwa, ale dzieje si� to w�a�nie w celu g��bszego podj�cia ofiarniczego otwarcia na innych, wpisanego w seksualno��." Dobra wsp�lnota czy te� g��bsze przyja�nie mog� by� wielk� pomoc� w zachowaniu celibatu, ale nie mog� usun�� z �ycia do�wiadczenia bolesnej samotno�ci. ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 31.). Cz�owiek �yj�cy w celibacie winien wi�c kierowa� swoimi uczuciami i ofiarowa� je Bogu. I w ten spos�b samotno��, pustka powsta�a na skutek odmowy kochania ludzk� mi�o�ci�, staje si� szko�� wi�kszej mi�o�ci Boga i ludzi. "Aby �y� sam na sam z Bogiem w celibacie musisz - stwierdza T. Merton - naprawd� �y� w samotno�ci, a nie zniesiesz jej z pewno�ci�, je�eli t�sknota za ni� zrodzi�a si� z zawiedzionego pragnienia ludzkiej mi�o�ci. M�wi�c bez ogr�dek, pr�ba sp�dzenia �ycia w klasztorze (celibacie) musi okaza� si� beznadziejna, je�eli masz tam gry�� si� my�l�, �e nikt ci� nie kocha. Musisz umie� pomija� ca�� t� dziedzin� ludzkich uczu� i po prostu ukocha� ca�y �wiat w Bogu obejmuj�c wszystkich bli�nich t� sam� czyst� mi�o�ci�, nie ��daj�c od nich �adnych dowod�w przywi�zania i nie dbaj�c o to, czy ich kiedykolwiek doznasz. Je�eli s�dzisz, �e jest to �atwe, zapewniam ci�, �e si� bardzo mylisz." (Por. "Wskazania wychowawcze dla formacji do celibatu kap�a�skiego", nr 80.). Jednym z powa�nych zarzut�w, z jakim spotyka si� dzisiaj celibat jest to, i� zubo�a on ludzk� osobowo��. (T. Merton, "Nikt nie jest samotn� wysp�", Znak, Krak�w 1982.). Do�wiadczenie nie potwierdza jednak tych zarzut�w. Celibat podj�ty dobrowolnie i prze�ywany ze wzgl�du na wy�sz� warto��, Kr�lestwo Bo�e, nie tylko nie kr�puje i nie zubo�a mi�o�ci cz�owieka, ale czyni go bardziej wolnym i dzi�ki temu wzbogaca jego spos�b kochania. Sob�r Watyka�ski Ii stwierdza, �e "czysto�� w spos�b szczeg�lny daje wolno�� ludzkiemu sercu, by bardziej rozgorza�o mi�o�ci� do Boga". (Por. Pawe� Vi, "Sacerdotalis Caelibatus. Encyklika o celibacie kap�a�skim", Rzym 1967, nr 5-16.) Celibat "o ile spe�nia ten niezb�dny warunek, �e przyjmuje si� go w pokorze, rado�ci i sta�o�ci ducha jako dar od Boga, a r�wnocze�nie i prze�ywa si� jako ofiar� z�o�on� Bogu, nie tylko nie zubo�a osobowo�ci, nie przeszkadza w nawi�zywaniu kontakt�w oraz dialogu z innymi lud�mi, lecz przeciwnie - wzbogaca sfer� uczu�, jednoczy ludzi w spos�b braterski i prowadzi do pe�niejszej mi�o�ci". (Dekrety Xxxxi Kongregacji Generalnej Towarzystwa Jezusowego, Rzym 1965.) Wyrzeczenie si� wy��cznej mi�o�ci do jednego cz�owieka, cho� jest brakiem prze�ywanym mniej lub bardziej bole�nie, nie posiada tylko negatywnego charakteru. Jest ono bowiem jednoczesnym otwarciem si� na mi�o�� wi�ksz�, bardziej powszechn�. "Ka�dy, kto dla mego imienia opu�ci dom, braci lub siostry, ojca lub matk�, dzieci lub pole, stokro� tyle otrzyma i �ycie wieczne odziedziczy" - m�wi Jezus (Mt 19, 29-30�). Cz�owiek �yj�cy w celibacie dla Kr�lestwa otrzymuje stokro� wi�cej braci, si�str, dzieci nie tyle do posiadania, ile do mi�owania (por. Mk 10, 29-30�). `tc 3. Istota wychowania� do celibatu `tc ("Wychowanie do celibatu jest w spos�b oczywisty motywowane i regulowane przede wszystkim mi�o�ci� Chrystusa, kt�ra jest u podstaw tego rodzaju zaanga�owania. (...) Niemniej jednak sens i praktyka celibatu s� uwarunkowane elementami ludzkimi, co nale�y koniecznie unaoczni�, i by�oby powa�nym b��dem, dzi� bardziej ni� kiedykolwiek w przesz�o�ci, nie bra� ich pod uwag�." "Wskazania wychowawcze dla formacji do celibatu kap�a�skiego", Wst�p do dokumentu.). Zauwa�my najpierw, i� wychowanie do celibatu domaga si� integracji seksualnej mo�e w spos�b bardziej radykalny ni� wychowanie do ma��e�stwa. O ile bowiem mo�na zawrze� zwi�zek ma��e�ski tak�e w�wczas, kiedy integracja seksualna jest mo�e bardziej pragnieniem narzeczonych, ni� zrealizowan� w rzeczywisto�ci, o tyle ostateczne przyj�cie celibatu (np. przez �wi�cenia kap�a�skie czy te� �luby wieczyste) domaga si� bardzo wyra�nych znak�w integracji seksualnej, przynajmniej w jej pocz�tkowej fazie. Wychowanie do celibatu nie mo�e by� budowane na ucieczce od w�asnej seksualno�ci czy te� jej lekcewa�eniu. Nie mo�e te� wi�za� si� ono z wpajaniem l�ku przed seksualno�ci� p�ci odmiennej. (por. "Wskazania wychowawcze dla formacji do celibatu kap�a�skiego, nr 40-44.) Gdyby wychowanie do celibatu opiera�o si� na jakiej� "strategii obronnej", kt�rej celem by�oby unikanie wszelkich trudno�ci w tej dziedzinie, to w�wczas ostateczna decyzja, np. przyj�cie �wi�ce� kap�a�skich lub z�o�enie ostatnich �lub�w, mog�aby by� podejmowana bez rzeczywistej �wiadomo�ci, czym jest dojrza�e �ycie w bez�enno�ci. Je�eli m�ody cz�owiek wystawiony w naturalny spos�b na pr�b�, odst�pi�by od postanowienia �ycia w celibacie z powodu jakich� do�wiadcze� emocjonalnych czy seksualnych, to tym lepiej, je�eli zrobi to przed podj�ciem ostatecznej decyzji. Nie chodzi jednak o sztuczne wystawianie kandydata do celibatu na ryzyko, ale o �ycie w normalnych, ludzkich warunkach, w kt�rych spotykamy si� zar�wno z m�czyznami jak i kobietami. Wychowanie do celibatu zak�ada osobiste i g��bokie anga�owanie si� w pe�niejsz� form� kochania. Z jednej strony chodzi o nawi�zywanie bardzo intymnego, powiedzieliby�my mistycznego kontaktu z Bogiem. Z drugiej za� strony chodzi o rozwijanie pe�niejszej, bardziej powszechnej mi�o�ci bli�niego. Mi�o�� w celibacie jest powszechniejsza, gdy� nie jest zwr�cona ku jednej tylko osobie. Celibat nie pozwala kocha� drugiego cz�owieka mi�o�ci� oblubie�cz�, wy��czn�. Szukanie i rozwijanie w sobie mi�o�ci wy��cznej do jednego cz�owieka jest zawsze pewn� form� niewierno�ci wobec celibatu tak�e w�wczas, kiedy nie jest ona zwi�zana z dzia�aniem erotycznym i seksualnym. Wychowanie do celibatu jest r�wnie� wychowaniem do integracji seksualnej. I chocia� inne s� zadania integracji seksualnej w ma��e�stwie, inne w celibacie, to jednak obie formy integracji domagaj� si� od cz�owieka zaanga�owania i pracy. Wychowanie, czy mo�e raczej samowychowanie, do celibatu nie b�dzie nigdy definitywnie zako�czone. Celibat nigdy nie jest warto�ci� zdobyt� raz na zawsze. Podj�cie ostatecznej decyzji �ycia w celibacie (�wi�cenia kap�a�skie, �luby zakonne) nie jest jednoczesnym zako�czeniem wychowania do celibatu. Jest on warto�ci�, kt�r� realizuje si� w nieustannych zmaganiach. "Nie jest to dar dany na pocz�tku �ycia duchowego raz na zawsze jako dojrza�y i doskona�y, ale jest to dar, kt�ry ma z dnia na dzie� rozwija� si� i doskonali� w ponawianych, by� mo�e ci�kich decyzjach. I w ten spos�b coraz bardziej oczyszcza� serce od niewystarczaj�co jeszcze wykrystalizowanych uczu�, by doprowadzi� do ca�kowitego przylgni�cia cz�owieka do Chrystusa przez mi�o��." (Dekrety Xxxxi Kongregacji Generalnej Towarzystwa Jezusowego.). Dar celibatu, kt�ry cz�owiek pragn�cy s�u�y� Bogu rozwija i doskonali z dnia na dzie�, by� mo�e w ci�kich decyzjach, zwi�zany jest nierzadko z ludzk� u�omno�ci� i s�abo�ci�. Cz�owiek decyduj�cy si� �y� w celibacie dla Kr�lestwa niebieskiego nie przestaje podlega� pokusie koncentracji na swoich potrzebach, pragnieniach, wyobra�eniach seksualnych, pokusie powrotu do jakich� form autoerotyzmu, pokusie szukania kontakt�w i do�wiadcze� erotycznych maj�cych wype�ni� samotno�� serca. S�abo�� i u�omno�� w dziedzinie celibatu jest dla cz�owieka cz�sto tym bole�niejsza, i� przychodzi jakby wbrew jego woli i wbrew pragnieniu coraz pe�niejszego oddawania si� Bogu. Najcz�ciej s�abo�ci w celibacie nie s� jakby wprost szukane czy te� zamierzone. S� one cz�sto wyrazem seksualnych zranie�, kt�re mia�y miejsce na d�ugo przed decyzj� �ycia w celibacie. Nierzadko bywa r�wnie� i tak, �e s�abo�ci w dziedzinie celibatu wynikaj� z innych g��bszych zranie� emocjonalnych wyniesionych r�wnie� z wczesnego okresu �ycia. W takiej sytuacji rozwi�zanie trudno�ci w dziedzinie celibatu uzale�nione jest od rozwi�zania trudno�ci zasadniczych. W wypadku pojawiaj�cych si� s�abo�ci i u�omno�ci w dziedzinie celibatu konieczne jest dobre rozumienie siebie oraz zdrowa ocena w�asnego sumienia. Dziedzina seksualna jest podatna w spos�b szczeg�lny na psychologiczne poczucie winy. To dobre rozumienie siebie i zdrow� ocen� w�asnego sumienia nabywa si� w odpowiednio prowadzonym kierownictwie duchowym. Wielka szczero�� i otwarto�� w sprawach celibatu wobec kierownika duchowego (w wypadkach szczeg�lnych tak�e wobec prze�o�onych), jest dla cz�owieka pragn�cego �y� w celibacie gwarantem uczciwego wcielania w konkretne �ycie wcze�niej dokonanego wyboru. Encyklika Paw�a Vi "Sacerdotalis Caelibatus" zach�ca m�odych ludzi przygotowuj�cych si� do �ycia w celibacie, aby, "wykszta�cili w sobie cnot� szczero�ci w�a�ciw� �wi�tej Ewangelii". ("Sacerdotalis Caelibatus", nr 67�). Ta w�a�nie "cnota szczero�ci" wyniesiona z okresu formacji, w razie pojawiaj�cych si� trudno�ci, b�dzie ogromn� pomoc� do stawiania sprawy jasno i otwarcie. `tc 4. Pomoce do tw�rczego� prze�ywaniu celibatu `tc "Pami�taj�c o naszej u�omno�ci towarzysz�cej nieod��cznie rozwojowi czystej mi�o�ci od m�odych lat a� do p�nej staro�ci nie mo�emy zapomnie� o zasadach ascetycznych (Por. "Wskazania wychowawcze dla formacji do celibatu kap�a�skiego", nr 2, 53, 54, 55�) ustalonych przez Ko�ci�, kt�rych stosowania wymagaj� dzisiaj nie mniej ni� dawniej niebezpiecze�stwa gro��ce czysto�ci" (Pedro Arrupe). U�omno�� towarzysz�ca nieod��cznie rozwojowi czystej mi�o�ci w dziedzinie celibatu nie mo�e sta� si� powodem do rezygnacji i zniech�cenia, jak to nierzadko ma miejsce. Ka�da u�omno��, tak�e w dziedzinie celibatu, winna by� wyzwaniem do wierniejszego korzystania z zasad wypracowanych w ci�gu wiek�w przez pokolenia chrze�cijan. Pierwszym �rodkiem w rozwoju czystej mi�o�ci w celibacie jest g��bokie �ycie modlitwy. Bez za�y�ej, oblubie�czej wi�zi z Bogiem zachowanie celibatu staje si� zadaniem przekraczaj�cym si�y cz�owieka. Do�wiadczenie pokazuje, �e nic poza Bogiem nie jest w stanie ukoi� do ko�ca serca cz�owieka, kt�re dobrowolnie pozbawia si� mi�o�ci ma��e�skiej i rodzicielskiej. Do dojrza�ego zachowania celibatu niewystarczaj�ca na d�u�sz� met� okazuje si�, nawet idealistycznie poj�ta, mi�o�� bli�niego: przyja��, aktywno�� spo�eczna, dzia�alno�� apostolska. Wszystkie te formy mi�o�ci s� miejscem dawania siebie innym, ale one nie staj� si� nigdy same w sobie �r�d�em si�y do zachowania celibatu. Tylko g��bokie, intensywne �ycie modlitwy, mistyczne zjednoczenie z Jezusem Oblubie�cem mo�e wype�ni� ludzkie serce. Serce pe�ne mi�o�ci oblubie�czej do Chrystusa b�dzie w stanie panowa� nad nieustannie odradzaj�cymi si� potrzebami i pragnieniami zwi�zanymi z mi�o�ci� erotyczn�. Innym bardzo wa�nym �rodkiem do zachowania celibatu, jak ju� wspomnieli�my, jest kierownictwo duchowe. Szczeg�lnie w okresie formacji m�ody cz�owiek przygotowuj�cy si� do �ycia w celibacie nie umie jeszcze w�a�ciwie oceni� w�asnych prze�y�, rodz�cych si� pragnie�, potrzeb emocjonalnych i seksualnych, by nabra� do nich dystansu. Osoby pragn�ce �y� w celibacie s� nierzadko, jak wielu innych ludzi, zranione w dziedzinie seksualnej. Dyskretna rozmowa z kompetentn� osob� na temat w�asnych trudno�ci i problem�w mo�e uchroni� przed l�kami lub te� iluzjami, kt�re tak �atwo wkradaj� si� w t� wa�n� i delikatn� dziedzin� �ycia ludzkiego, jak� jest ludzka mi�o�� i seksualno��. Adhortacja apostolska Jana Paw�a Ii "Pastores dabo vobis" wskazuje na kierownictwo duchowe jako na zasadnicz� pomoc w wychowaniu do celibatu: "Kierownik duchowy ma pomaga� w samodzielnym podj�ciu dojrza�ej i wolnej decyzji (celibatu), kt�rej podstaw� jest uznanie warto�ci przyja�ni oraz samokontroli, jak r�wnie� akceptacja samotno�ci oraz odpowiedni stan fizyczny i psychiczny." (Jan Pawe� Ii, "Pastores dabo vobis", Rzym 1992, nr 50.). Ale tak�e po podj�ciu ostatecznej decyzji kierownictwo duchowe jest wprost konieczne, szczeg�lnie w sytuacji prze�ywanych trudno�ci i problem�w w dziedzinie celibatu. Paniczny l�k przed rozmow� na temat w�asnego celibatu jest zwykle znakiem represji seksualnej, kt�ra czyni cz�owieka niezdolnym do dojrza�ego zachowania stanu bez�enno�ci. Szczera rozmowa jest w�wczas wprost konieczna. Pozwala ona u�wiadomi� cz�owiekowi �yj�cemu w celibacie bezsens d�awienia swoich najbardziej ludzkich potrzeb i pragnie� seksualnych. Cz�owiek �yj�cy w celibacie nie wyrzeka si� swej seksualno�ci jako takiej, ale wyrzeka si� realizowania jej poprzez ma��e�stwo. Rozmowa cz�owieka zrepresjonowanego seksualnie z kierownikiem duchowym pokazuje mu, i� w rozwi�zywaniu problem�w seksualnych nie wystarczy jedynie odwo�a� si� do dora�nego wysi�ku w�asnej woli. Konieczne jest si�gni�cie do najg��bszych przyczyn. Zdarza si� bowiem, �e zachowania seksualne maj� swoje pozaseksualne korzenie. Bardzo pomocnym �rodkiem w rozwoju czystej mi�o�ci od m�odych lat a� do p�nej staro�ci jest tak�e trud wiernego wype�nienia powierzonych obowi�zk�w i zada� oraz przyjmowanie z pokor� ci�ar�w, kt�re niesie z sob� samo �ycie. Wymaga to niew�tpliwie od cz�owieka du�ej wewn�trznej dyscypliny, ale w�a�nie ono pozwala nam ukierunkowa� wszystkie zasadnicze ludzkie energie ku s�u�eniu Bogu i cz�owiekowi. Szczeg�lnie wa�nym �rodkiem do zachowania i rozwoju czysto�ci w celibacie jest piel�gnowanie �ycia wsp�lnotowego i g��bokich przyja�ni. Sob�r Watyka�ski Ii podkre�la, �e �atwiej jest zachowa� czysto��, gdy panuje prawdziwa mi�o�� braterska w �yciu wsp�lnotowym. (Por. Sob�r Watyka�ski Ii, "Perfectae Caritatis", nr 12.). Istnieje �cis�a wsp�zale�no�� pomi�dzy rozwijaniem przyja�ni a wzrostem w czysto�ci dla Kr�lestwa niebieskiego. Przyja�� w celibacie nie mo�e jednak posiada� znamienia wy��czno�ci. Nikogo nie chce posiada� tylko dla siebie ani te� nikomu nie daje si� zniewoli�. Cz�owiek �yj�cy w celibacie jest wolny od zwi�zania si� z jedn� osob�, aby by� pe�niej dla wszystkich. Mo�e z wielk� wolno�ci�, bez l�ku i bez pewnej ciasnoty nawi�zywa� relacje ze wszystkimi, tak z m�czyznami jak i kobietami, nie kieruj�c si� jednak najpierw w�asnymi potrzebami i pragnieniami, ale przede wszystkim motywami Kr�lestwa. Cz�owiek dojrza�y �yj�cy w celibacie wolny jest r�wnie� od z�udnych iluzji, kt�re bardzo �atwo tworz� si� w dziedzinie ludzkiej mi�o�ci. Osoba �yj�ca w celibacie w relacjach z p�ci� przeciwn� winna by� �wiadoma tego, co dzieje si� w �wiecie jej w�asnych uczu� jak i w �wiecie uczu� tych, z kt�rymi jest zwi�zana. Niekt�rzy celibatariusze, podobnie zreszt� jak ci, kt�rzy �yj� w ma��e�stwie, pope�niaj� nieraz ten b��d, i� nie zdaj� sobie sprawy z uczu�, kt�re budz� w innych swoim zachowaniem. Stwarzanie pozor�w ofiarowania komu� sta�ego uczucia, zw�aszcza w�wczas, gdy istnieje jaka� g��boka jego potrzeba, mo�e by� co prawda ma�o �wiadomym, ale jednak bardzo bolesnym zranieniem drugiego cz�owieka. Niespe�nienie oczekiwa� staje si� w�wczas �r�d�em wielkiego cierpienia. St�d te� cz�owiekowi �yj�cemu w celibacie potrzebna jest ogromna przejrzysto�� we wszystkich relacjach mi�dzyludzkich, zw�aszcza w relacjach przyja�ni z p�ci� odmienn�, aby nie stwarza� z�udnych oczekiwa� zar�wno u siebie jak u innych. Cz�owiek pragn�cy �y� w celibacie winien integrowa� w�asn� seksualno�� z �yciem emocjonalnym i duchowym. Zrepresjonowana seksualno�� w celibacie jest bardzo niebezpieczna, poniewa� "wychodzi ona na powierzchni�", ale w innych, najcz�ciej nie�wiadomych formach. "Konflikty zd�awione na polu seksualnym mog� przejawia� si� tak�e w zachowaniach nieseksualnych. Seksualno��, zanegowana lub nie uznana, daje zna� o sobie poprzez nie�wiadome sposoby dzia�ania, to znaczy w zast�pczej gratyfikacji i obronnej ucieczce." (G. Sovernigo, "Vivere la carita. Maturazione relazionale e vila spirituale", EDB, Bologna 1992, s. 212.) Tak na przyk�ad osch�o�� emocjonalna podpieraj�ca si� zwykle prawem, nieludzkie wprost wymagania stawiane innym - rzadziej mo�e sobie - wielkie ambicje, zach�anno�� na dobra materialne, perfekcjonizm, kt�ry nie pozwala sobie samemu ani innym pomyli� si� w najdrobniejszej sprawie, kompulsywna potrzeba zewn�trznego porz�dku i nienagannej czysto�ci zewn�trznej, mog� by� przejawem zrepresjonowanych potrzeb i pragnie� erotycznych i seksualnych. Ca�kowity brak odczu�, jakichkolwiek pragnie�, potrzeb, napi�� seksualnych cz�owieka �yj�cego w celibacie, mo�e wi�za� si� tak�e z jednoczesn� dra�liwo�ci� "na punkcie w�asnej osoby" i wielk� potrzeb� dominowania nad innymi, z drugiej strony za� z odczuciami g��bokich depresji, smutku i ci�g�ej frustracji. Ta niezaakceptowana, nieprzyj�ta energia emocjonalno-seksualna mo�e by� skierowana tak przeciwko sobie jak i przeciwko drugiemu. Podobnie jak w mi�o�ci narzecze�skiej, ma��e�skiej, tak samo w zachowaniu celibatu konieczna jest znajomo�� pewnych praw rz�dz�cych ludzk� mi�o�ci� i seksualno�ci�. Wszelka zmiana na polu seksualnym wymaga czasu. Integracja seksualna w celibacie r�wnie� wymaga czasu i jest nieraz d�ugim procesem. Z im bardziej poranion� seksualno�ci� m�ody cz�owiek rozpoczyna �ycie w celibacie, tym d�u�ej mo�e trwa� integracja. Decyzj� woli mo�na zainicjowa� zmian�, ale rzeczywista zmiana wymaga czasu. Pos�uguj�c si� obrazem mo�emy powiedzie�, �e szybko mo�na zmieni� po�o�enie steru statku, ale zmiana kierunku ca�ego okr�tu wymaga d�u�szego czasu. Osoby, kt�re decyduj� si� na �ycie w celibacie winny dobrze pozna� prawa, kt�rymi rz�dzi si� ich seksualno�� oraz seksualno�� p�ci przeciwnej, aby w spos�b �wiadomy i wolny mog�y panowa� nad tymi odruchami, pragnieniami, potrzebami seksualnymi, kt�re w nich nieustannie si� odradzaj�, a z realizacji kt�rych dobrowolnie zrezygnowa�y dla Kr�lestwa Bo�ego. Sublimacja energii seksualnej domaga si� �wiadomo�ci tych�e energii i ich pe�nej akceptacji w swoim �yciu. Literatura pokazuje niekiedy celibatariuszy jako "stare panny" i "starych kawaler�w", czyli jako ludzi zamkni�tych w sobie, b�d�cych ci�gle w z�ym humorze, suchych emocjonalnie, nietolerancyjnych, z�o�liwych, drobiazgowych i skrupulanckich. Przyj�cie w�asnej sfery emocjonalno-seksualnej oraz otwarcie si� na bli�niego, w tym tak�e na osoby p�ci przeciwnej, jest �r�d�em rozwoju emocjonalnego. Delikatno��, wra�liwo��, zdolno�� wsp�odczuwania, ofiarno�� - wszystko to rodzi si� tak�e jako owoc zintegrowanej seksualno�ci. Integracja seksualna nie musi ��czy� si� z fizycznym dzia�aniem seksualnym, jak to pr�buj� pokaza� niekt�rzy psychologowie. (Por. "Sacerdotalis Caelibatus", nr 10.). W spos�b powierzchowny i nieprawdziwy dopatruj� si� oni �r�de� pewnej ozi�b�o�ci emocjonalnej i zamkni�cia w sobie w wyrzeczeniu si� fizycznego dzia�ania seksualnego. Do�wiadczenie pokazuje, �e osoby �yj�ce w czysto�ci dozgonnej, a wi�c osoby, kt�re w spos�b �wiadomy i wolny wyrzek�y si� fizycznego dzia�ania seksualnego i oddania si� emocjonalnego jednej osobie, s� jednocze�nie osobami w pe�ni dojrza�ymi emocjonalnie, otwartymi, pe�nymi po�wi�cenia i oddania, osobami zdolnymi do wsp�odczuwania z innymi. �*� �*� �*� Na zako�czenie ca�ego rozdzia�u podkre�lmy raz jeszcze, i� wychowanie do integracji seksualnej jest zawsze wychowaniem do mi�o�ci. Seksualno�� prze�ywana w spos�b dojrza�y jest "miejscem" przyjmowania i dawania mi�o�ci tak w stanie ma��e�skim jak te� w celibacie. W wychowaniu do mi�o�ci konieczne jest nie tylko uczenie "dawania siebie innym", ale najpierw uczenie "przyjmowania mi�o�ci innych". Istot� dobrze prze�ywanej duchowo�ci nie jest bowiem najpierw dawanie czegokolwiek Bogu, ale przyjmowaniem od Niego Jego mi�o�ci. Mi�owanie Boga rodzi si� "z obfito�ci serca", jako odpowied� na przyj�t� uprzednio mi�o��. Podobnie r�wnie� jest w mi�o�ci ludzkiej. St�d te� wychowanie dziecka do mi�o�ci polega nie tyle na zobowi�zywaniu go do "kochania innych", ale najpierw na stworzenie mu klimatu mi�o�ci, akceptacji, poczucia bezpiecze�stwa. B�d�c kochane uczy si� przyjmowa� mi�o��. Dopiero w takich warunkach pragnienie dawania siebie innym zrodzi si� w nim spontanicznie, a seksualno�� w spos�b naturalny b�dzie stawa� si� j�zykiem mi�o�ci. `tc Rozdzia� V.� Zranienia� emocjonalno-seksualne� i ich uzdrowienie `tc `tc A. Zranienia� emocjonalno-seksualne� i ich skutki `tc ("Deklaracja mi�dzynarodowej konferencji nt. seksualnego wykorzystania dzieci przez prostytucj� i pornografi�", L'Osservatore Romano, wydanie polskie, 11�8�1992.) Donios�o�� omawianego w tym rozdziale tematu wynika z jednej strony z ogromnych brak�w i zaniedba� w wychowaniu seksualnym w rodzinie, z drugiej za� ze stosunkowo cz�stego wykorzystywania seksualnego dzieci i m�odzie�y w okresie dojrzewania. Wychowanie do integracji seksualnej domaga si� udzielenia pomocy wychowawczej osobom zranionym seksualnie, zar�wno dla u�wiadomienia im samego zranienia jak te� podj�cia pr�by jego leczenia. Z procesem integracji seksualnej ��czy si� potrzeba d��enia do pe�nej akceptacji w�asnej seksualno�ci wraz z ca�� jej histori�. Dotyczy to w spos�b szczeg�lny negatywnych do�wiadcze� seksualnych w okresie dzieci�stwa i dojrzewania. Pr�ba wykre�lenia jakich� prze�y�, do�wiadcze� w tej dziedzinie jest przejawem nieakceptacji ca�ej swojej seksualno�ci. Ze wzgl�du na niezwykle szeroki zakres tematu z pewno�ci� nie jeste�my w stanie zaj�� si� nim w spos�b wyczerpuj�cy. Nasze rozwa�ania b�d� tylko pewnym dotkni�ciem problematyki. Najpierw spr�bujmy wyliczy� najcz�ciej spotykane zranienia w dziedzinie emocjonalno-seksualnej tak w dzieci�stwie, w okresie dojrzewania jak i w �yciu doros�ym. `tc 1. Zranienia� emocjonalno-seksualne� w okresie dzieci�stwa `tc Rozpocznijmy od opisu zranie� emocjonalno-seksualnych najwcze�niejszego okresu �ycia - od dzieci�stwa. a. Pierwszym i jednocze�nie jednym z najg��bszych zranie� emocjonalno-seksualnych dziecka jest nieakceptacja jego p�ciowo�ci przez rodzic�w: odnoszenie si� do ch�opca jak do dziewczynki i odwrotnie. Taka nieakceptacja staje si� cz�sto �r�d�em zachwiania ca�ego rozwoju emocjonalno-seksualnego: braku pe�nej identyfikacji seksualnej oraz prawid�owego ukierunkowania na p�e� przeciwn� w okresie dojrzewania. Nieakceptacja seksualno�ci dziecka mo�e posiada� bardzo r�ne �r�d�a, np. negatywne spojrzenie na ludzk� seksualno�� lub jej lekcewa�enie, brak pe�nej identyfikacji seksualnej samych rodzic�w. G��bia problem�w wynikaj�ca z tego typu zranienia uzale�niona b�dzie od g��bi samej nieakceptacji. b. Innym skrzywdzeniem, cho� mo�e posiadaj�cym mniejsze znaczenie od wymienionego poprzednio, jest traktowanie dziecka jako istoty aseksualnej: brak jakichkolwiek rozm�w wychowawczych na ten temat, unikanie odpowiedzi lub te� udzielanie odpowiedzi nieprawdziwych na pytania o zabarwieniu seksualnym, utrudnianie dziecku dost�pu do potrzebnej mu informacji. Takie zachowanie po��czone jest zwykle z negatywnym spojrzeniem na ca�� sfer� seksualn�, kt�re niekoniecznie musi wyra�a� si� poprzez s�owa. Ten brak jakiegokolwiek wychowania seksualnego sprawia zwykle, i� dziecko odkrywa w�asn� p�ciowo�� o w�asnych si�ach, z ogromnym l�kiem i poczuciem winy stosuj�c, zupe�nie nie�wiadomie, "metod� pr�b i b��d�w". c. Coraz cz�ciej mo�na spotka� tak�e inne, wprost przeciwne podej�cie do wychowania seksualnego, w kt�rym - "z racji pedagogicznych" - dostarcza si� dziecku bod�c�w seksualnych przekraczaj�cych jego emocjonaln� wra�liwo��, np. nara�anie dziecka na ogl�danie obraz�w lub film�w pornograficznych, uczestniczenie dziecka w "swobodnych rozmowach" os�b doros�ych. Taka laksystyczna czy nawet deprawacyjna atmosfera panuj�ca w rodzinie lub w innym �rodowisku, w kt�rym dziecko przebywa nawet tylko czasowo, jest tak�e g��bokim skrzywdzeniem. Dostarcza ona dziecku zbyt wielu wra�e� seksualnych, z kt�rymi jego emocjonalno�� nie jest w stanie sobie poradzi�. Ten typ skrzywdzenia rodzi cz�sto u dziecka - ju� w bardzo wczesnym wieku - obsesyjn� koncentracj� na fizycznej stronie ludzkiej seksualno�ci, z kt�rej mo�e rodzi� si� p�niej postawa erotoma�ska. d. Dla dziecka jest r�wnie� rzecz� bolesn� i krzywdz�c�, je�eli nara�one jest na bycie �wiadkiem do�wiadcze� seksualnych os�b doros�ych lub te� wystawiane jest na sytuacje prowokuj�ce silne bod�ce seksualne, np. ogl�danie nago�ci os�b doros�ych, spanie dorastaj�cych dzieci w jednym ��ku. Dzieje si� tak mo�e nie tyle ze wzgl�du na brak odpowiednich warunk�w (np. mieszkaniowych), ale cz�ciej przez zaniedbanie lub nieuwa�no�� rodzic�w. Naturalne traktowanie spraw seksualnych w rodzinie domaga si� wzajemnej delikatno�ci i dyskrecji. Wstydliwo�� bowiem nale�y do naturalnych odczu� seksualnych cz�owieka. I chocia� warunki materialne okazuj� si� cz�sto barier� trudn� do przeskoczenia, to jednak przy pewnej uwadze rodzic�w, nawet przy bardzo skromnych warunkach, mo�na stworzy� zar�wno dzieciom jak i rodzicom minimum koniecznej intymno�ci w osobistych zachowaniach seksualnych. e. Bardzo g��bokim zranieniem w dziedzinie emocjonalno-seksualnej jest jakakolwiek forma wykorzystywania seksualnego dzieci przez doros�ych: pr�by dzia�a� seksualnych z dzie�mi, namawianie do gest�w seksualnych, wci�ganie w ogl�danie pornografii itp. Im bli�sze s� wi�zi emocjonalne dziecka z doros�ymi (rodzice, starsze wiekiem rodze�stwo, osoby z dalszej rodziny, wychowawcy), tym g��bsze i bardziej trwa�e jest zranienie w tej dziedzinie. Jakakolwiek pr�ba ingerowania w sfer� seksualn� dziecka, jak r�wnie� ka�dego m�odego cz�owieka, jest zawsze g��bokim skrzywdzeniem. Naruszanie wstydliwo�ci dzieci i seksualne ich wykorzystanie jest szczeg�lnym "przest�pstwem przeciwko prawdzie osoby ludzkiej." (Deklaracja mi�dzynarodowej konferencji nt. seksualnego wykorzystania dzieci przez prostytucj� i pornografi�, s. 43.) "Dzieciom, kt�re s� najs�abszymi cz�onkami naszej spo�eczno�ci, trzeba zagwarantowa� poszanowanie wszystkich praw nale�nych osobie. Trzeba je darzy� mi�o�ci�, otacza� szczeg�ln� opiek� i szacunkiem. Wszelkie nadu�ycia wymierzone w ich godno�� s� zbrodni� przeciwko ludzko�ci i przysz�ej rodzinie. f. Szczeg�lnie wielk� "zbrodni�" s� wszelkie kazirodcze zachowania wobec dziecka. (Deklaracja mi�dzynarodowej konferencji nt. seksualnego wykorzystania dzieci przez prostytucj� i pornografi�, s. 44-45.). Jest to bez w�tpienia najci�sze zranienie seksualne dziecka. Kazirodztwo jest tematem spo�ecznie bardzo wstydliwym. Boj� si� o nim m�wi� wszyscy, zar�wno ofiary jak tym bardziej sprawcy. Spo�ecze�stwo udaje jakby problem nie istnia�. Wiele przypadk�w kazirodztwa nie ujawnia si� nigdy. W polskich opracowaniach temat ten jest najcz�ciej wstydliwie przemilczany, chocia� problem - jak pokazuje praktyka - ma miejsce. Susan Forward w bardzo cennej ksi��ce pt. "Toksyczni rodzice" pisze, i� "kazirodztwo jest zapewne najbardziej okrutnym i najbardziej zaskakuj�cym do�wiadczeniem cz�owieka. Jest ono zdrad� najbardziej podstawowego zaufania mi�dzy dzieckiem a rodzicem. Doprowadza do ca�kowitego spustoszenia emocjonalnego. M�ode ofiary s� ca�kowicie zale�ne od swoich napastnik�w, gdy� nie maj� dok�d ani do kogo uciec. Opiekunowie staj� si� prze�ladowcami, a rzeczywisto�� staje si� wi�zieniem pe�nym brudnych tajemnic. Kazirodztwo zdradza sam� istot� dzieci�stwa - jego niewinno��." (Por. S. Forward, "Toksyczni rodzice", Jacek Santorski and Co Agencja Wydawnicza, Warszawa 1992, s. 103.). Autorka wyr�nia tak�e kazirodztwo psychologiczne. "Ofiary psychologicznego kazirodztwa mog�y nawet nie zosta� tkni�te palcem lub te� nie zosta� napastowane seksualnie, jednak�e do�wiadczy�y zamachu na swoje poczucie intymno�ci i bezpiecze�stwa. Mam na my�li takie napastliwe dzia�ania jak podgl�danie dziecka, kt�re si� ubiera lub k�pie, czy te� robienie n�c�cych lub seksualnie jednoznacznych uwag wobec dziecka. Dziecko cierpi w�wczas z powodu tych samych psychologicznych symptom�w, co prawdziwe ofiary kazirodztwa." (Tam�e, s. 103.) Przytoczmy jeszcze jeden fragment ksi��ki S. Forward m�wi�cy o bolesnych skutkach kazirodztwa: "Ka�dy doros�y cz�owiek, kt�ry jako dziecko by� napastowany, przenosi z dzieci�stwa w �ycie doros�e poczucie, �e jest beznadziejnie z�y i prawdziwie zepsuty. Ofiara kazirodcza odczuwa wstr�t na my�l o seksie. Wsp�ycie seksualne wi��e si� z niezatartym wspomnieniem b�lu i zdrady." (S. Forward, "Toksyczni rodzice", s. 118-119�). Psychologowie jednomy�lnie stwierdzaj�, i� niezb�dna jest profesjonalna pomoc dla os�b doros�ych, kt�re by�y seksualnie wykorzystywane w dzieci�stwie lub w okresie dojrzewania. `tc 2. Zranienia� emocjonalno-seksualne� okresu dojrzewania `tc a. Okres dojrzewania ujawnia najpierw, mo�e mniej widoczne wcze�niej, skrzywdzenia w dziedzinie emocjonalno-seksualnej okresu dzieci�stwa. Brak silnych wi�zi uczuciowych z rodzicami, brak poczucia bezpiecze�stwa, zaniedbanie wychowania seksualnego lub te� wychowanie w atmosferze tabu i l�ku staje si� �r�d�em silnych napi��, obsesyjnych wyobra�e� seksualnych, kompulsywnej autoerotyki. Ma to miejsce cz�ciej u ch�opc�w. Zachowania autoerotyczne nierzadko zamykaj� m�odego cz�owieka na innych, utwierdzaj�c w nim z jednej strony kompleksy, poczucie ni�szo�ci i niewiar� w siebie, z drugiej strony za� chore ambicje, perfekcjonizm, ucieczk� w �wiat marze�. Nieakceptacja seksualno�ci dziecka w okresie dzieci�stwa najcz�ciej ujawnia swoje rozmiary i g��bi� w�a�nie w okresie dojrzewania. Przejawia si� ona g��wnie w zachwianiu w�asnej identyfikacji seksualnej oraz w ogromnej trudno�ci w dojrza�ym wyborze partnera seksualnego. b. W okresie dojrzewania m�ody cz�owiek nadal nara�ony jest na skrzywdzenia w dziedzinie seksualnej. Jedn� z form skrzywdzenia tego okresu jest ingerencja rodzic�w w sprawy emocjonalno-seksualne nastolatk�w: pr�ba kontrolowania ich kontakt�w z p�ci� przeciwn�, ironiczne aluzje lub te� wy�miewanie si� z ich pierwszych sympatii, przykre aluzje do rozwoju seksualnego, kt�re odbierane s� jako ingerowanie w intymn� sfer� dziecka. "Prowadzi�am w m�odo�ci - wyznaje w ankiecie pewna dziewczyna osobisty notatnik, w kt�rym zapisywa�am i opisywa�am ch�opc�w, kt�rzy mi si� podobali. Ten notatnik znalaz�a moja siostra i przeczyta�a go mamie (mama traci�a wzrok i nie mog�a czyta�). Pewnego dnia mama zawo�a�a mnie i przy mnie kaza�a siostrze odczyta� to, co napisa�am. By�o to dla mnie prze�ycie niezapomniane. Mama zbeszta�a mnie energicznie i spali�a notatnik. By� to m�j pierwszy i ostatni kontakt z mam�, je�li chodzi o moj� seksualno��. Ona nie pyta�a mnie o nic, a ja nie mia�am odwagi m�wi�. Dowiedzia�am si� o wszystkim w spos�b brutalny od r�wie�nik�w. Rana, cho� zabli�niona, zosta�a." c. Okres dojrzewania seksualnego jest czasem, w kt�rym m�odzi ludzie mog� siebie nawzajem g��boko rani�. Wzmo�ona ciekawo�� seksualna po��czona z brakiem silnego oparcia emocjonalnego w rodzicach mo�e popycha� nastolatk�w do wzajemnych kontakt�w seksualnych zar�wno pomi�dzy osobami p�ci przeciwnej jak r�wnie� osobami tej samej p�ci. Jakiekolwiek do�wiadczenia seksualne z innymi w okresie dojrzewania zwykle g��boko rani� obie strony pozostawiaj�c bolesne wspomnienia. Nie mo�na ich w �aden spos�b por�wnywa� do niewinnych zabaw seksualnych najwcze�niejszego okresu dzieci�cego. Po zabawach seksualnych nastolatk�w pozostaje z jednej strony uczucie wstydu i l�ku, z drugiej za� strony wzrost chorej ciekawo�ci i nierzadko jaka� fiksacja na fizycznej stronie seksualno�ci. Tak�e pojedyncze spotkania i gesty seksualne: wsp�ycie, petting, zabawy homoseksualne podejmowane pomi�dzy nastolatkami s� du�ym zranieniem w dziedzinie seksualnej, kt�re wymagaj� p�niej "uzdrowienia wspomnie�". d. Bardzo g��bokim zranieniem seksualnym jest zawsze jakakolwiek forma gwa�tu fizycznego, a tak�e ka�da pr�ba stosowania przemocy seksualnej na osobach b�d�cych w okresie dojrzewania. Takie do�wiadczenia powoduj� ci�kie, g��bokie urazy w p�niejszym, doros�ym �yciu. Wymagaj� one d�ugiego leczenia i fachowej pomocy terapeutycznej. Zw�aszcza nie�wiadome siebie dziewczyny-nastolatki swoim zachowaniem mog� nieraz prowokowa� takie w�a�nie brutalne zachowania seksualne niedojrza�ych emocjonalnie m�czyzn. Wychowanie seksualne polega mi�dzy innymi na �wiadomo�ci nie tylko w�asnych reakcji seksualnych, ale tak�e reakcji, jakie swoim zachowaniem mo�na prowokowa� w innych. `tc 3. Skrzywdzenia� seksualne wieku doros�ego `tc W �yciu doros�ym seksualno�� mo�e r�wnie� sta� si� miejscem zranienia i krzywdy. Prostytucja oraz ka�de inne wsp�ycie seksualne z partnerem, z kt�rym nie ma g��bszej wi�zi emocjonalnej, jest zawsze jak�� form� skrzywdzenia dla obu stron. Bardziej nara�on� na skrzywdzenie w dziedzinie seksualnej bywa kobieta, poniewa� ona jako pierwsza ponosi skutki nieuporz�dkowanego dzia�ania seksualnego. Pozostawienie przez m�czyzn� kobiety samotnej z dzieckiem jest zawsze ogromn� krzywd� nie tylko dla niej, ale tak�e dla dziecka. Poniewa� jest to zjawisko powszechne w spo�ecze�stwie, wydaje si� by� czym� normalnym. S� to najcz�ciej owoce nie tylko braku wychowania seksualnego, ale cz�ciej mo�e wychowania l�kowego, kt�re nie uczy najpierw odpowiedzialno�ci za siebie i innych, a koncentruje si� na tym, czego nie wolno. W wychowaniu seksualnym winno si� z ca�� moc� podkre�la� nie tylko to, czego nie wolno, ale jeszcze mocniej branie odpowiedzialno�ci za swoj� s�abo��. "Przypadkowe s�abo�ci" w dziedzinie seksualnej de facto nie s� a� tak bardzo przypadkowe. S� one owocem nieodpowiedzialno�ci. Jeszcze do niedawna swoista ob�uda spo�eczna koncentrowa�a si� na pot�pianiu samotnych matek, z wyrozumieniem traktuj�c natomiast "m�skie nieopanowanie". Zwi�zek ma��e�ski nie chroni ludzi przed mo�liwo�ci� wzajemnego krzywdzenia siebie w dziedzinie seksualnej. Traktowanie drugiego cz�owieka jak przedmiotu we wsp�yciu seksualnym jest bardzo rani�ce tak�e w samym ma��e�stwie. Rani�ce bywa te� nieliczenie si� z potrzebami, pragnieniami i odczuciami seksualnymi wsp�ma��onka. Wszelka forma brutalno�ci r�wnie� w ma��e�stwie jest prze�ywana jako g��boka krzywda. Niewierno�� ma��e�ska jest r�wnie� zawsze g��bokim zranieniem nie tylko wsp�ma��onka, ale i dzieci. Jest to bowiem rozbijanie w�asnej rodziny. Aborcja zar�wno w ma��e�stwie jak i poza nim jest zawsze ci�kim i g��bokim zranieniem instynktu macierzy�skiego i ojcowskiego. S� to jedynie najwa�niejsze, opisane do�� pobie�nie, zranienia w dziedzinie seksualnej, kt�re wymagaj� uzdrowienia. Do uzdrowienia za� konieczne s� dwa warunki: osobiste zaanga�owanie oraz szukanie kompetentnej pomocy. `tc 4. Potrzeba� uzdrowienia zranie�� seksualnych `tc Ka�de nieleczone zranienie emocjonalne, szczeg�lnie w�wczas, kiedy jest ono g��bsze, z up�ywem czasu utrwala si� i pog��bia. Utrwalanie si� i pog��bianie zranienia seksualnego posiada zwykle charakter bardzo zindywidualizowany. Mo�e przybiera� ono r�ne kierunki. Jednym z niebezpiecze�stw nieprzezwyci�onego zranienia seksualnego mo�e by� postawa erotomana, kt�ry szuka wprawdzie ci�gle nowych wra�e� i zewn�trznych bod�c�w seksualnych, ale nierzadko z du�ym poczuciem winy, ukrytym g��boko l�kiem i poni�aniem si� we w�asnych oczach (nie zawsze jednak u�wiadomionym). (Postawa erotomana ��czy si� nierzadko z postaw� cynicznego traktowania ju� nie tylko spraw seksualnych, ale wszystkich stosunk�w mi�dzyludzkich.). I ta w�a�nie oscylacja pomi�dzy chor� ciekawo�ci� seksualn� a mniej lub bardziej ukrytym poczuciem winy i l�kiem rodzi rozbijaj�cy, nerwicowy charakter seksualno�ci. Ze wzgl�du na struktur� m�skiej seksualno�ci, typ erotomana cz�ciej spotyka si� w�r�d m�czyzn, cho� zdarza si� tak�e w�r�d kobiet. Owocem tej postawy jest "zimny seks", brak delikatno�ci, niekiedy wprost brutalno�� w zachowaniach seksualnych, przedmiotowe traktowanie siebie jak i drugiego cz�owieka. Innym skutkiem nieleczonych zranie� seksualnych mog� by� trwa�e zahamowania w sferze emocjonalno-seksualnej. Zahamowania te mog� ujawnia� si� w l�kach przed dzia�aniem seksualnym lub te� w l�kach przed osobami p�ci przeciwnej. Z zahamowaniami ��czy si� tak�e deprecjonowanie seksualno�ci, kt�re mo�e sta� si� zasadnicz� przeszkod� w po�yciu ma��e�skim. Ten typ zranienia seksualnego cz�ciej zdarza si� w�r�d kobiet, cho� wyst�puje tak�e w�r�d m�czyzn (np. impotencja). Dla os�b z zahamowaniami emocjonalno-seksualnymi - szczeg�lnie dla kobiet - wsp�ycie ma��e�skie jest tylko z�em koniecznym. To niezadowolenie z po�ycia ma��e�skiego mo�e rodzi� ci�g�� frustracj�, upokorzenie, cierpienie. Konsekwencj� nieuzdrowionej seksualno�ci mo�e by� tak�e przekazywanie swojego zranienia "dalej" przez deprawowanie innych. Osoby, kt�re w dzieci�stwie lub w okresie dojrzewania zosta�y skrzywdzone - zdeprawowane, mog� posiada� w sobie sk�onno�� do powtarzania tych do�wiadcze� z innymi. Cz�owiek skrzywdzony seksualnie, kt�ry swego skrzywdzenia nie leczy, nara�a si� na bycie krzywdzicielem. Deprawacja seksualna innych jest cz�sto tylko przekazywaniem doznanej deprawacji w okresie dzieci�stwa i m�odo�ci. Zraniona pod�wiadomo�� seksualna, kieruj�c si� zasad� pierwszych po��cze�, popycha do powtarzania pierwszych zachowa� seksualnych. Jedn� z pierwszych i podstawowych trosk cz�owieka g��boko zranionego - skrzywdzonego seksualnie, winno by� zatrzymanie na sobie �a�cucha skrzywdzenia. Mechanizmy seksualne, podobnie zreszt� jak inne mechanizmy ludzkiej psychiki, kszta�tuj� si� w ci�gu ca�ej osobistej historii. Je�eli kto� zosta� g��boko zraniony w sferze seksualnej (m�wi�c innym j�zykiem - w dawaniu i przyjmowaniu mi�o�ci) w�wczas pierwsz� zasad�, kt�r� rz�dzi si� seksualno��, nie jest mi�o��, ale egoistyczne ��danie przyjemno�ci dla siebie. Za tym ��daniem przyjemno�ci dla siebie kryje si� mniej lub bardziej jawna nienawi��. O ile bowiem mi�o�� obdarza drugiego, o tyle nienawi�� ograbia. Je�eli seksualno�ci� nie rz�dzi mi�o��-dawanie, w�wczas rz�dzi ni� nienawi��-ograbianie. W zranieniu emocjonalno-seksualnym p�ciowo�� przyjmuje na siebie inn� rol� od zamierzonej przez Stw�rc�. Zmys�owo�� seksualna, podobnie zreszt� jak inne doznania zmys�owe (np. alkohol, jedzenie, narkotyki, �rodki audiowizualne) staje si� sposobem uspokajania si�, �agodzenia cierpienia wynik�ego ze zranionej mi�o�ci. Wsp�czesna kultura, szczeg�lnie za� kinematografia, bardzo cz�sto pokazuje ten niszcz�cy i destruktywny charakter zimnego i brutalnego seksualizmu. D��enie do prawdziwej mi�o�ci domaga si� troski o uleczenie w�asnego reagowania seksualnego i pokonania w sobie kierowania si� najpierw zasad� przyjemno�ci. Mi�o�� wymaga przekraczania siebie, wymaga ofiarno�ci. Tak w�a�nie nale�y rozumie� s�owa Jezusa: "Kto nie bierze swego krzy�a, a idzie za Mn�, nie jest Mnie godzien" (Mt 10, 38�). Uleczenie wewn�trzne w wymiarze seksualnym ma za zadanie przywr�ci� seksualno�ci jej w�a�ciw� rol�. Nie jest ni� jednak u�mierzanie i roz�adowywanie napi�� psychicznych, ale przyjmowanie i dawanie mi�o�ci. `tc B. Uzdrowienie� zranie� seksualnych `tc Po ukazaniu najwa�niejszych zranie� emocjonalno-seksualnych w poszczeg�lnych okresach �ycia oraz potrzeby ich uzdrowienia, przejd�my nast�pnie do refleksji na temat metod i �rodk�w ich leczenia. Na zako�czenie rozwa�a� tej cz�ci pracy przytoczymy �wiadectwo (napisane w formie listu) zmagania si� m�odego cz�owieka w walce o uzdrowienie g��bokiego zranienia seksualnego, kt�rego do�wiadczy� w okresie dojrzewania. `tc 1. Pomoc udzielana� ludziom zranionym� w dziedzinie seksualnej `tc Pocz�tkiem procesu uzdrowienia w ka�dej p�aszczy�nie ludzkiego �ycia jest najpierw �wiadomo�� po��czona z emocjonalnym prze�yciem w�asnego zranienia. Cz�owiek mo�e podda� si� leczeniu - uzdrawianiu tylko wtedy, kiedy czuje si� chory, zraniony. I st�d te� pocz�tkiem uzdrowienia w sferze seksualnej jest najpierw dostrze�enie go i przyznanie si� do niego. W uzdrowieniu seksualnym wa�n� rzecz� jest odnale�� najpierw �r�d�a zranienia oraz osoby, z kt�rymi jest ono zwi�zane. W odkrywaniu zranie� i skrzywdze� seksualnych konieczna jest zwykle pomoc kompetentnej osoby: kierownika duchowego, niekiedy terapeuty lub innej zaufanej osoby. Pomoc ta winna by� dostosowana do g��bi zranienia. Jaki jest cel tej pomocy? Osoba, kt�ra pomaga w uzdrowieniu seksualnym pe�ni przede wszystkim rol� �wiadka. Przyjmuje ona najpierw zranionego w spos�b bezwarunkowy, z ca�� �yczliwo�ci� i dobroci�, wraz z wszystkimi jego l�kami, nieufno�ci�, poczuciem winy, poni�aniem siebie. W ca�ej postawie �wiadka, w jego s�owach, sposobie reagowania cz�owiek zraniony winien odkry� �yczliw� akceptacj�, mi�o�� i szacunek. I to przes�anie "szacunku i �yczliwo�ci" ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego, nr 100.), kt�re �wiadek przekazuje cz�owiekowi szukaj�cemu uleczenia seksualnego, jest obietnic�, �e on r�wnie� mo�e samego siebie przyj�� i zaakceptowa� w taki sam spos�b. Nie musi si� ba� i wstydzi� samego siebie, podobnie jak "�wiadek" nie boi si� i nie wstydzi ani jego samego, ani te� jego problem�w. Celem zwerbalizowania swojego zranienia seksualnego przed osob� zaufan� jest pierwsze oddramatyzowanie problemu. I chocia� uleczenie pewnych zranie� wymaga d�ugiego nieraz czasu, to jednak cz�owiek zraniony seksualnie zaczyna uczy� si� �y� ze swoim zranieniem, nie dramatyzuj�c swojej sytuacji. Jednym z wa�nych cel�w pomocy w zranieniu seksualnym jest doprowadzenie cz�owieka zranionego do pe�nej akceptacji ca�ego jego �ycia. Uzdrowienie w wymiarze seksualnym domaga si� bowiem akceptacji w�asnej seksualno�ci tak�, jaka ona jest "w danej chwili". Chodzi wi�c o wyzbycie si� l�ku, strachu czy jakiego� upokarzaj�cego poczucia wstydu w odniesieniu do tego, co ocenia si� jako negatywne w prze�ywaniu w�asnej p�ciowo�ci. Akceptacja ta nie jest oczywi�cie rezygnacj� ze zmagania si� o "zdrowie emocjonalno-seksualne". Osoba pomagaj�ca zranionym w dziedzinie seksualnej winna posiada� pewien zakres kompetencji psychologicznych, do�wiadczenie �yciowe a tak�e pe�ne, integralne spojrzenie na ludzk� seksualno��. Winna by� jednak �wiadoma granic swoich kompetencji, aby nie podejmowa� si� pomocy psychologicznej czy duchowej w sytuacjach, kt�re przekraczaj� jej mo�liwo�ci. Pe�na akceptacja osoby pomagaj�cej w uzdrowieniu seksualnym jest tak�e symbolem akceptacji samego Boga: je�eli cz�owiek, kt�ry "mnie s�ucha", nie dziwi si� moim problemom, odczuciom, g��bi skrzywdzenia i nieuporz�dkowania seksualnego, ale przyjmuje z ca�� �yczliwo�ci�, dobroci� i szacunkiem, to o ile� bardziej czyni to Ojciec niebieski (por. Mt 7, 11�). Wypowiedzenie swoich s�abo�ci i u�omno�ci seksualnych przed "�wiadkiem" jest tak�e pewnym przygotowaniem do wypowiedzenia tych zranie�, u�omno�ci i s�abo�ci seksualnych przed samym Bogiem. Odkrycie Boga jako kochaj�cego Ojca, kt�ry akceptuje cz�owieka ze wszystkimi s�abo�ciami, tak�e ze s�abo�ciami w dziedzinie seksualnej, pozwala mu rozmawia� o nich szczerze i otwarcie. Nadziej� na uzdrowienie wewn�trzne otrzymuje si� jednak nie tyle w relacji z cz�owiekiem, ale przede wszystkim w relacji z Bogiem. To sam B�g daje cz�owiekowi zranionemu wewn�trzn� si�� do pracy nad w�asnym uzdrowieniem. Cz�owiek g��boko zraniony seksualnie, szczeg�lnie w�wczas kiedy swoje zranienie d�ugo i l�kliwie ukrywa�, posiada zwykle bardzo zniekszta�cony obraz Boga. Nierzadko ludzie tacy widz� Boga przez pryzmat w�asnych odczu�. Swoj� nieakceptacj� siebie �atwo przypisuj� tak�e Bogu. Zdarza si�, i� m�odzi ludzie kojarz� pewne �yciowe niepowodzenia, nieszcz�cia z "kar� Bo��" za grzechy seksualne. Otwieranie si� na bezwarunkow� akceptacj� i mi�o�� Boga, kt�ra leczy wszelkie zranienia, tak�e zranienia seksualne, dokonuje si� przede wszystkim poprzez modlitw�, refleksj� i skupienie. Modlitwa jest przyjmowaniem mi�o�ci Boga, kt�ra prowadzi do wewn�trznego uzdrowienia. Z drugiej jednak strony fa�szywe poj�cie Boga i grzechu w dziedzinie seksualnej mo�e przejawia� si� tak�e w tym, i� cz�owiek lekcewa�y i banalizuje swoje zranienie. Brak uznania g��bi w�asnego zranienia oraz jego skutk�w mo�e by� zasadnicz� trudno�ci� w uzdrowieniu seksualnym. Zauwa�my, �e Jezus spotykaj�c si� z jawnogrzesznic�, g��boko zranion� seksualnie, z jednej strony okazuje jej pe�n� mi�o��, �yczliwo�� i szacunek, z drugiej jednak strony zdecydowanie i stanowczo wzywa j� do zerwania z grzechem seksualnym: "Id�, a od tej chwili ju� nie grzesz" (J 8, 11�). Wyrozumia�o��, akceptacja, mi�o�� i szacunek nie mog� by� rozumiane jako lekcewa�enie zranienia oraz jego skutk�w. Jezus m�wi: prawda was wyzwoli (J 8, 32�). W zranieniu seksualnym konieczne jest poznanie ca�ej prawdy: po pierwsze prawdy o w�asnej zranionej seksualno�ci, o g��bi i �r�d�ach tego zranienia, z drugiej strony za� prawdy o Bogu, kt�ry mi�uj�c cz�owieka leczy go i zbawia. `tc 2. Wychowanie sumienia `tc Odkrywanie prawdziwego obrazu Boga jest jednoczesnym odkrywaniem prawdziwej hierarchii warto�ci, ustanowionej przez Boga. Przykazania Bo�e posiadaj� swoj� kolejno�� i jest ona cz�ci� Objawienia. Cz�owiek nie ma �adnego prawa do przestawiania kolejno�ci Bo�ych przykaza�. Ustalenie hierarchii przykaza�, to r�wnie� ustalenie hierarchii zranie�, s�abo�ci i grzech�w. Cz�owiek mo�e poczu� si� uzdrowiony w wymiarze seksualnym tylko w�wczas, kiedy odkryje seksualno�� jako "sz�st�" dziedzin� ludzkiego �ycia, za� zranienie seksualne jako "sz�ste zranienie". Uzdrowienie w wymiarze seksualnym dokonuje si� mi�dzy innymi tak�e przez odkrycie pierwszych pi�ciu warto�ci oraz pierwszych pi�ciu s�abo�ci i zranie� ludzkich. Nie by�oby w cz�owieku zranienia "sz�stego", gdyby nie by�o w nim zranie� z pierwszych pi�ciu przykaza�, nierzadko wa�niejszych od "sz�stego". Zranienie seksualne jest najcz�ciej tylko objawem innych, zwykle g��bszych zranie�. Nie mo�e dokona� si� w cz�owieku uzdrowienie w wymiarze seksualnym, je�eli nie zostan� uzdrowione inne jego podstawowe p�aszczyzny �ycia. W jednej z ksi��ek dla m�odzie�y wydanej w Polsce, omawiaj�cej tak�e problemy seksualne, czytamy: "Jest to przykazanie dopiero sz�ste, ale w m�odych, szalonych latach, gdy niebo p�onie, to przykazanie staje si� pierwsze. Od niego w pewnej chwili wszystko zale�y, pewne "by� albo nie by�"." (T. Paw�owski, "Si�a przebicia", "W Drodze", s. 35�). Aczkolwiek mo�na rozumie� dobre intencje autora tego tekstu, to jednak dos�owne rozumienie go mo�e wprowadzi� m�odego cz�owieka w b��d, poniewa� naprowadza na pr�by rozwi�zania problemu "sz�stego" w izolacji od wszystkich innych problem�w. Problemy seksualne maj� najcz�ciej charakter symboliczny, poniewa� s� przejawem innych, bardziej podstawowych problem�w. Im g��bsza dezintegracja i poranienie w sferze emocjonalnej, psychicznej i duchowej, tym wi�ksza nieraz dezintegracja i poranienie dziedziny seksualnej. Oczywi�cie nale�y wyra�nie stwierdzi�, i� "sz�sty problem", "sz�ste przykazanie" wcale nie oznacza "ma�o wa�ne". Oznacza jednak, i� jest ono zwykle poprzedzone pierwszymi pi�cioma. Rozwi�zanie "sz�stego zranienia" zale�y z pewno�ci� od rozwi�zania pierwszego problemu: "Nie b�dziesz mia� bog�w innych opr�cz Mnie" (Pwt 5, 7�). Kiedy B�g nie jest na pierwszym miejscu, wszystko jest ju� nie na swoim miejscu. W�wczas rzeczywi�cie "sz�ste staje si� pierwsze". Pokonanie niedojrza�o�ci i zranie� seksualnych jest bardzo wa�ne, poniewa� jest oznak� prawdziwego wysi�ku duchowego podejmowanego dla rozwoju ca�ego cz�owieka, zar�wno jego wymiaru duchowego jak i emocjonalnego. Lekcewa�enie niedojrza�o�ci seksualnej, hedonistyczne szukanie dozna�, jest zwykle znakiem lekcewa�enia w�asnego rozwoju wewn�trznego, znakiem zamykania si� w sobie i braku otwierania si� na drugiego cz�owieka. Istotnym celem seksualno�ci cz�owieka jest bowiem przekazywanie mi�o�ci i �ycia. Aby doprowadzi� do r�wnowagi zranion� seksualno�� konieczna jest tak�e formacja sumienia, kt�ra pozwala cz�owiekowi zranionemu seksualnie oceni� uczciwie subiektywn� odpowiedzialno�� za wszelkie s�abo�ci i grzechy w tej dziedzinie. Dokumenty Stolicy Apostolskiej zach�caj� do "zachowania niezb�dnej roztropno�ci w os�dzaniu subiektywnej odpowiedzialno�ci osoby" ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego, nr 99.). Im wi�ksze i g��bsze zranienie seksualne, tym wi�ksza winna by� roztropno�� w os�dzaniu subiektywnej odpowiedzialno�ci. Nie pomaga do uzdrowienia prze�ywanie ka�dej najmniejszej s�abo�ci jako wielkiego, ci�kiego grzechu bez liczenia si� z w�asnym uwarunkowaniem wyp�ywaj�cym ze zranienia. L�kowe powi�kszanie swojej ograniczonej i uwarunkowanej subiektywnej odpowiedzialno�ci - "tak na wszelki wypadek" - nie pomaga w uzdrowieniu sfery seksualnej, poniewa� utrwala i pog��bia chore poczucie winy, na kt�re sfera ta jest bardzo podatna. Ale z drugiej strony trzeba by� jednak �wiadomym, i� pomniejszanie swojej subiektywnej odpowiedzialno�ci, szczeg�lnie za rozwi�zywanie problemu, mo�e by� tak�e powa�n� przeszkod� w uzdrowieniu. Zwalnianie si� z jakiejkolwiek odpowiedzialno�ci subiektywnej i uzasadnianie swojej s�abo�ci i grzech�w seksualnych wy��cznie swoim zranieniem mo�e by� czasami nieuczciwe. Psychologowie twierdz�, �e nierzadko "ludzie chorzy w istocie rzeczy nie chc� naprawd� wyzdrowie�. W chorobie jest im dobrze. Oczekuj� ulgi, ale nie powrotu do zdrowia. Leczenie bowiem jest bolesne i wymaga wyrzecze�." (A. de Mello, dz. cyt., s. 9.). Ten op�r przeciwko podj�ciu leczenia obserwuje si� tak�e u ludzi zranionych seksualnie. Mo�e szczeg�lnie w dziedzinie seksualnej leczenie jest bardzo bolesne i wymaga wielu wyrzecze�, gdy� w jego trakcie wyzwalaj� si� w cz�owieku zranionym nagromadzone (nieraz przez wiele lat) l�ki, poczucie winy, poczucie ni�szo�ci, nienawi�� do siebie i innych. Proces leczenia domaga si� stawienia czo�a tym wszystkim negatywnym uczuciom. "Rozmawia�em jako psychoterapeuta z setkami ludzi - wyznaje K. Meissner. Ale widz� co�, co mo�na nazwa� oporem. Dlatego ka�d� psychoterapi� zaczynam od pytania, czy ten cz�owiek chce podj�� samowychowanie w oparciu o moj� pomoc. Podejmuj� si� pomocy, je�eli pacjent "za choler� chce by� sob�, �ab� psiakrew zje, ale chce by� sob�". Musi by� w nim determinacja do podj�cia cz�sto bardzo trudnej drogi rozwoju." (K. Meissner, "Przyjmowa� ludzi takimi, jakimi s�", w: "W Drodze", 6�8�1993, s. 49.). Cz�owiek szukaj�cy pomocy w problemach seksualnych winien by� �wiadom potrzeby czasu i cierpliwo�ci do uzdrowienia wewn�trznego. Jak leczenie ka�dej rany wymaga czasu, tak leczenie ran seksualnych r�wnie� wymaga czasu. Im g��bsze, bardziej dotkliwe s� rany cz�owieka, tym wi�cej wymagaj� czasu i cierpliwo�ci. B�g daje cz�owiekowi czas dla uzdrowienia. Przyjmuj�c czas dany przez Boga, cz�owiek zraniony winien ofiarowa� sobie cierpliwo��. Cierpliwo�� ta winna wyrazi� si� w pewnych konkretnych postawach wobec siebie samego: nie stawia� sobie nierealnych ��da�, liczy� si� ze s�abo�ci� ludzkiej natury, kt�ra da�a ju� wielokrotnie zna� o sobie, stosowa� "metod� ma�ych krok�w", uczy� si� prze�ywa� rado�nie ka�de, nawet najmniejsze zwyci�stwo nad sob� i przyjmowa� je jako obietnic� kolejnych zwyci�stw, w momentach s�abo�ci i upadk�w powierza� si� mi�o�ci Boga, nie s�dzi� innych i nie szuka� winnych za w�asne z�e samopoczucie. Sztuczna pr�ba przyspieszenia uzdrowienia seksualnego wynikaj�ca z g��bokiej nieakceptacji swojego zranienia, ze wstydu i zranionej mi�o�ci w�asnej, powoduje jedynie wi�ksz� koncentracj� na w�asnych s�abo�ciach i mo�e uruchamia� w cz�owieku mechanizmy seksualne "l�ku i ciekawo�ci", "kary i nagrody", o kt�rych b�dziemy m�wi� w nast�pnym rozdziale. `tc 3. Przebaczenie� w zranieniach seksualnych `tc (Por. J. Monbourquete, "L'arte di perdonare. Guida pratica per unparare a perdonare guarire", Editioni Paoline, 1994, s. 85-219. Autor podaje dwana�cie etap�w dochodzenia do autentycznego przebaczenia dla wewn�trznego uzdrowienia: 1�) Nie m�ci� si� i zaprzesta� stosowania gest�w obra�liwych. 2�) Rozpozna� swoje zranienie i swoje ub�stwo. 3�) Podzieli� si� swoim zranieniem z drug� osob�. 4�) Rozezna� dobrze doznan� obraz� (krzywd�) i zaprzesta� u�alania si� nad sob�. 5�) Zaakceptowa� gniew i rodz�ce si� pragnienie zemsty. 6�) Przebaczy� sobie samemu. 7�) Zrozumie�, kto nas obrazi� (skrzywdzi�). 8�) Znale�� w swoim �yciu sens obrazy (krzywdy). 9�) Do�wiadczy�, i� jest si� godnym przebaczenia i ju� si� go do�wiadczy�o. 10�) Nie upiera� si�, aby przebaczy� obraz� (krzywd�) za wszelk� cen�. 11�) Otworzy� si� na �ask� przebaczenia. 12�) Zdecydowa� ponowne nawi�zanie kontaktu i uczyni� to.) Aby mog�o dokona� si� uzdrowienie seksualne trzeba mie� odwag� dostrzec doznan� krzywd�. Lekcewa�enie skrzywdzenia jest jedn� z zasadniczych przeszk�d w uzdrowieniu. Cz�sto cz�owiek zraniony lekcewa�y rany, kt�re zadaje bli�nim, poniewa� lekcewa�y najpierw rany, kt�re sam otrzyma� od innych. Ofiary skrzywdze� seksualnych �atwo mog� same przemienia� si� w sprawc�w skrzywdze�, o ile nie przyjm� i nie ulecz� doznanych ran. Cz�owiek g��boko zraniony seksualnie winien pyta� siebie, czy z osoby skrzywdzonej nie przemienia si� - w spos�b niemal�e niezauwa�alny - w osob� krzywdz�c�. Uzdrowienie w wymiarze seksualnym domaga si� nie tylko uznania w�asnego skrzywdzenia (bycia skrzywdzonym), ale tak�e uznania krzywdzenia innych (bycia krzywdzicielem), o ile oczywi�cie mia�o lub ma ono miejsce. Uznanie w�asnej winy w dziedzinie seksualnej oraz pro�ba o przebaczenie mo�e by� pomoc� w zatrzymaniu rozwoju "rany seksualnej", a tym samym w zaprzestaniu dalszego krzywdzenia innych. Kiedy cz�owiek u�wiadamiaj�c sobie g��bi� swojego skrzywdzenia bardzo cierpi, w�wczas odruchowo rodzi si� w nim �al do tych, kt�rzy w jego odczuciu - mog� by� �r�d�em tego cierpienia. Cz�owiek wierz�cy za�, kt�ry uznaje Boga jako Pana swego �ycia, odruchowo mo�e tak�e oskar�a� Jego za swoje cierpienia. Mo�e bowiem s�dzi�, �e B�g daj�c mu �ycie skazuje go na cierpienie. Tak�e w zranieniu seksualnym mo�e rodzi� si� w cz�owieku �al do Boga z powodu doznanego zranienia. (Tendencj� do oskar�ania Boga w zranieniach seksualnych dobrze pokazuje przytoczone na zako�czenie tego rozdzia�u �wiadectwo m�odego cz�owieka "List do przyjaciela".) Uzdrowienie zranie� seksualnych dokonuje si� wi�c najpierw przez "przebaczenie Bogu" faktu, �e dar ludzkiej seksualno�ci jest tak delikatny i kruchy. Cz�owiek zraniony mo�e r�wnie� niemal odruchowo oskar�a� Boga o to, �e "postawi� go" w takich niesprzyjaj�cych okoliczno�ciach �ycia, w kt�rych to zranienie si� dokona�o. Oskar�anie Boga wyp�ywa z jednej strony z nieakceptacji krucho�ci ludzkiego istnienia, z drugiej za� z fa�szywego obrazu Boga. Kiedy obraz Boga w cz�owieku skrzywdzonym podobny jest do "re�ysera w teatrze lalkowym", kt�ry osobi�cie wprawia w ruch ka�d� kukie�k�, w�wczas mo�e mu si� wydawa�, �e sam B�g sprawi�, �e przydarzy�o mu si� takie w�a�nie bolesne do�wiadczenie. "Przebaczy� Bogu" krucho�� istnienia w wymiarze seksualnym, to uwierzy�, �e wbrew g��bi ludzkich zranie� �ycie cz�owieka ci�gle zachowuje sw�j sens. "Przebaczy� Bogu" to przyj�� zranione �ycie jako Jego dar i uwierzy�, �e dawanie i przyjmowanie mi�o�ci w ludzkim �yciu jest jednak mo�liwe. Zaufa� Bogu w zranieniu seksualnym to uwierzy�, �e B�g rozumie cierpienie i przebacza win�. Od "przebaczenia Bogu" cz�owiek zraniony przechodzi do pro�by o Bo�e przebaczenie. O ile "przebaczenie Bogu" rozumiane jest w sensie analogicznym (Pan B�g przeciwko cz�owiekowi nie zgrzeszy�), to przyj�cie Bo�ego przebaczenia nale�y traktowa� w sensie dos�ownym. Uzdrowienie w dziedzinie seksualnej dokonuje si� przez uznanie w�asnej winy oraz uznanie Boga jako Dawcy i Pana �ycia. Niemo�liwe by�oby uzdrowienie w wymiarze seksualnym bez uprzedniego uznania w�asnej winy i odpowiedzialno�ci za pope�nione czyny. Do uzdrowienia zranie� seksualnych konieczna jest wi�c uczciwa, ale jednocze�nie bardzo trze�wa i spokojna ocena w�asnej odpowiedzialno�ci moralnej. W ocenie tej nie mo�na kierowa� si� chorym poczuciem winy. (por. G. Sovernigo, "Poczucie winy", Wydawnictwo M, Krak�w 1983.). T� trze�w� i uczciw� ocen� zdobywa si� nie tylko poprzez autorefleksj�, kierownictwo duchowe, ale tak�e dzi�ki modlitwie o poznanie w�asnych grzech�w. (�w. Ignacy Loyola, "�wiczenia duchowne", dz. cyt., nr 43.). Win� i odpowiedzialno��, jak� cz�owiek odkrywa dzi�ki uczciwej ocenie sumienia, oddaje Bogu prosz�c Go, aby mu j� przebaczy�. Kiedy cz�owiek prosi Boga o przebaczenie win w zranieniu seksualnym, wtedy B�g z kolei zaprasza go do przebaczenia tym, kt�rzy zawinili wobec niego. "I odpu�� nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom" - ka�e Jezus modli� si� swoim uczniom. Kolejnym krokiem uzdrowienia w wymiarze seksualnym jest wi�c przebaczenie ofiarowane bli�nim. Przebaczenie to jest niekiedy tym trudniejsze, �e osobami rani�cymi s� nierzadko ci, z kt�rymi zraniony jest mocno zwi�zany emocjonalnie (J. Monbourquete, dz. cyt., 173.). Z jednoczesnym udzielaniem przebaczenia innym i pro�b� o przebaczenie zranie� seksualnych dokonuje si� przebaczenie sobie samemu. Jest ono jakby uwie�czeniem uzdrowienia w wymiarze seksualnym. Ze wzgl�du na delikatno�� i intymno�� ludzkiej seksualno�ci przebaczenie sobie zranie� w tej sferze przychodzi nieraz z wielkim trudem. �atwiej wielu ludzi wybacza sobie inne, znacznie nieraz powa�niejsze i bardziej rani�ce s�abo�ci i upadki. Udzieli� sobie przebaczenia w wymiarze seksualnym, to tak�e zgodzi� si� na siebie z t� �wiadomo�ci� wiary, i� tam, gdzie "wzm�g� si� grzech, tam jeszcze obficiej rozla�a si� �aska" (por. Rz 5, 20�). Oczywi�cie przebaczenie sobie s�abo�ci, akceptacja siebie we w�asnym zranieniu, nie wi��e si� z rezygnacj�. Wprost przeciwnie, przebaczenie sobie s�abo�ci i zranie� w wymiarze seksualnym domaga si� wewn�trznej pracy i wysi�ku dla uzdrowienia w�asnej seksualno�ci. Uzdrowienie sfery seksualnej nie dokonuje si� jednak przez jednorazowy zryw duchowy. Uzdrowienie to jest procesem. Posiada swoj� dynamik�, sw�j rytm, swoje etapy. `tc 4. Pomoc dzieciom� - ofiarom deprawacji� seksualnej `tc Rodzice lub opiekunowie, kt�rych dziecko uleg�o deprawacji seksualnej, winni najpierw zada� sobie pytanie, dlaczego w�a�nie takie bolesne do�wiadczenie przydarzy�o si� ich dziecku. Jakie s� jego prawdziwe przyczyny? Czy jedn� z przyczyn deprawacji nie by�o zaniedbanie wychowania seksualnego? Czy dziecko kierowane chor� ciekawo�ci� seksualn� nie da�o si� wci�gn�� w pewn� gr� i prowokacj� ze strony sprawcy? Podkre�lmy najpierw z pewnym naciskiem, i� dziecku, kt�re sta�o si� ofiar� deprawacji seksualnej, konieczna jest pomoc os�b doros�ych. Jest to bowiem do�wiadczenie zbyt g��bokie i zbyt mocne, aby mog�o sobie z nim poradzi� samo. Aby pomoc taka by�a mo�liwa, konieczne jest najpierw podj�cie pr�by nawi�zania g��bokiej wi�zi emocjonalnej z dzieckiem: wi�zi zaufania i �yczliwo�ci. Tylko w takiej atmosferze mo�na b�dzie nawi�za� z nim rozmow� na ten bardzo trudny dla niego temat. Dziecko, kt�re wypowiada przed cz�owiekiem doros�ym, do kt�rego ma pe�ne zaufanie, swoje bolesne prze�ycie, zaczyna je powoli oddramatyzowywa�. Jest to wa�ny pocz�tek w pr�bie udzielenia dziecku pomocy. Poprzez serdeczny dialog z dzieckiem trzeba mu pokaza�, i� prze�yte do�wiadczenia s� najpierw jego wielkim skrzywdzeniem i nie powinno przyjmowa� na siebie odpowiedzialno�ci moralnej za zaistnia�y fakt deprawacji, nawet je�eli "da�o si� ono wci�gn��", kieruj�c si� ciekawo�ci� seksualn�. Jest rzecz� ogromnie wa�n�, aby wypowiedzenie przez dziecko prze�ytych do�wiadcze�, dokonywa�o si� w ca�kowitej wolno�ci. Mo�na mu delikatnie podpowiedzie�, proponowa�, ale w �aden spos�b nie mo�na naciska� na niego, aby wypowiedzia�o swoje prze�ycia. Pr�ba jakiegokolwiek nacisku przez oddzia�ywanie l�kiem czy tylko poprzez usilne naleganie, powodowa�aby skutek odwrotny do zamierzonego. Zamiast oddramatyzowywa� do�wiadczenie, wr�cz przeciwnie, pot�gowa�aby dramatyzacj�. W ka�dej sytuacji trzeba rozezna�, z kim dziecko mog�oby porozmawia� o swoim bolesnym do�wiadczeniu: z jednym z rodzic�w, z zaprzyja�nionym wychowawc�, z kap�anem czy te� z psychologiem. Rozmowa, o ile jest mo�liwa, jest pierwszym wa�nym krokiem. Dalsze kroki b�d� zawsze uzale�nione od �rodowiska rodzinnego, w kt�rym ono �yje, od mo�liwo�ci nawi�zania z dzieckiem wi�zi emocjonalnej, od wielko�ci skrzywdzenia. Zasadnicze leczenie dziecka zranionego w dziedzinie seksualnej dokonuje si� przede wszystkim przez nawi�zywanie z nim g��bokiej i trwa�ej wi�zi emocjonalnej. Tylko w ten spos�b mo�na naprawi� takie z�o. Dziecku zranionemu seksualnie trzeba by po�wi�ci� wiele troski, �yczliwo�ci, opieki tak, by mo�liwe by�o dla niego stopniowe pokonywanie wobec doros�ych urazu wynikaj�cego z prze�ytego zranienia. Powa�ne skrzywdzenia dziecka w dziedzinie seksualnej wymagaj� jednak bardzo profesjonalnej i d�u�szej pomocy terapeutycznej. `tc 5. Jezus �r�d�em� uzdrowienia zranie�� seksualnych `tc W spotkaniach Jezusa z lud�mi uderza nas ogromna delikatno��, z jak� przyjmuje On osoby chore, s�abe, poranione (duchowo i ciele�nie). On nikogo nie oskar�a. Nie pot�pia. Wszystkim okazuje szacunek, pe�n� �yczliwo�� i akceptacj�. Jezus nie obawia si� jednak pokaza� chorym (na duszy i ciele) rzeczywistego �r�d�a ich nieszcz�cia, kt�rym cz�sto jest tak�e ich osobisty grzech. W postawie Jezusa mamy wz�r, jak traktowa� w�asne zranienia oraz jak przyjmowa� ludzi zranionych przez �ycie. Przyjrzyjmy si� przez chwil� jednemu spotkaniu Jezusa, kt�re w kontek�cie naszych rozwa�a� ma szczeg�lne znaczenie: spotkaniu z kobiet� cudzo�o�n� (J 8, 1-11�). "W�wczas (...) faryzeusze przyprowadzili do Niego kobiet�, kt�r� pochwycono na cudzo��stwie, a postawiwszy j� po�rodku, powiedzieli do Niego "Nauczycielu, t� kobiet� dopiero pochwycono na cudzo��stwie. W Prawie Moj�esz nakaza� nam takie kamienowa�. A Ty co m�wisz?" M�wili to wystawiaj�c Go na pr�b�, aby mieli o co Go oskar�y�." Dla Jezusa mia�a to by� pu�apka, na kt�r� by� mo�e Jego wrogowie d�ugo czekali. S�dzili, �e b�dzie musia� dokona� wyboru pomi�dzy wierno�ci� Moj�eszowi a wierno�ci� g�oszonemu przez siebie mi�osierdziu wobec grzesznik�w. Wbrew oczekiwaniu faryzeusz�w Jezus nie dokona� jednak �adnego wyboru, ale "nachyliwszy si� pisa� palcem na ziemi". Jest to jedna z tych zaskakuj�cych reakcji Jezusa, kt�rych w Ewangeliach mamy wiele. W tym ge�cie pisania na ziemi mo�emy jednocze�nie podziwia� delikatno�� i dyskrecj� Jezusa. Jezus nie patrzy ani na zawstydzon� i upokorzon� kobiet�, ani te� na oburzonych faryzeusz�w, kt�rzy j� otoczyli. Jakby dla usprawiedliwienia swojego odwr�cenia oczu od oskar�onej i oskar�ycieli, Jezus "bawi si�" pisz�c palcem na ziemi. Ten odruch pisania palcem na ziemi, to bardzo ludzki odruch Jezusa. Sami robimy cz�sto podobnie. W k�opotliwej dla nas sytuacji zajmujemy si� nieraz w�a�nie tak� zewn�trzn� ma�o wa�n� czynno�ci�, np. bezcelowym rysowaniem i kre�leniem na papierze. Niekt�rzy staro�ytni komentatorzy tego tekstu twierdzili, i� Jezus pisa� grzechy seksualne tych, kt�rzy oskar�ali kobiet�. Pisa� je jednak - ich zdaniem - w taki spos�b, i� ka�dy z nich m�g� uprzytomni� sobie swoje w�asne grzechy. Tak�e s�owa: "Kto z was jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci na ni� kamie�" wypowiedziane w tej konkretnej sytuacji oskar�enia kobiety o grzechy seksualne, zmusza�y oskar�ycieli, aby przypomnieli sobie wszystkie grzechy, r�wnie� w�asne grzechy seksualne, chocia� Jezus w swojej wypowiedzi ich nie eksponuje. Zauwa�my, �e Jezus swoimi s�owami nie oskar�a tak�e faryzeusz�w. Zachowuje si� wobec nich tak samo dyskretnie i delikatnie jak wobec kobiety. "Powt�rnie nachyliwszy si� pisa� na ziemi". Faryzeusze poczuli si� zawstydzeni. Pierwszym powodem zawstydzenia nie by�y jednak najpierw ich grzechy, by� mo�e nawet ich grzechy seksualne, ale pot�pienie kobiety za te grzechy, kt�re sami czynili. Wypowied� Jezusa podobna jest do s��w Natana powiedzianych Dawidowi po jego grzechu. Kiedy Dawid pot�pi� surowo bogacza za skrzywdzenie biedaka, Prorok oznajmi� mu w�wczas: "Ty jeste� tym cz�owiekiem" (2 Sm 12, 1�). "Kiedy to us�yszeli, wszyscy jeden po drugim zacz�li odchodzi�, poczynaj�c od starszych". Przyszli razem. Kobiet� oskar�ali wsp�lnie. Odeszli pojedynczo. O ile potrafili opowiada� sobie wzajemnie o grzechu kobiety, to jednak nie byli w stanie opowiada� sobie wzajemnie o swoich grzechach wyznawa� je wzajemnie przed sob�. "Pozosta� tylko Jezus i kobieta, stoj�ca na �rodku. W�wczas Jezus podni�s�szy si� rzek� do niej: "Kobieto, gdzie� oni s�? Nikt ci� nie A ona odrzek�a: "Nikt, Panie." Rzek� do niej Jezus: "I Ja ciebie nie pot�piam."" W zranieniach seksualnych jest rzecz� ogromnie wa�n�, aby przezwyci�y� l�k przed ludzk� opini�, wstydem. Wielu ludzi g��boko zranionych seksualnie nigdy nie szuka pomocy w swoich zranieniach tylko z powodu l�ku przed opini�. Boj� si� by� pot�pieni, odrzuceni, boj� si� ludzkiego spojrzenia. Kobiecie g��boko zranionej seksualnie Jezus pragnie powiedzie�: "Nikt z ludzi nie ma prawa ci� pot�pi�, poniewa� Ja ciebie nie pot�piam. Je�eli nawet kto� ciebie pot�pia, nie obawiaj si� tego. Czyni to bowiem bezprawnie". Rzek� do niej Jezus: "Id�, a od tej chwili ju� nie grzesz!" Kobiet� cudzo�o�n� w jej g��bokim zranieniu Jezus bierze w obron� w podw�jny spos�b. Najpierw bierze j� w obron� przed lud�mi, kt�rzy nie tylko swoim surowym pot�pieniem i os�dem, ale tak�e kamieniami, chcieli j� skrzywdzi�. Jezus broni jej �ycia i ludzkiej godno�ci. Bierze j� jednak w obron� tak�e przed ni� sam�. Napomina j� prosto i jednoznacznie: "od tej chwili ju� nie grzesz!" Tymi s�owami pragnie jej u�wiadomi�, i� �r�d�em jej cierpienia jest tak�e jej w�asny grzech. Tym napomnieniem pragnie przywr�ci� tej kobiecie nadziej� na lepsze, odmienione �ycie. To napomnienie Jezusa jest bardzo wa�ne. Nierzadko dzisiaj osoby zranione seksualnie (np. homoseksuali�ci) przedstawiane s� wy��cznie jako ofiary spo�ecznej nietolerancji ze wzgl�du na ich odmienno�� seksualn�. Nie wspomina si� przy tym ani s�owem o potrzebie podejmowania odpowiedzialno�ci za siebie i swoje czyny. Scena ewangeliczna, kt�r� rozwa�amy, zako�czy�a si� szcz�liwie. Kamienie wypad�y z r�k oskar�ycieli. Ale jest wiele takich ludzkich sytuacji, kt�re ko�cz� si� "kamienowaniem". Cz�owiek zostaje oskar�ony, odrzucony, upokorzony, zniszczony. R�wnie� sam siebie oskar�a, upokarza i niszczy. W tej sytuacji Jezus bierze na siebie grzech i wszystkie ludzkie zranienia, kt�re z niego wynikaj�. Jezus pozwala, aby kamienie uderza�y najpierw w Niego samego: "Lecz On si� obarczy� naszym cierpieniem, On d�wiga� nasze bole�ci, (...) On by� przebity za nasze grzechy, zdruzgotany za nasze winy. Spad�a Na� ch�osta zbawienna dla nas, a w Jego ranach jest nasze zdrowie" (Iz 53, 4-5�). Uzdrowienie w wymiarze seksualnym dokonuje si� przez to, i� cz�owiek zraniony pozwala, aby Jezus z nim, za niego i w nim d�wiga� ci�ar i b�l zranienia. Oddaje jednak Jezusowi nie tylko zranion� seksualno��, ale tak�e ca�e zranione �ycie. "W Jego ranach jest nasze zdrowie". To w�a�nie oddawanie Jezusowi zranionego �ycia przywraca cz�owiekowi zdrowie. Przywr�ci� za� zdrowie cz�owiekowi w zranieniu seksualnym, to pozwoli� mu odzyska� p�ciowo�� jako miejsce wyra�ania mi�o�ci i miejsce przekazywania �ycia. Zdrowie cz�owieka wyra�a si� w zdolno�ci do przyjmowania mi�o�ci i dawania jej innym. `tc 6. List do przyjaciela `tc Oto �wiadectwo, kt�re napisa� w formie listu pewien m�ody cz�owiek. Zosta� on w okresie dojrzewania g��boko skrzywdzony na tle seksualnym przez swojego starszego wiekiem przyjaciela, kt�ry jest adresatem tego listu. Po wielu dniach osobistej modlitwy, milczenia i rozm�w z kierownikiem duchowym w domu rekolekcyjnym u�wiadomi� sobie nie tylko g��bi� swojego skrzywdzenia, ale tak�e do�wiadczy� nadziei na pe�ne uzdrowienie emocjonalne i duchowe. Poprzez niniejsze �wiadectwo chcia� podzieli� si� z innymi m�odymi lud�mi - zranionymi podobnie jak on - nie tyle bolesnymi do�wiadczeniami, ale przede wszystkim rodz�c� si� w nim wiar� w prawdziw� przyja�� i mi�o��, w przebaczenie Bo�e oraz w pi�kno ludzkiej seksualno�ci. (Cho� wszelkie okoliczno�ci zewn�trzne �wiadectwa zosta�y zmienione, istota wydarze� i prze�y� z nim zwi�zanych jest autentyczna. Autor pracy otrzyma� wyra�n� zgod� na opublikowanie niniejszego �wiadectwa. M�ody cz�owiek chcia� w ten spos�b wyrazi� Bogu wdzi�czno�� za rodz�c� si� w nim nadziej� na uzdrowienie wewn�trzne.). "Drogi Przyjacielu! Zapewne zdziwi ci� m�j list, kt�ry pisz� do ciebie po tak d�ugiej przerwie w naszej znajomo�ci. Chc�, aby� wr�ci� ze mn� do wydarze�, kt�re mia�y miejsce przesz�o osiem lat temu. Prosz� ci�, si�gnij pami�ci� do czas�w naszej przyja�ni. Ty by�e� ju� doros�ym cz�owiekiem, a ja prawie jeszcze dzieckiem. Poniewa� nie mia�em oparcia w moim rodzinnym domu, szczeg�lne w moim ojcu, bardzo ceni�em sobie w�wczas twoj� przyja��. Stara�em si� na�ladowa� ciebie w wielu wa�nych dla mnie sprawach. Dzi� wiem, �e szuka�em w tobie nie tylko przyjaciela, ale tak�e i mocnego cz�owieka, wzoru prawdziwego m�czyzny. Zechciej wr�ci� ze mn� szczeg�lnie do tych chwil, kiedy pos�u�y�e� si� moim m�odym cia�em do roz�adowania twoich napi�� seksualnych wykorzystuj�c moj� bezbronno��, niemoc i g�upot�. Dziwisz si�, �e prosz� o tym po tylu latach, �e jeszcze o tym pami�tam. Tak. Pami�tam i wiem, �e nigdy o nich nie zapomn�. Nie jest mi �atwo o tym wspomina�, ale dla naszego wsp�lnego dobra musz� to zrobi�. Zbyt d�ugo m�czy�em siebie i innych. Poni�a�em w�asn� osob�, ludzi mi bliskich, poni�a�em ludzk� mi�o��, w�asn� seksualno��. Nie ukrywam, �e nosz� do ciebie wielki �al. �al za to, �e mnie wykorzysta�e�, poni�y�e�, �e obrzydzi�e� mi seks. Zobacz. Mia�e� prawie trzydzie�ci lat, by�e� ju� m�czyzn�, podczas gdy ja zaczyna�em dopiero dojrzewa�. By�em w�wczas jeszcze prawie dzieckiem. Mam wielki �al do ciebie, �e moje pierwsze do�wiadczenia seksualne by�y tak brutalne. By�em m�ody, s�aby, ciekawy �ycia i dlatego ci uleg�em. Wcze�niej seks by� dla mnie tematem tabu. Nie mia�em jeszcze �adnych do�wiadcze�. Praktycznie nic o nim nie wiedzia�em. Nie zna�em jego sensu i znaczenia. Nie ba�em si� ciebie. Nie ba�em si�, �e mo�esz wyrz�dzi� mi krzywd�. Jak mog�em si� ba� ciebie, skoro wzorowa�em si� na tobie niemal od samego dzieci�stwa. By�e� przecie� dla mnie przez wiele lat autorytetem. Ty zabiera�e� mnie na wycieczki rowerowe, na basen, na sanki i nigdy mnie nie skrzywdzi�e�. Co wi�cej: wiele razy by�e� wprost moim obro�c� w szkole, na podw�rku. Jak mog�em zatem przypuszcza�, �e mnie skrzywdzisz, gdy wci�gn��e� mnie w do�wiadczenia seksualne. My�l�, �e ty nie chcia�e� mnie skrzywdzi�, zepsu�, poni�y�. Ty chcia�e� da� sobie troch� szcz�cia, a ja chcia�em ci� uszcz�liwi�. Wiedz, �e nie odczuwa�em w�wczas �adnej przyjemno�ci. Robi�em wszystko, co mi kaza�e�, ale wynika�o to bardziej z obawy, aby nie wypa�� w twoich oczach jako cz�owiek s�aby, jako mi�czak. Chcia�em by� w�wczas mocny tak jak ty. Czuj� do ciebie wielki �al. Zobacz, pisz� to po o�miu latach od tych bolesnych do�wiadcze� i wszystko prze�ywam tak, jakby mia�o to miejsce przed chwil�. Tak bardzo wry�y si� w moj� pami�� te przykre do�wiadczenia. Nasze do�wiadczenia seksualne mia�y miejsce zaledwie kilka razy. Potem wszystko "wr�ci�o do normy". Ani ty, ani ja nigdy nie wspominali�my o tym, co robili�my. My�l�, �e dlatego, i� nawzajem wstydzili�my si� siebie. Mam �al do ciebie, �e te do�wiadczenia wp�dzi�y mnie w kompleksy. Tak niewiele brakowa�o, abym m�g� sta� si� dojrza�ym m�czyzn�. Od chwili naszych do�wiadcze� zacz��em wstydzi� si� mojego cia�a. Przebiera�em si� zawsze po kryjomu. Nie �wiczy�em na WF-ie. Wstydzi�em si� siebie, ciebie, ludzi, wstydzi�em si� Boga. Widzia�em w swym �yciu wiele wspania�ych i warto�ciowych dziewczyn, ale nie mog�em si� zdoby� z �adn� z nich na d�u�sz� rozmow�, spacer, p�j�cie do kina. Potwornie si� ba�em i wstydzi�em. Czy zdajesz sobie spraw�, jak bardzo chcia�em si� w�wczas zakocha�, spotyka� z dziewczyn�? Po naszych wsp�lnych do�wiadczeniach czu�em si� zerem. Nie mog�em poczu� si� normalnym m�odym ch�opcem. M�j l�k wobec dziewczyn spowodowa�, i� przez jaki� czas my�la�em nawet, �e jestem homoseksualist�. To moje my�lenie bardzo mnie poni�a�o. Teraz wiem, �e by�y to tylko moje l�ki. Wiesz, ile razy zostawa�em sam w czterech �cianach mojego pokoju, poniewa� ba�em si� p�j�� na prywatk� czy inne kole�e�skie spotkanie. Ale najg��bszy �al czuj� do ciebie dlatego, �e te nasze niedobre do�wiadczenia oddali�y mnie od Boga. Wstydzi�em si� Boga i potwornie si� Go ba�em. S�dzi�em, �e On mn� pogardza. Straci�em tyle lat. Czy zdajesz sobie spraw�, jak trudno jest mi dzi� uwierzy�, �e B�g mnie kocha bezinteresown� czyst� mi�o�ci�? Jak trudno jest mi zaufa� Bogu i uwierzy�, �e On mnie nie zrani. Z powodu tamtych do�wiadcze� my�la�em przez jaki� czas, �e to On stworzy� mnie homoseksualist� i wydawa�o mi si�, �e cieszy si� moim cierpieniem. Po d�ugich rozmowach z cz�owiekiem, kt�remu mog�em ca�kowicie zaufa�, po wielu dniach modlitwy i milczenia, po wielu godzinach samotnych spacer�w, dzi� wiem, �e mam przed sob� szans�. Rodzi si� we mnie wielka nadzieja. Wiem, �e odrobi� stracone lata. Czuj�, �e B�g zaprasza mnie do wielkiego trudu i wysi�ku. Jestem pewny, �e mog� odzyska� godno�� w moich w�asnych oczach. Jestem przecie� Jego dzieckiem. Wiem, �e otrzymam si�� do tego, aby uwierzy� w pi�kno ludzkiego �ycia i mi�o�ci, w pi�kno ludzkiej seksualno�ci. D�ugo k��ci�em si� z Bogiem. By�em wprost na granicy blu�nierstwa. Niestety, tak by�o. M�wi�em Bogu: "Dlaczego jeste� taki okrutny? Jak Ty ze mn� post�pujesz. To nie fair. Dlaczego tylko ja tak okrutnie cierpi�." Dzi� rozumiem, �e to tylko ja by�em dla siebie okrutny. Nie mog�em sobie wybaczy� "tamtych" wydarze� i dlatego oskar�a�em Boga. Rani�em Go tak� modlitw�. Sprawia�em Mu b�l. Jestem jednak pewny, �e On s�ucha� jej ze wsp�czuciem i zrozumieniem. Ja nie rozumia�em siebie, ale On mnie rozumia� najlepiej. Ostatnie dwa lata siedzia�em jak na beczce prochu. Ci�gle towarzyszy� mi l�k, napi�cie, poczucie zagro�enia. Nie mia�em ochoty do �ycia. Chcia�o mi si� umiera�. Dziwi�em si�, dlaczego inni s� pe�ni �ycia, a ja jestem ci�gle smutny i samotny. By�em jeszcze za ma�o odwa�ny, aby zaufa� cz�owiekowi i wypowiedzie� to, co mnie tak bardzo bola�o przez tyle lat. Dzi� to zrobi�em. Uwa�am to za wielk� lask�. Jestem pewny, i� nied�ugo uwierz� do ko�ca w mi�o�� Boga i ludzi. Przede mn� jeszcze d�uga walka. M�dlmy si� za siebie nawzajem. Niech B�g doprowadzi nas do takiej chwili, aby�my mogli sobie popatrze� w oczy i przebaczy� jeden drugiemu. Dzi� o jedno prosz� Pana dla nas obu: aby podni�s� na nas swe oczy pe�ne mi�o�ci i zapyta� nas: "Nikt was nie pot�pi�?"" List ten nie zosta� jeszcze wys�any. Ten m�ody cz�owiek uzna�, i� na wys�anie go jest jeszcze za wcze�nie. Odk�ada to na czas p�niejszy, a� okrzepnie jego nadzieja i wiara w mi�o�� Boga i ludzi. Postanawia wys�a� list dopiero w�wczas, kiedy przeminie bolesny �al i spontanicznie zrodzi si� uczucie przebaczenia. `ty �*� �*� �*� `ty Leczenia domagaj� si� wszystkie zranienia emocjonalno-seksualne. Nie tylko "wielkie" deprawacje seksualne, ale r�wnie� "drobne" skrzywdzenia wynikaj�ce cho�by z braku g��bszych wi�zi emocjonalnych z rodzicami w okresie dzieci�stwa i dojrzewania. Uzdrowienia domagaj� si� jednak nie tylko zranienia wczesnego okresu �ycia, ale tak�e skrzywdzenia seksualne p�niejszego okresu. Wychowanie do integracji seksualnej winno liczy� si� z krucho�ci� i delikatno�ci� emocjonalno-duchow� cz�owieka. T� w�a�nie krucho�ci� i delikatno�ci� naznaczony jest w spos�b szczeg�lny okres dzieci�stwa i dojrzewania. Cechuj� go bezbronno�� i emocjonalna s�abo�� "ma�ego cz�owieka". St�d te� wychowanie do integracji seksualnej domaga si� pewnego zabezpieczenia dziecka, aby nie by�o nara�one na brutalne u�wiadomienie seksualne czy tym bardziej na seksualn� deprawacj� przez doros�ych. Rodzice winni interesowa� si� tym, jak� "atmosfer� seksualn�" tworz� �rodowiska, w kt�rych ich dzieci uczestnicz�. Nie chodzi jednak o to, aby dzieci izolowa�, ale aby je uodparnia� przez odpowiednie kroki pedagogiczne, szczeg�lnie za� przez rozmowy z nimi. Nie zawsze jednak, mimo najlepszej woli i wysi�kom, jest rzecz� mo�liw� uchroni� dziecko, zw�aszcza w pierwszym etapie dojrzewania, od negatywnych do�wiadcze� seksualnych. W takiej sytuacji konieczne jest udzielenie mu pomocy. Zakres tej pomocy oraz spos�b jej udzielenia winien by� zawsze rozeznawany indywidualnie w ka�dym wypadku. `tc Rozdzia� Iii.� Zagadnienia szczeg�owe `tc `tc A. Ciekawo�� seksualna `tc ("Wypowied� Papieskiej Rady do spraw �rodk�w spo�ecznego przekazu na temat pornografii i przemocy w �rodkach komunikacji", Rzym 1989.) Zauwa�my najpierw, i� bardzo wielu ludzi czuje si� winnych wy��cznie z tego powodu, i� do�wiadczaj�, niezale�nie od swojej woli, silnej "ciekawo�ci seksualnej". Kierowani poczuciem winy cz�sto t� ciekawo�� d�awi�. Je�eli natomiast jej ulegaj�, czuj� si� bardzo zawstydzeni i upokorzeni. Wbrew podejmowanym wysi�kom oraz ca�ej dobrej woli, kt�r� wk�adaj� w prac� nad w�asn� czysto�ci� seksualn�, ciekawo�� ta nie tylko nie ustaje, ale nawet ro�nie, przeradzaj�c si� niekiedy w uci��liwe obsesje seksualne. Integracja seksualna domaga si� spokojnej, bezl�kowej akceptacji w�asnej "ciekawo�ci seksualnej". W samym zainteresowaniu p�ciowo�ci� nie ma nic "nieczystego". Samo w sobie jest ono czym� naturalnym. Kiedy rodzi si� ono w okresie dojrzewania, jest przejawem prawid�owo�ci rozwoju emocjonalno-seksualnego. Dzi�ki zainteresowaniu seksualno�ci� mo�liwe jest zaspokojenie potrzeby informacji koniecznych do kierowania t� wa�n� dziedzin� ludzkiego �ycia. Realizm w traktowaniu ludzkiej p�ciowo�ci, kt�ra jest �lepym instynktem, ka�e nam jednak rozeznawa�, czy zaspokajanie ka�dej ciekawo�ci seksualnej, z odwo�ywaniem si� do "naturalnej potrzeby", nie staje si� parawanem dla rozwijania w sobie nieuporz�dkowanych pragnie� i d��e� seksualnych. `tc 1. Ciekawo�� seksualna� okresu dojrzewania `tc W jednej wypowiedzi ankietowej na temat problem�w seksualnych pewien ch�opiec pyta: ""Czy po��danie, pragnienie dziewczyny jest czym� normalnym w okresie dojrzewania, czy jest ono dewiacj�?" Za zadanie tego pytania zosta�em przez wychowawc� nazwany �wintuchem, a przecie� w�tpliwo�ci te mia�y miejsce." W kontek�cie tej wypowiedzi postawmy nieco szersze pytanie: Czy ciekawo�� i zainteresowanie sprawami seksu, pragnienia seksualne, kt�re budz� si� w m�odym cz�owieku, mog� by� oceniane jako nieczyste lub z�e? Pr�buj�c odpowiedzie� na pytanie zadane przez ch�opca z ankiety nale�a�oby najpierw sprecyzowa�, co to znaczy "po��danie i pragnienie dziewczyny"? Czy jest to pragnienie poznania, chodzenia z ni�, s�owem pewnego emocjonalnego zbli�enia si� do niej, czy jest to silne pragnienie kontakt�w seksualnych i seksualnego wsp�ycia. Je�eli np. bardzo m�ody cz�owiek, pi�tnasto-szesnastolatek, a wi�c cz�owiek, kt�rego seksualno�� dopiero si� budzi, nosi�by w sobie wielkie po��dania wsp�ycia z dziewczyn�, to mo�emy powiedzie�, i� jego pragnienia wynikaj� bardziej z przesyconej erotyzmem atmosfery, w jakiej wzrasta�, ni� z jego potrzeb rozwojowych. Zwykle jest to owoc ogl�danej pornografii, kt�ra niedo�wiadczonemu m�odemu cz�owiekowi obiecuje w dzia�aniu seksualnym "raj na ziemi". Normalnie bowiem m�ody cz�owiek nie my�li i nie szuka w taki intensywny spos�b seksualnego wsp�ycia, ale bardziej pragnie emocjonalnej blisko�ci. Pragnienia seksualne budz� si� stopniowo wraz z rozwojem blisko�ci uczuciowej. Aby zrozumie�, na czym polegaj� w�a�ciwe zainteresowania seksualne m�odego cz�owieka, trzeba wyr�ni� dwa rodzaje ludzkiej ciekawo�ci: ciekawo�� intelektualn� i emocjonaln�. Ciekawo�� intelektualna jest stosunkowo �atwa do zaspokojenia poprzez dostarczenie jej okre�lonej informacji intelektualnej. Natomiast ciekawo�� emocjonalna nie wygasa, tak�e po dostarczeniu jej odpowiedniej "informacji emocjonalnej". Przyk�adem ciekawo�ci emocjonalnej mo�e by� np. ogl�danie zdj�cia ukochanej osoby. (Chocia� dobrze pami�tamy jej twarz, to jednak ch�tnie przygl�damy si� jej ci�gle na nowo. Ciekawo�� emocjonalna praktycznie nie wygasa nigdy. Zmienia si� dopiero wraz ze zmian� postawy emocjonalnej. W naszych zainteresowaniach najcz�ciej ciekawo�� intelektualna ��czy si� z ciekawo�ci� emocjonaln�, cho� w odniesieniu do r�nych os�b, problem�w, przedmiot�w zainteresowania akcenty obu ciekawo�ci b�d� si� zmienia�y. Zainteresowania seksualne m�odego cz�owieka nie posiadaj� oczywi�cie charakteru ciekawo�ci wy��cznie intelektualnej. M�ody cz�owiek nie czyta o seksualno�ci tak, jak czyta podr�cznik do matematyki. Informacjami seksualnymi jest �ywo zainteresowany. Budz� one w nim okre�lone emocje. Ciekawo�� seksualna ma w sobie ogromny �adunek emocjonalny. Poznany od strony intelektualnej pewien mechanizm seksualny, np. mechanizm wsp�ycia seksualnego, nie powoduje automatycznie wyga�ni�cia ciekawo�ci tego faktu. Interesuj�c si� w spos�b dojrza�y seksualno�ci� m�ody cz�owiek nie szuka najpierw wra�e� zmys�owych, ale przygotowuje si� do �ycia ma��e�skiego i rodzinnego. Takie zainteresowanie zostaje w��czone w szeroki kontekst potrzeb i pragnie� nie tylko w�asnych, ale tak�e osoby, z kt�r� pragnie wsp�lnie sp�dzi� �ycie. Takie zainteresowania seksualne nie zamykaj� cz�owieka w sobie samym i w swoich doznaniach zmys�owych, ale wprost przeciwnie otwieraj� go na innych. Nie budz�c zbytnich l�k�w szczeg�lnie u tych, kt�rzy s� do nich sk�onni, trzeba jednak precyzowa� m�odym ludziom, jakie zainteresowania seksualne nie tylko nie pomagaj�, ale wprost mog� przeszkadza� w integracji seksualnej. Z pewno�ci� m�odemu cz�owiekowi nie pomagaj� zainteresowania seksualne, kt�re koncentruj� si� na doznaniach fizycznych. W �wiadomo�ci nastolatka ro�nie w�wczas przekonanie, �e doznanie zmys�owe jest zasadniczym celem �ycia seksualnego. Nie wszystkie informacje seksualne potrzebne s� cz�owiekowi w okresie dorastania. Kryterium do szukania wielu informacji winna by� nie tyle rosn�ca ciekawo�� seksualna, ale tak�e pojawiaj�ce si� zadania i obowi�zki zwi�zane z w�asn� seksualno�ci�. Je�eli np. pi�tnastolatek intensywnie interesuje si� technikami wsp�ycia, mo�emy powiedzie�, i� "wiedza ta" przekracza jego potrzeby wychowania seksualnego. Wydaje si�, i� nie nale�y zbyt �atwo "u�wi�ca�" ka�dego zainteresowania seksualnego. Je�eli jednak m�ody cz�owiek w pewnej nie�wiadomo�ci "wszed� w seks po uszy" nie nale�y zbytnio dramatyzowa� takiej sytuacji, ale pokazywa� potrzeb� porz�dkowania w�asnych zainteresowa� seksualnych i dostosowywania ich do w�asnych potrzeb rozwojowych. `tc 2. Zainteresowania� "czyste" i "nieczyste" `tc Ocena tego co jest "czyste" a co "nieczyste" w zainteresowaniach m�odego cz�owieka nie mo�e by� dokonana tylko przez osoby z zewn�trz: wychowawc�w, rodzic�w. Oni towarzysz� m�odemu cz�owiekowi, ale nie mog� go zast�powa� w jego wolnych i �wiadomych decyzjach, zw�aszcza w decyzjach sumienia. Rodzice i wychowawcy pomagaj� jedynie m�odemu cz�owiekowi zdoby� w�a�ciwe kryteria dla oceny w�asnego sumienia. Ocen� sumienia podejmuje on sam. Wychowanie seksualne jest tak�e wychowaniem do prawid�owej oceny sumienia wszystkich zjawisk seksualnych: zewn�trznych zachowa� i gest�w oraz pragnie� i odczu� wewn�trznych. Nieraz najbardziej naturalne zainteresowanie w�asn� seksualno�ci� bywa u wielu m�odych ludzi prze�ywane z nieczystym sumieniem i z wielkim poczuciem winy, poniewa� sama seksualno�� kojarzy im si� z czym� z�ym i nieczystym. Z drugiej jednak strony nierzadko zdarza si� taka niewra�liwo�� sumienia, kt�ra bez �adnego poczucia winy pozwala cz�owiekowi "spokojnie" ogl�da� filmy pornograficzne, czyta� literatur� erotyzuj�c�. Norm dla rozeznania w sumieniu tego, co "czyste" lub "nieczyste" w zainteresowaniach seksualnych m�odego cz�owieka nie ustalaj� tylko sami rodzice i wychowawcy, ale s� one "wpisane" w samego cz�owieka i w jego duchowo��. Naszym zadaniem jest je odczyta� i kierowa� si� nimi. Dla chrze�cijan normy te s� tak�e objawione przez Boga i przekazywane przez Magisterium Ko�cio�a. `tc 3. Sfera naznaczona� l�kiem `tc "By�am wychowywana w rodzinie, w kt�rej zagadnienia �ycia seksualnego by�y tematem tabu, po prostu nie istnia�y. Doprowadzi�o to do kszta�towania we mnie ogromnej blokady do tych spraw. Zacz�am funkcjonowa� jako "ono". Istnia�y we mnie olbrzymie napi�cia psychiczno-fizyczne, kt�rych nie potrafi�am zniwelowa�. By� te� ogromny l�k przed m�czyznami" - wyznaje w ankiecie pewna m�oda dziewczyna. Jak mo�na m�odego cz�owieka wyprowadzi� z tak l�kowego prze�ywania w�asnej seksualno�ci? L�k i poczucie winy, jakie towarzyszy nieraz m�odym ludziom w dziedzinie seksualnej, wynikaj� z ca�ego wychowania seksualnego naznaczonego atmosfer� milczenia i zakazu. To, co my nazywamy "brakiem wychowania seksualnego", jest de facto wychowaniem w atmosferze tabu. Brak wychowania seksualnego jest jednocze�nie l�kowym wychowaniem. Je�eli o czym� nie mo�na m�wi�, to w�a�nie dlatego, i� jest to "sfera naznaczona l�kiem". Najbardziej naturalne i proste zjawiska seksualne mog� by� w�wczas prze�ywane z ogromnym poczuciem winy, wstydu i nieakceptacji siebie. Nieakceptacja w�asnej p�ciowo�ci i wszystkich najbardziej naturalnych jej przejaw�w nie ogranicza si� tylko do sfery erotycznej. Jest to bowiem w jakim� sensie brak akceptacji ca�ej swojej osobowo�ci. Wychowanie seksualne w atmosferze tabu wpaja m�odemu cz�owiekowi, i� wszelkie odczucia, pragnienia i my�li seksualne same w sobie s� nieczyste i z�e. Trzeba sobie u�wiadomi�, �e sam cz�owiek nie jest w stanie wyj�� z takiego podej�cia do spraw seksualnych, kt�re zosta�o w nim zakodowane zwykle w ci�gu d�ugich lat wychowania rodzinnego. Nie wystarczy te� pos�u�y� si� bezosobow� informacj� zaczerpni�t� z ksi��ek. M�ody cz�owiek potrzebuje osoby do�wiadczonej w sprawach wychowania seksualnego, do kt�rej mia�by zaufanie i przed kt�r� m�g�by si� otworzy�. W szczerym i otwartym dialogu mo�e dopiero przekona� si�, �e sprawy seksualne s� ludzkimi sprawami, �e s� one dobre i pi�kne, �e mo�na o nich spokojnie my�le� i m�wi� oraz �e nale�y si� nimi interesowa� w takim okresie, w jakim jest to potrzebne do w�asnego rozwoju. Wychowawca, kierownik duchowy, z kt�rym rozmawia osoba zal�kniona w�asn� seksualno�ci�, winien da� jej �wiadectwo dojrza�ej, otwartej i pe�nej dyskrecji postawy wobec spraw seksualnych. Winien on by� jednak bardzo czujny i delikatny, aby nie wchodzi� w takie sfery jej �ycia seksualnego, o kt�rych nie chcia�aby m�wi� w danej chwili. Najmniejsza pr�ba nacisku mog�aby wzmocni� postaw� l�kow� i obronn�. Wychowawca lub kierownik duchowy winien stworzy� najpierw klimat ciep�a, serdeczno�ci oraz pe�nej akceptacji, kt�ry pomo�e osobie przekona� si�, i� b�dzie dobrze zrozumiana, delikatnie potraktowana i dlatego nie musi si� niczego obawia�. `tc 4. "Z�oty �rodek" `tc Wyr�nili�my dwa kra�cowe typy zainteresowa� ludzk� seksualno�ci�: z jednej strony bezwiedne uleganie emocjonalnej ciekawo�ci seksualnej, z drugiej za� l�kowe podej�cie do wszystkiego, co seksualne. Mogliby�my zatem zapyta� o "z�oty �rodek" zainteresowania sprawami ludzkiej p�ciowo�ci. Wydaje si�, �e dojrza�e zainteresowanie seksualno�ci� cz�owieka - "z�oty �rodek" - nie le�y mi�dzy tymi skrajnymi typami zainteresowa�: z jednej strony zainteresowaniem z poczuciem winy i l�ku, a z drugiej strony �atwym, bezwolnym uleganiem chorej, czyli oderwanej od realnej mi�o�ci ciekawo�ci seksualnej. Dojrza�e zainteresowanie ludzk� p�ciowo�ci� przekracza tak pierwsz� jak i drug� postaw�. Z jednej strony przekracza l�k, chory wstyd i chore poczucie winy, kt�re dramatyzuj� najbardziej naturalne przejawy ludzkiej seksualno�ci; z drugiej jednak strony dojrza�e zainteresowanie seksualno�ci� cz�owieka przekracza r�wnie� chor� ciekawo��, kt�ra szuka nieustannego podniecenia seksualnego. Chora ciekawo�� seksualna jest pewn� form� podgl�dactwa. Dojrza�e zainteresowanie �yciem seksualnym cz�owieka szanuje zdrowy i naturalny wstyd, szanuje intymno��, jak� jest ono otoczone. `tc 5. Pornografia� na polskim rynku `tc "Wed�ug mnie bardzo dobrze si� sta�o, �e na polski rynek trafi�a pornografia. Przez czterdzie�ci lat by�a zakazana i dopiero teraz cz�owiek mo�e si� du�o dowiedzie� o seksie" - pisze w ankiecie pewna m�oda dziewczyna. Jak oceni� traktowanie pornografii jako �r�d�a informacji? Wydaje si�, �e jest to zbyt wielki zachwyt �atwym dost�pem do do�� w�tpliwej informacji, jak� jest pornografia. Nie propaguje ona bowiem najpierw informacji seksualnej, ale s�u�y jedynie chorej ciekawo�ci seksualnej. Ma ona zaspokaja� "seksualne g�ody emocjonalne". Proponowane w pornografii zachowania seksualne izoluj� do�wiadczenia seksualne od do�wiadcze� emocjonalnych i duchowych. Ponadto pornografia najcz�ciej pokazuje "zdeprawowane zachowania seksualne" (Pontificio Consiglio delle Comunicazioni Sociali, "Pornografia e violenza nei mezzi di comunicazione: una risposta pastorale", Roma 1989, nr 15.); seks, w kt�rym nie ma miejsca na g��bokie i wierne uczucie, jak r�wnie� na macierzy�stwo czy te� ojcostwo. Jest ona propozycj� seksualnego "wy�ycia si�". "Jaki jest wp�yw film�w pornograficznych na rozw�j uczuciowy w okresie dojrzewania i p�niej?" - oto pytanie, kt�re stosunkowo cz�sto w r�nych formach powtarza si� w ankietach. Pornografia, filmy erotyzuj�ce posiadaj� bardzo negatywny wp�yw na rozw�j seksualny nastolatka. Powoduj� bowiem mi�dzy innymi utrwalenie koncentracji na fizycznej stronie ludzkiej seksualno�ci. Pornografia oddziela fizyczne dzia�anie seksualne od do�wiadczenia mi�o�ci i rodzicielstwa. Proponuje bowiem �atwe i naiwne traktowanie dzia�ania seksualnego, za kt�re nie bierze si� �adnej odpowiedzialno�ci zar�wno we w�asnym �yciu jak i w �yciu innych. Negatywnym skutkiem pornografii jest tak�e uruchomienie w wyobra�ni pewnych bardzo silnych pragnie� i wyobra�e� seksualnych, kt�re staj� si� �r�d�em napi�� i "zmys�owych g�od�w", a kt�rych cz�owiek nie jest w stanie w �aden spos�b zaspokoi�. Po��danie seksualne bowiem, jak ka�da ludzka nami�tno��, jest niezaspokajalne. Mo�na je tylko opanowa�. Podkre�lmy tak�e, i� pornografia pokazuje najcz�ciej seks o zabarwieniu deprawacji czy wr�cz dewiacji seksualnych. R�wnie� w stosunkach ma��e�skich obrazy pornograficzne czyni� niema�e spustoszenie, poniewa� staj� si� �r�d�em traktowania "drugiego" w spos�b przedmiotowy. Wobec oczekiwania niezwyk�ych indywidualnych prze�y� seksualnych, ca�y bogaty �wiat ludzkich uczu�, pragnie�, problem�w "drugiego" blednie i schodzi na dalszy plan. Pornografia jest pr�b� odarcia cz�owieka z jego intymno�ci. Jest to "seks publiczny", seks bez intymno�ci, seks urzeczowiony i zimny, w kt�rym nie liczy si� mi�o�� i wzajemne oddanie si� os�b, ale fizyczne prze�ycie. O gro�nych skutkach pornografii m�wi dokument Papieskiej Komisji do spraw �rodk�w spo�ecznego przekazu: "Pornografia stopniowo d�awi wyczucie moralne jednostki do tego stopnia, i� czyni j� osobowo i moralnie niewra�liw� na prawa i godno�� innych. Podobnie jak narkotyki, pornografia wytwarza uzale�nienie i popycha osob� do szukania "produkt�w" coraz bardziej ekscytuj�cych i perwersyjnych. Na skutek tego procesu wzrasta prawdopodobie�stwo antyspo�ecznych zachowa� jednostki." (Tam�e, nr 14.) Ponad pi��dziesi�t lat temu ksi�dz Franciszek Sawicki pisa�: "Zachowanie godno�ci ludzkiej, czysto�ci w �yciu seksualnym wymaga wielkiego, nierzadko wprost heroicznego wysi�ku, szczeg�lnie w warunkach cywilizacji nowoczesnej, w �rodowisku o tak niebezpiecznym napi�ciu erotycznym." (F. Sawicki, "Fenomenologia wstydliwo�ci", Wroc�aw 1986, s. 39.). S�owa te, napisane p� wieku temu, nic nie straci�y ze swej warto�ci, ale sta�y si� jeszcze bardziej aktualne ze wzgl�du na znaczne nasilenie erotyzacji, szczeg�lnie za spraw� wsp�czesnych �rodk�w spo�ecznego przekazu. Informacje" istniej�ce w propozycjach pornograficznych nie wyp�ywaj� z analizy psychologicznej czy duchowej cz�owieka, ale z analizy finansowej. "Seks jest traktowany i zr�cznie wykorzystywany jako "dobro konsumpcyjne", a zatem jako �r�d�o zysk�w, przemys� pornograficzny (filmy, czasopisma itp.) stanowi� "z�ot� �y��" przynosz�c� kolosalne dochody, podobnie jest ze �rodkami antykoncepcyjnymi i poronnymi." (A. M. Ravaglioli, "Droga we dwoje", Wydawnictwo M, Krak�w 1993, s. 52.) Victor E. Frankl t� "z�ot� �y��" nazwie z humorem "ta�cem dooko�a "z�otej �wini"" (V. E. Frankl, "Egzystencjalna pustka", w: "�ycie i My�l", 5�8�1973, s. 47.). Jan Pawe� Ii w "Li�cie do Rodzin" zadaje z moc� pytanie tym, kt�rzy pracuj� w dziedzinie pornografii i s� za ni� odpowiedzialni: "O jak�� prawd� mo�e chodzi� w filmach, przedstawieniach, w programach radiowo-telewizyjnych zdominowanych na przyk�ad przez pornografi�? Czy jest to w�a�ciwa s�u�ba cz�owiekowi?" (Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", nr 20.) Zjawisko pornografii jest swoistym �erowaniem na ludzkich zranieniach emocjonalnych, kt�re ujawniaj� si� tak�e w zranieniach w dziedzinie seksualnej. Wielkie g�ody i po��dania seksualne maj� bowiem swoje �r�d�o najcz�ciej w zranionej emocjonalno�ci. Ludzie m�odzi g��boko zranieni w dziedzinie seksualnej, postawieni wobec propozycji pornograficznych s� bezradni i przedstawiciele pornograficznego biznesu doskonale zdaj� sobie z tego spraw�. M�ody cz�owiek, rozbudzony seksualnie, mo�e �atwo racjonalizowa� korzystanie z pornografii t�umacz�c je potrzeb� zetkni�cia si� z �yciem doros�ym. Ale przecie� i to, czym �yj� doro�li, bywa infantylne. `tc 6. Stosunek do cia�a `tc (por. A. Leonard, "Jezus i twoje cia�o. Etyka seksualna dla m�odzie�y", Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin 1942.) Koncentracja na fizycznych doznaniach seksualnych sprawia, �e cia�o kobiety czy m�czyzny staje si� przedmiotem seksualnego u�ycia. Nie tylko m�czy�ni tworz�cy kultur� pornograficzn� i korzystaj�cy z niej traktuj� kobiety w taki spos�b. One same wchodz�c w biznes pornograficzny (mo�e rzadziej same korzystaj� z pornografii) traktuj� siebie podobnie. Produkuje si� zreszt� nie tylko pornografi� dla m�czyzn o orientacji heteroseksuelnej, ale tak�e pornografi� dla homoseksualist�w. Kontakty seksualne, gdzie cia�o kobiety lub m�czyzny traktowane jest w taki spos�b, pozbawione s� g��bszych zwi�zk�w uczuciowych. "Zimny seks" po��czony jest w�wczas z pewnym cynicznym traktowaniem siebie nawzajem. `tc B. Niekt�re mechanizmy� emocjonalne ludzkiej� seksualno�ci `tc Integracja seksualna domaga si� nie tylko silnej woli, aby m�c opanowa� nieuporz�dkowan� presj� seksualn�, ale tak�e dobrej znajomo�ci mechanizm�w, kt�rymi si� ona kieruje. Nie mo�na bowiem zapanowa� na tym, czego si� po prostu nie zna. `nv `tc 1. Nie ucieka�� od w�asnej seksualno�ci `tc "Jak panowa� nad odruchami i pragnieniami seksualnymi rodz�cymi si� w cz�owieku spontanicznie, niezale�nie od jego woli?" Pytanie to powtarza nie tylko m�odzie� w przeprowadzonej ankiecie, ale wielu ludzi d���cych do doskona�o�ci chrze�cija�skiej. "Brat pewien zapyta� brata Idziego - czytamy w Kwiatkach �w. Franciszka z Asy�u - m�wi�c: "Ojcze, poucz mnie, jak mo�na si� ustrzec grzechu cielesnego". Odrzek� mu brat Idzi: "Bracie m�j, kto chce ruszy� ci�ar wielki lub wielki kamie�, powinien stara� si� ruszy� go raczej zr�czno�ci� ni� si��. Podobnie je�li pokona� chcemy grzechy cielesne i zdoby� cnot� czysto�ci, raczej mo�emy j� zdoby� pokor� i dobrym a rozumnym rz�dem duchowym ni� surowo�ci� zarozumia�� i si�� pokuty"." ("Kwiatki �w. Franciszka z Asy�u", Wydawnictwo TAU, Warszawa 1993, s. 225.). Ogromn� pomoc� w "ustawicznym rozwoju w opanowywaniu podniet, by doj�� z czasem do prawdziwej mi�o�ci ofiarnej" ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 98.) jest dobra znajomo�� mechanizm�w emocjonalnych, kt�rymi kieruje si� ludzka seksualno��. W�a�nie znajomo�� tych mechanizm�w czyni nas "zr�cznymi" w opanowaniu naszych spontanicznych odruch�w i pragnie� seksualnych. Im bardziej pomijamy i lekcewa�ymy seksualno��, tym bardziej staje si� ona wymagaj�ca i wr�cz despotyczna. Zd�awienie pragnie� i potrzeb seksualnych, pr�ba wyeliminowania wszelkich odczu� w tej dziedzinie sprawia, i� ta niezwyk�a i wielka energia cz�owieka mo�e wcieli� si� w inne pozaseksualne mechanizmy psychiczne. Energie seksualne przybieraj� w�wczas form� niszcz�c�. W rzeczywisto�ci bowiem nierozwi�zane problemy seksualne mog� tak�e objawia� si� w postawach i zachowaniach nieseksualnych. Nie�wiadomo�� praw, kt�rymi rz�dzi si� ludzka p�ciowo��, lub te� l�kowe uciekanie przed zetkni�ciem si� z ni�, mo�e by� wi�c �r�d�em wielu powa�nych b��d�w i pomy�ek, kt�re nierzadko staj� si� miejscem bolesnego skrzywdzenia siebie jak i innych. Za nie�wiadomo�� lub naiwno�� w dziedzinie seksualnej wielu p�aci bardzo wysok� cen�. Akceptacja w�asnej seksualno�ci ka�e wyrzec si� pr�by zniszczenia w sobie tego, co jest "prawem natury", czyli darem samego Boga. Wielka niezgoda na og�lne prawa, kt�rymi rz�dzi si� seksualno��, wyp�ywa przede wszystkim z niezgody na siebie samego. Integracja seksualna domaga si� pojednania si� z sob�, a w tym tak�e z w�asn� seksualno�ci� oraz przyj�cie jej jako daru Bo�ego. `tc 2. Poczucie winy� i l�k w mechanizmie� napi�cia seksualnego `tc Silna koncentracja l�kowa na wyobra�eniach, pragnieniach czy innych odczuciach seksualnych uruchamia w psychice cz�owieka funkcjonowanie mechanizmu, kt�ry mogliby�my nazwa�: mechanizmem kary i nagrody. Mechanizm ten z jednej strony podtrzymuje dramatyzuj�cy l�k i chore poczucie winy, z drugiej za� podsyca coraz bardziej nienaturaln� ciekawo��. Mechanizm kary i nagrody zamyka cz�owieka coraz szczelniej w kr�gu jego trudno�ci tworz�c w psychice b��dne ko�o. Dzia�anie mechanizmu kary i nagrody mo�na obserwowa� szczeg�lnie u ludzi m�odych, kt�rzy nie zostali wprowadzeni przez swoich rodzic�w czy wychowawc�w w sprawy seksualne w atmosferze serdeczno�ci i zaufania, ale odkrywaj� je sami, nierzadko w wielkim poczuciu winy i l�ku bycia zdemaskowanym. Pierwszym ogniwem b��dnego ko�a karania i nagradzania siebie jest dramatyczne prze�ywanie ca�ej seksualno�ci lub te� pewnych jej przejaw�w: narzucaj�cych si� obraz�w i pragnie� seksualnych, napi�� fizycznych, zachowa� autoerotycznych. L�kowa dramatyzacja mo�e przejawia� si� mi�dzy innymi w ci�g�ym i silnym poczuciu winy, w stanach ci�g�ego niepokoju (w czasie wyst�powania danego zjawiska seksualnego jak i po nim), w braku zdolno�ci koncentracji i niemo�no�ci skupienia si�, w zniech�ceniu, w smutku psychicznym przechodz�cym niekiedy w stan depresji. Tym trudno�ciom towarzyszy najcz�ciej parali�uj�cy l�k przed wypowiadaniem swoich trudno�ci seksualnych oraz poczucie zagro�enia ju� na sam� my�l, �e inni mogliby si� "o tym" dowiedzie�. Silne poczucie winy odruchowo popycha cz�owieka z kolei do karania siebie, by w ten spos�b "naprawi�" naruszony porz�dek. Karanie to mo�e przejawia� si� mi�dzy innymi w poni�aniu si� we w�asnych oczach, w prze�ywaniu jakiego� wstr�tu do siebie, odruchowym podejmowaniu umartwie�, mocnych postanowieniach (ju� nigdy wi�cej "tego" nie zrobi�"), w jakich� "praktykach pobonych" lub te� innego rodzaju "praktykach pokutnych". Przy ostrym wyst�powaniu jakiego� zjawiska seksualnego, najci�sz� form� karania siebie mog� by� nawet samob�jcze my�li. Psychika ludzka domaga si� jednak pewnej r�wnowagi wewn�trznej. St�d te� uleganie odruchom karania siebie uruchamia kolejne ogniwo b��dnego ko�a, jakim jest "pocieszanie si�". Mechanizm pocieszania budzi now� ciekawo�� seksualn� i koncentracj� na doznaniach, kt�re s� z kolei �r�d�em powtarzania utrwalonych wcze�niej zachowa�. Tak zamyka si� b��dne ko�o, z kt�rego nie mo�na wyj�� uderzaj�c tylko w bezpo�rednie zwalczanie samego zjawiska autoerotycznego. Konieczne jest wyj�cie od przyczyn rodz�cych ten dramatyzuj�cy l�k i niezdrow� ciekawo�� seksualn�. Uchwycenie opisanego mechanizmu oraz wyj�cie z b��dnego ko�a jest �atwiejsze z pomoc� cz�owieka do�wiadczonego, do kt�rego ma si� pe�ne zaufanie. `tc 3. Dynamika� napi�cia seksualnego `tc "Jak radzi� sobie z my�lami, pragnieniami, wyobra�eniami r�nych sytuacji erotycznych, kt�re bardzo cz�sto powstaj� w moim umy�le?" - pyta w ankiecie pewien nastolatek. Pytanie to w r�nej formie powtarza si� bardzo cz�sto w ankietach na temat wychowania seksualnego. Panowanie nad w�asn� seksualno�ci� ogromnie u�atwia dobra znajomo�� dynamiki napi�cia seksualnego. Bod�cem do napi�cia seksualnego jest zwykle obraz erotyczny w wyobra�ni. D�u�sze zatrzymanie si� na obrazie erotycznym powoduje podniecenie seksualne. "Ustawiczny rozw�j w opanowywaniu podniet, aby doj�� do prawdziwej mi�o�ci ofiarnej" ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 98.) polega wi�c najpierw na panowaniu nad w�asn� wyobra�ni� seksualn�, aby nie dopuszcza� do napi�cia, kt�re dla cz�owieka skoncentrowanego na swojej seksualno�ci jest najcz�ciej bardzo trudne do opanowania. Czysto�� seksualna w ka�dym stanie domaga si� umiej�tno�ci panowania nad w�asn� wyobra�ni� seksualn� oraz rodz�cymi si� z niej pragnieniami. Ogromn� pomoc� dla spokojnej, naturalnej kontroli w�asnej wyobra�ni (nale�y odr�ni� kontrol� obraz�w od l�kowego spychania ich do pod�wiadomo�ci) jest znajomo�� pewnych podstawowych praw, kt�rymi rz�dzi si� wyobra�nia w og�le. Dzia�anie wyobra�ni cz�owieka mo�emy por�wna� do dzia�ania ekranu telewizyjnego, kt�ry nie posiada jednak �adnego wy��cznika. Ekran naszej wyobra�ni nieustannie nadaje jaki� "program" do tego stopnia, i� nie zostaje wy��czony nawet w czasie snu. W�a�nie sny ukazuj�, jak fantastyczne i niezwyk�e "programy" nadaje nasza wyobra�nia. (Por. M. Ballester, "Medilare un sogno", Edizioni Messaggero, Padowa 1989. Autor opieraj�c si� na Biblii oraz duszpasterskim do�wiadczeniu ukazuje mo�liwo�ci wykorzystania sn�w w �yciu duchowym.). Seksualno�� nieuporz�dkowana i skonfliktowana wewn�trznie ujawnia si� tak�e poprzez sny seksualne. G��wny problem wyobra�ni ludzkiej polega na tym, i� nie mo�emy na ni� oddzia�ywa� wprost. Nie mamy bezpo�redniego wp�ywu na nadawany przez wyobra�ni� program nie tylko w czasie snu, ale tak�e na jawie. Kiedy chcemy jedynie si�� woli zgasi� jaki� obraz w wyobra�ni, oddali� go, w�wczas powraca on jeszcze cz�ciej i z wi�ksz� si��. Je�eli cz�owiek oddzia�ywuje w taki w�a�nie l�kowy spos�b na w�asn� wyobra�ni� przez bardzo d�ugi okres czasu, to zachowanie to mo�e sta� si� �r�d�em obsesyjnego powracania niechcianych obraz�w, pragnie�, my�li. Po�rednie oddzia�ywanie na nasz� wyobra�ni� polega na tym, i� jeden obraz mo�emy zast�pi� innym; emocjonalnie s�abszy obraz mo�e by� zast�piony obrazem silniejszym. Poniewa� wyobra�nia cz�owieka jest infantylna, trzeba z ni� post�powa� troch� tak, jak do�wiadczona matka post�puje z ma�ym dzieckiem. Kiedy dziecko p�acze, a przyczyna p�aczu jest b�aha, w�wczas matka miga przed jego oczyma jak�� kolorow� zabawk�. Dziecko zainteresowane zabawk� odwraca spontanicznie swoj� uwag� od tego, co by�o �r�d�em p�aczu. Kiedy w wyobra�ni powstaje obraz erotyczny trzeba w�wczas pr�bowa� zast�pi� go innym obrazem, silniejszym emocjonalnie. Nie jest to jednak proste, poniewa� obrazy erotyczne posiadaj� zwykle bardzo du�y �adunek emocjonalny, szczeg�lnie u os�b posiadaj�cych problemy seksualne. Im wi�ksza koncentracja l�kowa na sprawach seksualnych, tym trudniej zast�pi� obraz erotyczny we w�asnej wyobra�ni. L�k bowiem, jak ju� m�wili�my, w jaki� fatalistyczny spos�b popycha nas w to, od czego chcemy na si�� uciec. "Im bardziej czego� si� boimy, tym �atwiej w to wpadamy". (A. K�pi�ski, "Autoportret cz�owieka", dz. cyt., s. 221.). Jest rzecz� wa�n�, aby w momentach pojawienia si� w naszej wyobra�ni obraz�w i pragnie� seksualnych zachowa� ogromny spok�j ducha, uwolni� si� od chorego poczucia winy, kt�re w takich momentach ka�e nam przejmowa� si� niechcianymi obrazami, pragnieniami czy fizycznymi napi�ciami. Im szybciej cz�owiek opanuje rodz�cy si� niepok�j i poczucie winy, tym �atwiej poradzi sobie z budz�c� si� spontanicznie ciekawo�ci� wobec powsta�ych obraz�w, pragnie�. Dopiero du�y dystans, nawet wobec najbardziej natr�tnych obraz�w erotycznych i najsilniejszych pragnie� rodz�cych si� w sercu cz�owieka, umo�liwia mu panowanie nad nimi. G��boka �wiadomo�� wy�szo�ci ducha nad pop�dami, zdobywana bardziej intuicyjnie ni� rozumowo, stanowi podstaw� do du�ego zdystansowania si� wobec wszystkich "twor�w ludzkiej wyobra�ni", nawet tych najbardziej chorych. Zachowanie dystansu wobec w�asnych odczu�, my�li, pragnie� w dziedzinie seksualnej staje si� mo�liwe r�wnie� dzi�ki dobrze uformowanemu sumieniu, kt�re w�a�ciwie ocenia pojawianie si� w wyobra�ni obraz�w i rodz�cych si� mimo woli pragnie� seksualnych. Nawet najbardziej sugestywne wyobra�enia, budz�ce si� pod ich wp�ywem pragnienia, napi�cia fizyczne - o ile nie s� �wiadomie i dobrowolnie wywo�ywane oraz podtrzymywane przez cz�owieka - same w sobie nie s� faktami grzechu, chocia� mog� ods�ania� g��bokie nieraz problemy seksualne. Ocena moralna zawsze zwi�zana jest z dzia�aniem �wiadomym i dobrowolnym. To, co ma by� ocenione w sumieniu jako grzech, musi by� podejmowane �wiadomie i z wolno�ci�. Nie ma wi�c potrzeby czu� si� winnym tylko z powodu niedobrowolnych pragnie�, nawet najbardziej "nieczystych". Owszem, jest prawd�, �e mog� one sta� si� �r�d�em grzechu, ale prawd� jest tak�e i to, �e mog� one sta� si� okazj� do pokonania w�asnych s�abo�ci i zwyci�stwa nad samym sob�. Dobra ocena sumienia wymaga pomocy do�wiadczonego kierownika duchowego. St�d te� dla wewn�trznego uspokojenia, uciszenia wa�n� rzecz� jest nie tyle spowiadanie si� z niechcianych pragnie�, my�li, odczu� seksualnych, ale wypowiadanie ich wobec kierownika duchowego lub wobec innej osoby zdolnej pomaga� w integracji seksualnej. Opanowanie podniet seksualnych, "aby m�c doj�� do prawdziwej mi�o�ci ofiarnej" ("Wytyczne Wychawawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 98.) wymaga od cz�owieka zachowania higieny w�asnej wyobra�ni; polega ona na �wiadomym kontrolowaniu obraz�w seksualnych pochodz�cych z zewn�trz. Ludzie pragn�cy zachowa� czysto�� w swoim stanie, winni sobie u�wiadomi� ogromn� szkodliwo�� karmienia w�asnej wyobra�ni wszelkiego typu obrazami pornograficznymi. Trudno przeceni� niebezpiecze�stwo pornografii zar�wno dla m�odego cz�owieka, kt�rego psychika jest bardzo wra�liwa i ch�onna, jak r�wnie� dla cz�owieka doros�ego, zranionego seksualnie. Nieraz nawet pojedynczy, sugestywny obraz seksualny, mo�e by� �r�d�em napi�� i niepokoju przez d�u�szy okres czasu. (por. Pontificio Consiglio delle Comunicazioni Sociali, "Pornografia e violenza nei mezzi di comunicazione: una risposta pastorale", dz. cyt., nr 10-11.). Pan Jezus m�wi: "Ka�dy, kto po��dliwie patrzy na kobiet�, ju� si� w swoim sercu dopu�ci� z ni� cudzo��stwa" (Mt 5, 28�). "Po��dliwe patrzenie" rozumiane jest tutaj jako rzeczywiste "wewn�trzne d��enie" do pope�nienia grzechu tak�e w�wczas, kiedy fizyczne spe�nienie go jest niemo�liwe. "Po��dliwe patrzenie", o kt�rym m�wi Pan Jezus, nie odnosi si� na pewno do odczu� seksualnych, pragnie�, napi��, z kt�rymi cz�owiek si� zmaga, a kt�re to odczucia wynikaj� z nieuzdrowionych zranie� emocjonalno-seksualnych. Jak modli� si�, kiedy przychodz� nam nieczyste my�li i pragnienia? Oto jak� odpowied� daje Karl Rahner: "Kto� kto �yje pod naciskiem uporczywych my�li i pop�d�w, nie uczyni mo�e dobrze, modl�c si� |explicite, w potocznym znaczeniu tego s�owa, o wyzwolenie od pokusy. W ten spos�b bowiem jego uwaga b�dzie zag��bia�a si� jeszcze bardziej w splot owych pop�d�w i my�li. W takim wypadku modlitw� powinna by� pogodna ufno��, spok�j wolny od przygn�bienia, i w tym duchu cz�owiek powinien spogl�da� ponad widmami nocnych upior�w swego wn�trza ku wolnemu �wiat�u Boga, ku swej pracy, przechodzi� m�nie do porz�dku dziennego nad tym, co go trapi. (...) Ta taktyka duchowej walki polega na patrzeniu na Boga. (K. Rahner, "Przez Syna do Ojca", Znak, Krak�w 1979, s. 128.) Aby "przechodzi� m�nie" nad tym, co trapi cz�owieka w dziedzinie seksualnej, potrzebna jest pokora uznania si� za cz�owieka zranionego, kt�ry jednak nie leczy si� sam, ale pozwala si� leczy� Temu, kt�ry nie przyszed� do zdrowych, ale do tych, kt�rzy si� �le maj� (Mk 2, 17�). `tc 4. Aktywno�� ojcowska� i macierzy�ska� a aktywno�� erotyczna `tc Ka�dy cz�owiek - tak m�czyzna jak i kobieta - posiada okre�lon� ilo�� energii �yciowej, kt�r� mo�e odpowiednio zaanga�owa� b�d� na polu aktywno�ci seksualnej - erotycznej, b�d� te� na polu aktywno�ci ojcowskiej lub macierzy�skiej. Aktywno�� ojcowsk� i macierzy�sk� rozumiemy tutaj w sensie najszerszym i najg��bszym. Chodzi bowiem nie tylko o rodzenie i wychowanie dzieci, ale tak�e o ka�d� "mi�o�� aktywn�", (M. Braun-Ga�kowska, "Mi�o�� aktywna", PAX, Warszawa 1980.) kt�ra po�wi�ca si� dla drugiego. M�czyzna mo�e realizowa� swoj� m�sko�� nie tylko poprzez fizyczn� aktywno�� seksualn� i ojcostwo fizyczne, ale tak�e poprzez dawanie siebie drugiemu na polu spo�ecznym, przez ojcostwo duchowe. R�wnie� kobieco��, bycie matk�, mo�e realizowa� si� nie tylko poprzez fizyczn� aktywno�� seksualn� i fizyczne macierzy�stwo, ale tak�e poprzez macierzy�stwo duchowe. Dominacja fizycznej aktywno�ci seksualnej, zar�wno u m�czyzny jak i u kobiety, powoduje swoiste zatracenie instynktu macierzy�skiego u kobiety i ojcowskiego u m�czyzny. Mo�emy zaobserwowa� tak� postaw� u os�b, kt�re prowadz� szerokie i nieuporz�dkowane �ycie seksualne. Cz�sta niewierno�� ma��e�ska m�a - ojca ��czy si� z brakiem g��bszych wi�zi emocjonalnych z dzie�mi. Ojciec jest jakby nieobecny w rodzinie. Traci niejako instynkt ojcowski. Podobne zjawisko obserwuje si� tak�e u kobiet, kt�re - poch�oni�te przez aktywno�� seksualn� - trac� jakby instynkt macierzy�ski. W obecnej rozerotyzowanej "kulturze" zachodniej, skoncentrowanej na doznaniach seksualnych, obserwuje si� swoist� utrat� instynktu macierzy�skiego i ojcowskiego. Np. seks pornograficzny z za�o�enia eliminuje do�wiadczenie macierzy�stwa i ojcostwa. Zatrata instynktu rodzicielskiego jest najbardziej widoczna w masowo stosowanej w wielu krajach antykoncepcji i aborcji. (Por. Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", nr 13.). `tc 5. Dlaczego sfera� seksualna interesuje nas,� a jednocze�nie budzi l�k? `tc "Dlaczego tak bardzo interesuje mnie moje cia�o i cia�o p�ci przeciwnej? Dlaczego boj� si� tej ciekawo�ci?" - pyta m�oda dziewczyna w ankiecie. W ka�dym cz�owieku istnieje pewna naturalna wstydliwo�� w dziedzine seksualnej. Wstydliwo�� ta jest ochron� tego, co w seksualno�ci jest g��boko intymne i osobiste. Fenomen wstydliwo�ci broni ludzk� seksualno�� przed "�atwym dost�pem" do niej "niepo��danych os�b". Wstydliwo�� ukazuje, i� seksualno�� ludzka jest "miejscem strze�onym". St�d �amanie wstydliwo�ci cz�owieka jest zawsze bardzo powa�nym naruszaniem ludzkiej godno�ci. Ka�dy ma prawo do w�asnej intymno�ci seksualnej. Z drugiej jednak strony sprawy seksualne posiadaj� pewien element fascynacji, pi�kna emocjonalnego i estetycznego. Samo ludzkie cia�o zawsze by�o �r�d�em kontemplacji tw�rczej, natchnienia artystycznego dla tw�rc�w wszystkich epok. Rol� naturalnej ciekawo�ci, fascynacji seksualnej, jest wzajemne przyci�ganie p�ci. Seksualno�� kobiety jest wielk� "obietnic�" dla m�czyzny, a seksualno�� m�czyzny jest "obietnic�" dla kobiety. Obietnic� wsp�lnego, pe�nego spotkania. "Obietnic� wsp�ycia", czyli wsp�lnego �ycia. Spotkanie seksualne kobiety i m�czyzny jest "obietnic�", �r�d�em nowego �ycia. (Por. "Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 22-26.). Ale ten naturalny l�k (wstydliwo��) jak i naturalna ciekawo�� (fascynacja seksualna) mog� �atwo ulec zachwianiu. Oddalanie si� od tego, co naturalne w seksualno�ci, zar�wno z powodu chorego l�ku z jednej, jak i chorej ciekawo�ci z drugiej strony, powoduje swoiste nerwicowe rozbicie seksualno�ci cz�owieka. Nienaturalny nerwicowy l�k w sprawach seksualnych owocuje zawsze chor�, nerwicow� ciekawo�ci� (obsesyjno�ci�) w tej dziedzinie. Funkcjonowanie seksualno�ci cz�owieka jest w�wczas zawsze jako� rozbite. Naturalny l�k seksualny (wstydliwo��) i naturalna ciekawo�� seksualna w dojrza�ej osobowo�ci nak�adaj� si� jakby na siebie. Uporz�dkowanie w dziedzinie seksualnej charakteryzuje si� mi�dzy innymi naturaln� i bezl�kow� ciekawo�ci� seksualn�. Stopie� chorej ciekawo�ci obni�a si� jednak w miar� obni�ania si� chorych l�k�w seksualnych. I odwrotnie. Obni�anie si� chorych l�k�w, powoduje obni�anie si� chorej ciekawo�ci seksualnej. `tc 6. Nadu�ywanie alkoholu� a zachowania seksualne `tc Wielkim niebezpiecze�stwem dla dojrza�ych zachowa� seksualnych jest nadu�ywanie alkoholu. Obok niszczenia zdrowia fizycznego r�wnie wielkim niebezpiecze�stwem nadu�ywania alkoholu jest st�pienie wra�liwo�ci emocjonalnej i duchowej cz�owieka. Cz�owiek nadu�ywaj�cy alkoholu traci wra�liwo�� na wy�sze ludzkie potrzeby i odczucia: na mi�o��, szacunek, delikatno��, poczucie cudzej i w�asnej godno�ci, wstydliwo�� itp. Nadu�ywanie alkoholu wyzwala jednocze�nie w cz�owieku najni�sze instynkty: brak delikatno�ci a nawet brutalno��, u�ywanie si�y, pretensjonalno��, dra�liwo�� na w�asnym punkcie, chore ambicje itp. Alkoholizm jest zawsze jak�� form� ucieczki od �ycia: od zaanga�owania w �ycie osobiste, �ycie rodzinne, form� ucieczki od odpowiedzialno�ci za siebie i za innych. Pod wp�ywem alkoholu zar�wno m�czyzna jak i kobieta zatracaj� instynkt rodzicielski: ojcowski i macierzy�ski. Obni�a si� w�wczas poczucie odpowiedzialno�ci za dzieci oraz zdolno�� do nawi�zywania z nimi g��bokich wi�zi emocjonalnych. Jednym z g��wnych nast�pstw nadu�ywania alkoholu jest przecie� rozbicie ma��e�stwa i rodziny. Alkohol, zw�aszcza dla m�czyzny, jest cz�sto bezpo�redni� przyczyn� dezintegracji osobowej, w tym tak�e dezintegracji na polu seksualnym, kt�ra polega na oddzielaniu samych dzia�a� fizycznych od do�wiadczenia mi�o�ci i odpowiedzialno�ci. Dzia�ania seksualne pod wp�ywem alkoholu staj� si� si�owe i brutalne. Wiele nadu�y� i skrzywdze� seksualnych, zw�aszcza wobec os�b nieletnich, zostaje dokonanych w�a�nie pod wp�ywem alkoholu. Dziecko wychowywane w rodzinie z problemem alkoholowym przejmuje spos�b reagowania alkoholika. Podobnie jak jego rodzic, czuje si� ono zwykle tak samo s�abe, bezsilne, zal�knione, niezdolne do nawi�zywania g��bszych wi�zi emocjonalnych zar�wno ze �wiatem doros�ych jak i swoich r�wie�nik�w. Dziecko alkoholika przejmuje tak�e na siebie chore poczucie winy. Przy braku wychowania seksualnego to w�a�nie nieokre�lone poczucie winy �atwo zostaje ulokowane w sferze seksualnej. W�wczas wszelkie l�ki, obawy z dziedziny seksualnej s� zwykle powi�kszane i wzmacniane przez poczucie winy przej�te od rodzica nadu�ywaj�cego alkoholu. `tc 7. Nieprzyzwoite� �arty sekualne� a poczucie humoru `tc Nale�y odr�ni� poczucie humoru, dobry �art od nieprzyzwoitego czy wr�cz cynicznego traktowania spraw seksualnych. Dobry humor, kt�ry mo�e przecie� zawiera� tak�e pewne drobne elementy seksualne, ("Nic, co ludzkie, nie jest nam obce"), nie szuka najpierw wra�e� i dozna� seksualnych. Jest on raczej pewn� form� roz�adowania napi�cia psychicznego w samym cz�owieku oraz w relacjach mi�dzyludzkich. Sfera seksualna przez to, i� jest bardzo intymn�, dyskretn� i delikatn�, rzeczywi�cie mo�e �atwo sta� si� przedmiotem humoru. Dobry humor winien wyra�a� jednak nie tylko w�asne uczucia, ale tak�e uczucia innych. Nie mo�e on obra�a� uczu� ludzkich. Jest to istotna cecha dobrego humoru. Owszem, mo�e je dyskretnie "dotyka�", dawa� do my�lenia, ale nie mo�e sta� si� �r�d�em przykro�ci i cierpienia dla innych. Dobry humor liczy si� wi�c nie tylko z w�asnym stopniem wra�liwo�ci, ale tak�e ze stopniem wra�liwo�ci otoczenia, kt�ry mo�e by� zupe�nie r�ny od tego, kt�ry posiada si� samemu. Natomiast istot� nieprzyzwoitych �art�w jest szukanie dozna� seksualnych, kt�re nie s� ju� miejscem przekazywania mi�o�ci i �yczliwo�ci, ale s� jedynie prze�yciem zmys�owym. "S�one �arty", nieprzyzwoite s�owa s� cz�sto tak�e przypisaniem innym w�asnego spojrzenia na sprawy seksualne. Nieprzyzwoite �arty s� tak�e "dzieleniem si�" w�asn�, nieuporz�dkowan� seksualno�ci� z innymi. Jest to zazwyczaj s�owna pornografia. "Grube" seksualne �arty wyra�aj� nie tylko nieuporz�dkowanie w sferze seksualnej, ale objawiaj� tak�e pewn� niewra�liwo�� duchow� i emocjonaln� cz�owieka. Wyrazem cynizmu w dziedzinie seksualnej s� jednak nie tylko nieprzyzwoite �arty, "s�one kawa�y", u�ywanie s��w, kt�re okre�laj� w spos�b wulgarny seksualno�� cz�owieka, ale tak�e postawa wyzywaj�cego odrzucenia idea��w w dziedzinie moralno�ci seksualnej. Od cynicznego rozmawiania o sprawach seksualnych �atwo przechodzi si� do cynicznego dzia�ania seksualnego, w kt�rym drugi cz�owiek jest tylko przedmiotem u�ycia. Dojrza�o�� seksualna wymaga odci�cia si� od atmosfery cynicznego i wulgarnego traktowania tej delikatnej dziedziny �ycia ludzkiego. `tc C. Masturbacja `tc Po przedstawieniu problemu "ciekawo�ci seksualnej" oraz najwa�niejszych mechanizm�w emocjonalnych, kt�rymi kieruje si� ludzka seksualno�� przejd�my teraz do problemu masturbacji. Wej�cie w proces integracji seksualnej domaga si� bowiem pokonania autoerotycznego zachowania, kt�rym charakteryzuje si� masturbacja. W�a�ciwe traktowanie problemu masturbacji (Przez masturbacj� - czytamy w "Katechizmie Ko�cio�a Katolickiego" - nale�y rozumie� dobrowolne pobudzanie organ�w seksualnych w celu uzyskania przyjemno�ci seksualnej. "Katechizm Ko�cio�a Katolickiego", Rzym 1992, nr 2352.) domaga si� jednak uwzgl�dnienia wieku, w kt�rym ono wyst�puje. Problem ten pojawia si� bowiem nie tylko w okresie dojrzewania, ale ju� znacznie wcze�niej. Nierzadko te� u pewnych os�b rozci�ga si� on tak�e na �ycie doros�e. St�d nale�y osobno omawia� problem masturbacji: przed okresem dojrzewania (przed 12-14 rokiem �ycia), w okresie dojrzewania, po okresie dojrzewania (po 20 roku �ycia). W naszych rozwa�aniach zatrzymamy si� jednak g��wnie nad kryzysem masturbacji w okresie dojrzewania. `tc 1. Masturbacja przed� okresem dojrzewania `tc W dzieci�stwie, przed okresem dojrzewania, problem masturbacji mo�e wyst�powa� tak u ch�opc�w jak i u dziewczynek. U ch�opc�w jest ona zjawiskiem zwykle cz�stszym tak�e ze wzgl�du na struktur� seksualno�ci m�skiej. W okresie dzieci�stwa, przed okresem dojrzewania, masturbacja wyst�puje jednak przede wszystkim u tych dzieci, kt�re �yj� w du�ych napi�ciach i stresach psychicznych. Wywo�uj� je zwykle sytuacje konfliktowe istniej�ce w rodzinie oraz nieodpowiednia postawa wobec dziecka: stawianie dziecku surowych wymaga� przerastaj�cych jego mo�liwo�ci psychiczne a nawet fizyczne, zn�canie si� czy te� brutalne bicie dziecka, l�k i brak poczucia bezpiecze�stwa, ci�g�e zagro�enie panuj�ce w domu z powodu k��tni i nieporozumie� mi�dzy rodzicami, atmosfera osch�o�ci emocjonalnej. Dzieci te posiadaj� zwykle zaburzone relacje emocjonalne zar�wno z doros�ymi jak i z r�wie�nikami. W takiej sytuacji emocjonalnej dziecko odkrywa masturbacj� najcz�ciej w spos�b zupe�nie nie�wiadomy i przypadkowy. Pe�ni ona w�wczas rol� odruchowego roz�adowania napi�� nie tyle jednak seksualnych, ile raczej emocjonalnych. Inn� przyczyn� masturbacji dzieci mo�e by� wprowadzenie w t� praktyk� przez r�wie�nik�w czy te� deprawacja ze strony os�b doros�ych. Dziecko bezbronne wobec przewagi, jak� posiada nad nim cz�owiek doros�y, mo�e �atwo podlega� deprawacji seksualnej. Nawet pojedyncze seksualne wykorzystanie dziecka przez osob� doros�� powoduje zwykle koncentracj� dziecka na sferze erotycznej, co mo�e prowadzi� do masturbacji. Jak mo�na pom�c dzieciom ulegaj�cym masturbacji? Kiedy rodzice zauwa�� masturbacj� swoich dzieci, winni przede wszystkim podej�� do problemu bardzo dyskretnie oraz z ca�ym spokojem: nie dramatyzowa�, nie dzia�a� l�kowo i nie stosowa� jakichkolwiek kar. Naciski rodzic�w przez zwracanie dziecku uwagi, napominanie go, zawstydzanie, a tym bardziej stosowanie kar, powoduje zwykle g��bsze jego zamkni�cie si� w sobie i utrwalenie nie tylko zjawiska masturbacji, ale przede wszystkim l�kowego skoncentrowania si� na ca�ej sferze seksualnej. Pomoc, jakiej rodzice mog� udzieli� dziecku w sytuacji masturbacji dzieci�cej, b�dzie w du�ym stopniu zale�e� od kontaktu emocjonalnego, jaki uda im si� nawi�za� z dzieckiem oraz na ile dziecko potrafi si� przed nimi otworzy�. Pr�buj�c nawi�za� g��bszy kontakt emocjonalny z dzieckiem, rodzice winni jednocze�nie bardzo powa�nie analizowa� w�asne oddzia�ywanie pedagogiczne na dziecko, by m�c odpowiedzie� sobie na pytanie, czy swoim post�powaniem nie stwarzaj� oni atmosfery napi�cia, l�ku, braku poczucia bezpiecze�stwa czy te� osch�o�ci uczuciowej. Pomoc dzieciom z trudno�ciami seksualnymi b�dzie ma�o skuteczna, je�eli nie usunie si� g��wnych �r�de� napi�� i stres�w, kt�re le�� u podstaw ich seksualnych zachowa�. `tc 2. Masturbacja� w okresie dojrzewania `tc "Uprawiam samogwa�t. Sprawia mi to wprawdzie przyjemno��, ale potem mam wyrzuty sumienia. Chcia�abym z tym sko�czy�, ale jest to silniejsze ode mnie" - jest to jedno z wielu wyzna� czynionych tak przez ch�opc�w jak i dziewcz�ta, kt�re spotykamy w przeprowadzonych ankietach. Jak wykazuj� statystyczne badania zjawisko masturbacji jest bardzo powszechne w okresie dojrzewania. (por. "Encyklopedia wychowania seksualnego dla nastolatk�w", dz. cyt., s. 124.). W psychologii podkre�la si�, i� zjawisko to nie jest jednak konieczno�ci� okresu dojrzewania. Masturbacja u sporej cz�ci nastolatk�w bywa zjawiskiem bardzo sporadycznym i ograniczonym zaledwie do kilku przypadk�w. I st�d te� twierdzenie niekt�rych autor�w, i� masturbacja jest zjawiskiem nieuniknionym i koniecznym w okresie dorastania, jest nie tylko pewnym uproszczeniem, ale tak�e niezbyt uczciw� informacj� r�wnie� z punktu widzenia psychologii. Twierdzenie, i� "nastolatek nie ma innego wyj�cia dla zaspokojenia instynktu, jak pos�u�y� si� w�asnym cia�em" (Tam�e, s. 124.), traktuje cz�owieka jako niewolnika w�asnych odruch�w seksualnych, nad kt�rymi w �aden spos�b nie mo�e on zapanowa�. Kryzys masturbacji okresu dojrzewania mo�e mie� r�ne nasilenie. Je�eli masturbacja zdarza si� rzadko - np. kilka razy w roku, raz czy drugi w miesi�cu - kryzys ten uwa�any jest za �agodny. Je�eli natomiast zdarza si� cz�sto - np. kilka razy tygodniowo lub nawet codziennie - jest to raczej ostry kryzys, kt�ry mo�e mie� nawet nerwicowe pod�o�e. Im ostrzejszy kryzys masturbacji, tym wi�ksza potrzeba delikatno�ci w traktowaniu tego problemu zar�wno przez dan� osob� jak r�wnie� przez wychowawc�w. Ostrzejszy kryzys wymaga zwykle wi�kszej i bardziej uwa�nej pomocy osoby kompetentnej. W psychologii rozwojowej podkre�la si�, �e przed�u�anie si� problemu masturbacji poza okres dojrzewania oznacza cz�sto pewne trudno�ci w nawi�zywaniu relacji mi�dzyludzkich, szczeg�lnie za� relacji z p�ci� przeciwn�. Nat�enie kryzysu masturbacji w okresie dojrzewania w du�ym stopniu b�dzie zale�e� od g��bi problem�w, kt�re mog� wyra�a� si� w zachowaniach autoerotycznych, od stopnia rozbudzenia seksualnego w okresie dzieci�stwa oraz od g��bi l�k�w i ciekawo�ci seksualnej wniesionych w okres dojrzewania. Im wi�ksze by�y l�ki i ciekawo�� seksualna w dzieci�stwie, tym zwykle wi�kszy i g��bszy jest kryzys masturbacji tego okresu. Kryzys masturbacji rozpoczyna si� w r�ny spos�b. Najcz�ciej jest to przypadkowe odkrycie. Bywa, i� m�ody cz�owiek zostaje zach�cony przez swoich r�wie�nik�w, coraz cz�ciej tak�e przez literatur�. Masturbacja, kt�ra rozpoczyna si� przez jak�� form� kontaktu fizycznego, kt�ry we wczesnym etapie dojrzewania posiada charakter mniejszej czy wi�kszej deprawacji, jest zwykle znacznym zranieniem emocjonalnym, kt�ry mo�e rzutowa� na dalszy rozw�j psycho-seksualny. G��bia zranienia zale�y od wieku oraz intensywno�ci i cz�stotliwo�ci do�wiadcze� seksualnych. Wyra�enie "kryzys masturbacji" jest bardzo dobrym okre�leniem dla tego zjawiska okresu dojrzewania. Wskazuje bowiem, i� winno by� ono traktowane jako przej�ciowa i niedojrza�a forma zachowania seksualnego. Najcz�ciej nastolatek czuje doskonale sam, i� masturbacja jest bardzo niedojrza�ym rozwi�zaniem jego trudno�ci seksualnych. I chocia� zwykle nie mo�e on w �aden spos�b wyznaczy� sobie okre�lonego czasu na uporanie si� z tym problemem, to jednak jest rzecz� wa�n�, aby m�ody cz�owiek zdawa� sobie spraw�, i� jest to zjawisko przej�ciowe i w ten spos�b chcia� je traktowa�. Najcz�stszym motywem masturbacji nie jest jaki� laksyzm moralny m�odych ludzi i hedonistyczne podej�cie do �ycia, o co nierzadko bywaj� oskar�eni przez niekt�rych doros�ych. Takie oceny s� zbytnim uproszczeniem i cz�sto s� bardzo niesprawiedliwe. Najcz�ciej m�ody cz�owiek nie akceptuje masturbacji, cho� nie umie sobie jeszcze radzi� z w�asnym napi�ciem seksualnym. Odruchy kompulsywne przekraczaj� zwykle zdolno�ci psychicznego zmobilizowania si� i si�y woli. Opanowanie w�asnego napi�cia seksualnego subiektywnie przerasta m�odego cz�owieka. Sytuacja pogarsza si� cz�sto, kiedy ze zjawiskiem masturbacji z��czone jest g��bokie poczucie winy, l�k i wstyd. Trzeba sobie u�wiadomi�, �e �r�d�em napi�� seksualnych dla m�odego cz�owieka jest nie tylko jego intensywny rozw�j seksualny czasu dojrzewania, ale tak�e jego g��bsze, pozaseksualne problemy. "Wychowawca i wnikliwy doradca winien si� stara� zrozumie� przyczyny masturbacji, by pom�c dorastaj�cemu cz�owiekowi pokona� niedojrza�o��, kt�ra le�y u podstaw takiego zachowania. Z wychowawczego punktu widzenia trzeba mie� �wiadomo��, �e masturbacja i inne formy autoerotyzmu s� objawami o wiele g��bszych problem�w, powoduj�cych napi�cie seksualne, kt�re wychowanek pr�buje roz�adowa� uciekaj�c si� do takiego zachowania" ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 99.). "G��bsze problemy, powoduj�ce napi�cie seksualne", kt�re le�� u podstaw zachowa� autoerotycznych, to najcz�ciej: konflikty istniej�ce w rodzinie, brak poczucia bezpiecze�stwa, izolacja emocjonalna, brak relacji emocjonalnej z najbli�szymi, szczeg�lnie z rodzicami, brak relacji emocjonalnej z p�ci� odmienn�, poczucie mniejszej warto�ci, zbyt wielkie wymagania stawiane przez rodzic�w, stany depresji i l�k�w, niewiara w siebie, nieakceptacja siebie samego. "Wynika z tego konieczno�� ukierunkowania oddzia�ywa� pedagogicznych bardziej na przyczyny ni� na bezpo�rednie zwalczanie tego zjawiska." (Tam�e, nr 99.). Wydaje si�, i� to stwierdzenie dokumentu Stolicy Apostolskiej posiada ogromne znaczenie dla rozwi�zania problemu masturbacji okresu dorastania. Chodzi o to, aby nie tyle zajmowa� si� samym problemem masturbacji, ale zasadniczymi, najcz�ciej pozaseksualnymi, przyczynami samego zjawiska. Skoncentrowanie si� na samej masturbacji, obserwacja tego zjawiska w celu bezpo�redniego i szybkiego przezwyci�enia go sprawia, i� nie tylko si� ono nie zmniejsza, ale utrwala si�. "W ukierunkowaniu oddzia�ywa� bardziej na przyczyny ni� na bezpo�rednie zwalczanie zjawiska" chodzi najpierw o d��enie do obni�enia napi�� emocjonalnych i psychicznych, kt�re s� najcz�ciej g��wnym �r�d�em napi�� seksualnych. St�d te�, aby pom�c m�odemu cz�owiekowi rozwi�za� problem masturbacji, trzeba mu pom�c zobaczy� jego zasadnicze problemy �yciowe, kt�re staj� si� "g��bszymi przyczynami le��cymi u podstaw" autoerotycznych zachowa�, o kt�rych wspomina dokument Stolicy Apostolskiej. Kiedy za� nastolatek rozwi�zuj�c zasadnicze problemy do�wiadczy wyra�nego spadku napi�� emocjonalnych zwykle r�wnie� do�wiadcza mniejszych napi�� seksualnych. Cz�sto w takiej sytuacji kryzys masturbacji sam znika. W jaki spos�b miniejszenie napi�� emocjonalnych wp�ywa na obni�enie napi�� seksualnych i na zdolno�� przezwyci�enia masturbacji dobrze pokazuje do�wiadczenie zakochania, jakie prze�ywaj� niekt�rzy m�odzi okresie dojrzewania. Kontakt emocjonalny z p�ci� przeciwn� staje si� �r�d�em wielu pozytywnych uczu�. Pod ich wp�ywem znikaj� g��bsze stany napi�cia i stres�w. Niekt�rym zdarza si�, i� w tym czasie zakochania mija czasowo lub na sta�e kryzys masturbacji. S� to zawsze reakcje bardzo zidywidualizowane. Nie s� one sta�� regu��. Nie mo�na ich te� w �aden spos�b zaplanowa�. Jest to pewne zjawisko, kt�re mo�na obserwowa� tylko u niekt�rych. Problem masturbacji powraca jednak �atwo, kiedy zakochanie mija i kiedy ponownie narastaj� stany napi�� i stres�w emocjonalnych. "Aby pom�c m�odemu cz�owiekowi wyzwoli� si� z zamkni�cia w sobie i poczu� si� przyj�tym do wsp�lnoty mi�o�ci, wychowawca powinien oddramatyzowa� fakt masturbacji, a tak�e nie odmawia� wychowankowi szacunku i �yczliwo�ci." ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 100.). Wielu m�odych ludzi prze�ywa kryzys masturbacji w spos�b bardzo bolesny i dramatyczny. Czuj� si� upokorzeni i poni�eni najpierw we w�asnych oczach. "Onanizuj� si�, cho� bardzo wstydz� si� tego. Chcia�bym z tym sko�czy�, ale nie wiem jak" - wyznaje bezradnie w ankiecie pewien ch�opiec. Poniewa� m�odzi ludzie, bezradni wobec w�asnych problem�w seksualnych, poni�aj� si� we w�asnych oczach, dlatego te� osobista rozmowa z wychowawc�, z kap�anem ma s�u�y� mi�dzy innymi przywr�ceniu im szacunku do siebie samych. Okazuj�c im szacunek i �yczliwo��, pomagamy im jednocze�nie odzyska� poczucie w�asnej godno�ci. Szacunek starszego "brata", "siostry" winien by� �wiadectwem szacunku samego Boga. M�ody cz�owiek nie rozwi��e nigdy nie tylko problemu seksualnego, ale �adnego innego problemu, odwo�uj�c si� najpierw do poni�ania i pogardy dla siebie. S� to bowiem odruchy destrukcyjne i nie mo�na na nich budowa� do�wiadcze� pozytywnych. St�d te� zach�ta do oddramatyzowania problemu masturbacji posiada donios�e znaczenie wychowawcze, poniewa� zaprasza rodzic�w, wychowawc�w i duszpasterzy, aby autoerotyczne, niedojrza�e zachowania seksualne m�odego cz�owieka traktowa� jak inne jego wa�ne sprawy. Oddramatyzowa� problemy masturbacji to tak�e odzyska� wiar� we w�asne ludzkie si�y, wiar� w mo�liwo�� nawi�zania g��bokich relacji z innymi, otworzy� si� na innych, pokona� koncentracj� na sobie i swoich potrzebach. Niedojrza�o�� zachowa� autoerotycznych polega w�a�nie na koncentracji na w�asnych doznaniach. W przesz�o�ci cz�sto straszono m�odych ludzi wielkimi niebezpiecze�stwami zwi�zanymi z masturbacj�. Taki styl wychowania seksualnego wynika� nie tylko z braku odpowiedniej wiedzy o ludzkim rozwoju emocjonalnym, ale tak�e z pewnej wizji wychowania w og�le. R�wnie� dzisiaj istniej� jeszcze wychowawcy, kt�rzy ch�tnie odwo�uj� si� do strachu, kt�ry - ich zdaniem - jest najskuteczniejszym �rodkiem wychowawczym. Nawet najlepsze zamierzenia i dobre intencje nie mog� jednak usprawiedliwi� odwo�ywania si� do l�ku oraz przesadnego podkre�lania niebezpiecze�stw w wychowaniu seksualnym. W niedawno wydanej ksi��ce mo�emy znale�� rad�: "W walce z na�ogiem onanizmu du�� pomoc� mog� by� silne emocje, np. strach przed kar� Bo�� czy mocne uczuciowe zaanga�owanie w jakiej� pracy." (K. Wi�niewska-Roszkowska, "Problemy wsp�czesnego erotyzmu", ATK, Warszawa 1986, s. 211.). O ile drugie �r�d�o silnych emocji (zaanga�owanie w jak�� prac�) mog�oby okaza� si� pomocne, to nale�y w�tpi� w pomoc pierwszego �r�d�a, jakim jest strach przed Bogiem. Trudno takie rady pogodzi� z intencj� omawianego przez nas dokumentu Stolicy Apostolskiej. Cho� s�owa: "nie dramatyzowa� masturbacji" z pewno�ci� nie oznaczaj� lekcewa�enia tego problemu, na pewno s� jednak zach�t�, by wreszcie zako�czy� pos�ugiwanie si� strachem (tym bardziej strachem przed Bogiem) w wychowaniu seksualnym. M�ody cz�owiek winien powa�nie potraktowa� problem masturbacji, co wcale nie musi by� zwi�zane z kierowaniem si� strachem. Trzeba raczej odwo�a� si� do poczucia odpowiedzialno�ci oraz niezwykle silnego przecie� w m�odym cz�owieku p�du rozwojowego, tak�e w sferze emocjonalnej i duchowej. �aden m�ody cz�owiek nie chce pozosta� niedojrza�ym, infantylnym. Chce wzrasta�. "Nie znam cz�owieka - pisze K. Meissner - kt�ry uprawiaj�c samogwa�t nie chcia�by si� od niego uwolni�." (K. Meissner, "Odkry� sens w�asnej p�ciowo�ci", w: "List", 6�8�1993, s. 2.). Wystarczy wi�c pokaza� masturbacj� jako seksualno�� niedojrza��, aby zach�ci� do wysi�ku w pokonywaniu go. Je�eli bowiem m�ody cz�owiek pragnie ukszta�towa� w sobie dojrza�� postaw� seksualn�, konieczne jest pokonywanie koncentracji na sobie i swoich seksualnych doznaniach, by m�c naprawd� otworzy� si� na innych. Integracja seksualna domaga si� wi�c wprz�gni�cia energii seksualnej w s�u�b� mi�o�ci i dawanie �ycia. Oddramatyzowanie problemu masturbacji nie mo�e te� ��czy� si� z naiwnym patrzeniem na to zjawisko i nie dostrzeganiem �adnych zagro�e�. Pewnym niebezpiecze�stwem masturbacji, szczeg�lnie w�wczas, kiedy jest ona nie tyle wynikiem bezradno�ci wobec w�asnego napi�cia seksualnego, ale posiada hedonistyczny charakter i nie podejmuje si� z ni� walki, jest koncentracja na sobie samym i swoich doznaniach. Taka masturbacja utrwala niedojrza�e zachowania seksualne, kt�re izoluj� zewn�trzne dzia�anie od do�wiadczenia mi�o�ci i odpowiedzialno�ci. Kryzys masturbacji mo�e by� jedynie epizodem okresu dojrzewania i nie pozostawi� wi�kszych �lad�w w emocjonalno�ci i w zachowaniach seksualnych, o ile rozwi�zuj�c go cz�owiek si�gnie do zasadniczych przyczyn oraz odwo�a si� do pomocy do�wiadczonej osoby, do kt�rej ma pe�ne zaufanie. Gdyby jednak m�ody cz�owiek, kieruj�c si� wstydem, poczuciem winy, l�kiem o siebie i swoj� opini�, zamkn�� si� na jak�kolwiek pomoc z zewn�trz, w�wczas kryzys masturbacji mo�e sta� si� obola�ym miejscem utrwalaj�cym jego niedojrza�o�� oraz �r�d�em traktowania drugiego cz�owieka w spos�b przedmiotowy ju� nie tylko w kontaktach seksualnych, ale we wszystkich innych relacjach. `tc 3. Rozeznanie� odpowiedzialno�ci� moralnej `tc "Katechizm Ko�cio�a Katolickiego" stwierdza, i� "Magisterium Ko�cio�a, zgodnie ze sta�� tradycj�, jak i wyczucie moralne wiernych potwierdzi�y bez najmniejszej w�tpliwo�ci, �e masturbacja jest aktem w spos�b istotny i powa�ny nieuporz�dkowanym. Jakikolwiek by�by motyw, rozmy�lne u�ywanie zdolno�ci seksualnych poza normalnymi stosunkami ma��e�skimi, jest sprzeczny z ich istot�. Przyjemno�� seksualna jest bowiem w�wczas poszukiwana poza relacj� seksualn�, kt�rej domaga si� porz�dek moralny, a kt�ry realizuje si� w kontek�cie prawdziwej mi�o�ci. ("Katechizm Ko�cio�a Katolickiego", nr 2352. Kongregacja Wychowania Katolickiego m�wi r�wnie�, �e, "masturbacja zgodnie z doktryn� katolick� jest powa�nym nie�adem moralnym g��wnie dlatego, �e stanowi wykorzystanie w�asnej zdolno�ci p�ciowej w spos�b, jaki istotowo sprzeciwia si� jej celowo�ci; zdolno�� p�ciowa nie jest ju� wprz�gni�ta w s�u�b� mi�o�ci i �ycia wed�ug Bo�ego zamys�u." "Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego, nr 98.). Stwierdzaj�c z ca�� jasno�ci�, i� masturbacja jest aktem nieuporz�dkowanym moralnie, Magisterium Ko�cio�a zach�ca jednak do wielkiej ostro�no�ci w ocenie subiektywnej odpowiedzialno�ci osoby: "W celu okre�lenia s�usznego os�du moralnej odpowiedzialno�ci oraz dla cel�w duszpasterskich, trzeba liczy� si� z niedojrza�o�ci� uczuciow�, z si�� sk�onno�ci i przyzwyczajeniem, ze stanami niepokoju wewn�trznego lub z innymi faktami psychicznymi lub spo�ecznymi, kt�re zmniejszaj�, je�eli nawet nie ograniczaj� do minimum moralne poczucie winy, moraln� odpowiedzialno��". ("Katechizm Ko�cio�a Katolickiego", nr 2352. Kongregacja Wychowania Katolickiego stwierdza podobnie: "Maj�c pe�n� �wiadomo�� obiektywnej wagi z�a masturbacji nale�y zachowa� niezb�dn� roztropno�� w os�dzaniu subiektywnej odpowiedzialno�ci osoby." "Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 98.) Przy ocenie osobistej odpowiedzialno�ci moralnej jakiego� czynu winni�my bra� pod uwag� dwa zasadnicze elementy: z jednej strony obiektywne z�o czynu (materia grzechu), z drugiej za� strony subiektywn� odpowiedzialno�� osoby (�wiadomo�� i dobrowolno��). Podstawowym b��dem, jaki pope�nia si� w wychowaniu seksualnym dzieci i m�odzie�y jest mechaniczne uto�samianie obiektywnego z�a pewnych zachowa� seksualnych z jednoczesn� pe�n� odpowiedzialno�ci� subiektywn�. St�d te� nierzadko zdarzaj� si� mechaniczne stwierdzenia, i� okre�lony czyn jest zawsze grzechem ci�kim, czy te� przeciwnie jest zawsze grzechem lekkim. Takie stwierdzenia wynikaj� nie tylko z pewnych uproszcze� duszpasterskich, ale s� tak�e owocem l�k�w wewn�trznych przed wzi�ciem odpowiedzialno�ci za ocen� moraln� w�asnego sumienia. St�d te� osobom o nieuformowanym sumieniu wydaje si�, �e bezpieczniejsze jest sztywne, cho� nie do ko�ca prawdziwe, og�lne stwierdzenie, �e dany czyn jest zawsze grzechem ci�kim czy te� zawsze grzechem lekkim. Og�lne stwierdzenia, i� dany czyn posiada zawsze jednakow� kategori� moraln� ogromnie utrudnia wychowanie sumienia do w�a�ciwej oceny moralnej w�asnych czyn�w, poniewa� zwalnia od osobistej odpowiedzialno�ci w rozeznawaniu sumienia. Przy ocenie moralnej grzech�w seksualnych wa�n� rzecz� jest tak�e uwzgl�dnienie hierarchii przykaza�. Przeakcentowana koncentracja na grzechach sz�stego przykazania, powoduje gro�ne dla �ycia duchowego za�lepienie na grzechy pierwszych pi�ciu przykaza�. Wielu ludziom - nie tylko m�odym, skoncentrowanym na s�abo�ciach seksualnych, wydaje si� w spos�b naiwny, i� maj� zasadniczo "jeden problem" w swoim �yciu. St�d tak wa�ne w ocenie moralnej grzech�w seksualnych jest uwzgl�dnienie faktu podkre�lanego przez Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw "Wychowania Katolickiego" w odniesieniu do ludzkiej mi�o�ci, �e odpowiedzialno�� za czyny seksualne winna naprowadza� na odpowiedzialno�� za rozwi�zanie g��bszych problem�w egzystencjalnych. Nie mo�na naprawd� zrozumie� istoty grzech�w sz�stego przykazania, je�eli nie odkrywa si� istoty grzechu przeciwko pierwszemu przykazaniu mi�owania Boga i ludzi. Odpowiedzialno�� moraln� w dziedzinie seksualnej trzeba rozszerzy� z pojedynczych akt�w s�abo�ci seksualnej tak�e na bardziej og�ln� odpowiedzialno�� za ca�e swoje �ycie: za coraz wi�ksz� dojrza�o�� emocjonaln� i duchow�, za swoj� wolno��, za spos�b traktowania drugiego cz�owieka. "Ka�dy cz�owiek winien zabiega� o to, by posiada� rzeczywi�cie wolno�� wewn�trzn�, a wi�c by nie podda� si� naciskowi �lepego pop�du lub przymusu zewn�trznego." (S. Olejnik, "W odpowiedzi na dar i powo�anie Bo�e", ATK, Warszawa 1979, s. 129.) Rozszerzenie odpowiedzialno�ci moralnej z pojedynczych grzech�w seksualnych na odpowiedzialno�� za ca�e swoje �ycie wi��e si� tak�e z otwieraniem si� na innych oraz z zaanga�owaniem si� w budowanie relacji mi�dzyludzkich. R�ne formy zaanga�owania w relacje mi�dzyludzkie pomagaj� ukaza� ludzk� seksualno�� jako miejsce dawania innym mi�o�ci i �ycia. Ka�da ocena moralna w�asnego post�powania dokonuje si� tylko we w�asnym sumieniu. Rozmowa z kierownikiem duchowym lub spowiednikiem s�u�y jedynie potwierdzeniu przez Ko�ci� "pracy sumienia penitenta". Kierownik duchowy nie mo�e jednak podejmowa� za niego decyzji o stopniu jego subiektywnej odpowiedzialno�ci. Kierownik duchowy jest "�wiadkiem" Ko�cio�a pomagaj�cym rozezna� s�uszno�� "pracy sumienia". Potwierdza lub kwestionuje osobist� uczciwo�� i roztropno�� penitenta. W rozeznaniu sytuacji penitenta kierownik duchowy nie mo�e jednak opiera� si� tylko na w�asnym, subiektywnym os�dzie, ale na wierze Ko�cio�a. Pomoc kierownika duchowego w rozeznaniu sumienia jest wa�na. Brak bowiem potwierdzenia oceny w�asnego sumienia ze strony osoby kierownika duchowego lub spowiednika, mo�e wprowadza� w sumienie m�odego cz�owieka ci�g�� w�tpliwo�� i poczucie niepewno�ci. Zdarza si�, i� przy braku wychowania seksualnego m�ody cz�owiek odkrywa masturbacj� nie zdaj�c sobie sprawy z moralnego wymiaru swojego zachowania. Kiedy przypadkowo dowiaduje si�, �e "to jest grzech" spontanicznie zadaje pytanie: "Czy z masturbacji nale�y si� spowiada�?" Odpowied� brzmi: tak. Trzeba si� spowiada�, jak z ka�dej innej ludzkiej u�omno�ci. I chocia� nie jest ona pierwsz� i najwa�niejsz� s�abo�ci� cz�owieka, to jednak jest wyrazem egotyzmu i koncentracji na sobie. Przy spowiadaniu si� z grzech�w natury seksualnej dobrze jest pos�ugiwa� si� prostymi i jednoznacznymi okre�leniami, bez uciekania si� do eufemizm�w, kt�re nierzadko staj� si� powodem dodatkowych pyta� ze strony spowiednika. Jasne i proste wyra�enia sprawiaj�, i� dodatkowe pytania w tak delikatnej materii staj� si� po prostu niepotrzebne. Obok "zewn�trznej materii grzechu" dobrze jest u�wiadomi� sobie i wyzna� na spowiedzi wielko�� wewn�trznego zaanga�owania nie tylko w pokonaniu niedojrza�ej seksualno�ci, ale tak�e w pe�ny osobisty rozw�j emocjonalny i duchowy. `tc 4. Pomoc w kryzysie� masturbacji okresu� dojrzewania `tc W wielu publikacjach dla m�odzie�y - w imi� "nie robienia problemu" - autorzy nie tylko banalizuj� problem masturbacji, ale m�wi� nawet, i� "mo�e by� ona przydatna, skoro ch�opiec i dziewczyna mog� dzi�ki niej rozwin�� wyobra�ni� i poci�g seksualny do p�ci przeciwnej". ("Encyklopedia wychowania seksualnego dla nastolatk�w", dz. cyt., s. 124-125.). Takie interpretacje kryzysu masturbacji nie tylko ca�kowicie lekcewa�� etyk� chrze�cija�sk� i wymiar duchowy cz�owieka, ale s� po prostu nieprawdziwe tak�e z punktu widzenia psychologicznego. Rozwijanie wyobra�ni seksualnej nie pomaga w rozwijaniu rzeczywistych relacji z p�ci� przeciwn�, poniewa� koncentruje ona cz�owieka na w�asnych doznaniach i odczuciach zmys�owych. Aby m�c pokona� kryzys masturbacji nie mo�na jej racjonalizowa�, ale trzeba uzna� j� jako przejaw niedojrza�o�ci nie tylko seksualnej, ale tak�e emocjonalnej i duchowej. a) Podstaw� w zmaganiu si� z kryzysem masturbacji okresu dojrzewania jest za�o�enie, i� m�ody cz�owiek pragnie przezwyci�y� t� niedojrza�� form� zachowania seksualnego. W rozwoju emocjonalnym takie pragnienie zwyczajnie jest obecne, cho� nie nale�y z g�ry zak�ada� go jako oczywistego. U wielu m�odych ludzi istnieje bowiem zbyt pasywne podej�cie do �ycia, kt�re rzutuje tak�e na bierno�� wobec wszystkich osobistych problem�w, tak�e seksualnych. b) Aby m�ody cz�owiek m�g� pokona� kryzys masturbacji, winien najpierw rozezna�, co jest dla niego g��wnym �r�d�em napi�� seksualnych; mniej lub bardziej �wiadomie szukane bod�ce zewn�trzne czy te� g��bsze problemy pozaseksualne, kt�re powoduj� w spos�b kompulsywny napi�cie seksualne, wobec kt�rego czuje si� on bezradny. Je�eli napi�cia seksualne powstaj� g��wnie pod wp�ywem g��bszych problem�w, w�wczas "trzeba zwr�ci� uwag� bardziej na przyczyny, ni� na bezpo�rednie zwalczanie zjawiska masturbacji". ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 99.) Nierzadko jednak napi�cie seksualne, wynikaj�ce z g��bszych problem�w emocjonalnych, powi�kszane jest przez rozwijanie chorej ciekawo�ci seksualnej. Do pokonania kryzysu masturbacji zawsze konieczna jest troska o higien� w�asnej wyobra�ni, o kt�rej m�wili�my ju� we wcze�niejszych rozwa�aniach. c) W przed�u�aj�cym si� kryzysie masturbacji nie nale�y robi� postanowie� opieraj�cych si� na nieakceptacji swojego zachowania, w kt�rych pr�buje si� rozwi�za� problem samym aktem woli: "nigdy wi�cej". Niewiele pomaga tak�e sztuczne wzmocnienie swojej woli poprzez "przysi�gi" czy inne "dozgonne postanowienia". W pokonaniu kryzysu masturbacji silna wola jest konieczna, ale nie wystarcza jednak subiektywne tylko przekonanie o jej posiadaniu. Postanowienia winny dotyczy� bardzo kr�tkiego okresu czasu i by� nieustannie ponawiane. Jak w wielu innych ludzkich problemach, tak samo i w tym wypadku trzeba "ci�gle zaczyna� od nowa". Prof. F. Arvesu radzi m�odym ludziom, borykaj�cym si� z problemem masturbacji, umie�ci� w dyskretnym miejscu kr�tkie postanowienie: "dzi� nie". Jest to postanowienie, kt�re codziennie od nowa nabiera warto�ci. W ten spos�b zmaganie si� ze sob� w �wiadomo�ci zostaje jakby roz�o�one na poszczeg�lne dni. d) Do pokonania kryzysu masturbacji konieczne jest rzeczywiste oddramatyzowanie problemu, o kt�rym wspomnieli�my wcze�niej. Rodz�ce si� zniech�cenie, depresja, utrwalanie poczucia ni�szo�ci, niewiara we w�asne si�y czyni� o wiele wi�ksze spustoszenie w emocjonalno�ci m�odego cz�owieka ni� samo zjawisko fizyczne. M�ody cz�owiek dr�cz�cy si� kryzysem masturbacji winien odwr�ci� uwag� od problematyki seksualnej, �eby zaj�� si� �yciem. "Wychowawca powinien dopom�c (m�odemu cz�owiekowi) we w��czeniu si� w spo�eczno��, w otwarciu na innych, zainteresowaniu nimi, by m�g� si� uwolni� od tej formy autoerotyzmu, d���c do mi�o�ci ofiarnej, w�a�ciwej dojrza�ej emocjonalno�ci." ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 100.). Walka z kryzysem masturbacji przypomina cz�sto falowanie. Po d�u�szej przerwie zjawisko znowu mo�e powr�ci�. Jest rzecz� wa�n�, aby w takich momentach powrotu m�ody cz�owiek nie popada� w panik� i nie ulega� zniech�ceniu. Ka�d� przerw� w masturbacji winien przyj�� jako obietnic� pokonania tego zjawiska w spos�b definitywny. Winien uczy� si� cieszy� z ka�dego, nawet pojedynczego pokonania sk�onno�ci autoerotycznych, szczeg�lnie w�wczas, kiedy posiada ma�o wiary w siebie i �atwo ulega zniech�ceniu. e) Jedn� z najwa�niejszych pomocy w pokonaniu kryzysu masturbacji, szczeg�lnie w�wczas kiedy kryzys ten przed�u�a si� i posiada nasilony charakter, jest pomoc osoby posiadaj�cej pedagogiczne przygotowanie i do�wiadczenie, do kt�rej m�ody cz�owiek mia�by pe�ne zaufanie. Osob� t� mo�e by� kierownik duchowy, terapeuta albo pedagog. Aby takim odniesieniem m�g� by� w�asny ojciec lub matka, konieczne by�oby spe�nienie pewnych warunk�w: ogromna wzajemna wolno�� wewn�trzna, wzajemne zaufanie, przygotowanie pedagogiczne rodzica oraz wcze�niej prowadzone rozmowy na tematy seksualne. Do�wiadczenie pokazuje, i� rozmowy takie, cho� s� niezmiernie rzadkie, s� jednak mo�liwe. Aby mog�y mie� one pozytywne oddzia�ywanie na m�odego cz�owieka, winny odbywa� si� w pewnej spontaniczno�ci i nie mog� by� prowadzone na si��. Pomoc udzielona w kryzysie masturbacji polega tak�e na takim formowaniu sumienia, kt�re pozwala m�odemu cz�owiekowi czu� si� przyj�tym i kochanym przez Boga pomimo w�asnej s�abo�ci. Do�wiadczenie mi�o�ci Boga, akceptacji ze strony os�b najbli�szych oraz szacunek do siebie s� �r�d�em si�y do stawienia czo�a nie tylko trudno�ciom w dziedzinie seksualnej, ale wszystkim innym wyzwaniom zwi�zanym z rozwojem duchowym i emocjonalnym okresu dojrzewania. f) W kryzysie masturbacji potrzebne jest tak�e "korzystanie ze �rodk�w zalecanych przez chrze�cija�sk� ascez�, jak modlitwa i sakramenty oraz anga�owanie si� w dzie�a mi�osierdzia". ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 100.). S� to konkretne �rodki dla realizowania dojrza�o�ci i ofiarno�ci nie tylko w sferze seksualnej, ale na wszystkich polach ludzkiego dzia�ania. `tc 5. Masturbacja� os�b doros�ych `tc Jak pokazuje do�wiadczenie, problem masturbacji u wielu os�b przeci�ga si� tak�e poza okres dojrzewania. Dotyczy to zar�wno �yj�cych w ma��e�stwie jak i w celibacie. Masturbacja os�b doros�ych mo�e mie� niekiedy charakter przypadkowych nawrot�w pojawiaj�cych si� w chwilach wi�kszych napi�� psychicznych lub te� mo�e by� niemal sta�ym zachowaniem. Zasadnicz� przyczyn� masturbacji u doros�ych s� zwykle tak�e g��bsze nierozwi�zane jeszcze problemy emocjonalne. Jest ona najcz�ciej reakcj� na silne konflikty wewn�trzne: zamkni�cie emocjonalne na bli�nich, zw�aszcza na osoby p�ci przeciwnej, depresja, poczucie niedowarto�ciowania, brak sensu i celu �ycia, samotno��. W tym w�a�nie znaczeniu dawni mistrzowie �ycia duchowego pisali, �e "smutek jest �r�d�em pokus". Innym �r�d�em masturbacji mo�e by� fiksacja, kt�ra polega na utrwaleniu si� zachowania autoerotycznego, jako podstawowego zachowania seksualnego. Je�eli w okresie dojrzewania nie pojawia� si� kryzys masturbacji na skutek uprzedniej silnej represji seksualnej w okresie dzieci�stwa i dojrzewania, to mo�e si� on zdarzy� w p�niejszym wieku, ju� po 20 roku �ycia. W�wczas przejawia si� on z wi�ksz� si�� ni� w okresie dorastania. Podobnie jak w ostrym kryzysie masturbacji w okresie dojrzewania, tak�e w�wczas potrzebna jest pomoc osoby kompetentnej. Ocena masturbacji przy op�nionym rozwoju seksualnym oraz spos�b udzielania pomocy s� zwykle takie same jak w okresie dojrzewania. I cho� uporz�dkowane �ycie seksualne w ma��e�stwie najcz�ciej rozwi�zuje problem masturbacji, to jednak i tak mo�e on powraca� w pewnych trudnych okresach �ycia, szczeg�lnie w�wczas, kiedy pojawi� si� silne napi�cia psychiczne, kt�rym w okresie dojrzewania towarzyszy�y zachowania autoerotyczne. Wielu osobom �yj�cym w stanie bez�ennym, kt�re nie leczy�y jeszcze g��bokich zranie� emocjonalnych, masturbacja towarzyszy nieraz w spos�b niemal trwa�y. Jest to pewien ci�ar �yciowy, kt�ry musz� d�wiga�. Kiedy w wieku doros�ym pojawia si� problem masturbacji, nie nale�y jej dramatyzowa�. "Nale�y r�wnie� zachowa� roztropno�� w os�dzaniu subiektywnej odpowiedzialno�ci osoby." ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego:, nr 99.). Kompulsywna masturbacja wieku doros�ego wynika najcz�ciej z bezradno�ci emocjonalnej wobec silnych napi�� seksualnych. "Sta�a masturbacja u os�b doros�ych mo�e by� wyra�nym znakiem wielu innych trudno�ci oraz zawod�w �yciowych. Ale kiedy dotyczy to os�b, kt�re szczerze i powa�nie wysilaj� si� w tym wzgl�dzie nale�y uwa�a�, �e subiektywnie nie chodzi o wielki grzech, ale raczej jest to mieszanina cierpienia i egotyzmu, kt�ry nie zosta� jeszcze przezwyci�ony. A wi�c nale�y przyj�� jako za�o�enie moralne potrzeb� zaakceptowania z cierpliwo�ci� tego, co nie mo�e by� uleczone z jednoczesnym mi�owaniem, z ca�� postaw� szlachetno�ci zdobywania coraz wi�kszej dojrza�o�ci, ofiarno�ci na wszystkich innych polach dzia�ania." (B. H"ring, "Liberi e fedeli in Cristo", vol. 2, Roma 1980, s. 677.). Mo�liwe jest wi�c szukanie ofiarnego oddania si� Bogu i bli�nim tak�e u cz�owieka, kt�ry w wieku doros�ym nie mo�e rozwi�za� problemu masturbacji, chocia� szczerze i z wysi�kiem walczy z nim. Rady i wskaz�wki dawane w takiej sytuacji b�d� w du�ym stopniu podobne do tych, kt�re udziela si� m�odym w okresie dojrzewania. `tc D. Homoseksualizm `tc Po przedstawieniu problematyki masturbacji przejd�my teraz do kolejnego trudniejszego znacznie problemu seksualnego, jakim jest homoseksualizm. Jest to problem trudny tak w psychologicznym opisie jak te� w terapii. I chocia� ludzie posiadaj�cy rzeczywiste sk�onno�ci homoseksualne stanowi� ma�y procent (Wg bada� Kinssey'a, "w USA ok. 4% doros�ych m�czyzn bia�ej rasy posiada wy��cznie kontakty homoseksualne". "Dizionario di psicologia, a cura di" W. Arnold, H. J. Eysenk, R. Meili, Edizioni Paoline, 1986.), to jednak jest to problem, o kt�rym - szczeg�lnie w ostatnich latach - du�o si� m�wi. Mo�na by nawet m�wi� dzisiaj o swoistej "modzie homoseksualnej". Homoseksualizm jest przejawem seksualno�ci rozbitej - niezintegrowanej. Wielu psycholog�w podejmuje jednak pr�by integrowania p�ciowo�ci homoseksualist�w nie poprzez uznanie "zboczenia" oraz jego przezwyci�enia, ale poprzez d��enia do akceptacji spo�ecznej �rodowisk homoseksualnych. Rozwi�zanie tego problemu nie dokona si� jednak na tej drodze. Konieczne jest uznanie zranienia homoseksualnego i podj�cie wysi�ku jego leczenia. `tc 1. R�ne sposoby� traktowania� homoseksualizmu `tc Zauwa�my, i� wiedza na temat homoseksualizmu w Polsce jest niewielka i powierzchowna. (K. Boczkowski w ksi��ce po�wi�conej homoseksualizmowi pisze: "Prowadz�c wyk�ady na tematy zwi�zane z determiacj� i r�nicowaniem p�ci, przeznaczone dla student�w medycyny mog�em przekona� si�, jak ma�o wiedz� oni na temat homoseksualizmu, a co gorsza jak mylne maj� na ten temat pogl�dy. Postawa, jak� wielu z nich zajmuje, dowodzi ca�kowitego niezrozumienia problemu." K. Boczkowski, "Homoseksualizm", dz. cyt., s. 8.). Dotyczy to zar�wno �rodowisk �wieckich jak r�wnie� �rodowiska duszpasterskiego. Ten brak wiedzy ��czy si� zwykle z postaw� pot�pienia i odrzucenia. Osoby homoseksualne wci�� s� jeszcze przedmiotem z�o�liwych okre�le�, poni�ania czy wr�cz akt�w przemocy. "Tego rodzaju zachowania, gdziekolwiek mia�yby miejsce - stwierdza Kongregacja Nauki Wiary - zas�uguj� na pot�pienie ze strony pasterzy Ko�cio�a. Ujawniaj� brak szacunku dla drugich, godz�cy w podstawowe zasady, na kt�rych opiera si� zdrowe wsp�ycie obywatelskie". (Kongregacja Nauki Wiary, "List do Biskup�w Ko�cio�a Katolickiego o duszpasterstwie os�b homoseksualnych", Rzym 1986, 10.). Osoby homoseksualne trzeba zaakceptowa� z ca�ym szacunkiem, wsp�czuciem i delikatno�ci�. Nale�y unika� jakichkolwiek cech dyskryminacji. (Por. "Katechizm Ko�cio�a Katolickiego", nr 2357.) Nisk� wiedz� o homoseksualizmie wykorzystuj� cz�sto �rodowiska radykalne, kt�re narzucaj� innym sw�j w�asny punkt widzenia. Spos�b przedstawiania problemu uzale�niony jest w�wczas nie tyle od bada� i analiz egzystencjalnych (psychologicznych i teologicznych), ile od nietolerancyjnego �wiatopogl�du oraz od wrogo�ci wobec "odmienno�ci tych ludzi". Niekt�rzy w spos�b skrajny przyjmuj�, i� problem homoseksualizmu nale�y rozwa�a� wy��cznie w kategoriach zepsucia moralnego. Uwa�aj�, �e jest on najpierw owocem przesytu seksualnego oraz demoralizacji spo�ecznej. (Por. K. Boczkowski, "Homoseksualizm", dz. cyt., s. 15-17.). Wed�ug takich opinii zachowania homoseksualne wynikaj� wy��cznie z ch�ci znalezienia nowych wra�e� seksualnych. Dla oceny homoseksualizmu �rodowiska te stosuj� sztywno ocen� moraln� oraz utart� opini� spo�eczn�. W ocenie tej lekcewa�y si� natomiast osobiste uwarunkowania psychiczne i emocjonalne osoby ze sk�onno�ciami homoseksualnymi. Pot�pianie tych os�b ��czy si� cz�sto z pr�b� spo�ecznej izolacji. Brak jest w�wczas jakiejkolwiek pr�by wyj�cia naprzeciw, zrozumienia czy tym bardziej ch�ci udzielenia im pomocy. Drugie kra�cowo r�ne podej�cie lansowane jest coraz cz�ciej przez wiele �rodowisk laickich. Uwa�aj� one, i� homoseksualizm jest wprawdzie odmiennym, ale normalnym zachowaniem seksualnym. Problem stanowi jedynie brak pe�nej akceptacji spo�ecznej takiego zachowania. Drog� do rozwi�zania problemu nie jest w�wczas pokonywanie sk�onno�ci homoseksualnych, ale wy��cznie podj�cie wa�ki o zaakceptowanie ich przez ca�e spo�ecze�stwo, instytucje pa�stwowe i przez Ko�ci�. W wielu krajach, szczeg�lnie na Zachodzie, �rodowiska homoseksualne podejmuj� wi�c prawdziw� walk� o uznanie prawa do swobodnego wyra�ania "mi�o�ci" homoseksualnej, do homoseksualnych "zwi�zk�w ma��e�skich" i adopcji dzieci w tych zwi�zkach. Domagaj� si� tak�e, aby tzw. "ma��e�stwa homoseksualne" mog�y korzysta� z tych samych praw, z kt�rych korzystaj� ma��e�stwa oraz aby posiada�y prawo do adopcji dzieci. "Wyzwolenie homoseksualist�w spod ucisku spo�ecznego" sta�o si� w wielu krajach przedmiotem walki politycznej. (Por. M. Rosenberg, "Jak wymy�lono homoseksualist�", w: "W Drodze", 6�8�1992, s. 92.). W wyniku tej walki w 1994 roku Parlament Wsp�lnoty Europejskiej przyj�� rezolucj� wzywaj�c� parlamenty wszystkich kraj�w Wsp�lnoty do zatwierdzenia tzw. "ma��e�stw" homoseksualnych oraz ich prawa do adopcji dzieci. (Por. "L'Osservatore Romano", wydanie polskie, 4 (1994�) s. 39.) W odpowiedzi na t� sytuacj� w ostatnich latach ukaza�o si� kilka wa�nych wypowiedzi Magisterium Ko�cio�a na temat homoseksualizmu. Do nich g��wnie b�dziemy odwo�ywa� si� w naszych rozwa�aniach. Wszystkie one charakteryzuj� si� bardzo egzystencjalnym podej�ciem do problemu. Odwo�uj� si� nie tylko do Pisma �wi�tego i ca�ej Tradycji Ko�cio�a, ale tak�e do wsp�czesnych osi�gni�� nauk o cz�owieku. Pr�buj� uwzgl�dni� wszystkie mo�liwe czynniki i okoliczno�ci przy ocenie tego niezwykle trudnego zjawiska. Czym jest homoseksualizm? Na to pytanie nowy "Katechizm Ko�cio�a Katolickiego" odpowiada, i� "homoseksualizm oznacza relacje pomi�dzy m�czyznami lub kobietami, kt�re do�wiadczaj� w sobie wy��cznego i dominuj�cego przyci�gania w stosunku do osoby tej samej p�ci. Poprzez wieki i w r�nych kulturach przejawia si� on w bardzo r�nych formach." ("Katechizm Ko�cio�a Katolickiego", nr 2357.). I chocia� wzajemne przyci�ganie os�b tej samej p�ci w homoseksualizmie jest nieraz bardzo silne, to jednak nie jest ono wyrazem g��bokiego pragnienia oddania si� w mi�o�ci drugiemu, ile raczej zaspokojenia pewnej kompulsji emocjonalno-seksualnej. Sk�onno�ci homoseksualne s� "fiaskiem spolaryzowanego zespolenia (m�czyzny i kobiety) i dlatego homoseksualista cierpi z powodu wiecznego osamotnienia, co odczuwa r�wnie� przeci�tny heteroseksualista, kt�ry nie umie kocha�." (E. Fromm, "O sztuce mi�o�ci", dz. cyt., s. 47.). Aby pokona� do�wiadczane osamotnienie homoseksuali�ci najcz�ciej szukaj� ci�gle nowych partner�w. W Stanach Zjednoczonych po�owa przebadanych homoseksualist�w (w wieku do 37 roku �ycia) przyznaje si� do co najmniej pi�ciuset r�nych partner�w seksualnych. (Por. M. Rosenberg, "Jak wymy�lono homoseksualist�", dz. cyt., s. 98.). Jeszcze do niedawna zdecydowana wi�kszo�� psychiatr�w, psycholog�w i wychowawc�w wychodzi�a z za�o�enia, i� "homoseksualizm jest zaburzeniem, wyra�aj�cym si� brakiem adaptacji do heteroseksualnym norm wsp�ycia, przyj�tych we wsp�czesnej cywilizacji". (K. Boczkowski, "Homoseksualizm", dz. cyt., s. 1.). Ostatnio jednak, pod wp�ywem silnych nacisk�w lobby homoseksualnego g��wnie w Stanach Zjednoczonych, �wiatowa Organizacja Zdrowia wyda�a o�wiadczenie, i� "orientacja seksualna (hetero czy homoseksualna) nie mo�e by� rozpatrywana jako zaburzenie". ("Leksykon psychiatrii", PZWL, Warszawa 1993, s. 113.) Ocena ta nie jest jednak owocem bada� naukowych czy te� pog��bionej refleksji nad ludzk� seksualno�ci�, ale jest wynikiem presji i konformizmu o pod�o�u politycznym. O�wiadczenie to jest bardzo myl�ce, poniewa� wielu osobom posiadaj�cym sk�onno�ci homoseksualne i pragn�cym je przezwyci�a�, podwa�a celowo�� i sensowno�� ich wysi�ku. Po rezolucji Parlamentu Wsp�lnoty Europejskiej na temat homoseksualizmu Jan Pawe� Ii w spos�b jednoznaczny potwierdzi� dotychczasowe stanowisko Ko�cio�a w tej sprawie. "Rezolucja - powiedzia� Papie� - domaga si� prawnego uznania nie�adu moralnego. (...) Moralnie niedopuszczalne jest nadawanie sankcji prawnej praktyce homoseksualnej. (...) Parlament w spos�b nieuprawniony nadal walor prawny zachowaniom dewiacyjnym, niezgodnym z zamys�em Bo�ym". Ojciec �wi�ty stwierdzi� r�wnie�, i� "nie mo�e stanowi� prawdziwej rodziny zwi�zek dw�ch m�czyzn lub dw�ch kobiet, a tym bardziej nie mo�na przyznawa� takim zwi�zkom prawa do adopcji osieroconych dzieci. Dzieciom tym wyrz�dza si� powa�n� krzywd�, poniewa� w "rodzinie zast�pczej" nie znajduj� ojca i matki, ale "dw�ch ojc�w" albo "dwie matki". Wyrazi� te� nadziej�, i� "parlamenty kraj�w europejskich zdob�d� si� na dystans w stosunku do tej propozycji i (...) b�d� chroni� rodziny." (Jan Pawe� Ii, "Anio� Pa�ski" z 20 Ii 1994, w: "L'Osservatore Romano", wydanie polskie, 4�8�1994, s. 39. W "Li�cie do Rodzin" Jan Pawe� Ii pisie r�wnie�: "M�czyzna i kobieta tworz� ze sob� wsp�lnot� ca�ego �ycia, skierowan� ze swej natury do dobra ma��onk�w i do zrodzenia i wychowania potomstwa. Tylko taki zwi�zek mo�e by� uznany i potwierdzony spo�ecznie jako "ma��e�stwo". Nie mog� by� uznane spo�ecznie jako ma��e�stwo inne zwi�zki mi�dzyludzkie, kt�re tym warunkom nie odpowiadaj�, cho� dzisiaj istniej� takie tendencje, bardzo gro�ne dla przysz�o�ci ludzkiej rodziny i spo�ecze�stw". "List do Rodzin", nr 11.). `tc 2. Indywidualne� traktowanie ka�dego� przypadku `tc Ka�dy przypadek homoseksualizmu jak i samo podejrzenie o tak� sk�onno��, winny by� zawsze traktowane indywidualnie. Rozpoznanie zjawiska homoseksualnego oraz postawienie jednoznacznej diagnozy, szczeg�lnie u ludzi m�odych, nie zawsze jest rzecz� prost� i jednoznaczn�. Niekiedy konieczny jest pewien czas obserwacji. Szczeg�lnie w okresie dojrzewania, kiedy kszta�tuje si� postawa seksualna cz�owieka, m�ody cz�owiek nie powinien sam sobie stawia� ostatecznej diagnozy o swoich sk�onno�ciach seksualnych. Winien r�wnie� unika� przyjmowania "takich wyrok�w" od os�b niekompetentnych. W razie powa�nych w�tpliwo�ci w sprawie swoich sk�onno�ci seksualnych winien zasi�ga� rady do�wiadczonego psychologa terapeuty. Tylko lekarz, do�wiadczony terapeuta mo�e rozezna� trudno�ci w jego rozwoju psycho-seksualnym oraz poleci� stosowanie odpowiednich pomocy i �rodk�w. By�em wiele razy �wiadkiem utrwalania si� l�k�w homoseksualnych u os�b o normalnym rozwoju psycho-seksualnym tylko dlatego, i� nie otrzyma�y one odpowiedniej pomocy w chwilach trudno�ci czy te� osobistych w�tpliwo�ci i pyta�. `tc 3. Homoseksualizm� rzeczywisty a pozorny `tc W rozeznawaniu sk�onno�ci homoseksualnych nale�y najpierw uwzgl�dni� rozr�nienie pomi�dzy homoseksualizmem rzeczywistym a pozornym. W homoseksualizmie rzeczywistym przekonanie subiektywne o swoich sk�onno�ciach homoseksualnych nak�ada si� na "rzeczywiste odchylenie pop�du p�ciowego wyra�aj�cego si� w skierowaniu po��dania seksualnego do osoby tej samej p�ci." ("Encyklopedyczny s�ownik psychiatrii", PZWL, Warszawa 1986, s. 198.). Homoseksualizm pozorny ma miejsce w�wczas, kiedy subiektywnemu przekonaniu o w�asnych tendencjach homoseksualnych nie towarzysz� rzeczywiste g��bokie sk�onno�ci homoseksualne, ale raczej s� to l�ki homoseksualne, tzn. l�ki przed posiadaniem takich w�a�nie sk�onno�ci. Subiektywne przekonanie o tendencjach homoseksualnych mo�e rodzi� si� w r�ny spos�b, np. na skutek trudno�ci w relacjach z p�ci� przeciwn�, zahamowa� w rozwoju psycho-seksualnym, przez zasugerowanie takich sk�onno�ci przez osoby posiadaj�ce pewien autorytet. Przed "ostatecznym dokonaniem wyboru" partnera seksualnego, kt�ry dokonuje si� w okresie dojrzewania, seksualno�� m�odego cz�owieka jest bardzo wra�liwa na wszystkie bod�ce seksualne, tak hetero jak i homoseksualne. �atwe uleganie pobudzeniu przez bod�ce homoseksualne mo�e rodzi� w �wiadomo�ci nastolatka pytania, czy nie posiada w sobie takich w�a�nie tendencji. Innym �r�d�em pyta� o swoj� normalno�� seksualn� mog� by� jakie� pojedyncze, nierzadko przypadkowe, do�wiadczenia homoseksualne w dzieci�stwie, w okresie dojrzewania lub p�niej. I chocia� do�wiadczenia te mog� by� przykrym i bolesnym wspomnieniem, to jednak nie rodz� one tendencji homoseksualnych. Mog� natomiast �atwo wywo�ywa� l�ki homoseksualne u os�b, kt�rych emocjonalno�� jest bardzo delikatna i krucha. Podobnie r�wnie� pewne wyobra�enia, marzenia homoseksualne nie musz� by� od razu znakiem rzeczywistych sk�onno�ci homoseksualnych. Cz�sto s� jedynie wyrazem niepewno�ci siebie w dziedzinie seksualnej. Pytania o w�asn� normalno�� seksualn� rodz� si� �atwiej u ludzi zamkni�tych i wyizolowanych, kt�rzy posiadaj� pewne zahamowania emocjonalne w relacjach mi�dzyludzkich, szczeg�lnie w relacjach z p�ci� przeciwn�. Trudno�ci nie oznaczaj� jeszcze tendencji homoseksualnych, ale jedynie pewne opory emocjonalne, kt�re nale�y przezwyci�a�. Zwr��my jeszcze uwag� na niepewno�� w odniesieniu do w�asnego rozwoju psycho-seksualnego, kt�r� stosunkowo cz�sto prze�ywaj�, szczeg�lnie ch�opcy w okresie dojrzewania. Obserwuj�c swoje sk�onno�ci seksualne i por�wnuj�c z innymi sw�j rozw�j fizyczny, prze�ywaj� niekiedy w�tpliwo�ci odno�nie do swojej "normalno�ci seksualnej". "Chyba nie jestem homoseksualist�, a jednak podobaj� mi si� ch�opcy. Dlaczego?" - pyta w ankiecie pewien nastolatek. Wed�ug prof. F. Arvesu, ostateczne utrwalenie si� orientacji seksualnej mo�e przeci�ga� si� u pewnych os�b a� do 25 roku �ycia. Je�eli u pewnych os�b subiektywne przekonanie o w�asnym homoseksualizmie nie zostanie rozwiane, ale trwa d�u�ej, w�wczas osoby te, kierowane ciekawo�ci� i l�kiem, mog� podejmowa� pierwsze pr�by do�wiadcze� homoseksualnych. Powtarzane za� przez d�u�szy okres czasu do�wiadczenia homoseksualne, mog� nie tylko utwierdza� przekonanie, ale tak�e tworzy� rzeczywiste sk�onno�ci homoseksualne. `tc 4. Przyczyny� homoseksualizmu `tc I chocia� w pewnych wypadkach geneza psychiczna homoseksualizmu nie jest �atwa do wyja�nienia, to jednak powszechnie przyjmuje si�, i� "homoseksualizm ma uwarunkowania w nieprawid�owym rozwoju osobowo�ci, przy czym czynniki �rodowiskowe odgrywaj� tu zasadnicz� rol�." ("Encyklopedyczny s�ownik psychiatrii", PZWL, Warszawa 1986, s. 198�). Najcz�stsz� przyczyn� homoseksualizmu, wed�ug wi�kszo�ci psycholog�w, s� najprawdopodobniej niew�a�ciwe relacje pomi�dzy rodzicami dziecka lub ca�kowita nieobecno�� jednego z rodzic�w, najcz�ciej ojca. "W wypadku ch�opca jest to zwykle oboj�tny lub wrogo do niego nastawiony ojciec. Natomiast matka jest bardzo cz�sto zbyt zach�anna w stosunku do swego syna, pragnie go ca�kowicie uzale�ni� od siebie, izoluj�c jednocze�nie od ojca." (K. Boczkowski, Homoseksualizm, dz. cyt., s. 8.) "Nierzadko obok syna spotykamy matk�, kt�rej zdaje si� zupe�nie nie zale�e� na tym, by jej syn sta� si� m�czyzn�, i kt�ra niezmordowana i pe�na ofiarnej troski, nie zaniedbuje niczego, co mog�oby przeszkodzi� jej synowi w osi�gni�ciu m�sko�ci i w po�lubieniu innej kobiety." (C. G. Jung, cyt. za K. Boczkowski, "Homoseksualizm", dz. cyt., s. 8-9.) Inn� przyczyn� tendencji homoseksualnych mo�e by� tak�e deprawacja homoseksualna. "W genezie homoseksualizmu podkre�la si� mi�dzy innymi rol� pr�by uwiedzenia lub uwiedzenie mi�dzy 9 a 14 rokiem �ycia, to jest w okresie silnych napi�� emocjonalnych i szybkiego uczenia si�." ("Leksykon psychiatrii", dz. cyt. s. 173.). Jeszcze inn� przyczyn� tendencji homoseksualnych mo�e by� silna nieakceptacja p�ciowo�ci dziecka po��czona z pr�bami wychowania go w odmiennej seksualno�ci ni� ono posiada. G��bia tendencji homoseksualnych uzale�niona jest od g��bi zaburzenia w wychowaniu. Hipotezy o genetycznych uwarunkowaniach homoseksualizmu nie znalaz�y do tej pory nale�ytego uzasadnienia. (Por. K. Boczkowski, "Homoseksualizm", dz. cyt., s. 8.) podobnie stwierdza opublikowana niedawno "Encyklopedia wychowania seksualnego dla doros�ych": "Teorie biologiczne homoseksualizmu, kt�re m�wi� o czynnikach genetycznych lub zachwianiu r�wnowagi neurohormonalnej w okresie p�odowym lub noworodkowym, nie sprawdzi�y si�." ("Encyklopedia wychowonia seksualnego dla doros�ych", Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1993, s. 141�) Tak�e zdaniem prof F. Arvesu nikt nie rodzi si� z tendencjami homoseksualnymi. W jego opinii tendencje te powstaj� nie tyle pod wp�ywem zaburzonego wychowania seksualnego, ile raczej z zaburzonego wychowania osobowo�ciowego. W ka�dym wypadku rozeznanie przyczyn sk�onno�ci homoseksualnych winno dokonywa� si� indywidualnie w dialogu z osob� maj�c� odpowiednie przygotowanie i do�wiadczenie psychologiczne. Do takiej w�a�nie analitycznej postawy zach�ca Ko�ci� rodzic�w i wychowawc�w m�odzie�y, u kt�rych obserwuje si� sk�onno�ci homoseksualne. "Zadaniem rodziny i wychowawcy jest przede wszystkim szukanie czynnik�w popychaj�cych do homoseksualizmu: zobaczy�, czy jest powodowany przez czynniki fizjologiczne lub psychiczne, czy jest wynikiem z�ego wychowania lub braku normalnego wychowania seksualnego, zaci�gni�tych nawyk�w lub z�ych przyk�ad�w czy jeszcze innych czynnik�w." ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 102.). Ko�ci� wskazuje dalej, jakie czynniki winno si� uwzgl�dni� przy szukaniu przyczyn tendencji homoseksualnych. "Szczeg�lnie, poszukuj�c przyczyn tego nie�adu, rodzina i wychowawcy powinni bra� pod uwag� elementy oceny, postawione przez Magisterium Ko�cio�a, pos�uguj�c si� pomoc�, jak� mog� zaoferowa� r�ne dyscypliny naukowe. Trzeba uwzgl�dni� czynniki r�nego porz�dku: brak uczucia, niedojrza�o��, obsesje, nawyki, uwiedzenie, izolacj� spo�eczn�, deprawacj� obyczaj�w, swobod� widowisk i publikacji. Jednak�e spojrzawszy g��biej odkrywa si� wrodzon� s�abo�� cz�owieka jako konsekwencj� grzechu pierworodnego; mo�e ona doprowadzi� do zagubienia zmys�u Boga i cz�owieka i mie� reperkusje w dziedzinie �ycia seksualnego." ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 102.). `tc 5. Ocena� homoseksualizmu `tc Ko�ci� broni si� tak przed naciskami zewn�trznymi jak i presj� pewnych ko�cielnych �rodowisk, kt�re chc� zmieni� jego zasady moralne w traktowaniu homoseksualizmu. Zasady dla oceny homoseksualizmu pozostaj� jednoznaczne: "Opieraj�c si� na Pi�mie �wi�tym, kt�re przedstawia relacje homoseksualne jako ci�k� deprawacj�, Tradycja zawsze deklarowa�a, i� "akty homoseksualne s� wewn�trznie nieuporz�dkowane". S� przeciwne prawu naturalnemu. Zamykaj� drog� do aktu seksualnego, dzi�ki kt�remu rodzi si� �ycie. Nie s� owocem prawdziwego dope�niania si� afektywnego i seksualnego. W �aden spos�b nie mog� by� zaakceptowane." ("Katechizm Ko�cio�a Katolickiego", nr 2357.). Kongregacja Nauki Wiary stwierdza tak�e, i� "sk�onno�� osoby homoseksualnej, cho� sama w sobie nie jest grzechem, to jednak stwarza mniej lub bardziej siln� sk�onno�� do post�powania, kt�re z punktu widzenia moralnego jest z�e. Z tego powodu sama sk�onno�� musi by� uwa�ana za obiektywnie nieuporz�dkowan�." ("List Kongregacji Nauki Wiary o duszpasterstwie os�b homoseksualnych", nr 3. Magisterium Ko�cio�a stwierdza tak�e, i� "nie wolno pos�ugiwa� si� �adn� duszpastersk� metod� czy rozumowaniem, kt�re dawa�oby homoseksualistom moralne usprawiedliwienie i z tej racji uprawianie homoseksualizmu uznawano by za zgodne z sytuacj� tych ludzi, albowiem ze wzgl�du na obiektywny porz�dek moralny, stosunki homoseksualne s� czynami pozbawionymi niezb�dnego i istotnego uporz�dkowania". "Persona Humana. Deklaracja Kongregacji Nauki Wiary o niekt�rych zagadnieniach etyki seksualnej", Rzym 1975, nr 8.). Przypomnienie zasad, kt�rymi Ko�ci� zawsze kierowa� si� w ocenie homoseksualizmu, nie oznacza bynajmniej jakiejkolwiek surowo�ci czy te� braku zrozumienia ludzi zranionych w ten spos�b. Ostatnie dokumenty Magisterium �wiadcz� o postawie zrozumienia, wsp�czucia i ch�ci udzielania tym ludziom pomocy. "W sprawowaniu pos�ugi duszpasterskiej, homoseksualist�w trzeba przyjmowa� z rozwa�n� �agodno�ci� i wzbudza� w nich nadziej�, �e kiedy� przezwyci꿹 swoje trudno�ci i swoje wyobcowanie spo�eczne." ("Persona Humana", nr 8.). Magisterium Ko�cio�a bardzo troszczy si� tak�e, aby podejmowana ocena moralna czyn�w homoseksualnych uwzgl�dnia�a nie tylko zasady, ale tak�e indywidualn� sytuacj�. W os�dzaniu winy nale�y stara� si� zrozumie� "homoseksualn� predyspozycj� zwracaj�c uwag� na potrzeb� roztropno�ci w os�dzaniu winy czyn�w homoseksualnych". ("List Kongregacji Nauki Wiary o duszpasterstwie os�b homoseksualnych", nr 3.). Przy ocenie moralnej nale�y przyj�� "rozr�nienie pomi�dzy predyspozycj� lub sk�onno�ci� homoseksualn� a czynami homoseksualnymi". Czyny homoseksualne b�d�c pozbawione "zasadniczej i niezb�dnej celowo�ci, s� wewn�trznie nieuporz�dkowane i jako takie w ka�dym wypadku nie mog� by� aprobowane". (Por. Tam�e, m 3.). Ale w ocenie odpowiedzialno�ci za swoje sk�onno�ci i czyny homoseksualne "nale�y si� koniecznie odwo�a� do m�drej tradycji moralnej Ko�cio�a, kt�ra ostrzega przed "uog�lnianiem" subiektywnego os�du moralnego jednostki" (Tam�e, nr 11.) oraz przed mechanicznym przypisywaniem go tak�e innym. `tc 6. Jak przezwyci�a�� sk�onno�ci homoseksualne `tc Rzeczywiste przezwyci�enie sk�onno�ci homoseksualnych mo�e zale�e� od tego, jak g��boko s� one zakorzenione w cz�owieku. W pewnych przypadkach, w kt�rych - szczeg�lnie u ludzi m�odych - przewa�aj� bardziej subiektywne przekonania l�kowe o w�asnych sk�onno�ciach ni� rzeczywiste tendencje homoseksualne, wyj�cie z problemu mo�e okaza� si� szybkie i stosunkowo �atwe. W innych przypadkach, w kt�rych istniej� rzeczywiste g��bokie sk�onno�ci, przezwyci�enie ich mo�e okaza� si� bardzo trudne. Wydawanie zbyt szybkich i nieuzasadnionych ocen, i� "nic nie da si� zrobi�" mo�e by� jednak krzywdz�ce, poniewa� przedwcze�nie mo�e cz�owiekowi odbiera� nadziej� na wyj�cie z problemu. Ale krzywdz�ce mo�e okaza� si� tak�e robienie "tanich" obietnic na szybkie pokonanie problemu w�wczas, kiedy jest on bardzo g��boki i trwa�y. Pierwszym za�o�eniem w d��eniu do przezwyci�enia sk�onno�ci homoseksualnych jest rzeczywiste pragnienie zmagania si� o w�asn� dojrza�o�� seksualn�. Nie chodzi tylko o deklaracje, ale o �ywe, egzystencjalne pragnienie. Homoseksualizm, "jest problemem, kt�ry -je�li si� zjawi - musi by� podj�ty tak przez wychowawc� jak i wychowanka w spos�b w pe�ni obiektywny". ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 101.). Nale�y szuka� przezwyci�enia problemu tak�e w�wczas, kiedy jawi si� on jako bardzo trudny i bolesny. Obok rzeczywistego pragnienia pokonania problemu przez homoseksualist� konieczna jest tak�e rzetelna pomoc psychologiczna i duchowa. "Osoba homoseksualna, jak zreszt� ka�da istota ludzka, koniecznie potrzebuje pomocy na r�nych poziomach jednocze�nie". ("List Kongregacji Nauki Wiary o duszpasterstwie os�b homoseksualnych", nr 16.). Je�eli to konieczne, nale�y zasugerowa� "pomoc medyczn� i psychologiczn� ze strony os�b �wiadomych i respektuj�cych to, co naucza Ko�ci�." ("Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego", nr 102.). Obok kompetentnej pomocy konieczna jest pomoc os�b najbli�szych. Zwykle ujawnione sk�onno�ci homoseksualne rodz� g��bokie uczucie wstydu i nieakceptacji siebie. St�d te� konieczn� rzecz� jest stworzenie atmosfery pe�nego zrozumienia, �yczliwo�ci, pe�nego zaufania, aby mog�o nast�pi� niezb�dne do rozwi�zania problemu oddramatyzowanie w�asnych sk�onno�ci homoseksualnych. Wzbudzanie nadziei w osobach o sk�onno�ciach homoseksualnych, i� mog� przezwyci�y� swoje trudno�ci i przekroczy� wyobcowanie spo�eczne, winno jednak by� naznaczone wielkim realizmem. Nie mo�na im dawa� �udz�cych obietnic �atwego pokonania tego problemu, szczeg�lnie w�wczas, kiedy tendencje s� realne i g��bokie. Powtarzaj�ce si� ci�gle rozczarowanie do siebie mo�e stawa� si� �r�d�em zniech�cenia i rezygnacji z wysi�ku zmierzaj�cego do panowania nad swoimi sk�onno�ciami oraz do przezwyci�ania tych tendencji. Osoby posiadaj�ce silne sk�onno�ci homoseksualne trzeba przestrzega� zw�aszcza przed wci�ganiem w takie praktyki nowych os�b. Wci�ganie w te praktyki ludzi m�odych jest zawsze wielk� krzywd�, kt�rej cz�sto w �aden spos�b nie da si� ju� naprawi�. O wiele �atwiej bowiem jest nie�� "ci�ar zranienia homoseksualnego" osobom, kt�re nie posiada�y �adnych fizycznych do�wiadcze� homoseksualnych. Osobom, kt�re prowadz� czynne �ycie homoseksualne, nale�y u�wiadamia�, i� nawet pojedyncze do�wiadczenia homoseksualne czy jakie� drobne gesty podejmowane wobec ludzi m�odych s�, zw�aszcza dla tych ostatnich, zwykle g��bokim szokiem, kt�ry pog��bia l�ki seksualne powoduj�c jednocze�nie coraz wi�ksz� koncentracj� na fizycznej stronie seksualno�ci. Jakakolwiek za� pr�ba wci�gania w praktyki homoseksualne dzieci lub te� m�odzie�y w okresie dojrzewania jest zawsze "zbrodni�". To mocne stwierdzenie Mi�dzynarodowej Konferencji nt. seksualnego wykorzystania dzieci (Por. "Deklaracja mi�dzynarodowej konferencji nt. seksualnego wykorzystania dzieci", dz. cyt., s. 44-45.) winny wzi�� sobie do serca szczeg�lnie osoby ze sk�onno�ciami do pedofilii. (Pedofilia - poci�g seksualny do nieletnich. Pedofili� spotyka si� cz�ciej u m�czyzn ni� u kobiet. Niekiedy u homoseksualist�w. Sk�onno�� seksualn� skierowan� do nieletnich mo�na niekiedy zauwa�y� u alkoholik�w ze sk�onno�ciami homoseksualnymi. Por. "Encyklopedyczny s�ownik psychiatrii", dz. cyt., s. 387.). Co robi�, kiedy pomimo wielu pr�b przezwyci�ania problemu, sk�onno�ci homoseksualne pozostaj� i wydaj� si� by� trwa�� tendencj� cz�owieka? W "Katechizmie Ko�cio�a Katolickiego" czytamy, i� "osoby z tendencjami homoseksualnymi s� wezwane do czysto�ci. Poprzez cnot� panowania nad sob�, wychowuj�c si� do wolno�ci wewn�trznej poprzez pomoc innych, niekiedy tak�e poprzez bezinteresown� przyja��, dzi�ki modlitwie i �asce sakramentalnej mog� i powinni stopniowo i stanowczo zbli�a� si� do doskona�o�ci chrze�cija�skiej. Takie osoby s� (tak�e) powo�ane, aby realizowa� wol� Bo�� w ich �yciu, a je�li s� chrze�cijanami, do ��czenia z Chrystusow� ofiar� krzy�a trudno�ci, kt�re mog� napotka� w nast�pstwie ich uwarunkowania." ("Katechizm Ko�cio�a Katolickiego", tu 2357�). `ty �*� �*� �*� `ty Oczywi�cie w rozdziale tym nie om�wili�my wszystkich mo�liwych szczeg�owych zagadnie�, kt�rych znajomo�� mo�e by� niekiedy konieczna do wychowania seksualnego. Szerokie omawianie r�nych dewiacji seksualnych, kt�re nierzadko ujawniaj� si� ju� w okresie dojrzewania, wykracza poza ramy niniejszej ksi��ki. W takich sytuacjach mo�e okaza� si� rzecz� konieczn� korzystanie z kompetentnej pomocy psychologicznej i kierownictwa duchowego. Rodzice za�, duszpasterze i wychowawcy, kt�rzy �yj� z nim na co dzie�, winni szuka� fachowej informacji, aby dobrze go rozumie� i wyj�� mu naprzeciw z �yczliw�, ale tak�e dostosowan� do jego sytuacji pomoc� pedagogiczn�. `tc Zako�czenie `tc Istot� wychowania seksualnego jest integrowanie energii seksualnych z ca�� osobowo�ci� cz�owieka - zar�wno z jego emocjonalno�ci� jak i sfer� duchow�. Moim zamiarem by�o ukazanie przede wszystkim integracji seksualnej od strony pozytywnej. Niemniej jednak w niekt�rych miejscach ukazywa�em r�wnie� zagro�enia zwi�zane z brakiem kszta�towania ludzkiej seksualno�ci. Zlekcewa�enie integracji seksualnej sprawia cz�sto, �e p�ciowo�� cz�owieka staje si� "bo�kiem", kt�remu po�wi�ca si� wszystko. Usprawiedliwione zostaj� w�wczas najbardziej prymitywne i nieuporz�dkowane odruchy, d��enia i dzia�ania seksualne. W ten spos�b nast�puje proces przeciwny do integracji: dezintegracja nie tylko seksualna, ale tak�e osobowa. Seksualno�� zaczyna funkcjonowa� jako "samoistna si�a", kt�rej wszystko zostaje podporz�dkowane, tak�e sens w�asnego i cudzego �ycia. Aby si� przekona�, jak bardzo niszcz�c� si�� jest "zdezintegrowany", czyli "wyizolowany" z ca�ego osobowego �ycia, seksualizm, wystarcza nawet pobie�na obserwacja wielu ludzkich sytuacji. Integracja seksualna w dzisiejszej polskiej rzeczywisto�ci jest dla wielu m�odych ludzi procesem bardzo trudnym. Przede wszystkim ze wzgl�du na powa�ne braki w wychowaniu seksualnym zar�wno w rodzinie jak te� w szkole i w parafii. W Polsce rodzice najcz�ciej nie rozmawiaj� ze swoimi dzie�mi na tematy seksualne w okresie poprzedzaj�cym okres dojrzewania jak r�wnie� w trakcie samego dojrzewania. Na kilkaset rozm�w przeprowadzonych z m�odymi lud�mi spotka�em jedynie kilka wypadk�w, w kt�rych rodzice podejmowali dojrza�e rozmowy ze swoimi dzie�mi na tematy seksualne tak w okresie dzieci�stwa jak i w trakcie samego dojrzewania seksualnego. Seksualno�� dzieci i m�odzie�y rozwija si� najcz�ciej w spos�b przypadkowy: poprzez przypadkowo zdobywane informacje, przypadkowe do�wiadczenia i prze�ycia seksualne. Ca�� sfer� w�asnej p�ciowo�ci, jej funkcjonowanie, jej podstawowe mechanizmy m�ody cz�owiek odkrywa w�wczas w skryto�ci i l�ku, z ogromnym nieraz poczuciem winy. Celem ksi��ki nie jest pouczanie, a tym mniej moralizowanie Czytelnika. Chcia�em jedynie pobudzi� do refleksji nad wychowaniem do integracji seksualnej rodzic�w, duszpasterzy, wychowawc�w oraz sam� m�odzie�. Ten wa�ny problem nie mo�e by� bowiem rozwi�zany samodzielnie tylko przez jedn� ze stron. Za wychowanie seksualne nie s� bowiem odpowiedzialni jedynie rodzice i wychowawcy. Jest to zadanie, kt�re mo�e by� spe�nione tylko wsp�lnymi si�ami, przez m�odzie�, ich rodzic�w i wychowawc�w. Z jednej strony niemo�liwe jest wychowanie seksualne bez aktywnego udzia�u m�odzie�y, bez ich samo-wychowania seksualnego. Z drugiej strony jednak m�odzi ludzie winni uzna�, �e sami sobie nie dadz� rady z ukszta�towaniem w�asnej seksualno�ci i winni prosi� o pomoc ludzi posiadaj�cych wi�ksze do�wiadczenie w tej dziedzinie. Je�eli w obecnej sytuacji w Polsce istnieje nawet wiele brak�w w zakresie wychowania seksualnego w rodzinie, w szkole oraz w pracy duszpasterskiej, to jednak nie nadrobimy tej zaleg�o�ci poprzez utyskiwanie i narzekanie jedni na drugich: m�odzie� na rodzic�w, rodzice na Ko�ci�, Ko�ci� na szko��, szko�a na m�odzie� itd. I chocia� ka�da ze stron winna zrobi� sobie dobry rachunek sumienia ze swoich zaniedba� i b��d�w, to jednak nie powinni�my rozpoczyna� rozwi�zywania problemu wychowania seksualnego od wysuwania wzajemnych zarzut�w czy pretensji. Wprowadzenie katechezy do szk� - przy wszystkich niedogodno�ciach z tym faktem zwi�zanych - posiada t� wielk� zalet�, i� oddzia�ywanie na m�odego cz�owieka mo�e by� bardziej sp�jne. Szko�a, dzi�ki wsp�pracy m�odzie�y, wychowawc�w, rodzic�w i duszpasterzy, mo�e sta� si� wa�nym miejscem autentycznego, integralnego wychowania seksualnego. W wychowanie to winni w��czy� si� w spos�b szczeg�lny rodzice, zw�aszcza ci, kt�rzy zdobyt� wiedz� i do�wiadczeniem mogliby s�u�y� nie tylko swoim dzieciom, ale tak�e szerszemu gronu m�odzie�y. Rodzice i wychowawcy winni zda� sobie spraw�, i� aktualne oddzia�ywanie na jednostki w wychowaniu seksualnym nie wystarcza. Konieczne jest najpierw stworzenie pewnego sprzyjaj�cego wychowaniu seksualnemu klimatu w ca�ym �rodowisku m�odzie�owym. Tylko w ten spos�b mo�na przeciwstawi� si� atmosferze, jak� wok� "seksu m�odzie�owego" tworz� niekt�re laickie �rodowiska z pomoc� �rodk�w spo�ecznego przekazu (np. tygodniki wydawane dla m�odzie�y z bardzo mocnym akcentem erotyzuj�cym). �rodowiska te lansuj� seksualizm odarty z wymiaru duchowego, a nieraz tak�e i z wymiaru emocjonalnego. Takie traktowanie p�ciowo�ci dezintegruje nie tylko seksualny wymiar cz�owieka, ale tak�e ca�� jego osobowo��. Jest rzecz� bolesn�, kiedy widzi si�, jak �rodowiska te "bawi� si�" ciekawo�ci� seksualn� m�odzie�y, robi�c w spos�b nieuczciwy pieni�dze na ich trudno�ciach czy emocjonalnym i duchowym zagubieniu. "Czy� nie s�u�� temu w�a�nie pewne programy cywilizacyjne wsp�czesno�ci? Graj� one na s�abo�ciach cz�owieka i czyni� go coraz s�abszym i bezbronnym" - pisze Jan Pawe� Ii w "Li�cie do Rodzin". (Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", nr 13�) Poprzez bezpo�rednie spotkania z m�odzie��, organizowanie poradni m�odzie�owych z kompetentn� pomoc� psychologiczn� i duchow�, stwarzanie okazji do rozm�w z wychowawcami, duszpasterzami i rodzicami, poprzez czasopisma i publikacje ksi��kowe, filmy, programy telewizyjne i radiowe trzeba tworzy� sprzyjaj�cy klimat do ca�o�ciowego, integralnego wychowania seksualnego, w kt�rym wymiar religijny i emocjonalny b�dzie obecny w spos�b wyra�ny i jednoznaczny. Taka postawa wymaga jednak znacznie wi�kszego zaanga�owania tak rodzic�w, wychowawc�w, duszpasterzy jak i samej m�odzie�y. W spos�b szczeg�lny nale�a�oby zaprosi� do wsp�pracy w zakresie wychowania seksualnego wszystkie ruchy m�odzie�owe, kt�re - dzi�ki bezpo�redniemu kontaktowi z dzie�mi i m�odzie�� - mog� mie� wielki wp�yw na kszta�towanie ich postaw i zachowa�. Wychowanie seksualne wymaga wi�c nie tylko wiedzy, ale przede wszystkim serca. Integracja seksualna w swej istocie jest bowiem kszta�towaniem ludzkiego serca. W rozwi�zanie problemu wychowania seksualnego w Polsce trzeba w�o�y� du�o serca wszystkich zainteresowanych stron. Szczery dialog rodzic�w, duszpasterzy i wychowawc�w z nastolatkami, jak r�wnie� rodzic�w z wychowawcami i duszpasterzami, winien pobudza� wszystkich do szukania dojrza�ego, integralnego rozwi�zania zasadniczego problemu ka�dego cz�owieka, kt�rym jest przyjmowanie i dawanie innym autentycznej mi�o�ci. `tc Bibliografia `tc Niniejsza bibliografia zawiera pozycje pomocne do poszerzenia zagadnie� omawianych w ksi��ce. Cho� jest ona stosunkowo obszerna, nie jest jednak wyczerpuj�c� i kompletn�. Zosta�y uwzgl�dnione przede wszystkim pozycje, jakie ukaza�y si� w Polsce w ostatnich latach, a kt�re wydaj� si� by� pomocne w dalszym pog��bianiu omawianych temat�w. W bibliografii podajemy publikacje odnosz�ce si� nie tylko wprost do wychowania seksualnego, ale r�wnie� traktuj�ce o rozwoju emocjonalnym i duchowym cz�owieka. Bibliografia w niniejszym wydaniu "Integracji seksualnej" nie zawiera podzia�u na "pozycje dla rodzic�w i wychowawc�w" oraz "pozycje dla m�odzie�y". Taki podzia� jest bowiem zwykle umowny i nieco sztuczny. Zar�wno doro�li mog� bowiem wiele skorzysta� czytaj�c pozycje dla m�odzie�y, jak r�wnie� wiele pozycji dla doros�ych mo�e z du�ym po�ytkiem czyta� tak�e i m�odzie�. W bibliografii podali�my tak�e ksi��ki, kt�re - cho� nie zawsze uwzgl�dniaj� katolickie rozwi�zania etyczne - kompetentnie jednak omawiaj� zagadnienia seksualne z biologicznego i psychologicznego punktu widzenia. Podane na pocz�tku wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej mog� s�u�y� jako zasadnicze kryterium dla oceny etycznej podawanych przez autor�w tre�ci. `ty 1. Dokumenty� Stolicy Apostolskiej `ty Deklaracja Kongregacji Nauki Wiary o przerywaniu ci��y, Rzym 1974. Jan Pawe� Ii, "Familiaris Consortio. Adhortacja o zadaniach rodziny chrze�cija�skiej w �wiecie wsp�czesnym", Rzym 1981. Jan Pawe� Ii, "List do Rodzin", Rzym 1994. Jan Pawe� Ii, "M�czyzn� i niewiast� stworzy� ich. Odkupienie cia�a a sakramentalno�� ma��e�stwa", Rzym 1986. Jan Pawe� Ii, "Pastores dabo vobis", Rzym 1992. Jan Pawe� Ii, "Telewizja w rodzinie: kryteria w�a�ciwego wyboru program�w. Or�dzie na Xxviii �wiatowy Dzie� �rodk�w Spo�ecznego Przekazu" 1994 r., "L'Osservatore Romano", wydanie polskie, 4 (1994�), s. 7. Jan Pawe� Ii w Polsce, "Przem�wienia i homilie", PAX, Warszawa 1989. "Katechizm Ko�cio�a Katolickiego", Rzym 1992, nr 2331-2400. "Kongregacja Nauczania Katolickiego, Wskazania wychowawcze dla formacji do celibatu kap�a�skiego", Rzym 1974. Kongregacja Nauki Wiary, "List do Biskup�w Ko�cio�a katolickiego o duszpasterstwie os�b homoseksualnych", Rzym 1986. Pawe� Vi, "Humanae Vitae. Encyklika o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania �ycia ludzkiego", Rzym 1968. Pawe� Vi, "Sacerdotalis Caelibatus. Encyklika o celibacie kap�a�skim", Rzym 1967. "Persona Humana. Deklaracja Kongregacji Nauki Wiary o niekt�rych zagadnieniach etyki seksualnej", Rzym 1975. "Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego w odniesieniu do ludzkiej mi�o�ci", Rzym 1983. `ty 2. Ksi��ki� i opracowania `ty Abeln R., Kner A., "Poszukaj samotnego. O dramacie osamotnienia i jego przezwyci�aniu", Wydawnictwo Benedyktyn�w, Tyniec 1993. Arthus A., "Wyja�niamy dzieciom tajemnice �ycia. Ksi��ka dla rodzic�w", Warszawa 1973. Augustyn J., "Mi�o�� w �yciu ludzkim", WAM, Krak�w 1992. Augustyn J., "Wychowanie do integracji seksualnej", Wydawnictwo M, Krak�w 1995. Barnes R., "Nie jeste� moim tatusiem. Czyli o problemach, kt�re maj� dzieci z podzielonych ma��e�stw", Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1994. Beck Lester F., "O dojrzewaniu seksualnym", Wiedza Powszechna, Warszawa 1985. Beer U., "A jednak mi�o��", Ossolineum, 1991. Bilewicz J., "A jednak dziewictwo ma sens. Rozwa�ania o czysto�ci, mi�o�ci, �yciu duchowym", Katowice 1991. Billing E., Westmore A., "Metoda Billingsa: sterowanie p�odno�ci� bez pomocy �rodk�w farmakologicznych i mechanicznych", PAX, Warszawa 1986. Billings J., "Dar �ycia i mi�o�ci", Ksi�garnia �w. Jacka, Katowice 1991. Bly R., "�elazny Jan. Rzecz o m�czyznach", Dom Wydawniczy Rebis, Pozna� 1993. Bochwic T. M., "L�k u dziecka", PZWL, Warszawa 1991. Boczkowski K., "Homoseksualizm", PZWL, Warszawa 1986. Braun-Ga�kowska M., "Mi�o�� aktywna", PAX, Warszawa 1980. Burney P., "Mi�o��", Wydawnictwo Siedmior�g, Wroc�aw 1993. Burns J., "Poskromienie hormon�w", Wydawnictwo Pojednanie, Lublin 1992. Cameron-Bandler L., Gordon D., Lebeau M., "Know how. Jak rozwi�zywa� codzienne i niecodzienne problemy", Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gda�sk 1993. Cameron-Bandler L., "Ku harmonii w mi�o�ci. Jak pog��bi� to, co w �yciu najpi�kniejsze", Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gda�sk 1993. Cameron-Bandler L., Lebeau M., "W niewoli uczu�", Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gda�sk 1992. Campbell R., "Tw�j nastolatek potrzebuje ciebie", Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrze�cija�skiej, Krak�w 1991. Campbell R., "Twoje dziecko potrzebuje ciebie", Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrze�cija�skiej, Krak�w 1990. Chauchard P., "�ycie seksualne", PAX, Warszawa 1973. Chlewi�ski Z., "Dojrza�o��: osobowo��, sumienie, religijno��", "W Drodze", Pozna� 1991. Christenson L. i N., "Przyja��, mi�o��, ma��e�stwo", PAX, Warszawa 1990. Clair Barry St., Jones B., "Mi�o��. Jak sprawi� by trwa�a?", Pojednanie, Lublin 1993. Clair Barry St., Jones B., "Seks, pojednanie", Pojednanie, Lublin 1992. D'Arcy P., "Listy do Sary", PAX, Warszawa 1985. D Heilly A., "Mi�o�� i sakrament", PAX, Warszawa 1977. Daniel Ange, "Homoseksualizm. Czym jest? Do czego prowadzi?", Wydawnictwo M, Krak�w 1993. Daniel Ange, "Twoje cia�o stworzone do mi�o�ci", "W Drodze", Pozna� 1994. Daniel Ange, "Twoje cia�o stworzone do �ycia", "W Drodze", Pozna� 1994. "Deklaracja mi�dzynarodowej konferencji nt. seksualnego wykorzystania dzieci przez prostytucj� i pornografi�", "L'Osservatore Romano", wydanie polskie, 11�8�1992. Dobson J., "Co ka�da �ona chcia�aby, aby jej m�� wiedzia� o kobiecie", Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1992. Dobson J., "Emocje. Czy mo�na im ufa�?", Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1992. Dobson J., "Jak budowa� poczucie w�asnej warto�ci w swoim dziecku?", Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1993. Dobson J., "Mi�o�� na ca�e �ycie. Jak zbudowa� ma��e�stwo, kt�re przetrwa ca�e �ycie?", Wydawnictwo Rodzinny Kr�g, Warszawa 1993. Dobson J., "Mi�o�� potrzebuje stanowczo�ci", Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1993. Dobson J., "Uparte dziecko - od narodzin do wieku m�odzie�czego", Wydawnictwo Alfa-Omega, Warszawa. Dobson J., "Zm�czonym rodzicom", Wydawnictwo Rodzinny Kr�g, Warszawa 1993. Dodds Bill, "Tato w katolickim stylu", WAM, Krak�w 1994. Dodziuk A., "Pokocha� siebie", Intra, Warszawa 1992. Donunian J., "Cykle afirmacji ludzkich", PAX, Warszawa 1979. Drescher J. i B., "Gdyby�my zaczynali od nowa", PAX, Warszawa 1992. "Encyklopedia wychowania seksualnego dla doros�ych", Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1993. "Encyklopedia wychowania seksualnego dla nastolatk�w", Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1991. "Erotyka w aspekcie zdrowia psychicznego", praca zbiorowa pod red. Grzywak-Kaczy�skiej M., PAX, Warszawa 1913. Faber A., Mazlish E., "Jak m�wi�, �eby dzieci nas s�ucha�y? Jak s�ucha�, aby dzieci do nas m�wi�y?", Wydawnictwo Media Rodzina of Pozna� Inc., Pozna� 1993. Fallaci O., "List do nienarodzonego dziecka", Wydawnictwo Dolno�l�skie, Wroc�aw 1993. Fija�kowski W., "Biologiczny rytm p�odno�ci a regulacja urodze�", PZWL, Warszawa 1980. Fija�kowski W., "Dar rodzenia", Warszawa 1983. Fija�kowski W., "Ku afirmacji �ycia", Wydawnictwo TUM, Wroc�aw 1993. Fija�kowski W., "Mi�o�� w spotkaniu p�ci", PAX, Warszawa 1977 Fija�kowski W., Neugebauer K., Stemaszczyk A., "Nowe spojrzenie na erotyzm cz�owieka. Dar jedno�ci", ODiSS, Warszawa 1988. Fija�kowski W., "O miesi�czkowaniu i jego zaburzeniach", PZWL, Warszawa 1986. Fija�kowski W., "Seks okie�znany? Tw�rcze prze�ywanie p�ci", Wroc�aw 1991. Fischaleck F., "Uczciwa k��tnia ma��e�ska", PAX, Warszawa 1990 Forward S., "Toksyczni rodzice", Jacek Santorski and Co Agencja Wydawnicza, Warszawa 1992. Frankl V. E., "Egzystencjalna pustka", w: "�ycie i My�l", 5�8�1973, s. 47. Frankl V. E., "Psychoterapia dla ka�dego", PAX, Warszawa 1978. Freud Z., "�ycie seksualne cz�owieka", Sfinks, Warszawa 1990. Fromm E., "O sztuce mi�o�ci", PIW, Warszawa 1973. Fryling A. i R., "Poradnik dla rodzic�w", Areopag, Katowice 1992. Garczy�ski S., "Wsp�ycie �atwe i trudne", Iskry, Warszawa 1978. Gasid�o W., "Z zagadnie� etyki ma��e�skiej i rodzinnej", Krak�w 1990. Getz Gene A., "Miara m�czyzny", Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrze�cija�skiej, Krak�w 1989. Godlewski J., "�ycie p�ciowe cz�owieka", PZWL, Warszawa 1975. Gordon Th., "Wychowanie bez pora�ek. Rozwi�zywanie konflikt�w mi�dzy rodzicami a dzie�mi", PAX, Warszawa 1991. Gordon Th., "Wychowanie bez pora�ek w praktyce. Jak rozwi�zywa� konflikty z dzie�mi?", PAX, Warszawa 1994. Grabowscy M. i W., Niemyscy A. i M., Wo�ochowicz M. i P., "Zanim wybierzesz. Przygotowanie do �ycia w rodzinie", Warszawa 1993. Grzywak-Kaczy�ska M., "Trud rozwoju", PAX, Warszawa 1988. Gueneau M., "Zaw�d: rodzice", PAX, Warszawa 1918. Guitton J., "Kobieta, mi�o��, rodzina", PAX, Warszawa 1978. Guitton J., "Rodzina i mi�o��", PAX, Warszawa 1973. Hansen A., "O sztuce wypoczynku", IWZZ, Warszawa 1983. Hauck P., "Depresja. Dlaczego powstaje i jak j� przezwyci�y�", Ksi��ka i Wiedza, Warszawa 1992. Hauck P., "Jak kocha� i by� kochanym", Ksi��ka i Wiedza, Warszawa 1993. Heron Benedict M., "Modlitwa o uzdrowienie", Wydawnictwo M, Krak�w 1992. Hugget J., "Dorastanie do mi�o�ci", Wydawnictwo Areopag Katowice 1992. llg Frances L., Ames Louise Bates, Bacer Sidney M., "Rozw�j psychiczny dziecka. Poradnik dla rodzic�w, psycholog�w i lekarzy", Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gda�sk 1992. Imieli�ski K., "Mi�o�� i seks", IWZZ, Warszawa 1984. Imieli�ski K., "Zaburzenia psychoseksualne", PZWL, Warszawa 1973. Imieli�ski K., "�ycie intymne cz�owieka. Psychofizjologia", PZWL, Warszawa 1974. Imieli�ski K., "�ycie seksualne", PZWL, Warszawa 1973. Jackiewiczowa E., "Nie wierz� w bociany. Rozmowy z dzie�mi o sprawach p�ci", PZWL, Warszawa 1974. Jaczewski A., "O dojrzewaniu", WSiP, Warszawa 1974. Jaczewski A., "Wst�p do doros�o�ci", WSiP, Warszawa 1990. Jaczewski A., �mijewski J., "Ksi��ka dla ch�opc�w", PZWL, Warszawa 1973. Jedli�ski K., "Jak rozmawia� z tymi co stracili nadziej�", Intra, Warszawa 1992. Jessel C., "Szcz�cie we troje", Jacek Santorski and Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1993. K�pi�ski A., "Z psychopatologii �ycia seksualnego", PZWL, Warszawa 1982. Kobierzycki T., "Poza mi�o�ci� i wolno�ci�. Syndrom uzale�nienia psychologicznego", Wydawnictwo BIS, Warszawa 1992. "Kobieta, m�czyzna, dziecko", praca zbiorowa pod red. Z. Sternadla, PZWL, Warszawa 1991. Koby�ecka W., Jaczewski A., "O dziewcz�tach dla dziewcz�t", PZWL, Warszawa 1976. Korczak J., "Jak kocha� dziecko", Jacek Santorski and Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1992. Kornas-Biela D., "Wok� pocz�tku �ycia ludzkiego", Wydawnictwo Nasza Ksi�garnia, Warszawa 1993. "Ko�ci� a problemy etyki seksualnej. Komentarz do Deklaracji Persona Humana", PAX, Warszawa 1987. Kozakiewicz M., "Zanim przekroczysz pr�g", Towarzystwo Planowania Rodziny, Warszawa 1977. Kozakiewicz M., "Zanim staniecie si� kobietami", Towarzystwo Planowania Rodziny, Warszawa 1977. Kr�l-Fijewska M., "Stanowczo, �agodnie, bez l�ku", Intra, Warszawa 1992. Krzysztoporska H., "Droga cz�owieka do �ycia na �wiecie", WAM, Krak�w 1987. Kwiek M., "Aby�my si� wzajemnie mi�owali. Pomoce do katechezy dzieci i rodzic�w", Wroc�aw 1992. Kwiek M., "Wychowanie do mi�o�ci. Katolicki poradnik dla rodzic�w", Wroc�aw 1991. LaHaye T. i B., "Akt ma��e�ski", Wydawnictwo Pojednanie, Lublin 1991. Laskowski J., "Ma��e�stwo i rodzina", PAX, Warszawa 1919. Laskowski J., "Odpowiedzialny wyb�r ma��onka", Oficyna Przegl�du Powszechnego, Warszawa 1992. Lawson M., Skipp D., "Seks i te rzeczy", Wydawnictwo Pelikan, Warszawa 1991. Leclercq J., "Ma��e�stwo z mi�o�ci", PAX, Warszawa 1974. Leonard A., "Jezus i twoje cia�o. Etyka seksualna dla m�odzie�y", Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin 1992. Lestapis S. de, "Ma��e�stwo", PAX, Warszawa 1979. Lewis C. S., "Cztery mi�o�ci", PAX, Warszawa 1973. Linn D., Linn M., "Uzdrowienie ludzkich zranie� poprzez pi�� etap�w przebaczenia", Wydawnictwo M, Krak�w 1993. MacDonald G., "Wzorowy ojciec", Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrze�cija�skiej, Krak�w 1991. Majda�ski K., "Wsp�lnota �ycia i mi�o�ci. Zarys teologii ma��e�stwa i rodziny", Pallotinum, Pozna� 1979. Mali�ski M., "Zanim powiesz kocham", Ksi�garnia �w. Wojciecha, Pozna� 1981. Mandel B., "Terapia otwartego serca, Naucz si� docenia� prosty, lecz niezwyk�y cud �ycia", Wydawnictwo Rebirthing, Opole. Marcol A., "Katolicka etyka seksualna", Wroc�aw 1989. Martini C. M., "Wiara, celibat, s�u�ba", WAM, Krak�w 1993. May Rolo, "Mi�o�� i wola", Dom Wydawniczy Rebis, Pozna� 1993. McDowell J., Day D., "Jak by� bohaterem dla swoich dzieci?", Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1993. McDowell J., Lewic P., "Dawa�, bra�, kocha�", Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrze�cija�skiej, Krak�w 1991. McDowell J., "Nie! Pom� swojemu dziecku pokona� presj� seksualn�", Pojednanie, Lublin 1992. McDowell J., "Seks, wina, przebaczenie", Pojednanie, Lublin 1992. McDowell J., "Tajemnica mi�o�ci", Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrze�cija�skiej, Krak�w 1992. McDowell J., "Uca�owania, tata", Alfa-Omega, Warszawa. McDowell J., Wakefield N., "Zadziwiaj�cy wp�yw tatusia", Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1993. McGinnis A. L., "Sztuka motywacji, czyli jak wydoby� z ludzi to, co w nich najlepsze", Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1992. McGinnis A. L., "Sztuka przyja�ni, czyli jak zbli�y� si� do ludzi, na kt�rych ci zale�y", Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1993. Meissner K., "Odkry� sens w�asnej p�ciowo�ci", w: "List", 6�8�1993. Meissner K., "Przyjmowa� ludzi takimi, jakimi s�", w: "W Drodze", 6�8�1993. Meissner K., Suszka B., "A tak ju� nie s� dwoje, lecz jedno cia�o. Rozmowy z narzeczonymi i m�odymi ma��e�stwami", Oficyna Wsp�czesna, Wroc�aw 1991. Meissner K., Suszka B., "Twoja przysz�o��", "W Drodze", Pozna� 1991. Meissner K., Suszka B., "Twoje �ycie", Hlondianum, Pozna� 1991. Mellody P., "Toksyczna mi�o�� i jak si� z niej wyzwoli�", Jacek Santorski and Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1992. "Mi�o��, ma��e�stwo, rodzina", praca zbiorowa pod red. F. Adamskiego, WAM, Krak�w 1918. Nagel E. i L., "Gdzie ty, tam i ja", PAX, Warszawa 1979. Nassalski O., "Jak pracowa� nad charakterem", Ksi�garnia �w. Jacka, Katowice 1990. Nedoncelle M., "Warto�� mi�o�ci i przyja�ni", Wydawnictwo M, Krak�w 1993. Neil A. S., "Summerhill", Almaprint, Katowice 1991. Neuerer M. von, "Poradnik dla rodzic�w i wychowawc�w. Materia�y pomocnicze do u�ytku wewn�trznego duszpasterzy rodzin - na prawach r�kopis�w", Krak�w 1979. Niebrzydowski L., P�aszczy�ski E., "Przyja�� i otwarto�� w stosunkach mi�dzyludzkich. Studium psychologiczne", PWN, Warszawa 1989. Nitecka E., Pietkiewicz-Rok E., Staszewska D., "Mi�o�� od pocz�cia", Wydawnictwo Pusty Ob�ok, Warszawa 1987. Obuchowska I., Jaczewski A., "Rozw�j erotyczny", WSiP, Warszawa 1982. Oko�ski W., "Najwi�ksza tajemnica", Pallotinum, Pozna� 1979. Pieper J., "O mi�o�ci", PAX, Warszawa 1993. P�tawska W., "Przygotowanie do ma��e�stwa", WAM, Krak�w 1993. Powell J., "Dlaczego boj� si� kocha�?", Wydawnictwo Ksi�y Marian�w, Warszawa 1993. Powell J., "Jak kocha� i by� kochanym", Wydawnictwo Diecezjalne Pelplin 1990. Powell J., "Mi�o�� bez warunk�w", Wydawnictwo TUM, Wroc�aw 1993. Powell J., "Pe�nia cz�owiecze�stwa, pe�nia �ycia", Wydawnictwo Ksi�y Marian�w, Warszawa 1993. Powell J., "Poczu�em jego dotyk", Wydawnictwo TUM, Wroc�aw 1993. Praszkier R., "Zmienia� nie zmieniaj�c. Ekologia problem�w rodzinnych", WSiP, Warszawa 1992. Prekop J., "Ma�y tyran", Jacek Santorski and Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1993. "Pro i contra w planowaniu rodziny, w wychowaniu seksualnym", praca zbiorowa pod red. Kozakiewicza M., Ksi��ka i Wiedza, Warszawa 1989. Przetacznikowa M., "Na prze�omie dzieci�stwa i m�odo�ci", Ksi��ka i Wiedza, Warszawa 1972. "Przysz�o�� ludzko�ci idzie przez rodzin�", praca zbiorowa pod red. Szewczyka W., Wydawnictwo Michalineum, Warszawa 1992. Quoist M., "Rozmowy o mi�o�ci", Wydawnictwo Si�str Loretanek, Warszawa 1990. Rahner K., "M�j problem", PAX, Warszawa 1985. Ralph M., "M�owie, �ony, rodzice, dzieci. Fundamenty rodziny chrze�cija�skiej", Wydawnictwo M, Krak�w 1993. Ravaglioli A. M., "Droga we dwoje", Wydawnictwo M, Krak�w 1993. Rosenberg M., "Jak wymy�lono homoseksualist�", w: "W Drodze", 6�8�1992. Rostowski J., "Zarys psychologii ma��e�stwa", PWN, Warszawa 1987. "Samotno�� i osamotnienie", praca zbiorowa pod red. M. Szyszkowskiej, IWZZ, Warszawa 1988. Sawicki F., "B�g jest mi�o�ci�", Wydawnictwo Diecezjalne Pelplin 1990. Sawicki F., "Fenomenologia wstydliwo�ci", Wroc�aw 1986. Schooyans M., "Aborcja a polityka", Instytut Jana Paw�a Ii KUL, Lublin 1991. Schwengeler B. i Y., "Wychowanie - udr�ka czy przyjemno��?", Wydawnictwo Ewangeliczne, Pozna� 1990. Seamands D. A., "Uzdrowienie zranionych uczu�", Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrze�cija�skiej w Krakowie. Seve A., "Spr�buj pokocha� siebie naprawd�", Wydawnictwo Si�str Loretanek, Warszawa 1992. Skrzydlewski W. B., "Chrze�cija�ska wizja mi�o�ci, ma��e�stwa i rodziny", WAM, Krak�w 1982. Skynner R., Cheese J., "�y� w rodzinie i przetrwa�", Jacek Santorski and Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1992. S�awi�ski S., "Dojrzewa� do mi�o�ci: rozmowy o samowychowaniu", PAX, Warszawa 1990. S�awi�ski S., "Rozwa�ania o wychowaniu", PAX, Warszawa 1983. S�awi�ski S., "�lubuj� ci mi�o��. Przygotowanie do �ycia w ma��e�stwie", PAX, Warszawa 1986. �lipko T., "Zarys etyki seksualnej", Krak�w 1978. Sovernigo G., "Poczucie winy", Wydawnictwo M, Krak�w 1983. Strojnowski J., "Eros i cz�owiek", Znak, Krak�w 1976. Sujak E., "Kontakt psychiczny w ma��e�stwie i rodzinie", Ksi�garnia �w. Jacka, Katowice 1971. Sujak E., "Ma��e�stwo", Ksi�garnia �w. Jacka, Katowice 1989. Sujak E., "Poradnictwo ma��e�skie i rodzinne. Ksi��ka dla doradc�w i duszpasterzy", Ksi�garnia �w. Jacka, Katowice 1988. Sujak E., "Rozwa�ania o ludzkim rozwoju", Znak, Krak�w 1978. Szczepanowicz M., "Mi�o�� mo�liwa jest", WAM, Krak�w 1992. Terruwe Anna A., Baars Conrad W., "Integracja psychiczna", "W Drodze", Pozna� 1987. "T�sknota i g��d. O ludziach �yj�cych w zwi�zkach niesakramentalnych". Red. M. Paciuszkiewicz, Oficyna Przegl�du Powszechnego, Warszawa 1993. Toulat J., "Sztuczne poronienie, wyzwolenie czy zbrodnia?", Editions du Dialogue, Paris 1978. Trobisch I., "By� kobiet�", PAX, Warszawa 1983. Trobisch W., "Kocha�em m�od� dziewczyn�", Biblioteka chrze�cija�ska, nr 19, 1970. Trobisch W., "Kt�r�dy do ma��e�stwa", Ko�ci� Chrze�cijan Babtyst�w, Warszawa 1975. Van de Velde Th. H., "Zniech�cenie w ma��e�stwie", Wydawnictwo Planeta, Warszawa 1993. Vanier J., Augustyn J., "Depresja, uczucia, l�k", Wydawnictwo M, Krak�w 1992. Vanier J., "M�czyzn� i niewiast� stworzy� ich do �ycia w prawdziwej mi�o�ci", WAM, Krak�w 1987. "W�druj�c ku doros�o�ci. Przygotowanie do �ycia w rodzinie dla uczni�w starszych klas szko�y podstawowej", praca zbiorowa pod red. T. Kr�l, Warszawa-Krak�w 1994. Wheat E., "Mi�o�� i ma��e�stwo. Poradnik nie tylko dla m�odych ma��e�stw", Wydawnictwo Alfa-Omega, Warszawa. Wieck W., "M�czyzna pozwala kocha�. G��d kobiety", Ksi��ka i Wiedza, Warszawa 1993. Wielowieyski A., "Przed nami ma��e�stwo", Znak, Krak�w 1972. Winnicot D. W., "Dziecko, jego rodzina i �wiat", Jacek Santorski and Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1993. Wi�niewska-Roszkowska K., "Ci��a - nowy cz�owiek w twoim �yciu", Wroc�aw 1986. Wi�niewska-Roszkowska K., "Problemy wsp�czesnego erotyzmu", ATK, Warszawa 1986. Witczak J., "Ojcostwo bez tajemnic", Towarzystwo Rozwoju Rodziny, Warszawa 1992. Witek S., "Mi�o�� chrze�cija�ska w �yciu cz�owieka", ATK, Warszawa 1983. Woititz J. G., "Wymarzone dzieci�stwo. Jak wychowywa� szcz�liwe dziecko unikaj�c b��d�w naszych rodzic�w", Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gda�sk 1993. W�jcik E., "Rodzina katolicka", WAM, Krak�w 1985. Wojaszke B., "Psychologia mi�o�ci. Intymno�� - Nami�tno�� - Zaanga�owanie", Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gda�sk 1993. Wojty�a K., "Mi�o�� i odpowiedzialno��", Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin 1982. Wojty�a K., "Osoba a mi�o��", Dajtnonion, Lublin 1991 Wrisht Norntan H., "Konflikty? Jak rozumie� wsp�ma��onka nie zgadzaj�c si� z nim", Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1992. "Wychowanie w rodzinie chrze�cija�skiej", praca zbiorowa pod red. F. Adamskiego, WAM, Krak�w 1984. Zabrodzka H., "Gdy dziecko schodzi na z�� drog�", WSiP, Warszawa 1974. Zienkiewicz A., "Mi�o�ci trzeba si� uczy�", WAM, Krak�w 1988. "Znaki mi�o�ci - nie tylko dla narzeczonych", wyb�r i opracowanie: Dudzis K., Fija�kowski W., Madej A., Wydawnictwo Diecezjalne Pelplin 1990.