��ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
ARTYKUAY
XV / 1993, s. 55 58"
Ks. WBodzimierz SKOCZNY
Z FILOZOFICZNYCH ZAGADNIEC CZASU
Uwagi na marginesie
Praca R. Penrose a The Emperor s New Mind1 nie jest jedynie pole-
mik z teori sztucznej inteligencji, ale tak|e znakomitym wprowadzeniem
w skomplikowany [wiat wsp�Bczesnej nauki. Analiza obecnego stanu wie-
dzy naukowej pozwala autorowi podj r�wnie| stare, cigle jeszcze otwarte
problemy, na kt�re mo|na, jego zdaniem, poda ju| dzisiaj choby tylko
przypuszczaln odpowiedz. Potrzeba podjcia tych pytaD na nowo wynika
std, |e stanowi one prawdziwe wyzwanie dla naszego rozumienia [wiata
i nas samych. Klasycznym przykBadem takich problem�w jest odwieczny
problem strzaBki czasu .
Dla autora The Emperor s New Mind, podobnie jak dla wielu innych, za-
gadnienie to stanowi jedn z cigle nie rozstrzygnitych zagadek. Ju| w roku
1979 opisujc cele, kt�re wyznaczyB swej pracy, Penrose stwierdzaB, |e zmie-
rza ona do odpowiedzi na jedn z dBugowiecznych tajemnic fizyki, jak
jest pochodzenie strzaBki czasu . Oceniajc wtedy swe osignicia daleki
byB od entuzjazmu: niekt�rzy czytelnicy mog czu si zawiedzeni. Za-
miast ukaza jak[ interesujc drog, dziki kt�rej Wszech[wiat oparty
na symetrycznych wzgldem czasu prawach mo|e przejawia wielkoskalow
asymetri czasow, ja po prostu stwierdziBem, |e pewne prawa nie s w rze-
czywisto[ci symetryczne wzgldem czasu, i co gorsza, |e te asymetryczne
prawa jeszcze nie s znane 2.
Po dziesiciu latach, kt�re minBy od tamtej wypowiedzi, odpowiedz
na postawiony problem jest zasadniczo taka sama, cho samo zagadnienie
"
UWAGA: Tekst zostaB zrekonstruowany przy pomocy [rodk�w automatycznych; mo|-
liwe s wic pewne bBdy, kt�rych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.
1
R. Penrose, The Emperor s New Mind: Concerning Computers, Minds, and Laws of
Physics, Oxford 1989.
2
R. Penrose, Singularity and time asymmetry, w: Hawking S. W. (red.), General
Relativity, Cambridge 1979, 581.
2 Ks. WBodzimierz SKOCZNY
przedstawione na ostatnich stronach jego najnowszej ksi|ki jest om�wione
bardziej szczeg�Bowo.
W rozdziale zatytuBowanym Kosmologia i strzaBka czasu Penrose wycho-
dzi od opisania niezgodno[ci istniejcej midzy nasz [wiadomo[ci czasu
i jego przemijania a tym, co fizyka m�wi nam o odwracalno[ci czasu wyra-
|anej w wielu prawach fizyki, poczwszy od r�wnaD Newtona, a| po r�wna-
nie Schr�dingera. Ju| sam fakt istnienia takiej niezgodno[ci odkrywa przed
nami co[ gBbokiego w samej fizyce, co, jak si wydaje, musi le|e u pod-
staw naszej [wiadomej percepcji i okazuje si, |e tam, gdzie operuje fi-
zyka, musi ona zawiera istotny skBadnik czasowo asymetryczny 3. Na ko-
lejnych stronach ksi|ki Penrose omawia wyjtek w obowizujcej w fizyce
powszechnej odwracalno[ci czasu, a mianowicie termodynamik. Ona jednak
tak|e ma swoje kwestie nie rozstrzygnite. Wzrastajca entropia we Wszech-
[wiecie domaga si wyja[nienia jej niskiej warto[ci we wczesnym etapie ewo-
lucji kosmosu. Dotykamy tu granic naszego rozumienia fizyki i w ostatecz-
no[ci odpowiedz na pytanie o pochodzenie drugiego prawa termodynamiki,
musi, wedBug Penrose a, czeka na kwantow teori czasu i przestrzeni, tzn.
na teori kwantowej grawitacji.
Oczekiwanie na t teori nie oznacza jednak bezczynno[ci. Penrose opi-
suje swe wBasne poszukiwania, a cho nie mo|na jeszcze m�wi o zakoDcze-
niu ich sukcesem, to wyBaniaj si z nich pewne interesujce cechy przyszBej
teorii. Nale| do nich m. in. nielokalny opis geometrii czasoprzestrzennej
i asymetria czasu.
Problemem pozostaje, jak ta czasowa asymetria ma si do naszej [wiado-
mo[ci, jedynego fenomenu, jaki znamy, wedBug kt�rego czas �upBywa� 4.
WedBug Penrose a tutaj tak|e jest co[ iluzorycznego i czas naszej percepcji
tak naprawd nie pBynie w linearny, ukierunkowany spos�b, w jaki my to
odbieramy. Czasowe uporzdkowanie, kt�re zdajemy si odbiera, jest, jak
twierdz, czym[ co nakBadamy na nasze percepcje, aby uczyni je sensow-
nymi w relacji do jednorodnego postpu czasu w fizycznej rzeczywisto[ci 5.
Tak wic [wiadomo[ jest, w swej istocie, �ogldaniem koniecznej prawdy�
i [...] mo|e przedstawia pewien rodzaj aktualnego kontaktu z platoDskim
[wiatem idealnych matematycznych poj [...] PlatoDski [wiat jest za[ po-
3
R. Penrose, The Emperor s..., 635.
4
Tam|e, 349.
5
Tam|e, 574.
Z FILOZOFICZNYCH ZAGADNIEC CZASU... 3
zbawiony czasu 6. Ta zdolno[ umysBu jest reprezentowana przez niealgo-
rytmiczn, tzn. nieprzewidywaln natur ludzkiego my[lenia.
Wnioski, kt�re pByn z powy|szych rozwa|aD, sprowadzaj si w za-
sadzie do stwierdzenia, |e we wsp�Bczesnym rozpatrywaniu problematyki
pochodzenia strzaBki czasu pewn przeszkod pozostaj zdroworozsdkowe
przyzwyczajenia, kt�re nie uwzgldniaj caBego bogactwa prezentowanego
zagadnienia. Wydaje si, |e problematyka ta wymaga jednak uwzgldnienia
nie tylko najnowszych osigni nauki, ale i filozoficznych uj czasu, bez
kt�rych zn�w tylko jedna wizja uzyska iluzoryczn przewag.
Powy|sze stanowisko Penrose a oparte jest na platoDskim ujciu czasu,
w kt�rym mamy jasny podziaB na czas i bezczasowo[. Ta filozoficzna kon-
cepcja czasu z pewno[ci odpowiada matematyce czy muzyce. W dyscy-
plinach tych mo|emy, w zasadzie, uchwyci caBy dow�d matematyczny lub
zobaczy melodi w jednym momencie. Koncepcja ta wydaje si jednak
raczej wtpliwym modelem dla biologicznej czy psychologicznej koncepcji
czasu. W historii filozofii przyrody mamy jeszcze dwa opozycyjne stanowiska
w podej[ciu do problematyki czasu, kt�re mog by Bczone z nazwiskami
Archimedesa i Arystotelesa7.
Prace Archimedesa zdaj si by prototypem dla wszystkich tych filozo-
f�w fizyki, kt�rzy pragn wyeliminowa czas, tzn. tych, kt�rzy uwa|aj,
|e czas nie jest istotn cech le|c u podstaw rzeczy. Archimedes jest bo-
wiem tw�rc statyki i hydrostatyki. W swym traktacie O r�wnowadze planet
przedstawiB on koncepcj geometryzacji, kt�ra tak bardzo fascynowaBa Ein-
steina i innych fizyk�w a| do naszych czas�w. WedBug tej koncepcji fizyk
mo|na zredukowa do geometrii, w kt�rej czas nie odgrywa |adnej roli.
Podej[cie to okazaBo si bardzo owocne w XVII stuleciu, kiedy to mate-
matycy i fizycy nie tyle ignorowali czasowy aspekt rzeczywisto[ci, ile raczej
starali si go przedstawia w terminach przestrzennych.
Odmienne podej[cie odnajdziemy u Arystotelesa. Dla niego czas jest
nastpstwem tego, |e czBowiek posiada dusz. To dziki rozumnej duszy
jeste[my w stanie mierzy ruch, a ten z kolei jest wyznacznikiem czasu.
Zw. Augustyn, kt�ry nawizywaB r�wnie| do tej tradycji my[lowej w podej-
[ciu do zagadnienia czasu wskazaB na braki ujcia Stagiryty, kt�ry w swych
definicjach ruch wyra|aB przy pomocy czasu, a czas przy pomocy ruchu.
Augustyn oddziela czas od ruchu, w szczeg�lno[ci za[ odchodzi od arysto-
telesowskiej relacji midzy czasem a ruchem ciaB niebieskich. Gdy Jozue
6
Tam|e, 574 575.
7
Tam|e, 577.
4 Ks. WBodzimierz SKOCZNY
rozkazaB SBoDcu zatrzyma si na niebie, to czas mimo to pBynB. Gdzie
wic mierz czas? To w tobie, m�j umy[le, mierz czas .
Kolejnym problemem bdzie, jak si to dokonuje? Tu [w. Augustyn, za-
miast, jak czyniB to Arystoteles, odwoBywania si do ruchu, rozwa|aB czysto
czasowe zjawiska, takie jak czytanie czy sBuchanie gBosu. Zanim rozpocznie
si dzwik, nie mo|emy mierzy czasu, nie mo|emy tak|e czyni tego po tym,
jak dzwik przebrzmiaB, bo nie ma go ju| wicej. Pozostaje nam tylko chwila
terazniejsza. T jednak mo|emy wykorzysta jako miar czasu tylko wtedy,
gdy przestaniemy j traktowa jako co[ momentalnego, pozbawionego trwa-
nia. Tak wic ka|da chwila czasu, nawet najmniejsza, zawiera w sobie co[
z przeszBo[ci i co[ z przyszBo[ci. Wniosek z tych rozwa|aD jest taki, |e we-
dBug [w. Augustyna mo|emy mierzy czas tylko wtedy, gdy zachowujemy
w umy[le wra|enia pozostawione tam przez spotkanie z rzeczami.
Wzgldem augustyDskiej wizji czasu tak|e wysunito zastrze|enia. Nie
wyja[niBa ona bowiem jak umysB mo|e by tak dobrym chronometrem ze-
wntrznych zdarzeD. DaBo to pocztek zainteresowania wewntrznym cza-
sem i prowadziBo, poprzez pogldy empiryst�w brytyjskich, do ujcia czasu
jako kategorii rozumu u Kanta.
To tylko zarys tych r�|nych dr�g filozoficznej my[li, kt�rymi mo|na
obejmowa zagadnienie czasu i jego upBywu . Tak wic nawet ewentualne
powstanie kwantowej grawitacji nie zmieni, jak si wydaje, zagadkowego
charakteru problemu czasu wBa[nie dlatego, |e zale|y on od filozoficznej
wizji [wiata.
Ks. WBodzimierz Skoczny