plik


ÿþZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W NAUCE ARTYKUAY XV / 1993, s. 55 58" Ks. WBodzimierz SKOCZNY Z FILOZOFICZNYCH ZAGADNIEC CZASU Uwagi na marginesie Praca R. Penrose a The Emperor s New Mind1 nie jest jedynie pole- mik z teori sztucznej inteligencji, ale tak|e znakomitym wprowadzeniem w skomplikowany [wiat wspóBczesnej nauki. Analiza obecnego stanu wie- dzy naukowej pozwala autorowi podj równie| stare, cigle jeszcze otwarte problemy, na które mo|na, jego zdaniem, poda ju| dzisiaj choby tylko przypuszczaln odpowiedz. Potrzeba podjcia tych pytaD na nowo wynika std, |e stanowi one prawdziwe wyzwanie dla naszego rozumienia [wiata i nas samych. Klasycznym przykBadem takich problemów jest odwieczny problem  strzaBki czasu . Dla autora The Emperor s New Mind, podobnie jak dla wielu innych, za- gadnienie to stanowi jedn z cigle nie rozstrzygnitych zagadek. Ju| w roku 1979 opisujc cele, które wyznaczyB swej pracy, Penrose stwierdzaB, |e zmie- rza ona do odpowiedzi na  jedn z dBugowiecznych tajemnic fizyki, jak jest pochodzenie strzaBki czasu . Oceniajc wtedy swe osignicia daleki byB od entuzjazmu:  niektórzy czytelnicy mog czu si zawiedzeni. Za- miast ukaza jak[ interesujc drog, dziki której Wszech[wiat oparty na symetrycznych wzgldem czasu prawach mo|e przejawia wielkoskalow asymetri czasow, ja po prostu stwierdziBem, |e pewne prawa nie s w rze- czywisto[ci symetryczne wzgldem czasu, i co gorsza, |e te asymetryczne prawa jeszcze nie s znane 2. Po dziesiciu latach, które minBy od tamtej wypowiedzi, odpowiedz na postawiony problem jest zasadniczo taka sama, cho samo zagadnienie " UWAGA: Tekst zostaB zrekonstruowany przy pomocy [rodków automatycznych; mo|- liwe s wic pewne bBdy, których sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron. 1 R. Penrose, The Emperor s New Mind: Concerning Computers, Minds, and Laws of Physics, Oxford 1989. 2 R. Penrose, Singularity and time asymmetry, w: Hawking S. W. (red.), General Relativity, Cambridge 1979, 581. 2 Ks. WBodzimierz SKOCZNY przedstawione na ostatnich stronach jego najnowszej ksi|ki jest omówione bardziej szczegóBowo. W rozdziale zatytuBowanym Kosmologia i strzaBka czasu Penrose wycho- dzi od opisania niezgodno[ci istniejcej midzy nasz [wiadomo[ci czasu i jego przemijania a tym, co fizyka mówi nam o odwracalno[ci czasu wyra- |anej w wielu prawach fizyki, poczwszy od równaD Newtona, a| po równa- nie Schrödingera. Ju| sam fakt istnienia takiej niezgodno[ci odkrywa przed nami  co[ gBbokiego w samej fizyce, co, jak si wydaje, musi le|e u pod- staw naszej [wiadomej percepcji i  okazuje si, |e tam, gdzie operuje fi- zyka, musi ona zawiera istotny skBadnik czasowo asymetryczny 3. Na ko- lejnych stronach ksi|ki Penrose omawia wyjtek w obowizujcej w fizyce powszechnej odwracalno[ci czasu, a mianowicie termodynamik. Ona jednak tak|e ma swoje kwestie nie rozstrzygnite. Wzrastajca entropia we Wszech- [wiecie domaga si wyja[nienia jej niskiej warto[ci we wczesnym etapie ewo- lucji kosmosu. Dotykamy tu granic naszego rozumienia fizyki i w ostatecz- no[ci odpowiedz na pytanie o pochodzenie drugiego prawa termodynamiki, musi, wedBug Penrose a, czeka na kwantow teori czasu i przestrzeni, tzn. na teori kwantowej grawitacji. Oczekiwanie na t teori nie oznacza jednak bezczynno[ci. Penrose opi- suje swe wBasne poszukiwania, a cho nie mo|na jeszcze mówi o zakoDcze- niu ich sukcesem, to wyBaniaj si z nich pewne interesujce cechy przyszBej teorii. Nale| do nich m. in. nielokalny opis geometrii czasoprzestrzennej i asymetria czasu. Problemem pozostaje, jak ta czasowa asymetria ma si do naszej [wiado- mo[ci,  jedynego fenomenu, jaki znamy, wedBug którego czas «upBywa» 4. WedBug Penrose a  tutaj tak|e jest co[ iluzorycznego i czas naszej percepcji tak naprawd nie pBynie w linearny, ukierunkowany sposób, w jaki my to odbieramy. Czasowe uporzdkowanie, które zdajemy si odbiera, jest, jak twierdz, czym[ co nakBadamy na nasze percepcje, aby uczyni je sensow- nymi w relacji do jednorodnego postpu czasu w fizycznej rzeczywisto[ci 5. Tak wic  [wiadomo[ jest, w swej istocie, «ogldaniem koniecznej prawdy» i [...] mo|e przedstawia pewien rodzaj aktualnego kontaktu z platoDskim [wiatem idealnych matematycznych poj [...] PlatoDski [wiat jest za[ po- 3 R. Penrose, The Emperor s..., 635. 4 Tam|e, 349. 5 Tam|e, 574. Z FILOZOFICZNYCH ZAGADNIEC CZASU... 3 zbawiony czasu 6. Ta zdolno[ umysBu jest reprezentowana przez niealgo- rytmiczn, tzn. nieprzewidywaln natur ludzkiego my[lenia. Wnioski, które pByn z powy|szych rozwa|aD, sprowadzaj si w za- sadzie do stwierdzenia, |e we wspóBczesnym rozpatrywaniu problematyki pochodzenia strzaBki czasu pewn przeszkod pozostaj zdroworozsdkowe przyzwyczajenia, które nie uwzgldniaj caBego bogactwa prezentowanego zagadnienia. Wydaje si, |e problematyka ta wymaga jednak uwzgldnienia nie tylko najnowszych osigni nauki, ale i filozoficznych uj czasu, bez których znów tylko jedna wizja uzyska iluzoryczn przewag. Powy|sze stanowisko Penrose a oparte jest na platoDskim ujciu czasu, w którym mamy jasny podziaB na czas i bezczasowo[. Ta filozoficzna kon- cepcja czasu z pewno[ci odpowiada matematyce czy muzyce. W dyscy- plinach tych mo|emy, w zasadzie, uchwyci caBy dowód matematyczny lub  zobaczy melodi w jednym momencie. Koncepcja ta wydaje si jednak raczej wtpliwym modelem dla biologicznej czy psychologicznej koncepcji czasu. W historii filozofii przyrody mamy jeszcze dwa opozycyjne stanowiska w podej[ciu do problematyki czasu, które mog by Bczone z nazwiskami Archimedesa i Arystotelesa7. Prace Archimedesa zdaj si by prototypem dla wszystkich tych filozo- fów fizyki, którzy pragn  wyeliminowa czas, tzn. tych, którzy uwa|aj, |e czas nie jest istotn cech le|c u podstaw rzeczy. Archimedes jest bo- wiem twórc statyki i hydrostatyki. W swym traktacie O równowadze planet przedstawiB on koncepcj geometryzacji, która tak bardzo fascynowaBa Ein- steina i innych fizyków a| do naszych czasów. WedBug tej koncepcji fizyk mo|na zredukowa do geometrii, w której czas nie odgrywa |adnej roli. Podej[cie to okazaBo si bardzo owocne w XVII stuleciu, kiedy to mate- matycy i fizycy nie tyle ignorowali czasowy aspekt rzeczywisto[ci, ile raczej starali si go przedstawia w terminach przestrzennych. Odmienne podej[cie odnajdziemy u Arystotelesa. Dla niego czas jest nastpstwem tego, |e czBowiek posiada dusz. To dziki rozumnej duszy jeste[my w stanie mierzy ruch, a ten z kolei jest wyznacznikiem czasu. Zw. Augustyn, który nawizywaB równie| do tej tradycji my[lowej w podej- [ciu do zagadnienia czasu wskazaB na braki ujcia Stagiryty, który w swych definicjach ruch wyra|aB przy pomocy czasu, a czas przy pomocy ruchu. Augustyn oddziela czas od ruchu, w szczególno[ci za[ odchodzi od arysto- telesowskiej relacji midzy czasem a ruchem ciaB niebieskich. Gdy Jozue 6 Tam|e, 574 575. 7 Tam|e, 577. 4 Ks. WBodzimierz SKOCZNY rozkazaB SBoDcu zatrzyma si na niebie, to czas mimo to pBynB. Gdzie wic mierz czas?   To w tobie, mój umy[le, mierz czas . Kolejnym problemem bdzie, jak si to dokonuje? Tu [w. Augustyn, za- miast, jak czyniB to Arystoteles, odwoBywania si do ruchu, rozwa|aB czysto czasowe zjawiska, takie jak czytanie czy sBuchanie gBosu. Zanim rozpocznie si dzwik, nie mo|emy mierzy czasu, nie mo|emy tak|e czyni tego po tym, jak dzwik przebrzmiaB, bo nie ma go ju| wicej. Pozostaje nam tylko chwila terazniejsza. T jednak mo|emy wykorzysta jako miar czasu tylko wtedy, gdy przestaniemy j traktowa jako co[ momentalnego, pozbawionego trwa- nia. Tak wic ka|da chwila czasu, nawet najmniejsza, zawiera w sobie co[ z przeszBo[ci i co[ z przyszBo[ci. Wniosek z tych rozwa|aD jest taki, |e we- dBug [w. Augustyna mo|emy mierzy czas tylko wtedy, gdy zachowujemy w umy[le wra|enia pozostawione tam przez spotkanie z rzeczami. Wzgldem augustyDskiej wizji czasu tak|e wysunito zastrze|enia. Nie wyja[niBa ona bowiem jak umysB mo|e by tak dobrym chronometrem ze- wntrznych zdarzeD. DaBo to pocztek zainteresowania wewntrznym cza- sem i prowadziBo, poprzez pogldy empirystów brytyjskich, do ujcia czasu jako kategorii rozumu u Kanta. To tylko zarys tych ró|nych dróg filozoficznej my[li, którymi mo|na obejmowa zagadnienie czasu i jego  upBywu . Tak wic nawet ewentualne powstanie kwantowej grawitacji nie zmieni, jak si wydaje, zagadkowego charakteru problemu czasu wBa[nie dlatego, |e zale|y on od filozoficznej wizji [wiata. Ks. WBodzimierz Skoczny

Wyszukiwarka