ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA
MINERA�Y
I SKA�Y
Jizi Koufinsky
Przek�ad: Krzysztof Jakubowski
DELTA
Strona 2: Sfaleryt - Cavnic (Rumunia); rzeczywista wielko�� kryszta��w do 12 mm
Strona 4: Ametyst - Porkura (Rumunia); rzeczywista wielko�� kryszta��w do 4 cm
Strona 5: Ods�oni�cie ska� bazaltowych - Rovne ko�o Semily (Czechy)
Tytu� orygina�u:
The Illustrated Encyclopedia of Minerals & Rocks
Tekst: Jizi Koufimsky
Rysunki: Karel Drchal
Z j�zyka angielskiego prze�o�y�: Krzysztof Jakubowski
Redaktor: El�bieta Skrzy�ska
Redaktor techniczny wydania polskiego: El�bieta Kacprzak
Korektor: El�bieta Kijewska
(c) AYENTINUM NAK�AD ATELSTYf, s. r. o., 1995
(c) Copyright for the Polish edition by Oficyna Wydawnicza "Delta W-Z"
Warszawa, tel ./fax 42-70-05
Wszelkie prawa rozpowszechniania, ��cznie
z rozpowszechnianiem przez film, fotokopie i inne �rodki techniczne
- a tak�e w postaci roszcze� i wyci�g�w - zastrze�one dla Wydawnictwa
Aventinum, Praha
ISBN 83-7175-085-4
Sk�ad i �amanie: "Coronei" Warszawa Druk i oprawa: Polygrafia, Praha 3/23/02/72-01
S�owo wst�pne 7
Cz�owiek i kamie� 9
Poj�cia podstawowe 14
W�asno�ci minera��w 15
Pochodzenie i wyst�powanie minera��w 23
Rozdzia� 1. Pierwiastki rodzime 29
Rozdzia� 2. Siarczki i zwi�zki pokrewne 43
Rozdzia� 3. Halogenki 69
Rozdzia� 4. Tlenki 75
Rozdzia� 5. W�glany 127
Rozdzia� 6. Siarczany i zwi�zki pokrewne 141
Rozdzia� 7. Fosforany i zwi�zki pokrewne 153
Rozdzia� 8. Krzemiany 167
Rozdzia� 9. Zwi�zki organiczne 237
Rozdzia� 10. Meteoryty i tektyty 245
Skorowidz nazw minera��w i ska� 251
Cz�owiek od niepami�tnych czas�w podziwia� niezr�wnan� urod� kszta�t�w i barw minera��w. Ludzie pierwotni nie umieli wyja�ni� niekt�rych w�a�ciwo�ci i pi�kna kamieni i uznawali je cz�sto za efekt dzia�ania si� nadprzyrodzonych. Wielu kamieniom przypisywano niezwyk�� moc, wierz�c w ich wp�yw na los cz�owieka. To przekonanie przetrwa�o zreszt� a� do czas�w obecnych.
Minera�y s� jednym z najwspanialszych twor�w natury, nic wi�c dziwnego, �e liczba ich mi�o�nik�w i kolekcjoner�w stale ro�nie. Dzieje si� tak pomimo wszelkich zawi�o�ci nauki o minera�ach - mineralogii. Badania minera��w bowiem wymagaj� dobrej znajomo�ci podstaw chemii, fizyki oraz wielu innych nauk pokrewnych. Sama tylko niezwykle trudna krystalografia mo�e wielu zniech�ci� do studi�w mineralogicznych, nawet je�li s� one traktowane jedynie jako hobby.
W zamierzeniu ksi��ka ta stanowi przede wszystkim wprowadzenie do mineralogii, a tym samym pr�b� zaprezentowania najwa�niejszych wiadomo�ci z tej dziedziny. �wiadomie zrezygnowano w niej z rozbudowania cz�ci teoretycznej, staraj�c si� raczej zwr�ci� uwag� na wiele interesuj�cych szczeg��w ze wszystkich dziedzin nauk mineralogicznych. Cz�� og�ln� po�wi�cono bli�szej analizie wielorakich zwi�zk�w mi�dzy cz�owiekiem i minera�ami oraz wyja�nieniu podstawowych poj�� z zakresu mineralogii i geologii, kt�rych znajomo�� jest niezb�dna dla ka�dego prawdziwego mi�o�nika �wiata minera��w.
Zasadnicz� cz�� ksi��ki stanowi� rozdzia�y po�wi�cone pierwiastkom i zwi�zkom chemicznym tworz�cym poszczeg�lne gromady minera��w, kt�re zosta�y usystematyzowane zgodnie ze stosowan� obecnie klasyfikacj� naukow�. Opis ka�dego minera�u zawiera dane dotycz�ce sk�adu chemicznego, podstawowych w�a�ciwo�ci fizycznych oraz informacje o genezie i wyst�powaniu poszczeg�lnych minera��w, a tak�e o ich zastosowaniu praktycznym w dawnych czasach i obecnie. Przedstawiono r�wnie� charakterystyk� najwa�niejszych rud kopalin metalono�nych oraz nagromadze� z�o�owych surowc�w niemetalicznych, a tak�e kamieni szlachetnych i ozdobnych. Nie zapomniano r�wnie� o barwnej historii odkrycia niekt�rych minera��w, interesuj�cej etymologii ich nazw oraz o wielu innych zwi�zanych ze �wiatem minera��w ciekawostkach. Oddana do r�k Czytelnik�w ksi��ka spe�ni swoje zadanie, je�li pomo�e im dostrzec i zrozumie� pi�kno zadziwiaj�cego �wiata minera��w, co mo�e przynie�� ka�demu uwa�nemu obserwatorowi wiele rado�ci i satysfakcji.
Jizi Koufimsky
Ilustrowana Encyklopedia minera��w i ska� charakteryzuje si� oryginalno�ci� uj�cia tematu, co r�ni j� wyra�nie od innych opracowa� z tej dziedziny. Jej tw�rc� jest dr Jizi Koufimsky, znakomity znawca kamieni szlachetnych i ozdobnych, d�ugoletni kustosz Muzeum Narodowego w Pradze, kt�re szczyci si� jedn� z najprzedniejszych kolekcji mineralogicznych w Europie. Dzi�ki temu autor posiad� nie tylko wszechstronn�, i�cie encyklopedyczn� znajomo�� �wiata minera��w, ale r�wnie� prawdziwe i g��bokie zami�owania. St�d zapewne wywodzi si� doskona�e wyczucie kolekcjonerskich zainteresowa� i pasji. Wysokie kompetencje autora w po��czeniu z talentem popularyzatorskim sprawi�y, �e opr�cz precyzyjnych informacji o naturze minera��w znajdziemy w jego dziele tak�e rozliczne ciekawostki i cenne wskaz�wki wzbogacaj�ce wiedz� ka�dego prawdziwego mi�o�nika pi�knych kamieni. Wielostronne walory tej ksi��ki zyskuj� potwierdzenie w licznych przek�adach. W encyklopedii zosta�y uwzgl�dnione przede wszystkim aktualne dane wynikaj�ce z post�pu nauk mineralogicznych oraz odkry� nieznanych dotychczas stanowisk wyst�powania niekt�rych minera��w. Obfity i starannie dobrany materia� ilustracyjny, zawieraj�cy wy��cznie fotografie barwne w spos�b istotny podnosi walory poznawcze tej publikacji. Jestem przekonany, �e dostrze�e je r�wnie� polski odbiorca, podzielaj�c wsp�ln� satysfakcj� poznawania tajemnic i niepowtarzalnej urody �wiata minera��w.
Krzysztof Jakubowski
Ludzie zawsze i wsz�dzie pragn�li pozna� tajemnice natury, by m�c czerpa� z jej bogactw dla w�asnego po�ytku. Od zamierzch�ych pradziej�w a� po czasy wsp�czesne obserwujemy zale�no�� mi�dzy rozwojem kultury i cywilizacji a przyrod�.
Na przestrzeni ca�ej historii istotnym wyznacznikiem rozwoju kulturowego cz�owieka by� jego �cis�y zwi�zek z zasobami surowc�w mineralnych, �ci�lej m�wi�c - umiej�tno�� ich wykorzystania. Skalne tworzywo jest tak samo wa�ne dla wsp�czesnych ludzi, jak by�o niegdy� dla cz�owieka pierwotnego, kt�ry wytwarza� ze� narz�dzia i bro�. Staro�ytni Egipcjanie wydobywali kruszce i stosowali kamie� do budowy miast; cz�owiek XX wieku eksploatuje ogromne ilo�ci najrozmaitszych surowc�w mineralnych niezb�dnych do produkcji materia��w budowlanych oraz paliw.
Ludzie pierwotni, nie znaj�cy narz�dzi i ubra�, mieli niewielkie potrzeby. Najwa�niejszym minera�em by�a w�wczas s�l kamienna, kt�rej z�o�a odkrywano, �ledz�c instynktowne zachowanie zwierz�t. Dopiero p�niej, w miar� doskonalenia umiej�tno�ci korzystania z pracy r�k i umys��w, zacz�to zwraca� uwag� na znaczenie surowc�w skalnych.
W poszczeg�lnych okresach epok kamiennych ska�y s�u�y�y cz�owiekowi przede wszystkim do wytwarzania narz�dzi i broni. Pocz�tkowo wykorzystywano naturalne od�amki skalne i otoczaki wapieni i piaskowc�w. Niebawem jednak okaza�o si�, �e bardziej przydatne s� zako�czone ostrymi kraw�dziami kawa�ki kwarcu, krzemieni lub obsydianu, kt�re od�upywano, a nast�pnie wyg�adzano. U schy�ku epoki kamiennej odkryto rudy miedzi, kt�re zacz�to wytapia� w otwartym ogniu, a z czasem w specjalnych piecach.
Z chwil� odkrycia rud cyny (kasyterytu) w z�o�ach aluwialnych cz�owiek pozna� mo�liwo�ci ��czenia miedzi i cyny, odkrywaj�c, �e br�z, czyli stop obu tych metali, ma znacznie wi�ksze walory u�ytkowe ni� czysta mied�. Oznacza�o to pocz�tek nowego etapu w dziejach ludzko�ci -epoki br�zu. Umiej�tno�� zastosowania br�zu rozprzestrzenia�a si� stopniowo wzd�u� dolin Nilu i Eufratu, obejmuj�c nast�pnie ca�y region �r�dziemnomorski. Poniewa� jednak mied� i cyna by�y bardzo drogie, jeszcze przez d�ugi czas podstawowym surowcem, z kt�rego wykonywano narz�dzia powszechnego u�ytku, pozostawa�y zwyk�e ska�y. R�wnocze�nie ros�o znaczenie kamienia jako materia�u budowlanego. Pierwsze pa�ace z kamienia wzniesiono w dolinie Nilu oraz w Mezopotamii, a do budowy piramid w Egipcie wykorzystano bloki wapienne o ogromnej masie.
Epoka �elaza rozpocz�a si� dopiero oko�o 3000 lat temu. Pozyskiwanie �elaza z rud jest bowiem procesem bardziej skomplikowanym, wymagaj�cym znacznie wy�szych temperatur ni� wytapianie miedzi i cyny. Wskaz�wk� dla poszukuj�cych rud �elaza by�o zapewne charakterystyczne, krwistoczerwone zabarwienie powierzchniowych partii z��. Rudy wytapiano przy u�yciu w�gla drzewnego, uzyskuj�c znaczne ilo�ci �elaza wykorzystywanego jako ta�szy substytut drogiego br�zu. Odkrycie metalurgii �elaza zapocz�tkowa�o bezprecedensowy rozw�j rolnictwa i rzemios�a.
W okresie �redniowiecza �elazo szybko staje si� najszerzej wykorzystywanym metalem. Rudy �elaza wydobywano pocz�tkowo z powierzchniowych odkrywek, a nast�pnie z p�ytkich kopal� podziemnych. �redniowieczni g�rnicy u�ywali skrajnie prostych narz�dzi, ale systematycznie doskonalili techniki wydobycia. Stopniowo opuszczali stare kopalnie, wyeksploatowane w czasach rzymskich, i podejmowali poszukiwanie nowych z��. Szybki rozw�j g�rnictwa �elaza nast�pi� zw�aszcza w okresie panowania Karola Wielkiego* (742-814) na obszarze Francji oraz przede wszystkim w Europie �rodkowej, g��wnie na terenie Czech, S�owacji, Saksonii oraz Styrii. �lady dawnego g�rnictwa w tych rejonach zachowa�y si� a� do czas�w obecnych.
Dysponujemy stosunkowo bogat� wiedz� na temat �redniowiecznych metod wydobywania minera��w, lokalizacji g��wnych z�� oraz stosowanych technik g�rniczych. Zawdzi�czamy to przede wszystkim Georgiusowi Agricoli (1494-1555), znakomitemu lekarzowi i mineralogowi, kt�ry
znaczn� cz�� swego �ycia sp�dzi� na terenie Czech w Jachymovie (by� to w�wczas jeden z najwa�niejszych europejskich o�rodk�w g�rnictwa srebra). G��wne dzie�a Agricoli: De re metallica libri XII (Dwana�cie ksi�g o g�rnictwie i metalurgii) oraz De natura fossilium libri X (Dziesi�� ksi�g o naturze kamieni), uznawane s� za najwcze�niejsze i najwszechstronniejsze opracowania naukowe z dziedziny mineralogii, g�rnictwa i metalurgii.
W miar� rozwoju produkcji przemys�owej nieustannie wzrasta�o zapotrzebowanie na rudy metali, paliwa kopalne i inne surowce mineralne niezb�dne dla metalurgii, produkcji wyrob�w chemicznych, szklarskich, ceramicznych, ogniotrwa�ych oraz przemys�u materia��w budowlanych. Surowce mineralne sta�y si� r�wnie� niezb�dne dla rozwoju rolnictwa (nawozy mineralne). Coraz powszechniejsze wykorzystywanie surowc�w mineralnych wp�ywa�o na wzrost ich wydobycia oraz doskonalenie metod pozyskiwania i przetwarzania kopalin. Procesy te zachodz� z ca�� intensywno�ci� r�wnie� w dobie obecnej.
Niekt�re bogactwa mineralne zyska�y miano surowc�w "strategicznych". S� to surowce niezb�dne do zapewnienia bezpiecze�stwa narod�w. Oczywi�cie surowce zaliczane do tej grupy zmienia�y si� na przestrzeni dziej�w w zale�no�ci od post�p�w nauki i techniki. I tak
10
dzisiaj wydobycie rud �elaza nie jest ju� tak wa�ne jak sto lat temu, podobnie jak pozyskiwanie niekt�rych metali niezb�dnych do produkcji wysokogatunkowej stali, kt�re mia�o ogromne znaczenie przed pi��dziesi�cioma laty. Obecnie za surowce strategiczne uwa�a si� mineralne substancje radioaktywne, rudy metali lekkich (m.in. dla przemys�u lotniczego i kosmicznego), rop� naftow� oraz niekt�re inne minera�y cenione na r�wni z diamentami.
Odwieczny zwi�zek cz�owieka z kamiennym tworzywem przejawia si� nie tylko w praktycznym zastosowaniu ska� i minera��w w wielu ga��ziach przemys�u. Ludzi zawsze fascynowa�o niepospolite pi�kno niekt�rych minera��w. Cz�owiek zwr�ci� uwag� na harmoni� postaci kryszta��w, kt�rych pochodzenia nie potrafi� wyja�ni�, nic zatem dziwnego, �e cz�sto przypisywa� im magiczn� moc. Ju� w epoce kamiennej ludzie zainteresowali si� z�otem, kt�re z �atwo�ci� dawa�o si� wytapia� i odlewa�. To w�a�nie ze z�ota sporz�dzone zosta�y pierwsze ozdoby bi�uteryjne. W epoce br�zu w tym samym celu wydobywano mied� i srebro. Od najdawniejszych czas�w klejnoty, ozdoby i figurki kultowe wytwarzano r�wnie� z mniej "szlachetnych" materia��w, takich jak mied� i br�z, lub ze ska� o niezwyk�ych barwach i kszta�tach. Wspania�� z�ot� bi�uteri� i inne wyroby ze z�ota sprzed kilku tysi�cy lat odnajdywano przede wszystkim w rejonach, gdzie z�oto wyst�powa�o w obfito�ci, jak cho�by w Peru i Meksyku.
Pocz�tki wydobycia i zastosowania kamieni szlachetnych si�gaj� czas�w prehistorycznych, ale nie spos�b dzi� dociec, kt�ry lud zapocz�tkowa� ich obr�bk�. Najstarsze przekazy na ten temat dotar�y z Indii oraz kraj�w po�o�onych we wschodniej cz�ci basenu Morza �r�dziemnego, gdzie znajdowa�y si� poka�ne z�o�a kamieni szlachetnych. R�wnie dawno rozpoznano z�o�a w Sri Lance (rubiny, szafiry), na wyspie Zebirget (St. John) na Morzu Czerwonym (szlachetne oliwiny -chryzolity) oraz w po�udniowo-wschodnim Egipcie (szmaragdy). Grawerowane kamienie szlachetne, z kt�rych wykonywano t�oki piecz�tne w Babilonie i Asyrii, pochodz� z czwartego tysi�clecia p.n .e.
Umiej�tno�� obr�bki kamieni szlachetnych przyw�drowa�a ze Wschodu do Grecji, gdzie narodzi�a si� sztuka rze�bienia i grawerowania klejnot�w - gliptyka. Rozwin�li j� Rzymianie, kt�rzy przej�li metody pracy od Grek�w, a nast�pnie wzbogacali sw� wiedz�, czerpi�c wiadomo�ci o kamieniach szlachetnych od lud�w zamieszkuj�cych Azj� i Afryk� P�nocn�. Najstarsze rzymskie gemmy (kamienie szlachetne ci�te w formie wkl�s�ej - intaglia, lub wypuk�ej - kamee), znalezione w Etrurii (Toskania), wykazuj� wyra�ne wp�ywy egipskie. Rzymscy szlifierze kamieni, przewa�nie greckiego pochodzenia, za�o�yli wiele warsztat�w, przede wszystkim na po�udniu Italii. Wiele szczeg��w na temat wyst�powania z�� kamieni szlachetnych i opis�w budowy kryszta��w zawiera po�wi�cona historii naturalnej praca Pliniusza Starszego (zm. w 79 r. n.e.). Pliniusz wspomina tak�e o szmaragdowych soczewkach, kt�rych u�ywa� cesarz Neron (37-68 n.e.). Wzmiank� t� uzna� mo�na za pierwszy przekaz na temat technicznego zastosowania szlachetnego minera�u.
11
Po upadku cesarstwa rzymskiego tradycje sztuki gliptycznej kontynuowano przede wszystkim w Bizancjum.
W okresie wczesnego �redniowiecza, zw�aszcza w Europie, grupa posiadaczy drogocennych kamieni ogranicza�a si� w zasadzie do mo�now�adc�w oraz dostojnik�w ko�cielnych. Po rozpadzie cesarstwa rzymskiego sztuka obr�bki kamieni wyra�nie podupad�a. W znacznej mierze przyczyni�o si� do tego upowszechnienie �wiatopogl�du przyjmuj�cego zupe�nie inn� hierarchi� warto�ci. Wczesne chrze�cija�stwo przenosi�o punkt ci�ko�ci z afirmacji �ycia doczesnego na �ycie wieczne. Strojenie si� w klejnoty, ca�kiem naturalne w czasach prehistorycznych i rozpowszechnione zw�aszcza w �wiecie staro�ytnym, zacz�to teraz uwa�a� za grzeszny zbytek. Zaniechano w�wczas eksploatacji wielu z�� kamieni szlachetnych. W zapomnienie posz�y stosowane niegdy� powszechnie na terenach Europy Zachodniej i �rodkowej metody obr�bki kamieni szlachetnych.
W okresie gotyku dominowa�y bardzo proste sposoby obr�bki przezroczystych i prze�wiecaj�cych kamieni szlachetnych, kt�rych prawie nigdy nie u�ywano w stanie surowym. Szlifierze starali si� usun�� najbardziej ra��ce niedoskona�o�ci kamieni, a nast�pnie nadawali im powierzchniowy poler. Przez d�ugi czas metody obr�bki by�y raczej ma�o skomplikowane nie tylko ze wzgl�du na ubogie �rodki techniczne, ale r�wnie� dlatego, �e starano si� zachowa� jak najwi�ksz� mas� drogocennych kamieni.
Rozkwit sztuki, kt�ry ogarn�� ca�� Europ� w XII-XIV stuleciu, wyzwoli� ponowne zainteresowanie kamieniami szlachetnymi i ozdobnymi. Pierwsze symptomy tego zjawiska pojawi�y si� we Francji, a z czasem tak�e w innych krajach kontynentu. Wyra�nie o�ywi� si� te� handel kamieniami szlachetnymi. Na znaczeniu zyska�y du�e miasta le��ce na szlakach wiod�cych z zasobnych z�� wschodnich do Europy. Do najwa�niejszych o�rodk�w tego handlu nale�a�y w�wczas Bagdad i Kair. Niemal pe�n� list� najcenniejszych kamieni oferowanych w�wczas na rynkach Bliskiego Wschodu zawar� w pochodz�cym z XIII wieku traktacie o kamieniach szlachetnych arabski kupiec Ahmed ben Jusuf al Teifassi.
W XIV stuleciu, zw�aszcza w okresie panowania Karola IV, wa�nym o�rodkiem europejskiej sztuki gliptycznej sta�a si� Praga. Na obszarze Czech prowadzono w�wczas intensywne poszukiwania kamieni szlachetnych, kt�re obrabiano w licznych miejscowych warsztatach rzemie�lniczych. Szczytowy okres rozwoju artystycznej obr�bki kamieni szlachetnych przypad� na prze�om XVI i XVII wieku, kiedy to Praga sta�a si� siedzib� Rudolfa II, g�owy �wi�tego cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego. Ze wszystkich stron �wiata przywo�ono do Pragi drogocenne kamienie, a na dworze Rudolfa II gromadzili si� s�awni arty�ci i uczeni. Nic zatem dziwnego, �e wiele wa�nych informacji o kamieniach szlachetnych i metodach ich obr�bki odnale�� mo�na w s�ynnej
12
ksi�dze Gemmarum et lapidum historia (Historia kamieni drogocennych i pospolitych), opublikowanej w Pradze w 1609 roku.
Jej autorem by� Anselmus Boetius de Boot, z pochodzenia Holender, osobisty lekarz cesarza Rudolfa II, a zarazem wszechstronny uczony i znakomity znawca kamieni szlachetnych.
W drugiej po�owie XVII wieku do sztuki wkracza barok, stopniowo obejmuj�c wszystkie dziedziny �ycia. Powstaj� w�wczas monumentalne budowle, kt�re maj� podkre�la� pot�g� mo�now�adc�w i Ko�cio�a. Zmieniaj� si� upodobania i ro�nie zami�owanie do luksusu. Pogo� za mod� i poszukiwanie wci�� nowych wzor�w sprawi�o, �e do wyrobu bi�uterii opr�cz kamieni naturalnych zacz�to powszechnie u�ywa� imitacji szklanych.
W drugiej po�owie XVIII wieku pod wp�ywem nowego pr�du filozoficznego, racjonalizmu, a tak�e rozwoju nauki i technologii, zmieni� si� stosunek cz�owieka do kamieni drogocennych. Powsta�a nowa warstwa spo�eczna, otaczaj�ca si� klejnotami i innymi cennymi przedmiotami, nie tylko z racji ich zdobniczych funkcji, ale tak�e w celu podkre�lenia w�asnego statusu finansowego. Na nowo rozkwit�a rzemie�lnicza obr�bka kamieni szlachetnych, szczeg�lnie w drugiej
13
po�owie XIX wieku. Obroty finansowe zwi�zane z pozyskiwaniem kamieni szlachetnych rozwijaj� si� na ogromn� skale. Wzmo�ony popyt na kamienie szlachetne przyczyni� si� do zintensyfikowania poszukiwa� nowych z�� oraz odkrycia nie znanych wcze�niej kamieni ozdobnych.
Na prze�omie XIX i XX wieku o popularno�ci kamieni ozdobnych w znacznym stopniu zaczyna decydowa� moda. Poszukiwano przede wszystkim atrakcyjnych kamieni naturalnych, p�ac�c za nie wysokie ceny. Pierwsze sukcesy w produkcji syntetycznych kamieni szlachetnych spowodowa�y jednak czasowe zachwianie pozycji rynkowej prawdziwych kamieni. Sztuczn� bi�uteri� szczeg�lnie ch�tnie noszono w latach dwudziestych. Nie trwa�o to d�ugo i ju� wkr�tce kamienie naturalne odzyska�y sw� popularno��, a ich ceny zn�w wzros�y.
Mineralogia jest nauk�, kt�ra zajmuje si� badaniem minera��w. Jej zadaniem jest nie tylko opis cech zewn�trznych oraz w�a�ciwo�ci substancji mineralnych, ale tak�e wyja�nienie ich genezy i przemian.
Minera� jest homogeniczn�, najcz�ciej nieorganiczn� substancj� naturaln� o ustalonym sk�adzie chemicznym, kt�ra wyst�puje w skorupie ziemskiej zazwyczaj w stanie sta�ym, znacznie rzadziej w ciek�ym. Podkre�lenie naturalnego charakteru proces�w powstawania minera��w wyklucza z zakresu tak pojmowanej definicji produkty syntezy laboratoryjnej, jak np. kryszta�y syntetyczne, w tym tak�e syntetyczne kamienie szlachetne lub fazy krystaliczne powstaj�ce podczas proces�w metalurgicznych. Cecha homogeniczno�ci oznacza, �e poszczeg�lne cz�ci minera�u maj� te same w�a�ciwo�ci fizyczne i chemiczne. Tym r�ni� si� minera�y od ska�, kt�re te� s� wprawdzie nieorganicznymi substancjami naturalnymi, ale sk�adaj� si� z rozmaitych
14
minera��w. Ponadto ska�y tworz� wielkie, zwarte partie skorupy ziemskiej (np. granity, bazalty, gnejsy).
Niekt�re ska�y, np. wapienie, marmury lub kwarcyty, sk�adaj� si� wy��cznie z jednego minera�u [ska�y monomineralne], ale nie zaliczamy ich do minera��w, poniewa� nie spe�niaj� one warunku homogeniczno�ci i tworz� z regu�y ca�e serie warstw. Nauka zajmuj�ca si� badaniem ska� okre�lana jest mianem petrografii (petrologii).
Mineralogia og�lna zajmuje si� badaniami w�asno�ci fizycznych i chemicznych minera��w oraz wyja�nianiem warunk�w ich powstawania [mineralogia genetyczna]. Mineralogia szczeg�owa [systematyczna] zajmuje si� opisem cech poszczeg�lnych minera��w i ich odmian, kt�re zaliczane s� do okre�lonych grup [gromad] na podstawie przyj�tych kryteri�w klasyfikacyjnych uwzgl�dniaj�cych najcz�ciej przes�anki chemiczne oraz krystalostrukturalne.
Zar�wno mineralogia, jak i petrografia zwi�zane s� �ci�le z naukami geologicznymi.
W okre�lonych warunkach wi�kszo�� minera��w samorzutnie przybiera posta� prawid�owych bry� ograniczonych g�adkimi �cianami, zwanych kryszta�ami. Bli�sze obserwacje wskazuj�, �e kryszta�y tych samych minera��w maj� niemal zawsze t� sam� posta�. Mo�na zatem sformu�owa� wniosek, �e posta� kryszta�u nie jest kwesti� przypadku, lecz wynikiem dzia�ania �ci�le okre�lonych praw. O prawid�owo�ci budowy decyduje regularne rozmieszczenie najmniejszych nawet
15
wewn�trzna cnaraKieryzuje si� zatem uporz�dkowan� sieci� przestrzenn�, okre�laj�c� zarazem w�asno�ci fizyczne i chemiczne substancji krystalicznych.
Chocia� niekt�re minera�y przybieraj� podczas krystalizacji w�a�ciw� sobie posta�, to ich pokr�j zewn�trzny bywa zr�nicowany. Wszystkie jednak maj� t� sam� symetri�, powtarzaln� w najmniejszych nawet cz�stkach kryszta�u. Zewn�trzna, symetryczna posta� kryszta�u jest wi�c nast�pstwem jego uporz�dkowanej budowy wewn�trznej, kt�ra charakteryzuje si� periodycznym rozmieszczeniem poszczeg�lnych element�w, co decyduje o homogeniczno�ci minera�u. Elementy symetrii wyst�puj�ce w kryszta�ach pozwalaj� na wyr�nienie siedmiu du�ych grup, zwanych uk�adami krystalograficznymi. S� to uk�ady: tr�jsko�ny, jednosko�ny, rombowy, tetragonalny, trygonalny, heksagonalny i regularny.
Wyst�puj�ce w przyrodzie kryszta�y nie zawsze s� doskonale wykszta�cone, na przyk�ad cz�sto spotyka si� deformacje wzrostu kryszta�u. Zawsze jednak sta�� warto�� maj� k�ty mi�dzy p�aszczyznami analogicznych �cian kryszta�u. W�a�nie owe k�ty s� podstawowym kryterium w diagnostycznych badaniach krystalograficznych. Powierzchnie du�ych kryszta��w s� zazwyczaj pr��kowane [zbru�d�one] i mog� by� chropowate oraz matowe. Zniekszta�cenia niekt�rych �cian kryszta��w, pojawiaj�ce si� w czasie ich wzrostu lub pod wp�ywem proces�w wietrzenia, stanowi� cech� charakterystyczn� wielu minera��w i s� pomocne przy ich identyfikacji.
Tempo wzrostu kryszta��w jest jednym z najwa�niejszych czynnik�w decyduj�cych o doskona�o�ci wykszta�cenia �cian kryszta�u. Generalnie rzecz bior�c, im wolniej nast�puje wzrost, tym bardziej perfekcyjna jest posta� kryszta�u. Szybka krystalizacja prowadzi zazwyczaj do powstawania kryszta��w szkieletowych o s�abo wykszta�conych �cianach. Kryszta�y minera��w o prostszym sk�adzie chemicznym oraz bez obcych domieszek s� zwykle lepiej wykszta�cone i maj� mniejsz� liczb� �cian.
16
Zasadniczy wp�yw na form� wykszta�cenia postaci kryszta��w maj� warunki fizyczne, w kt�rych nast�puje ich wzrost. Szczeg�ln� rol� odgrywa tutaj temperatura i ci�nienie, a tak�e swoiste cechy otaczaj�cej materii skalnej. Kryszta�y powstaj�ce w sprzyjaj�cych warunkach �rodowiskowych, umo�liwiaj�cych ich �atwy wzrost i rozprzestrzenienie, maj� zazwyczaj prawid�owe formy i doskonale wykszta�cone �ciany. Dobrze rozwini�te kryszta�y powstaj� r�wnie� w pr�niach i szczelinach skalnych, gdzie wytr�caj� si� z kr���cych roztwor�w wodnych lub gazowych. Je�eli rosn�ce kryszta�y przylegaj� do powierzchni ska�y, najcz�ciej nie mog� tworzy� prawid�owo wykszta�conych �cian; ich dalszy rozw�j mo�e odbywa� si� jedynie w kierunku wolnej przestrzeni. S� to tzw. zrosty kryszta��w.
R�ne charakterystyczne postacie kryszta��w kalcytu: a) romboedr, b) skalenoedr, c) s�up
17
Skupienia niemal r�wnolegle u�o�onych kryszta��w, wyrastaj�cych ze wsp�lnej podstawy, nosz� nazw� druzy [szczotki krystalicznej]. Skupienia kryszta��w rozwijaj�ce si� w owalnej wn�ce tworz� tak zwane geody, wyst�puj�ce g��wnie w pr�niach spotykanych w niekt�rych ska�ach magmowych, a przede wszystkim w melafirach, fonolitach i bazaltach. Kryszta�y tworz�ce druzy i geody u�o�one s� zazwyczaj w mniej lub bardziej regularny spos�b. Bez�adnie rozmieszczone zbiorowiska ciasno zro�ni�tych, wzajemnie przenikaj�cych si� kryszta��w nosz� nazw� skupie� ziarnistych. Sk�adaj� si� one z ogromnej liczby male�kich kryszta�k�w bez wyra�nych zarys�w �cian i ograniczonych zazwyczaj przypadkowymi powierzchniami. S� one okre�lane niekiedy mianem agregat�w krystalicznych. Skupienia minera��w krystalicznych,
Struktura kryszta��w: a) grafitu, b) diamentu
Osie symetrii w poszczeg�lnych uk�adach krystalograficznych: a) uk�ad regularny, b) tetragonalny, c) rombowy, d) jednosko�ny, e) tr�jsko�ny, f) heksagonalny lub trygonalny (romboedryczny)
18
Struktura heksagonalna p�atk�w �niegu
Asymetryczny kryszta� kwarcu
zbudowane z niezwykle drobnych ziarn rozpoznawalnych jedynie pod mikroskopem, nosz� nazw� skupie� zbitych.
Znacznie rzadziej spotykane s� w przyrodzie minera�y nie wykazuj�ce budowy krystalicznej. Okre�lane s� one mianem minera��w amorficznych [bezpostaciowych] i zaliczane s� zazwyczaj do substancji mineralnych.
Wzrostem pojedynczych osobnik�w kryszta��w rz�dz� okre�lone prawa. Cz�sto mo�na je odnie�� r�wnie� do ca�ych grup kryszta��w. Tworz� one w�wczaspmwidlowe zrosty bli�niacze (podw�jne, potr�jne itd.). Inn� interesuj�c� form� wyst�powania minera��w s�pseudomorfozy, zwane niekiedy kryszta�ami fa�szywymi. Mimo zewn�trznego podobie�stwa, struktura wewn�trzna tych minera��w nie odpowiada postaciom ograniczaj�cym te kryszta�y. Ich geneza mo�e by� r�na, ale zawsze jest rezultatem zmiany sk�adu pierwotnej materii kryszta�u i zast�pienia jej inn� substancj�.
Budowa wewn�trzna minera��w decyduje nie tylko o postaci zewn�trznej, ale tak�e okre�la ich cechy fizyczne. St�d te� istniej� pewne wyra�ne zale�no�ci mi�dzy postaci� kryszta��w a ich w�asno�ciami fizycznymi. Niekt�re cechy fizyczne, jak na przyk�ad twardo��, �upliwo�� lub w�asno�ci optyczne, wykazuj� zale�no�ci wektorowe i s� odmienne w r�nych kierunkach. Natomiast inne w�asno�ci fizyczne, takie jak g�sto�� czy te� promieniotw�rczo��, nie s� uzale�nione kierunkowo. Poni�ej opisano g��wne w�asno�ci fizyczne minera��w, zwracaj�c szczeg�ln� uwag� na te, kt�rych okre�lenie nie wymaga zastosowania specjalistycznej aparatury.
19
G�sto�� [masa w�a�ciwa, ci�ar w�a�ciwy] okre�lana jest stosunkiem masy do obj�to�ci. G�sto�� wzgl�dna wskazuje, ile razy badana substancja mineralna jest ci�sza od wody o tej samej obj�to�ci w temperaturze 4�C. Wi�ksza zawarto�� pierwiastk�w ci�kich (np. o�owiu, rt�ci, srebra i in.) w minera�ach powoduje zwi�kszenie ich masy, wi�ksza za� zawarto�� wody w minera�ach sprawia, �e s� one l�ejsze. Minera�y o stabilnym sk�adzie chemicznym charakteryzuj� si� sta�� mas�. G�sto�� minera��w oznacza si� rozmaitymi metodami, m.in. za pomoc� wagi hydrostatycznej lub te� przy wykorzystaniu do pomiar�w tzw. cieczy ci�kich.
Wa�n� cech� minera��w jest twardo��, czyli stopie� ich odporno�ci na uszkodzenia mechaniczne przy pr�bie zarysowania powierzchni danego minera�u. Twardo�� poszczeg�lnych minera��w okre�la si� zazwyczaj za pomoc� skali twardo�ci Mohsa, kt�ra sk�ada si� z dziesi�ciu wska�nikowych minera��w, uporz�dkowanych wed�ug wzrastaj�cej skali twardo�ci: 1 - talk, 2 - gips, 3 - kalcyt, 4 - fluoryt, 5 - apatyt, 6 - ortoklaz, 7 - kwarc, 8 - topaz, 9 - korund, 10 - diament. Skala Mohsa ma wy��cznie charakter wzgl�dny i nie pozwala stwierdzi�, ile razy kolejne umieszczone na niej minera�y (od 1 do 10) s� twardsze od talku (kt�ry jako najbardziej mi�kki ma stopie� 1). Do dok�adnego okre�lania twardo�ci bezwzgl�dnej s�u�� specjalne przyrz�dy zwane sklerometrami.
�upliwo�� jest cech� �ci�le zwi�zan� z twardo�ci�. Jest to zdolno�� minera�u do p�kania i oddzielania si� pod wp�ywem zewn�trznego nacisku lub uderzenia wzd�u� okre�lonych p�aszczyzn (tzw. p�aszczyzn �upliwo�ci) uzale�nionych od jego budowy krystalicznej. Podatno�� i charakter �upliwo�ci jest wa�n� cech� diagnostyczn�. �upliwo�ci nie nale�y myli� ze sk�onno�ci� do oddzielno�ci, kt�ra nie wykazuje zwi�zku z kierunkami p�aszczyzn sieciowych kryszta��w. Minera�y, kt�re nie wykazuj� �upliwo�ci, rozpadaj� si� pod wp�ywem nacisku wzd�u� nier�wnych i przypadkowych powierzchni okre�lanych mianem prze�amu. Prze�amy charakteryzuj� si� pewnymi swoistymi cechami, co pozwala je okre�la� opisowo jako np. prze�am muszlowy, haczykowaty, ziarnisty itd.
Szczeg�lnie wa�n� grup� cech fizycznych u�atwiaj�cych rozpoznawanie minera��w stanowi� ich w�asno�ci optyczne. Niekt�re z tych w�asno�ci mo�na bada� okiem nieuzbrojonym, do oznaczania innych stosuje si� specjalne przyrz�dy. �wiat�o padaj�ce na powierzchni� danego minera�u
20
tylko cz�ciowo przenika do jego wn�trza, niekt�re bowiem promienie �wietlne odbijaj� si� lub za�amuj�. Im wi�cej promieni przechodzi przez minera�, tym bardziej jest on przezroczysty. W zale�no�ci od stopnia przepuszczalno�ci �wiat�a wyr�nia si� minera�y: przezroczyste, p�prze�roczyste [prze�wiecaj�ce], nieprzezroczyste.
Barwa minera�u mo�e by� okre�lona jako wra�enie wzrokowe wywo�ane rodzajem padaj�cego �wiat�a lub te� zdolno�ci� poch�aniania [absorpcji] cz�ci promieni �wietlnych przechodz�cych przez minera�. Barwa postrzegana przez ludzkie oko jest albo barw� w�asn� minera�u uwarunkowan� jego podstawowym sk�adem chemicznym, albo te� efektem domieszek barwi�cych substancji czy te� mechanicznych wtr�ce� obcego pigmentu. Niekiedy zabarwienie mo�e by� spowodowane defektem sieci krystalicznej, wywo�anym np. napromieniowaniem. Szczeg�lny charakter maj� tak zwane barwy metaliczne, pojawiaj� si� bowiem jako rezultat metalicznego odblasku na powierzchni niekt�rych minera��w nieprzezroczystych. Zabarwienie [tzw. barwy nalecia�e] pojawia� si� mo�e r�wnie� na skutek interferencji promieni �wietlnych wzd�u� cieniutkich warstewek powsta�ych podczas utleniania minera�u, wnikania wody lub innych zmian chemicznych.
Po�ysk minera��w jest zjawiskiem wywo�anym odbiciem promieni �wietlnych od ich powierzchni. Zale�y on od wielu czynnik�w, przede wszystkim od zdolno�ci absorpcji �wiat�a przez minera�.
R�ne zrosty bli�niacze kryszta��w: a) gipsu, b) ortoklazu (tzw. bli�niak karlsbadzki), c) aragonitu
21
Przyk�ady kierunk�w �upliwo�ci
w r�nych minera�ach: a) galeny (uk�ad
regularny), b) kalcytu (uk�ad trygonalny),
c) miki wykazuj�cej tylko �upliwo�� jednokierunkow�
Po�ysk minera��w okre�la si� w zale�no�ci od jego charakteru i intensywno�ci, przy czym wyr�nia si� nast�puj�ce rodzaje: diamentowy, metaliczny, szklisty, t�usty, jedwabisty, matowy itd.
Rysa, kolejna sta�a cecha rozpoznawcza ka�dego minera�u, jest, �ci�le m�wi�c, barw� sproszkowanego minera�u. Jej nazwa wywodzi si� od sposobu uzyskiwania proszku mineralnego - przez potarcie minera�u o tward� i szorstk� powierzchni�, np. nieszkliwionej p�ytki porcelanowej, lub, je�li minera� jest twardy, przez zarysowanie pilnikiem albo no�em. Rysa pozwala odr�ni� minera� barwny od zabarwionego.
Zjawiskiem wyst�puj�cym w niekt�rych minera�ach jest promieniotw�rczo�� naturalna. Mo�na j� stwierdzi� za pomoc� p�ytek lub film�w fotograficznych. Do rejestrowania i pomiar�w promieniowania u�ywane s� rozmaite typy licznik�w scyntylacyjnych Geigera-Mullera.
W mineralogicznej praktyce diagnostycznej wykorzystuje si� r�wnie� zjawisko luminescencji. Niekt�re minera�y poddane na�wietlaniu promieniami ultrafioletowymi, promieniami X lub katodowymi emituj� charakterystyczne �wiat�o, umo�liwiaj�ce identyfikacj� okre�lonych minera��w. Zjawisko luminescencji, szczeg�lnie w �wietle ultrafioletowym, jest niezwykle efektowne i z tego powodu demonstrowane bywa na ekspozycjach w wielu muzeach mineralogicznych. R�wnie� wielu kolekcjoner�w specjalizuje si� w gromadzeniu minera��w luminescencyjnych.
22
Minera�y, podobnie jak pierwiastki chemiczne, r�ni� si� stopniem rozpowszechnienia w skorupie ziemskiej. Wiele minera��w (na przyk�ad kwarc) spotyka si� niemal wsz�dzie, inne wyst�puj� niezwykle rzadko. R�norodne s� tak�e sposoby powstawania minera��w w warunkach naturalnych. Ten sam minera� mo�e pojawia� si� w r�nych zespo�ach mineralnych (paragenezach), kt�re powstaj� wsp�lnie w takich samych warunkach i w okre�lonym �rodowisku geologicznym. Tak wi�c przy opisie warunk�w wyst�powania minera��w nale�y uwzgl�dnia� tak�e aspekt czysto geologiczny.
Minera�y powstaj� pod wp�ywem rozmaitych proces�w, kt�re dzieli si� zazwyczaj na trzy g��wne typy: procesy magmowe (wulkaniczne), procesy sedymentacyjne (g��wnie w �rodowisku wodnym) oraz procesy metamorficzne (metamorfizm).
Minera�y ska� magmowych powstaj� dzi�ki procesom, kt�re mo�na prze�ledzi� badaj�c produkty ich oddzia�ywania (ska�y magmowe) lub te� obserwuj�c aktywne wulkany. Magma to ruchliwa, gor�ca materia, kt�rej g��wnym sk�adnikiem jest stop krzemianowy z rozpuszczonymi w nim gazami i przegrzanymi roztworami wodnymi, zawieraj�cy liczne pierwiastki i zwi�zki chemiczne, m.in. siarki i metali. Powstaje ona w ogniskach magmowych, kt�re usytuowane s� w g��bokich partiach skorupy ziemskiej, przypuszczalnie na g��boko�ci ponad 6-10 km.
Pod wp�ywem ruch�w skorupy ziemskiej oraz innych proces�w zachodz�cych w ogniskach magmowych nast�puje wyci�ni�cie magmy, kt�ra przemieszcza si� w g�rne partie skorupy ziemskiej lub zastyga w postaci lawy na powierzchni Ziemi. Je�li wdzieraj�ca si� magma krzepnie poni�ej powierzchni Ziemi, powstaj� ska�y nazywane ska�ami plutonicznymi lub g��binowymi (intruzyjnymi). Ska�y tworz�ce si� z zastygaj�cej magmy, kt�ra wydosta�a si� na powierzchni� Ziemi, nosz�
23
nazw� ska� wylewnych lub wulkanicznych, (ekstruzyjnych). Wyr�nia si� tak�e ska�y zylowe, kt�re powstaj� w �cis�ym zwi�zku z intruzjami magmowymi.
G��binowe ska�y magmowe zastygaj� pod pokryw� starszych ska�. Charakteryzuj� si� struktur� ziarnist�, poniewa� krzepn� powoli, a tworz�ce je minera�y maj� dostatecznie du�o czasu na spokojn� krystalizacj�. W procesie powstawania minera��w ska� magmowych istotn� rol� odgrywaj� sk�adniki lotne, kt�rych ucieczka jest utrudniona. Wp�ywaj� one na przebieg krzepni�cia magmy i sprzyjaj� gromadzeniu si� pierwiastk�w rzadkich (wchodz�cych w sk�ad gor�cych roztwor�w wodnych lub gazowych), co prowadzi do powstawania �y� rudnych.
W powolnie zastygaj�cej magmie jako pierwsze krystalizuj� minera�y ciemne, charakteryzuj�ce si� wi�ksz� g�sto�ci� i wy�sz� temperatur� topnienia. Znajduj� si� w�r�d nich minera�y z grupy oliwinu, amfibole, skalenie wapniowe [plagioklazy] i ciemna mika. W nast�pnej kolejno�ci krystalizuj� sk�adniki jasne, takie jak skalenie sodowe, jasna mika i kwarc. Najbardziej rozpowszechnionymi g��binowymi ska�ami magmowymi s� granity zbudowane g��wnie ze skaleni sodowych, kwarcu i miki. Gabra zawieraj� przede wszystkim skalenie wapniowe i pirokseny, natomiast anortozyty zbudowane s� niemal wy��cznie ze skaleni wapniowych [plagioklaz�w]. Syenity s� w istocie granitami pozbawionymi niemal kwarcu. Dioryty s� zbli�one do granit�w, ale w ich sk�adzie przewa�aj� minera�y ciemne.
Ska�y wylewne (wulkaniczne) zastygaj� na powierzchni Ziemi, cz�sto w postaci lawy. Podczas erupcji magmy wi�kszo�� lotnych sk�adnik�w uchodzi w przestrze� i dzi�ki temu ska�y szybko krzepn�, za� ich struktura jest zazwyczaj drobnoziarnista lub szklista. Niekiedy trudno jest rozr�ni� poszczeg�lne sk�adniki mineralne. W ska�ach wylewnych cz�sto spotyka si� kuliste pustki pozosta�e po ulatniaj�cych si� gazach; owe pustki s� cz�ciowo lub ca�kowicie wype�nione r�nymi minera�ami. Zjawiskiem typowym na obszarach niedawnej aktywno�ci wulkanicznej s� gor�ce �r�d�a.
Najcz�ciej wyst�puj�cymi ska�ami wylewnymi s� bazalty. Powstawa�y one przewa�nie w okresie trzeciorz�du i charakteryzuj� si� ciemnym zabarwieniem, a ich sk�ad mineralny jest zbli�ony do gabra. Fonolity maj� z regu�y szare zabarwienie. Melafiry s� w zasadzie ska�ami bazaltowymi
24
wieku paleozoicznego i mezozoicznego [paleobazalty]. Do ska� wylewnych zaliczane s� tak�e szkliwa wulkaniczne, a przede wszystkim obsydiany.
Ska�y �y�owe tworz� si� w szczelinach starszych formacji skalnych i nie osi�gaj� z regu�y du�ej mi��szo�ci. Mog� mie� struktur� zar�wno grubo-, jak drobnoziarnist�. W obr�bie mikroziarnistej masy pojawiaj� si� cz�sto tzw. fenokryszta�y porfirowe [prakryszta�y]. Kryszta�y te tworz� si� przed zastygni�ciem pozosta�ej masy magmy i w zwi�zku z tym s� doskonale wykszta�cone. Ska�y
25
zawieraj�ce tego typu fenokryszta�y nosz� nazw� porfir�w. Do typowych ska� �y�owych zaliczane s� r�wnie� pegmatyty. S� to z regu�y gruboziarniste ska�y typu granitu, kt�re powstaj� w ko�cowym stadium krystalizacji magmy zasobnej w sk�adniki lotne. Pegmatyty obfituj� w liczne pierwiastki rzadkie, kt�re sprzyjaj� mineralizacji kruszcowej oraz krystalizacji cennych kamieni szlachetnych. Nic wi�c dziwnego, �e pegmatyty uznawane s� przez zbieraczy minera��w za szczeg�lnie interesuj�ce formacje skalne.
W trakcie r�norodnych proces�w pomagmowych, zachodz�cych po zastygni�ciu magmy, pojawiaj� si� warunki sprzyjaj�ce powstawaniu bogatych z�� mineralnych. �y�y rudono�ne tworz� si� podczas ozi�biania si� gor�cych roztwor�w wodnych [hydrotermalnych] przesyconych gazami i zawieraj�cych substancje mineralizuj�ce. Procesy te, zachodz�ce w przedziale temperatur 20CMK)00C, prowadz� do wype�nienia szczelin i pustek skalnych w g�rnej strefie skorupy ziemskiej. W�r�d pierwiastk�w tworz�cych nagromadzenia w �y�ach rudnych wyst�puj� najcz�ciej: z�oto, srebro, nikiel, kobalt, bizmut, o��w, cynk, mied�, �elazo, arsen, antymon i rt��. �y�y rudne maj� zazwyczaj formy cia� p�askich, ale mog� tak�e tworzy� struktury wyd�u�one lub nieregularne. Najpospolitszym typem z�� �y�owych s� rudy siarczkowe, tzn. �y�y bogate w kruszce siarczkowe. Z�o�a �y�owe zwi�zane s� g��wnie z intruzjami ska� magmowych, a przede wszystkim granit�w.
Pierwotne z�o�a kasyterytu [g��wnego minera�u cyny] wyst�puj� w postaci typowych �y� kruszcowych lub te� niekiedy spotykane s� w pegmatytach. Zwi�zane s� one g��wnie z grejzenami, ska�ami z�o�onymi niemal wy��cznie z kwarcu i �yszczyk�w, kt�re powstaj� w stosunkowo wysokich temperaturach rz�du 500-600�C [stadium pneumamatolityczne dyferencjacji magmy].
Pod wp�ywem oddzia�ywania czynnik�w atmosferycznych, wody oraz organizm�w �ywych procesom wietrzenia i erozji ulegaj� ska�y znajduj�ce si� na powierzchni Ziemi. Rozpadaj�ce si� ska�y w postaci drobnych ziarn lub wi�kszych okruch�w s� wymywane i przenoszone przez wod�, a nast�pnie tworz� wt�rne nagromadzenia w rejonach niekiedy bardzo odleg�ych od pierwotnego miejsca ich wyst�powania. Tak powstaj� okruchowe ska�y osadowe. Ogromn� rol� w powstawaniu sedyment�w odgrywaj� organizmy �ywe, zar�wno ro�linne, jak i zwierz�ce [osady organogeniczne].
26
Wiele gatunk�w fauny morskiej ma cz�ci szkieletowe zbudowane z w�glanu wapnia lub Krzemionki. Po �mierci organizm�w ich szcz�tki szkieletowe gromadz� si� na dnie morskim, tworz�c nast�pnie pot�ne serie osad�w, np. ska� wapiennych. Do cz�sto wyst�puj�cych okruchowych ska� osadowych nale�� m.in. piaskowce z�o�one z ziarn mineralnych lub okruch�w innych ska� scementowanych spoiwem. Ska�y ilaste zbudowane s� z najdrobniejszej frakcji ziarn mineralnych.
Ska�y metamorficzne [przeobra�one] mog� powstawa� w wyniku r�norodnych proces�w. Wszystkie ska�y podlegaj� nieustannym przemianom, ale mianem metamorfizmu okre�lane s� zjawiska zachodz�ce pod wp�ywem oddzia�ywania odpowiednio wysokich ci�nie� i temperatury. W zmieniaj�cych si� warunkach �rodowiskowych nast�puje przeobra�enie pierwotnych ska� i ich przekrystalizowanie prowadz�ce do powstawania nowych minera��w. Wi�kszo�� ska� zmetamorfizowanych charakteryzuje si� �upkowat� tekstur�. Do najbardziej rozpowszechnionych ska� metamorficznych zaliczane s� mln. gnejsy, fyllity oraz rozmaite typy �upk�w krystalicznych. W wyniku przeobra�enia pierwotnych ska� magmowych (o niskiej zawarto�ci krzemionki) powstaj� serpentynity i amfibolity.
Ska�y mog� ulega� metamorfizmowi tak�e pod wp�ywem wysokich temperatur spowodowanych erupcjami roztopionej lawy. Zachodz�ce w�wczas przeobra�enia ska� nosz� nazw� metamorfizmu kontaktowego [termicznego], a tworz�ce si� minera�y okre�lane s� jako minera�y kontaktowe. Szczeg�lnie podatne na przeobra�enia w strefach kontaktowych s� ska�y osadowe.
Minera�y tzw. paragenezy alpejskiej spotykane s� niekiedy w postaci druz [szczotek krystalicznych] wype�niaj�cych pustki i szczeliny skalne. �y�y typu alpejskiego, charakteryzuj�ce si� doskonale wykszta�conymi kryszta�ami r�nych minera��w, szczeg�lnie cz�sto wyst�puj� w rejonie Alp; st�d wywodzi si� ich nazwa. Gor�ce roztwory wodne o temperaturze poni�ej 400�C migruj�ce w�r�d ska� powoduj� powstawanie skupie� typowych zespo��w mineralnych na �cianach szczelin i innych pustek skalnych.
27
Rozdzia� 1 PIERWIASTKI RODZIME
Skr�ty:
Tw. - twardo��; G - g�sto�� (ci�ar w�a�ciwy); R. - rysa
Pierwiastki, poza kilkoma wyj�tkami, rzadko tworz� osobne minera�y. Spo�r�d 109 znanych pierwiastk�w chemicznych zaledwie 22 wyst�puje w postaci czystej, czyli rodzimej. W rzeczywisto�ci jest ich nieco wi�cej, poniewa� niekt�re pierwiastki tworz� r�ne minera�y, np. w�giel mo�e wyst�powa� zar�wno w postaci diamentu, jak i grafitu.
Pierwiastki zaliczane do grupy metali lekkich nie tworz� w�asnych minera��w ze wzgl�du na zdolno�� do szybkiego utleniania si� w warunkach naturalnych, co ogranicza mo�liwo�� ich zachowania si� w stanie rodzimym. Og�lnie mo�na powiedzie�, �e im wi�ksza sk�onno�� danego pierwiastka do wchodzenia w zwi�zki chemiczne, tym mniejsze prawdopodobie�stwo naturalnego wyst�powania w czystej postaci. Dlatego na przyk�ad �elazo rodzime spotyka si� w przyrodzie o wiele rzadziej ni� czyste z�oto, chocia� skorupa ziemska zawiera ponad 4% �elaza, z�ota za� tylko niespe�na kilka milionowych procent. Naturalnie stopy mi�dzymetaliczne (np. amalgamaty) ujmowane s� zazwyczaj w systematyce minera��w w grupie pierwiastk�w.
29
Regularny; Tw. 2,5-3; G. 8,4 do 8,9 g/cm3; miedzianoczerwona; po�ysk metaliczny; R. czerwonobrazowa
Mied� by�a prawdopodobnie pierwszym metalem u�ytkowanym przez cz�owieka. Przyczyni�o si� do tego zapewne du�e rozpowszechnienie z�� rud miedzi oraz stosunkowo �atwa obr�bka tego metalu. Staro�ytni Rzymianie nadali miedzi nazw� cuprum, wi���c j� z odkryciem w owym czasie z�� na Cyprze. Mied� wyst�puje przede wszystkim w r�nych z�o�ach rudnych, najcz�ciej w zwi�zkach z innymi pierwiastkami, chocia� niekiedy spotykana jest r�wnie� w stanie rodzimym. Zazwyczaj tworzy nieregularne, krzaczasto rozga��zione skupienia kryszta��w. Czysta mied�, podobnie jak wi�kszo�� minera��w zawieraj�cych ten metal, ma zazwyczaj wyra�nie zabarwion� powierzchni�. Jest to najcz�ciej b��kitny nalot azurytu lub ziele� malachitu. Mied� rodzima krystalizuje z roztwor�w hydrotermalnych lub te� w wyniku przemiany siarczk�w miedzi w powierzchniowych partiach kruszcowych �y� rudnych (zwanych stref� cementacji). G��wne z�o�a miedzi rodzimej wyst�puj� w USA (Michigan), Australii, Wielkiej Brytanii (Kornwalia) i w Rosji (Ural). [W Polsce niewielkie wyst�pienia miedzi rodzimej w postaci drobnych, krzaczastych skupie� kryszta��w pojawiaj� si� sporadycznie w Sudetach (m.in. Pog�rze Kaczawskie)].
30
Regularny; Tw. 2,5-3; G. 9,6 do 12 g/cm3; srebrzystobia�e, ��tawe na powierzchni z br�zowymi, wpadaj�cymi w czer� odcieniami; po�ysk silnie metaliczny; R. srebrzystobia�a
Srebro, podobnie jak mied�, wyst�puje nie tylko w zwi�zkach, ale r�wnie� jako czysty metal (srebro rodzime), wykorzystywany przez cz�owieka od najdawniejszych czas�w. Archeolodzy odnale�li srebrn� bi�uterie w grobowcach kr�l�w chaldejskich z czwartego tysi�clecia? p.n.e. Najstarsze europejskie kopalnie srebra, eksploatowane przez Fenicjan i Kartagi�czyk�w, odkryto na terenie dzisiejszej Hiszpanii. W p�niejszym okresie wa�nymi o�rodkami g�rnictwa srebra by�y Saksonia (Freiberg) i Czechy, gdzie wydobywano srebro od VII wieku. Po odkryciu Ameryki importowano srebro z Meksyku i Peru, co spowodowa�o za�amanie si� europejskiego przemys�u wydobywczego. Zdarza�o si�, �e srebro osi�ga�o tak� sam� warto�� jak z�oto, np. w Japonii z�oto i srebro ceniono na r�wni a� do XVII stulecia. Dlatego te� kraje zasobne w z�o�a srebra prze�ywa�y sw�j rozkwit w okresie intensywnej ich eksploatacji.
31
Srebro rodzime wyst�puje zazwyczaj w postaci spl�tanych nitek (drut�w) tworz�cych niekiedy k��bki. Cz�sto r�wnie� tworzy nieregularne p�ytki, blaszki, inkrustacje i skupienia, a tak�e zwarte bry�ki. Regularne kryszta�y s� rzadsze. Czyste srebro powstaje zazwyczaj w wyniku rozk�adu siarczkowych rud srebra, na przyk�ad galeny i argentytu, tworz�c wzbogacenia w strefie utleniania �y� kruszcowych. Najwa�niejsze znane dzi� z�o�a europejskie wyst�puj� w Norwegii (Kongsberg). Poza obszarem Europy najwi�ksze wyst�pienia srebra rodzimego znajduj� si� w Meksyku i Ameryce P�nocnej (Jezioro G�rne), na A�taju w Rosji (Ziemnogorsk). W niekt�rych z�o�ach, np. w okolicy Schneeberg w Niemczech oraz w Peru, znaleziono poka�ne bry�y rodzimego srebra o masie kilku ton. W Jachymovie (Czechy), gdzie jeszcze w XVI wieku wydobywano du�e ilo�ci srebra z bogatych powierzchniowych �y� rudnych, znaleziono nici srebra dochodz�ce do 30 cm d�ugo�ci. Podobne znaleziska stwierdzono w z�o�u Kongsberg (Norwegia). W z�o�ach saskich, przede wszystkim w s�ynnej kopalni Himmelsfurst w okolicy Freibergu, a tak�e w Schneeberg i innych z�o�ach, cz�sto spotykano naturalne p�ytki srebra o d�ugo�ci ponad 40 cm. �wie�o wydobyte srebro rodzime ma wspania��, srebrn� barw� i po�ysk, kt�re jednak szybko znikaj� w kontakcie z powietrzem; srebro w�wczas ciemnieje, pokrywaj�c si� warstw� siarczku srebra. Rodzime srebro jest metalem mi�kkim, dlatego wytwarza si� stopy srebra z innymi metalami, u�ywane do wyrobu monet i w jubilerstwie. R�ne zwi�zki srebra stosuje si� w medycynie i przemy�le fotograficznym.
Regularny; Tw. 2,5-3; G. 15,5 do 19,3 g/cm3; z�ocisto��te do bia�awego (w przypadku du�ych domieszek srebra); po�ysk metaliczny; R. z�ocisto��ta do srebrzystej
Z�oto jest metalem, kt�ry w historii odgrywa� zawsze ogromn� rol�. Przez ca�e wieki marzenia o z�ocie kojarzy�y si� z wizj� bogactwa i w�adzy. Dlatego te� alchemicy pr�bowali wytworzy� z�oto sztucznie, nie osi�gaj�c jednak w tej dziedzinie sukcesu. Badania archeologiczne wskazuj�, �e kruszec ten by� najprawdopodobniej pierwszym metalem poznanym przez cz�owieka, kt�ry poszukuj�c z�ota w�r�d �wir�w i piask�w rzecznych wzbogaca� stale sw� wiedz� praktyczn�, przydatn� w dalszych odkryciach. Najstarsze zachowane przedmioty ozdobne ze z�ota pochodz� z wczesnej epoki kamiennej. Warto�� z�ota musia�a by� zawsze wyj�tkowo wysoka, poniewa� u�ywano go do wyrobu monet ju� w VII wieku przed nasz� er�.
Z�oto wyst�puje w ska�ach zwykle w stanie tak wysokiego rozproszenia, �e nie mo�na go dostrzec go�ym okiem. Tworzy cienkie, mi�kkie blaszki, nitki, rzadziej ziarna oraz bry�ki, kt�re nale�� do prawdziwych rzadko�ci. Najpi�kniejsze p�atki z�ota rodzimego znaleziono w bloku skalnym w pobli�u Krepie w po�udniowych Czechach. Najwi�ksze bry�ki (samorodki) z�ota pochodz� ze z�� w Ameryce P�nocnej oraz ze stanu Wiktoria w Australii, gdzie w pobli�u Ballarat znaleziono w 1869 r. samorodek o masie 85 kg. Je�eli ju� samo z�oto jest rzadko�ci�, to tym wi�ksz� osobliwo�ci� musz� by� wyj�tkowe znaleziska doskonale wykszta�conych o�mio�ciennych lub
32
sze�ciennych kryszta��w. Z�oto nie utlenia si� i w normalnych warunkach nie wi��e si� z innymi pierwiastkami. Dlatego z�oto w przyrodzie spotykane jest zazwyczaj w czystej postaci i bardzo rzadko wyst�puje w stanie zwi�zanym. Z�oto rodzime wytr�ca si� najcz�ciej wprost z gor�cych roztwor�w wodnych lub powstaje w wyniku rozk�adu z�otono�nych siarczk�w, g��wnie pirytu, arsenopirytu i anty monitu, w kt�rych znajduje si� cz�sto jego �lady.
Blisko 50% �wiatowej produkcji z�ota pochodzi ze z�otono�nych zlepie�c�w formacji Witwatersrand w Afryce Po�udniowej. Inne wa�ne z�o�a znajduj� si� w Ameryce P�nocnej (np. Mother Lode w Kalifornii), Kanadzie, Australii oraz w Rosji (g��wnie Syberia). W Europie z�o�a z�ota wyst�puj� na terenie Francji, Rumunii i S�owacji. Z�oto wykorzystuje si� nie tylko do wyrobu bi�uterii, ale tak�e do bicia monet, w medycynie i w przemy�le szklarskim. Stopy z�ota znajduj� r�wnie� zastosowanie w technice (np. z��cza) i stomatologii.
Rodzimy stop z�ota i srebra, kt�ry wyst�puje w z�o�ach czystego z�ota, nosi nazw� elektrum. Okre�lenie to wywodzi si� od blado��tej barwy przypominaj�cej bursztyn (electrum - bursztyn).
Z�oto jest idealnie kowalne i rozci�gliwe. Mo�na je rozku� na tak cienki listek (0,00014 mm grubo�ci), �e stanie si� on prze�wiecaj�cy w barwach ��tozielonych. Z jednego grama z�ota uzyska� mo�na drut (ni�) o d�ugo�ci do 160 m. G�sto�ci� przewy�szaj� z�oto tylko metale z grupy platynowc�w. Poniewa� jednak z�oto jest bardzo mi�kkie, ��czy si� je zwykle z twardszymi metalami, jak mied�, srebro, platyna lub nikiel.
[W Polsce z�oto rodzime wyst�puje w ilo�ciach �ladowych na Dolnym �l�sku (m.in. Z�oty Stok, Z�otoryja, Lw�wek �l., Boles�awiec). Szczytowy okres g�rniczej eksploatacji dolno�l�skiego z�ota przypada� na XII-XIV wiek].
33
Regularny; Tw. 4-4,5; G. 14 do 19 g/cm3 (w stanie czystym 21); stalowosrebrna; po�ysk metaliczny; R. szara
Platyna jest jednym z najwa�niejszych i najbardziej warto�ciowych metali szlachetnych wyst�puj�cych w stanie naturalnym. Bywa�o jednak, �e platyn� ceniono ni�ej od srebra, z kt�rym na skutek podobie�stwa j� mylono. Platyna zosta�a odkryta dopiero w XVI wieku w okruchowych z�o�ach z�ota w aluwiach Rio Pinto (obecnie San Juan) w Kolumbii. Nie przyci�ga�a ona uwagi uczonych a� do 1748 r., kiedy to hiszpa�ski podr�nik Ulloa doni�s� o odkryciu "srebra", kt�re nie chce si� topi�.
Platyna wyst�puje najcz�ciej w postaci ziaren lub drobnych �usek w�r�d aluwi�w, do kt�rych zosta�a przetransportowana z zasadowych ska� magmowych (o ma�ej zawarto�ci krzemionki). Najwi�ksze �wiatowe z�o�a platyny znajduj� si� w rejonie Sudbury w Ontario (Kanada) oraz na Uralu. Mniejsze z�o�a wyst�puj� w Afryce Po�udniowej i w USA, a tak�e w basenie rzeki San Juan ko�o Bogoty (Kolumbia). G��wne zastosowanie znajduje w przemy�le chemicznym i do wyrobu bi�uterii. Zu�ycie platyny stale wzrasta. Badania wskazuj�, �e platyna jest g��wnym sk�adnikiem naturalnych stop�w mi�dzymetalicznych. Platyna i metale pokrewne, takie jak pallad, osm i iryd (tzw. platynowce), maj� wyj�tkow� g�sto�� i wykorzystywane s� przede wszystkim w technice elektronicznej, w metalurgii i w chemii.
Podobnie jak platyna rodzima, tak�e jej zwi�zki wyst�puj� w przyrodzie niezwykle rzadko. Pi�kne kryszta�y sperrylitu (arsenek platyny, PtAs2) znaleziono niedawno ko�o Norylska w p�nocnej Syberii.
34
Romboedryczny; Tw. 3; G. 5,7 g/cm3; cynkowobia�y z ciemnymi nalotami; R. szara
Arsen i jego zwi�zki znane s� od czas�w staro�ytnych jako trucizna. Arsen pozyskiwany by� najcz�ciej z r�nych minera��w, g��wnie z arsenopirytu. W postaci rodzimej wyst�puje stosunkowo rzadko. Najcz�ciej przybiera formy owalnych naskorupie� o g�adkiej lub niekiedy gruze�kowatej powierzchni. Tworzy na og� zwarte skupienia drobnoziarniste, znacznie rzadziej wyst�puje w postaci niewielkich kryszta��w o pokroju igie�kowym. �wie�o wydobyty ma barw� bia��, ale szybko pokrywa si� ciemnym nalotem. Cz�sto towarzyszy �y�om kruszcowym srebra lub kobaltu. G��wne z�o�a arsenu wyst�puj� we Freibergu (Saksonia, Niemcy), Wittichen (Schwarzwald, Niemcy), Jachymovie (Czechy) oraz w Japonii i Chile. Arsen, zw�aszcza pozyskiwany z rud siarczkowych, ma dzi� szerokie zastosowanie. U�ywany jest do wyrobu lek�w, barwnik�w i preparat�w pestycydowych, a tak�e do produkcji szk�a, impregnowania drewna itd.
Naturalny zwi�zek arsenu i antymonu nosi nazw� allemontytu (od miejsca odkrycia w Alpach Francuskich). Tworzy zwykle wypuk�e nerkowate skupienia i ma cynowobia�� barw�. Podobnie jak arsen wyst�puje w �y�ach rudnych, ale jest stosunkowo rzadkim minera�em i dlatego nie ma wi�kszego znaczenia praktycznego. Allemontyt zosta� odkryty w 1822 r. przez s�ynnego krystalografa francuskiego Rene Justa Hauy (1743-1822).
35
Heksagonalny lub romboedryczny; Tw. 1; G. 2,1-2,3 g/cm3; od �elazistoczarnego do stalowoszarego; po�ysk metaliczny; R. czarna
Grafit by� u�ywany niegdy� do zdobienia naczy� glinianych. W przesz�o�ci mylono go cz�sto z molibdenitem lub z o�owiem i rudami antymonu. W XVIII wieku s�dzono, �e grafit jest w�glem z niewielkimi domieszkami �elaza. Nazw� grafitu wywodzi si� z greckiego grdphein - pisa�, a wprowadzi� j� w 1789 r. niemiecki mineralog A. Werner (1749-1817). Szwedzki chemik J. Berzelius (1779-1848) odkry�, �e grafit jest, obok diamentu, jedn� z form allotropowych pierwiastka w�gla. Ogromne r�nice w�a�ciwo�ci grafitu i diamentu tkwi� w odmiennym u�o�eniu atom�w C. Grafit wyst�puje najcz�ciej w postaci blaszkowatych lub �uskowatych skupie�, niekiedy w zbitej formie ziemistej, i powstaje z przeobra�enia substancji w�glistych (grafityzacja). Z�o�a grafitu eksploatowane s� w USA (Adirondack), w Czeskim Lesie (Czechy i Bawaria w Niemczech) i Sri Lance. Pocz�tkowo grafitu u�ywano przede wszystkim do wyrobu o��wk�w, ale dzi� stosowany jest g��wnie do produkcji ognioodpornych tygli, wytopu stali oraz w technice nuklearnej (reaktory).
W rejonie jeziora �adoga (Rosja) wydobywa si� szungity - ska�y zawieraj�ce zbli�ony do grafitu zbity w�giel. Wykorzystuje si� je do wyrobu przedmiot�w dekoracyjnych.
36
Regularny; Tw. 10; G. 3,52 g/cm3; przezroczysty, ��ty, br�zowy, zielony, rzadziej niebieski lub czarny; po�ysk diamentowy
Diament jest jednym z najcenniejszych kamieni szlachetnych; dzi�ki wyj�tkowym w�a�ciwo�ciom fizycznym zajmuje w�r�d minera��w miejsce szczeg�lne. Odkrycie diament�w przypada na czasy staro�ytne. Wspomina o nich rzymski przyrodnik Pliniusz Starszy (23-79 n.e.), chocia� Rzymianie znali tylko diamenty o niewielkich rozmiarach. Wiele legend o odkryciach i losach starych diament�w pochodzi z dawnych Indii, mimo �e wi�kszo�� najs�ynniejszych, du�ych i warto�ciowych kamieni odkryto stosunkowo niedawno, bo na pocz�tku XVII wieku. Natura diamentu pozostawa�a jednak d�ugo tajemnic�. S�ynny angielski fizyk Izaak Newton (1643-1727) postawi� w 1675 r. hipotez�, �e diament jest palny. Wniosek ten uzasadni� on wyj�tkow� zdolno�ci� diamentu do za�amywania promieni �wietlnych. W 1694 r. dw�ch W�och�w - Averani i Targioni, przeprowadzi�o eksperyment przy u�yciu soczewek, kt�ry zako�czy� si� spaleniem diamentu. P�niej angielski chemik sir Humphry Davy (1778-1829) dowi�d�, �e diament rzeczy wi�cie jest w�glem.
Od najdawniejszych czas�w znajdowano diamenty w postaci ziaren i niewielkich o�mio�cian�w wyst�puj�cych w z�o�ach aluwialnych, do kt�rych zosta�y przetransportowane z ciemnych zasadowych ska� magmowych. Poszukiwania diament�w w ska�ach macierzystych rzadko kiedy ko�czy�y si� powodzeniem. W zasadzie znane s� tylko cztery takie z�o�a. Najstarszym z nich jest s�ynna kopalnia w rejonie Kimberley w Republice Po�udniowej Afryki, gdzie diamenty wyst�puj� w zwietrza�ych ska�ach ultrazasadowych (perydotytach) zwanych kimberlitami. Inne du�e pierwotne
37
z�o�a diamentu znajduj� si� w dolinie rzeki Wiluj na obszarze Jakucji (Rosja). W 1961 r. odkryto diamentono�ne kimberlity w Sierra Leone, a nieco p�niej w Indiach [i w Australii]. Najlepiej znane aluwialne z�o�a diament�w znajduj� si� w Zairze, Angoli, Tanzanii, Ghanie i na zachodnim wybrze�u Afryki (Gwinea, Wybrze�e Ko�ci S�oniowej, Liberia).
Najs�ynniejsze du�e diamenty pochodz� ze z�� w Indiach. Szczeg�lnie cenne kamienie wydobyte z tamtejszych kopal� stawa�y si� zwykle w�asno�ci� indyjskich ksi���t, rad��w i maharad��w. Przechowywano je w skarbcach i przekazywano z pokolenia na pokolenie. Niekt�re trafi�y do skarbc�w �wi�tynnych. Przez d�ugi czas nie by�y one znane w innych krajach, zw�aszcza europejskich, do kt�rych dotar�y znacznie p�niej g��wnie w postaci �up�w wojennych. Pierwsze wiadomo�ci o du�ych diamentach indyjskich dotar�y do Europy dzi�ki wysi�kom francuskiego poszukiwacza Jana Baptysty Taverniera, kt�remu w 1665 r. zlecono zbadanie s�ynnych indyjskich skarbc�w. Obecnie najlepiej znane z�o�a diament�w znajduj� si� w Republice Po�udniowej Afryki, chocia� przez d�ugi czas nie nale�a�y one do rejon�w najwi�kszego wydobycia. Tamtejsze pola diamentowe zosta�y odkryte dopiero w 1871 r. Od tego momentu w stosunkowo kr�tkim okresie, bo zaledwie do 1920 r., dostarczy�y one wi�cej diament�w ni� wszystkie kopalnie �wiata razem wzi�te, pocz�wszy od staro�ytno�ci. [Obecnie najwi�kszym producentem diament�w jest Australia].
Historia odkry� wielu diament�w jest niezwykle ciekawa, a losy poszukiwaczy i samych kamieni s� bardzo barwne, niekiedy wr�cz dramatyczne. Drogocenne diamenty przeznaczone do wyrob�w jubilerskich uzyskuj� z regu�y szlif brylantowy o du�ej liczbie �cianek. Niewielkim diamentom lub kamieniom ze skazami nadaje si� szlif rozetkowy. Ma�o kto zdaje sobie spraw�, �e tylko oko�o 23% wydobywanych diament�w nadaje si� na drogocenne klejnoty, podczas gdy reszt� zu�ywa w ca�o�ci przemys�. Diamenty stosowane obecnie w przemy�le s� r�wnie� wytwarzane syntetycznie.
38
Rombowy; Tw. 1,5-2; G. 2-2,1 g/cm3; ��ta do br�zowej; po�ysk od diamentowego do t�ustego; R. od bezbarwnej do ��tej
W przyrodzie wyst�puje wiele minera��w zawieraj�cych siark�. Wydobywane s� one wsz�dzie tam, gdzie tworz� du�e koncentracje z�o�owe. Czasami siarka wyst�puje tak�e w postaci rodzimej, kt�ra znana by�a cz�owiekowi najwcze�niej. W staro�ytno�ci przypisywano jej nadprzyrodzone moce ze wzgl�du na wulkaniczne pochodzenie i �atwo�� spalania. Od najdawniejszych czas�w Rzymianie znali siark� g��wnie ze z�� sycylijskich, eksploatowanych r�wnie� obecnie. Szybko znaleziono dla niej wiele zastosowa�, zw�aszcza w�wczas, gdy odkryto jej �atwopalno�� oraz zdolno�� utrzymywania intensywnego niebieskiego p�omienia, z kt�rego wydzielaj� si� ostre, gryz�ce opary dra�ni�ce oczy i gard�o. W XVII stuleciu wielu uczonych zastanawiaj�cych si� nad przyczyn� �atwopalno�ci siarki dosz�o do wniosku, �e musi by� ona mieszanin� witriolu [dawna nazwa kwasu siarkowego] i specjalnej niewa�kiej "materii ognia", zwanej flogistonem. Fakt, �e siarka jest pierwiastkiem, odkryto dopiero w 1809 r., kiedy zacz�a si� rozwija� nowoczesna chemia.
39
Z�o�a siarki maj� najcz�ciej pochodzenie wulkaniczne. Znane s� r�wnie� z�o�a siarki wytr�caj�cej si� z gor�cych roztwor�w wodnych oraz powstaj�cej przy wsp�udziale organizm�w �ywych [bakterii - przyp. t�um.]. Siarka wyst�puje r�wnie� obficie we wszystkich kopalniach w�gla, gdzie powstaje przez sublimacj� podczas spalania. Cz�sto tworzy tak�e drobne kryszta�y w wyniku rozk�adu niekt�rych rud siarczkowych.
Kryszta�y siarki maj� zwykle pokr�j piramidalny lub tabliczkowaty i tworz� cz�sto skupienia w postaci druz. Wyst�puj� w szczelinach z�o�owych i zdarza si�, �e pojedyncze kryszta�y dochodz� nawet do 10 cm d�ugo�ci. Maj� silny, diamentowy po�ysk i jasno��t� lub miodowobr�zow� barw�. Kryszta�y s� jednak tak kruche, �e mog� si� rozpa�� w r�kach pod wp�ywem ciep�oty cia�a. Maj� niewielk� g�sto�� oraz niski stopie� twardo�ci. Doskonale wykszta�cone �ciany kryszta��w siarki spotyka si� wyj�tkowo. Znacznie cz�ciej siarka wyst�puje w postaci nieregularnych bry�ek, p�ytek, gwia�dzistych skupie� ziarnistych i impregnacji. Niekiedy tworzy naskorupienia o nerkowatym kszta�cie lub w formie stalaktyt�w i stalagmit�w. Czasami wyst�puje w postaci zbitych pokryw ziemistych.
Jedno z najbogatszych z�� siarki w Europie znajduje si� na Sycylii i rozci�ga si� szerokim, pi�-ciokilometrowym pasem mi�dzy Etn� a Agrigento. Jeszcze do niedawna st�d w�a�nie pochodzi�a prawie czwarta cz�� �wiatowej produkcji siarki. Dopiero w pierwszej po�owie naszego stulecia Sycyli� wyprzedzi�y w wysoko�ci wydobycia Stany Zjednoczone. Poza Sycyli� bogate europejskie z�o�a siarki znajduj� si� w Polsce, w okolicy Tarnobrzega. Zasoby siarki w Stanach Zjednoczonych (Luizjana i Teksas ze z�o�em Boling) stanowi� oko�o 75% rezerw �wiatowych i s� szacowane na oko�o 250 mln ton. Z�o�a siarki rodzimej maj� szczeg�lne znaczenie, poniewa� jej pozyskiwanie ogranicza si� w zasadzie do oczyszczenia. Jednak�e wi�kszo�� siarki wykorzystywanej do cel�w przemys�owych pochodzi z przer�bki piryt�w.
Siarka u�ywana jest obecnie przede wszystkim do produkcji kwasu siarkowego i tlenk�w siarki. Od wysoko�ci produkcji kwasu siarkowego zale�y np. wytwarzanie lek�w, farb i innych siarkowych preparat�w. W formie sproszkowanej siark� stosuje si� m.in. do niszczenia r�nych grzyb�w paso�ytniczych, insekt�w, a tak�e do impregnacji drewna, wulkanizacji gumy, wyrobu celulozy oraz do wytwarzania wielu innych preparat�w dla najrozmaitszych ga��zi przemys�u.
40
Rozdzia� 2
I ZWI�ZKI POKREWNE
Do tej grupy minera��w zalicza si� siarczki i zbli�one do nich w�a�ciwo�ciami zwi�zki arsenu, antymonu, telluru i selenu. Poza kilkoma wyj�tkami, siarczki s� zwi�zkami metalicznymi. Dawniej dzielono je na blendy, b�yszcze i piryty. Blendy, w przeciwie�stwie do metalicznych blyszczy i piryt�w, s� siarczkami o wygl�dzie niemetalicznym; b�yszcze s� ciemniejsze i bardziej mi�kkie, natomiast piryty ja�niejsze i twardsze. Podzia� ten nie jest ju� obecnie stosowany. Znacznie p�niej rozpoznano siarkosole (sole siarkokwas�w), kt�re wyodr�bniano niegdy� spo�r�d w�a�ciwych siarczk�w. S� one zwi�zkami bardziej z�o�onymi. Opr�cz prostych po��cze� siarki i metalu zawieraj� one inne niemetaliczne lub metaliczne pierwiastki, takie jak �elazo, kobalt, nikiel, bizmut, arsen lub antymon, kt�re wykazuj� pokrewie�stwo chemiczne z siark�. Jednak nawet i ten podzia� nie jest dzi� stosowany, siarczki i siarkosole bowiem zaliczane s� zazwyczaj do tej samej grupy minera��w. Siarczki powstaj� g��wnie z gor�cych roztwor�w wodnych, zwykle w wysokich przedzia�ach temperatur.
Jednosko�ny, pseudoregularny; Tw. 2,5; G. 8,31-8,45 g/cm3; o�owiowy, stalowoszary; po�ysk metaliczny; R. czarna
Hessyt jest jednym z nielicznych naturalnych tellurk�w. Wyst�puje zwykle w postaci zbitej lub tworzy kryszta�y o pokroju regularnym, cz�sto zdeformowane. Spotykany niekiedy w z�otono�nych lub srebrono�nych �y�ach kwarcowych. G��wne z�o�a hessytu znajduj� si� w Botes w Siedmiogrodzie (Rumunia), w kopalni Zawadinsk na A�taju (Rosja), w Kalifornii (USA) oraz w Coqu-imbo (Chile). Hessyt jest rzadk� rud� srebra.
Spo�r�d pozosta�ych tel�urk�w na szczeg�ln� uwag� zas�uguje tellurobizmutyt, czyli tellurek bizmutu 612X63, wyst�puj�cy w postaci zbitych skupie� o podzielno�ci li�ciastej i blado��tej barwie. Spotyka si� go w z�otono�nych �y�ach kwarcowych. Warto wspomnie� r�wnie� o tetradymicie, tellurku bizmutu i siarki, 6)2X628. Jego nazwa pochodzi z greckiego tetradymos - czterokrotny, poniewa� tworzy kryszta�y zbli�niaczone poczw�rnie. Jest stalowoszary z wyrazistym po�yskiem metalicznym. �upliwo�� doskona�a. Spotykany rzadko w z�otono�nych �y�ach kwarcowych w ska�ach wylewnych i ich lufach (np. tufy andezytowe).
Regularny; Tw. 2; G. 6,71 g/cm3; szarobia�y; po�ysk metaliczny z niebieskimi lub czarnymi odcieniami;
R. szara
Berzelianit, wyst�puj�cy w kopalni miedzi w okolicy Akrikerum na po�udniowy zach�d od Sztokholmu, zosta� po raz pierwszy zidentyfikowany przez szwedzkiego uczonego Johana Berzeliusa [1779-1848] w 1818 r. Podobnie jak wszystkie selenki jest bardzo rzadkim minera�em i wyst�puje jedynie w kilku miejscach w �y�ach w�glanowych. Niemniej oko�o trzydziestu lat temu odkryto niespodziewanie stosunkowo zasobne wyst�pienia berzelianitu w kilku miejscach na pograniczu Czech i Moraw. Minera� tworzy drobnoziarniste skupienia w �y�ach kalcytowych wyst�puj�ce wraz z innymi rzadkimi selenkami. Podobnie jak siarczkowe rudy miedzi berzelianit powstaje z gor�cych roztwor�w wodnych [hydrotermalnych].
44
Regularny; Tw. 3; G. 4,9-5,3 g/cm3; miedzianoczerwony do br�zowego; po�ysk metaliczny; R. czarna
Rombowy; Tw. 2,5-3; G. 5,7-5,8 g/cm3; szary; po�ysk metaliczny; R. szara
Bornit i chalkozyn wyst�puj� zazwyczaj w mieszaninach mineralnych, tworz�c wsp�lne nagromadzenie z�o�owe. Oba zaliczane s� do siarczk�w metalicznych i wyst�puj� najcz�ciej w miedzianono�nych �y�ach hydrotermalnych, zw�aszcza w strefie przypowierzchniowej. S� wa�nymi sk�adnikami rud miedzi. Bornit nazywany bywa niekiedy "pstr� rud� miedzi" ze wzgl�du na jaskrawe plamiste zabarwienie. Najcz�ciej wyst�puje w postaci skupie� zbitych lub ziarnistych; rzadko tworzy kryszta�y. Najwi�ksze z�o�a znajduj� si� w USA (Butte, Montana) i w Meksyku. Znane z�o�a europejskie wyst�puj� w okolicach Salzburga (Austria) i Yrancic (Czechy). Krystaliczny bornit znaleziony zosta� w okolicy Redruth w Kornwalii (Wielka Brytania).
Chalkozyn spotykany jest cz�ciej ni� bornit i ma wi�ksz� sk�onno�� do wyst�powania w postaci kryszta��w o pokroju tabliczkowatym lub s�upkowym. Najlepsze okazy pochodz� z kopalni Anacanda w Butte (USA) oraz z okolic Redruth w Kornwalii (wielko�� kryszta��w dochodzi do 4,5 cm).
[Bornit i chalkozyn nale�� do g��wnych kruszc�w Cu w dolno�l�skich z�o�ach �upk�w miedziono�nych z okolic Z�otoryi, Lubina i G�ogowa].
45
Rombowy - pseudoregularny; Tw. 2; G. 7,3 g/cm3; czarny; na �wie�ym prze�amie z silnym metalicznym po�yskiem, cz�sto pokryty ciemnym nalotem matowym; R. szara lub czarna
Argentyt, zwany te� b�yszczem srebra, by� najwa�niejsz� rud� srebra w okresie �wietno�ci g�rnictwa w rejonie Rudaw (G�r Kruszcowych). Georgius Agricola, "ojciec mineralogii", opisa� argentyt w 1529 r. jako rud� srebra o o�owianej barwie, wyst�puj�c� w kopalniach w Jachymovie (Czechy). Zwr�ci� te� uwag�, �e minera� ten przypomina galen� (siarczek o�owiu, PbS). W 1598 r. tak� sam� rud� pochodz�c� z Saksonii opisa� s�ynny intendent mennic praskich Lazar Ercker. W owej epoce g�rnictwo prze�ywa�o okres bujnego rozwoju. W Rudawach znajdowano w�wczas poka�ne ilo�ci argentytu wyst�puj�ce w z�o�ach zalegaj�cych p�ytko pod powierzchni� ziemi, co sprzyja�o op�acalnej eksploatacji srebra.
Argentyt tworzy zwarte wype�nienia srebrnono�nych �y� hydrotermalnych lub wyst�puje w postaci krzaczastych pseudomorfoz rodzimego srebra. Rzadziej spotykane s� kryszta�y argentytu - najcz�ciej �le wykszta�cone, zdeformowane. Bladoszara barwa i silny metaliczny po�ysk na �wie�ym prze�amie sprawiaj�, �e argentyt przypomina galen�. Jednak oba te minera�y mo�na bez trudu odr�ni�. Argentyt bardzo szybko traci metaliczny po�ysk i pokrywa si� ciemnym nalotem. Mo�na go te� �atwo zarysowa� i przeci�� zwyk�ym no�em. W przeciwie�stwie do galeny nie wykazuje �upliwo�ci, natomiast odznacza si� charakterystycznym haczykowatym prze�amem. Wyr�nia si� tak�e wysok� g�sto�ci�. Najwa�niejsze z�o�a argentytu znajduj� si� w okolicach Freibergu i Schneebergu w Saksonii oraz w Ba�skiej Szczawnicy na S�owacji. Poza Europ� wydobywany jest w Comstock Lode (Nevada, USA)
i w rejonie Guanaju-ato na p�nocny zach�d od Mexico City. W niekt�rych spo�r�d wymienionych z��, np. w Saksonii, znajdowano bry�y argentytu o masie dochodz�cej do 4 kg. W kopalniach Comstock Lode argentyt wyst�puje w zwartych, graniastych wi�zkach o poka�nych rozmiarach wraz z innymi szlachetnymi rudami srebra. Opr�cz rodzimego srebra argentyt jest najbogatsz� rud� srebra, zawarto�� bowiem czystego kruszcu przekracza niekiedy 87%.
46
Regularny; Tw. 3-4; G. 3,5-4,2 g/cm3; br�zowy do czarnego, rzadziej ��ty, brunatny, niekiedy bezbarwny (cleiofan); po�ysk t�usty do diamentowego; R. ��ta do br�zowej
Sfaleryt wywodzi sw� nazw� z greckiego sphaleros (podst�pny, niepewny), poniewa� przybiera tak r�ne barwy, �e nawet do�wiadczeni g�rnicy mieli k�opoty z jego rozpoznaniem. Jeszcze w XVI wieku mylono sfaleryt z rud� srebra i dopiero w XVIII wieku odkryto, �e zawiera znaczn� ilo�� cynku. Sfaleryt nie by� jednak wykorzystywany praktycznie a� do lat sze��dziesi�tych XIX wieku, bowiem dopiero w�wczas opracowano metod� metalurgicznej przer�bki cynku. Przedtem traktowano sfaleryt jako bezu�yteczne zanieczyszczenie rud o�owiu komplikuj�ce proces metalurgiczny. Sfaleryt wyst�puje najcz�ciej w postaci skupie� ziarnistych i tworzy wype�niaj�ce szczeliny skalne kryszta�y o doskona�ej �upliwo�ci i silnym po�ysku metalicznym. Nale�y do najcz�ciej spotykanych siarczk�w. Wyst�puje w �y�ach rudnych, zwykle razem z galen� lub pirytem, czasami te� z chalkopirytem (tzw. rudy polimetaliczne). Najwi�ksze z�o�a sfalerytu znajduj� si� w Stanach Zjednoczonych (g�rny bieg Missisipi, stan Nowy Jork), a w Europie na pograniczu Niemiec i Belgii (Moresnet). Inne wa�ne z�o�a wyst�puj� w Austrii (Bleiberg w Karyntii), Czechach (Pfibram) oraz w Polsce na G�rnym �l�sku (Bytom, Olkusz). Wspania�e okazy ��tych kryszta��w sfalerytu znaleziono w Hiszpanii (Picos de los Europas). Ta szczeg�lna odmiana sfalerytu wykorzystywana jest jako kamie� ozdobny.
Sfaleryt jest g��wn� rud� cynku, kt�ry s�u�y przede wszystkim do wyrobu blach odpornych na utlenianie. Zawarte w sfalerycie domieszki w postaci galu, indu i germanu wykorzystuje si� do produkcji p�przewodnik�w.
Wurtzyt [wurcyt] ma ten sam co sfaleryt sk�ad chemiczny, ale r�ni si� struktur� wewn�trzn�, a zatem i pokrojem kryszta��w (s� one heksagonalne). W przeciwie�stwie do sfalerytu jest stosunkowo rzadki. Przewa�nie ma barw� br�zow� lub ��tobr�zow� i wyst�puje w skupieniach zbitych, przybieraj�c niekiedy posta� promienist� lub igie�kow�. Spotykany w �y�ach rudnych ze sfalerytem lub cz�ciej z galen� (z�o�a polimetaliczne).
47
Tetragonalny; Tw. 3; G. 4,1-4,3 g/cm3; mosi�no��ty, z�ocisto��ty; po�ysk metaliczny; R. zielonoszara
Chalkopiryt przyci�ga uwag� jaskrawymi barwami. T�czowe barwy z przewag� fioletu, b��kitu i czerwieni powstaj� w wyniku za�amania �wiat�a i rozszczepienia promieni �wietlnych na zwietrza�ych p�aszczyznach powierzchniowych minera�u. Prawdziwa barwa chalkopiry tu obserwowana na nie-zwietrza�ej powierzchni przypomina barw� pirytu. Jest jednak intensywniejsza - od mosi�no��tej do z�oto��tej, zwykle z lekkim zielonkawym odcieniem. Dlatego te� identyfikacj� obu minera��w bardzo u�atwia wzi�cie pod uwag� zr�nicowania odcieni, postaci kryszta��w i stopnia twardo�ci. W przeciwie�stwie do pirytu chalkopiryt mo�na zarysowa� no�em. Chalkopiryt wyst�puje zwykle w skupieniach zbitych lub ziarnistych, rzadziej w postaci krystalicznej. Spotykany najcz�ciej w �y�ach kruszcowych wraz z innymi siarczkami. Najlepiej znane z�o�a znajduj� si� w Alpach (Mitterberg ko�o Salzburga w Austrii), w Siegerland (pi�kne kryszta�y w kopalni Klara) i w Mansfeld na terenie Niemiec (znany tam z tzw. �upk�w miedziowych), w Kornwalii (Wielka Brytania) oraz w stanie Pensylwania (USA). Chalkopiryt jest najbardziej rozpowszechnion� w przyrodzie rud� miedzi i zawiera blisko 35% czystego metalu. [W Polsce spotykany w rejonach dawnej eksploatacji z�� miedzi, m.in. w Miedziance i Miedzianej G�rze ko�o Kielc (G�ry �wi�tokrzyskie), oraz w wielu miejscowo�ciach na Dolnym �l�sku.]
Regularny; Tw. 3-4,5; G. 4,4-5,1 g/cm3; od czarnej do szarej; po�ysk metaliczny, t�usty; R. szara z p�metalicznymi odb�yskami tak�e z odcieniem czerwonym lub wi�niowym
Tetraedryt nazw� sw� zawdzi�cza pokrojowi kryszta��w, kt�re zwykle przybieraj� form� czworo�cian�w. Najcz�ciej wyst�puje jednak w postaci skupie� grubo- i drobnoziarnistych lub zbitych. Prze�am nier�wny lub zbli�ony do muszlowego.
48
Nazw� "tetraedryt" obejmuje si� obecnie grup� minera��w tworz�cych najcz�ciej mieszane odmiany antymonowo-arsenowe. Niekt�re spo�r�d nich wyodr�bniane s� pod osobnymi nazwami mineralogicznymi. Tenantyt, nazwany tak ku czci brytyjskiego chemika Smithsona Tennanta (1761-1815), zawiera g��wnie arsen; austriacki schwazyt zawiera poka�n� ilo�� cynku, natomiast sakso�ski freibergit zawiera do 30% srebra. Tetraedryty wyst�puj� w �y�ach kruszcowych, zwykle wsp�lnie z innymi minera�ami, takimi jak chalkopiryt, bornit (siarczek miedzi i �elaza), oraz wieloma innymi siarczkami, zw�aszcza z pirytem, sfalerytem, galen� i argentytem. Niekiedy spotykane s� w pustkach skalnych z rodzimym srebrem, rzadziej w z�o�ach metasomatycznych i w �upkach miedziono�nych.
Du�e z�o�a tetraedrytu znajduj� si� w Alpach, w Rumunii, Saksonii (okolice Freibergu) i w G�rach Kruszcowych. Bogate druzy pi�knych kryszta��w tetraedrytu wyst�puj� g��wnie w Austrii (Brixiegg i Schwaz w Tyrolu), Rumunii (Botes, Cavnic), Wielkiej Brytanii (Kornwalia), Algierii (z domieszkami srebra) oraz w USA (m.in. Idaho). Tetraedryt pozyskiwany jest cz�sto nie tylko jako bogata ruda miedzi (30-50% Cu), ale tak�e jako ruda srebra oraz rt�ci i innych pierwiastk�w, co spowodowane jest zmiennym sk�adem chemicznym tej grupy minera��w. Zawarte w tetraedrytach domieszki pozyskiwane s� jako produkt uboczny.
49
Heksagonalny; Tw. 4; G. 4,6 g/cm3; ��tobr�zowy; po�ysk metaliczny; R. czarna
Pirotyn lub piryt magnetyczny zawdzi�cza sw� nazw� temu, �e w przeciwie�stwie do podobnego pirytu i markasytu jest zazwyczaj silnie magnetyczny (pod warunkiem, �e jest chemicznie czysty). Najcz�ciej wyst�puje w postaci zbitej lub drobnoziarnistej, rzadziej tworzy tabliczkowe kryszta�y. Na �wie�ym prze�amie ma barw� jasno��t�, ale bardzo szybko ciemnieje. Spotykany jest g��wnie w niekt�rych zasadowych ska�ach magmowych i w �upkach krystalicznych. Powstaje r�wnie� z roztwor�w hydrotermalnych, towarzysz�c innym siarczkom w �y�ach kruszcowych. Najwi�ksze z�o�a pirotynu wyst�puj� w rejonie Sudbury (Ontario, Kanada). Wspania�e okazy kryszta��w spotyka si� w Austrii (Karyntia), Rumunii (Herja) oraz we Francji i Brazylii, a ostatnio g��wnie w rejonie Norylska na p�nocy Syberii. Pirotyn wykorzystywany jest do produkcji kwasu siarkowego i innych zwi�zk�w siarki. Niekt�re odmiany pirotynu zawieraj� znacz�ce ilo�ci innych pierwiastk�w, np. niklu i kobaltu, a tak�e z�ota i platyny. Maj� one du�e znaczenie jako rudy tych metali, znane m.in. ze z�� na Uralu (Rosja) i w rejonie Sudbury (Kanada), gdzie jako niklono�ny pentlandyt zaliczany jest do najzasobniejszych rud niklu.
Inn� wa�n� rud� niklu, ze wzgl�du na zabarwienie podobn� do pirotynu, jest nikielin, arsenek niklu (NiAs).
50
Romboedryczny; Tw. 3; G. 5,3 g/cm3; od mosi�no��tej do zielonoszarej; po�ysk metaliczny; R. czarna
Milleryt zosta� odkryty przesz�o sto lat temu przez g�rnik�w w szczelinach z�� w�gla w okolicach Kladna (�rodkowe Czechy). Milleryt tworzy drobne, cienkie kryszta�y o mosi�no��tej barwie, wyst�puj�ce w postaci igie�kowatych skupie�, kt�rych pojedyncze osobniki osi�gaj� niekiedy znaczn� d�ugo�� (6 cm) i okre�lane bywaj� przez g�rnik�w mianem "z�otych w�os�w". Najwspanialsze okazy mo�na obecnie znale�� w szczelinach ilastych syderyt�w, zwanych pelosyderytami, kt�re tworz� kuliste struktury. Ig�y millerytu, u�o�one cz�sto w postaci pi�knie ukszta�towanych graniastych skupie�, dostrzec mo�na dopiero po prze�amaniu kulistych konkrecji. Milleryt znaleziono tak�e w innych krajach. Jego z�o�a znajduj� si� w Niemczech, m.in. w Nadrenii i Saksonii (Freiberg, Johanngeorgenstadt), w Kanadzie i w niekt�rych stanach USA. Wspania�e okazy pochodz� z pustek w�r�d ska� wapiennych w pobli�u St. Luis (Missouri). Mimo �e milleryt zawiera ok. 56% niklu, nigdy nie jest traktowany jako ruda tego metalu. Dzieje si� tak dlatego, �e nieznane s� dostatecznie zasobne z�o�a, aby ich eksploatacja by�a obecnie op�acalna.
51
Regularny; Tw. 2,5-3; G. 7,2-7,6 g/cm3; od szaroczarnej do o�owiowoszarej; silny po�ysk metaliczny; R. szara
Galena zosta�a odkryta ju� w staro�ytno�ci. Cz�sto wspominali o niej autorzy z tej epoki. Wiadomo, �e w owych czasach ze wzgl�du na du�� �atwo�� procesu przetwarzania z galeny pozyskiwano o��w. Babilo�czycy wyrabiali o�owiane wazy, Rzymianie wykonywali z o�owiu przewody wodoci�gowe. Z chwil� wynalezienia druku o��w sta� si� podstawowym metalem stosowanym do wyrobu czcionek.
Galena jest pospolitym minera�em zw�aszcza �y� kruszc�w polimetalicznych. Wyst�puje w postaci charakterystycznych skupie� ziarnistych lub tworzy regularne kryszta�y. Wykazuje doskona�� �upliwo�� i cz�sto po uderzeniu rozpada si� z �atwo�ci� na ma�e sze�ciany. Jest raczej ci�ka. Najwi�ksze z�o�a galeny znajduj� si� w Ameryce P�nocnej, g��wnie w dorzeczu Missouri i Missisipi, a w Europie w Austrii (Bleiberg, Karyntia) i w Polsce na G�rnym �l�sku (Bytom, Olkusz, Tarnowskie G�ry). Wydobywana tak�e w Czechach (Pfibram i Stfibro). Galena jest najwa�niejsz� rud� o�owiu, jego zawarto�� osi�ga niemal 87%. Jest r�wnie� najbardziej pospolit� rud� srebra, kt�rego domieszki dochodz� do 0,5%. [St�d wywodzi si� jej dawna polska nazwa - srebrzanka]. O��w stosowany jest do pokrywania kabli, wyrobu p�yt akumulatorowych, produkcji os�on materia��w promieniotw�rczych, stop�w, w przemy�le szklarskim, petrochemii, a tak�e w tradycyjnym drukarstwie do wyrobu czcionek. Zwi�zki o�owiu wykorzystuje si� tak�e do wyrobu farb jako pigmenty (bia�y i czerwony).
52
Heksagonalny; Tw. 2-2,5; G. 8,2 g/cm3; czerwony; po�ysk diamentowy; R. szkar�atna
Cynober zosta� odkryty przez staro�ytnych Grek�w ju� w VII wieku p.n.e. w okolicach Almaden na po�udniu Hiszpanii. Pocz�tkowo by� u�ywany jako czerwony pigment, okre�lany mianem kinnabari (st�d wywodzi si� nazwa minera�u). Dopiero Rzymianie dostrzegli, �e cynober jest �r�d�em �ywego srebra - rt�ci. Zdobyli oni r�wnie� umiej�tno�� wytwarzania ze� wspania�ej, czarnej farby. �redniowieczni alchemicy s�dzili, �e z rt�ci b�dzie mo�na uzyska� z�oto.
Cynober wyst�puje w postaci skupie� ziarnistych, zbitych lub ziemistych, niekiedy w postaci drobnych kryszta��w. Najcz�ciej spotykany w formie wyodr�bnionych �y� rudnych. Poza Almaden, kt�re i dzi� jeszcze nale�y do najwi�kszych z�� rt�ci w �wiecie, dobrze znane s� r�wnie� inne rejony wydobycia, m.in. we W�oszech (Toskania), Serbii (Avala ko�o Belgradu) oraz w USA (Kalifornia). Najwi�ksze kryszta�y cynobru znaleziono w Chinach (prowincja Hu-nan); kryszta�y i pi�kne bli�niaki dochodz�ce do 4,5 cm wydobyto ze z�� Wan-shan-khang. Cynober jest g��wn� rud� rt�ci, kt�rej zawiera 86%. Rt�� znajduje zastosowanie w medycynie i do wyrobu amunicji. Mniejsze znaczenie ma ju� obecnie przy przer�bce metali szlachetnych, zw�aszcza przy pozyskiwaniu z�ota i srebra z rud [amalgamacja]. Wykorzystywana tak�e do produkcji farb. Warto wspomnie�, �e w ostatnich kilku dekadach popyt na rt�� nie wzrasta, poniewa� zast�powana jest ona innymi, ta�szymi substancjami (np. przy wyrobie luster).
53
Rombowy; Tw. 2-2,5; G. 4,63 g/cm3; o�owianoszary z t�czowymi nalotami; po�ysk metaliczny; R. czarna
Antymonit znany by� ju� Pliniuszowi Starszemu, kt�ry wspomina� o nim jako o kosmetycznym preparacie, gdy� sproszkowanego, srebrzystoszarego antymonitu u�ywano w�wczas cz�sto do barwienia powiek. Antymonit wyst�puje w r�nych �y�ach kruszcowych, cz�sto wsp�lnie ze z�otem. Tworzy wyd�u�one kryszta�y, cz�sto o pokroju igie�kowym. Niekiedy wyst�puje w skupieniach zbitych. Zas�yn�� dzi�ki urzekaj�co pi�knym kryszta�om pochodz�cym ze z�� na wyspie Sikoku w Japonii, kt�re u�ywano do wyrobu ozd�b. Kryszta�y cieszy�y si� du�� popularno�ci� w�r�d miejscowej ludno�ci, wykorzystywano je bowiem jako podp�rki do kompozycji kwiatowych lub jako tworzywo male�kich p�atk�w w s�ynnych miniaturowych ogr�dkach japo�skich. Te niezwyk�e twory mineralnego �wiata stanowi�y niekiedy zasadnicz� cz�� dekoracyjnego wystroju wn�trza domostw. Japo�skie antymonity by�y rzeczywi�cie uderzaj�co pi�kne. �ciany naturalnych pustek skalnych zdobi�y bogate druzy i skupienia wspania�ych, kolumnowych kryszta��w l�ni�cych jak polerowana stal. W Japonii od dawna zaprzestano ju� wydobycia antymonitu i kryszta�y, kt�re osi�ga�y niekiedy jeden metr d�ugo�ci, nale�� obecnie do niezwykle cennych rzadko�ci. Ogl�da� je mo�na dzi� jedynie w kolekcjach muzealnych.
54
Najwi�ksze z�o�a antymonitu znajduj� si� w Meksyku oraz w cninacti (prowincja luangsi;. iNajza-sobniejsze z�o�a europejskie wyst�puj� w Ma�ych Karpatach (S�owacja) oraz w Bohutinie i Milesovie ko�o Pfibramu (Czechy), na Sardynii i w Toskanii (W�ochy) oraz w Serbii w miejscowo�ci Fojnica, Krupanj i Kostjanik. Pi�kne druzy antymonitu spotykane s� w Rumunii (Baia Sprie, Chiusbaia). Antymonit jest g��wn� rud� antymonu, kt�rego zawarto�� dochodzi do 71 %. Blisko trzy czwarte produkcji antymonu zu�ywa si� do wyrobu r�nego rodzaju stop�w w celu podwy�szenia ich twardo�ci. Z�o�owe nagromadzenia antymonitu zawieraj� do 15% antymonu, kt�remu towarzyszy z regu�y cynk i o��w.
Rombowy; Tw. 2-3; G. 3,9-4,6 g/cm3; ciemny, stalowoszary z br�zowym odcieniem; po�ysk metaliczny; R. brunatnoszara
Berthieryt otrzyma� sw� nazw� na cze�� francuskiego chemika P. Berthiera (1782-1861) i jest stosunkowo ma�o znanym minera�em. Tworzy zazwyczaj skupienia zbite lub igie�kowe, w czym przypomina antymonit. Berthieryt r�ni si� jednak barw�, z regu�y stalowoszar� z �ywymi brunatnobr�zowymi po�yskliwymi pasemkami. Wyst�puje w �y�ach rudnych, zwykle wraz z antymonitem. G��wne z�o�a berthierytu znajduj� si� we Freibergu (Niemcy), Bohutinie ko�o Pfibramu (Czechy), w Baia Sprie i Chiusbaia (Rumunia) oraz Oruro (Boliwia).
Pokrewny sk�ad chemiczny ma miargyryt (siarczek srebra i antymonu, Ag2Sb2S4). Nazwa wywodzi si� z greckiego meion - mniej, oraz argyrion ~ srebro, poniewa� zawiera mniej srebra ni� inne podobne rudy tego kruszcu, kt�rym cz�sto towarzyszy.
55
wyst�puje w postaci drobnych, pojedynczych kryszta��w o pokroju tabliczkowym lub tworzy zwarte skupienia ziarniste. Na �wie�ym prze�amie jest ciemnoczerwony, podobnie jak pirargiryt, ale pod wp�ywem wietrzenia szybko szarzeje, wpadaj�c prawie w czer�. Miargyryt spotykany jest stosunkowo rzadko w obr�bie srebrnono�nych �y� kruszcowych i znany jest g��wnie ze z�� Zata-cecas w Meksyku, Braunsdorf w Saksonii i Pfibram w Czechach.
Rombowy; Tw. 2,5-3; G. 5,7-5,9 g/cm3; ciemnoszary; po�ysk metaliczny; R. stalowoszara do czarnej
Bournonit znany by� od dawna z pustek skalnych i �y� rudnych w G�rach Harzu. Wyst�pienia tego minera�u spotykane s� r�wnie� w okolicach Pfibramu (Czechy) oraz w Kornwalii (Wielka Brytania), gdzie tworzy du�e z�o�a w okolicach Endellion, uznawane za cenn� rud� antymonu (st�d pochodzi pierwotna nazwa tego minera�u - endellionit). Obecnie stosowan� nazw� wprowadzono dla uczczenia francuskiego krystalografa i mineraloga Bournona (1751-1825), kt�ry okre�li� sk�ad chemiczny minera�u. Kryszta�y bournonitu maj� zazwyczaj pokr�j tabliczek o prostok�tnym zarysie. Niekiedy wyst�puj� w postaci zrost�w bli�niaczych. Kryszta�y s�upkowe spotykane s� znacznie rzadziej. Bournonit tworzy r�wnie� zespo�y dobrze rozwini�tych kryszta��w wyst�puj�cych w �y�ach rudnych lub skupienia ziarniste albo zbite, dobrze rozpoznawalne dzi�ki silnemu po�yskowi. Jest stosunkowo kruchy. Bournonit pozyskuje si� g��wnie jako rud� miedzi i o�owiu.
56
Rombowy; Tw. 2,5; G. 5,8-6,2 g/cm-3; o�owianoszary z niebieskawym odcieniem; po�ysk metaliczny; R. br�zowoczarna
Boulangeryt zosta� tak nazwany dla podkre�lenia zas�ug francuskiego in�yniera g�rnictwa C.L. Boulangera (1810-1849). Ze wzgl�du na sw�j niezwyk�y wygl�d jest jednym z najciekawszych i najbardziej poszukiwanych minera��w. Tworzy zazwyczaj skupienia w��kniste lub promieniste z�o�one z pojedynczych, wyd�u�onych kryszta��w o pokroju igie�kowym, kt�re cz�sto przenikaj� si� wzajemnie. Z tego powodu wraz z innymi rzadkimi siarczkami nazywany bywa niekiedy rud� pierzast�. Spotykany w hydrotermalnych z�o�ach polimetalicznych kruszc�w o�owiu. G��wne z�o�a znajduj� si� w Mollieren we Francji, w Wolfsbergu (G�ry Harzu w Niemczech), Pfibramie w Czechach, lokalnie na G�rnym �l�sku, w rejonie Nerczy�ska na Uralu (Rosja). Boulangeryt jest rud� o�owiu (55,2% Pb). Innym minera�em z tej samej grupy siarczk�wjest jamesonit, kt�ry sw� nazw� zawdzi�cza szkockiemu mineralogowi Robertowi Jamesowi (1774-1854). Tworzy podobne jak boulangeryt skupienia w��kniste z�o�one z drobnych, jednosko�nych kryszta��w o pokroju igie�kowym. Spotykany w z�o�ach hydrotermalnych oraz w z�otono�nych �y�ach kwarcowych. Najwa�niejsze jego z�o�a znajduj� si� w Arnsbergu w Westfalii, w G�rach Harzu i Freibergu w Niemczech, okolicach Kasejovic i Pfibramu w Czechach oraz w Zlata Ida ko�o Koszyc na S�owacji (wyst�puj� tu igie�kowe kryszta�y dochodz�ce do 20 cm d�ugo�ci).
57
Heksagonalny; Tw. 2,5; G. 5,57 g/cm3; szarawoczerwony, pod wp�ywem �wiat�a zmienia si� na szary lub czarny; po�ysk diamentowy; R. jaskrawoszkar�atna
Prustyt zaliczany jest do tzw. szlachetnych rud srebra, kt�rym to mianem okre�lano dawniej rudy o wysokiej zawarto�ci tego kruszcu. Prustyt by� �atwo rozpoznawalny ze wzgl�du na szkar�atn� barw� i silny po�ysk. Niestety, prustyt wystawiony na �wiat�o szybko traci po�ysk i zmienia barw� na szar�, a nawet czarn�. Dzieje si� tak dlatego, �e na jego powierzchni tworz� si� cienkie warstewki metalicznego srebra (jest to podobna reakcja fotochemiczna jak na kliszy fotograficznej). Prustyt wyst�puje zazwyczaj w postaci skupie� ziarnistych, czasami zbitych, rzadziej tworzy kryszta�y. Spotykany w �y�ach kruszcowych rud arsenu. Wspania�e, romboedryczne kryszta�y prustytu pochodz� z Saksonii (Freiberg, Annaburg), Jachymova (Czechy), ze stanu Chihuahua w Meksyku oraz z Chile, gdzie w z�o�u Cha�arcillo spotykane s� kryszta�y dochodz�ce do 5 cm.
Prustyt jest jedn� z najwa�niejszych rud srebra, zawiera bowiem a� 65,4% kruszcu.
Pirargiryt jest bardzo podobny do prustytu, ale zamiast arsenu zawiera antymon (Ag3SbS3). Na �wie�ym prze�amie jest ciemnoczerwony w przeciwie�stwie do ja�niejszego prustytu.
58
Po�ysk metaliczny do diamentowego. Pod wp�ywem �wiat�a przyjmuje takie same odcienie jak prustyt. Tworzy tak�e kryszta�y o pokroju s�upkowym, ale znacznie cz�ciej wyst�puje w postaci skupie� ziarnistych lub zbitych. 7
Regularny; Tw. 6-6,5; G. 4,9-5,2 g/cm3; ��ty lub spi�owo��ty; silny po�ysk metaliczny; R. czarna z br�zowym odcieniem
Piryt jest znany od czas�w staro�ytnych. Jego nazwa wywodzi si� z greckiego pyr (ogie�) i nawi�zuje do iskier pojawiaj�cych si� w trakcie roz�upywania tego minera�u. W Grecji uwa�ano, �e posiada w�a�ciwo�ci lecznicze (przypuszczano, �e zapobiega "psuciu si� krwi"), i dlatego noszono
59
go jako amulet. Inkowie wykonywali z pirytu lustra. W inkaskich grobowcach znajdowano p�yty z polerowanego pirytu i dlatego minera� ten bywa niekiedy nazywany "kamieniem Ink�w".
W �redniowieczu �r�d�em wiadomo�ci o pirycie by�y do�wiadczenia g�rnik�w zdobywane w trakcie poszukiwa� i wydobycia tego minera�u. Dok�adniejsze poznanie w�asno�ci pirytu oraz umiej�tno�� odr�niania go od innych podobnych minera��w jest ju� dorobkiem p�niejszych czas�w. Piryt wyst�puje powszechnie i zapewne ka�dy rozpozna bez trudu ma�e, z�ocisto��te ziarna i kryszta�y pirytu spotykane w w�glu, kt�re na pierwszy rzut oka przypominaj� z�oto. Czarna rysa pirytu, w przeciwie�stwie do ��tej rysy z�ota, pozwala natychmiast wykaza� r�nic�. Najwi�ksze ilo�ci pirytu wyst�puj� w ska�ach osadowych. Piryt cz�sto tworzy dobrze wykszta�cone kryszta�y w postaci sze�cian�w, o�mio�cian�w o r�nym pokroju, niekiedy z charakterystycznymi bruzdami na powierzchni �cian. Najdoskonalsze kryszta�y pirytu spotykane s� w �y�ach kruszcowych.
Znacznie cz�ciej piryt wyst�puje w postaci skupie� zbitych lub ziarnistych. Jego spi�owo��te i z�ote powierzchnie s� niejednokrotnie pokryte, barwnymi plamami, najcz�ciej niebieskimi, zielonymi lub czerwonymi. Jest to efekt sk�onno�ci pirytu do szybkiego wietrzenia i utleniania. Warto zwraca� szczeg�ln� uwag� na ka�dy okaz pirytu przechowywany w kolekcji, poniewa� podczas jego rozk�adu wydziela si� kwas siarkowy, kt�ry niszczy wszystko, co znajduje si� w pobli�u. Podobne przemiany zachodz� oczywi�cie w warunkach naturalnych. W wyniku proces�w utleniania piryt�w powstaj� r�ne siarczany Jak m.in. gips (uwodniony siarczan wapnia), aluminit (uwodniony siarczan glinu), melanteryt (uwodniony siarczan �elaza). Inne produkty utleniania wchodz�
60
w sk�ad uwodnionych tlenk�w �elaza, takich jak np. limonit i goethyt. Piryt rozk�ada si� szybko w kwasie azotowym i jest �atwo topliwy. Ze wzgl�du na swoje w�asno�ci chemiczne piryt jest niepo��danym sk�adnikiem ska� wykorzystywanych do zewn�trznego zdobienia budowli, poniewa� jego obecno�� powoduje szybkie pojawianie si� plam i rdzawych zaciek�w.
Wa�nymi o�rodkami wydobycia pirytu s� Rio Tinto w Hiszpanii oraz Japonia. S�ynne kryszta�y pirytu pochodz� z Elby i innych z�� w�oskich (np. Gavorrano), ze z�� Khalkidiki w Grecji, Galliyare w Szwecji oraz USA (Utah). Piryt jako surowiec jest szeroko u�ywany w technice. Przede wszystkim wykorzystuje si� go do produkcji kwasu siarkowego, siarczan�w, do wytwarzania farb itp. Niekt�re piryty zawieraj� domieszki z�ota i miedzi i wykorzystywane s� w�wczas jako rudy tych metali. Znaczenie pirytu jako surowca dostarczaj�cego siark� znacznie ostatnio zmala�o. Przyczyni�y si� do tego eksploatacja nowo odkrytych z�� siarki rodzimej oraz wykorzystanie gaz�w przemys�owych pochodz�cych ze spalania w�gli zawieraj�cych siark�. Ze wzgl�du na sw�j wyj�tkowy po�ysk piryt stosowany jest niekiedy do cel�w dekoracyjnych.
[W Polsce piryt jest r�wnie� bardzo rozpowszechniony. W przesz�o�ci z�o�a pirytu eksploatowano w Rudkach ko�o S�upi Nowej (G�ry �wi�tokrzyskie). Wyst�puje r�wnie� w wielu rejonach na Dolnym �l�sku oraz towarzyszy z�o�om kruszcowym cynku i o�owiu na G�rnym �l�sku. Spotykany jest w kopalni w�gla brunatnego Tur�w].
61
Rombowy; Tw. 5-6; G. 4,6-4,9 g/cm3; mosi�no��ty; po�ysk metaliczny; R. czarna z br�zowym odcieniem, ja�niejsza ni� pirytu
Markasyt ma ten sam sk�ad chemiczny co piryt oraz prawie identyczne zabarwienie i wiele innych zbli�onych w�a�ciwo�ci. Nic wi�c dziwnego, �e nazw� pyr (ogie�) okre�lano w staro�ytno�ci zar�wno piryt, jak i markasyt, uwa�aj�c je a� do �redniowiecza za kamienie o w�a�ciwo�ciach leczniczych. Dopiero w 1814 r. francuski mineralog Rene Just Haiiy wykaza� po raz pierwszy r�nice pomi�dzy pirytem i markasytem. Dzi� dysponujemy ca�� gam� test�w pozwalaj�cych na rozpoznanie obu minera��w.
Markasyt ma inn� struktur� wewn�trzn�, a co za tym idzie - inn� posta� krystaliczn�. Kryszta�y markasytu s� najcz�ciej ma�e i maj� pokr�j tabliczkowy lub s�upkowy. Nierzadko s� zbli�niaczone i tworz� z�o�one zrosty, tak�e z pirytem. Znane s� pod nazw� m.in. "pirytu grzebieniastego". S� to zazwyczaj bli�niaki "pi�ciokrotne" z�o�one z wyd�u�onych zespo��w s�upkowych kryszta��w. Cz�sto spotyka si� tak�e skupienia zbite, ziarniste, igie�kowe lub promieniste oraz formy naciekowe w postaci stalaktyt�w lub pi�knie wykszta�conych naskorupie�.
62
W szczelinach w�gla markasyt wyst�puje niekiedy w postaci warstewek o nerkowatej powierzchni i nosi w�wczas nazw� "pirytu w�trobowego". Doskonale uformowane skupienia promieniste i konkrecje okre�lane s� cz�sto przez g�rnik�w mianem "pomara�czy". R�norodno�� kszta�t�w markasytu jest rzeczywi�cie ogromna. Markasyt ma barw� niemal identyczn� jak piryt. Jest r�wnie� mosi�no��ty, chocia� nieco bledszy z szarozielonym odcieniem. Odr�nienie obu minera��w po kolorze jest prawie niemo�liwe. [Znacznie �atwiej mo�na wykaza� r�nic� uwzgl�dniaj�c posta� kryszta��w, kt�re maj� daleko wi�cej charakterystycznych cech, a tak�e bior�c pod uwag� ni�sz� g�sto�� markasytu].
Markasyt i piryt wyst�puj� wsp�lnie w z�o�ach w�gla oraz w rozmaitych zmetamorfizo-
wanych i niezmetamorfizowanych ska�ach osadowych. Tworz� konkrecje w i�ach i wapieniach, znacznie rzadziej wyst�puj� w �y�ach kruszcowych. R�wnie� geneza obu tych minera��w wykazuje wiele podobie�stw. Markasyt jest jednak mniej rozpowszechniony od pirytu, chocia� w niedu�ych ilo�ciach spotyka si� go w wielu miejscach. Wyst�puje tylko w powierzchniowych strefach skorupy ziemskiej i, w przeciwie�stwie do pirytu, wytr�ca si� z kwa�nych roztwor�w hydrotermalnych w niskich przedzia�ach temperatur lub powstaje podczas rozk�adu organizm�w ro�linnych i zwierz�cych.
Markasyt umieszczony wewn�trz pude�ka zamienia si� po chwili w szarawy py� i wydziela zapach kwasu siarkowego. Dzieje si� tak dlatego, �e markasyt utlenia si� jeszcze szybciej ni� piryt. Produkty rozk�adu s� r�wnie� podobne. Najcz�ciej s� to siarczany (g��wnie gips) oraz limonit.
Najlepiej znane z�o�a markasytu znajduj� si� w Folkestone i Dover w Wielkiej Brytanii, we Freibergu w Niemczech oraz na przedg�rzu Rudaw w Czechach (okolice Sokolova). Czasami markasyt pokryty jest drobnymi sze�cianami kryszta��w pirytu. Niestety, te markasyty s� szczeg�lnie nietrwa�e i ulegaj� szybkiemu rozpadowi.
Poniewa� markasyt jest mniej rozpowszechniony od pirytu, jego praktyczne zastosowanie jest stosunkowo niewielkie. Tylko nieliczne z�o�a markasytu stanowi� baz� surowcow� dla produkcji kwasu siarkowego.
[W Polsce markasyt wyst�puje w znacznych ilo�ciach w dolomitach kruszcono�nych na obszarze G�rnego �l�ska oraz w Rudkach ko�o S�upi Nowej (G�ry �wi�tokrzyskie), a tak�e w kopalni w�gla brunatnego Tur�w].
63
Rombowy; Tw. 5,5; G. 6,07-6,15 g/cm3; szary lub cynowobia�y; po�ysk metaliczny; R. ciemna szaro-czarna
Arsenopiryt zosta� opisany po raz pierwszy w 1546 r. przez G. Agricol�, kt�ry nazwa� go truj�cym pirytem. Staro�ytni wiedzieli o jego istnieniu, ale nie byli w stanie uchwyci� subtelnej r�nicy mi�dzy arsenopirytem a kilkoma innymi pirytami. Uczeni nie po�wi�cali mu zbyt wiele uwagi a� do ko�ca XVIII wieku, a jego sk�ad chemiczny okre�lono dopiero w 1812 r. Arsenopiryt jest typowym minera�em utwor�w hydrotermalnych i wyst�puje w �y�ach polimetalicznych wraz z innymi rudami kruszc�w, siarczkowych lub samodzielnie. Ze wzgl�du na ��tawy odcie� wygl�dem przypomina nieco piryt. Na �wie�ym prze�amie ma barw� stalowoszar� lub cynowobia��. Tworzy skupienia zbite lub krystaliczne. Najwi�ksze z�o�e arsenopirytu wyst�puje w Szwecji [Boliden]. Inne znane z�o�a znajduj� si� we Francji (Aude), Niemczech (Frei-berg), Austrii (Salzburg) i Meksyku. Mimo �e arsenopiryt zawiera znaczn� ilo�� arsenu (do 46%), pierwiastek ten pozyskiwany jest g��wnie (90%) z innych rud arsenowych. [W Polsce z�o�a arsenopirytu z�otono�nego wyst�puj� na Dolnym �l�sku w rejonie Z�otego Stoku, gdzie by�y eksploatowane do po�owy XX wieku].
64
Heksagonalny; Tw. 1-1,5; G. 4,7-4,8 g/cm3; o�owianoszary; po�ysk metaliczny; R. szarozielona
Molibdenit otrzyma� nazw� przez pomy�k�, poniewa� greckie s�owo molybdos znaczy "grafit", z kt�rym by� cz�sto mylony. W staro�ytnej Grecji terminem tym okre�lano nie tylko molibdenit i grafit, ale tak�e inne podobne minera�y, m.in. zawieraj�ce antymon, kt�re wykorzystywano do wyrobu przybor�w do pisania. W 1778 r. szwedzki chemik Carl Wilhelm Scheele wyodr�bni� molibdenit z grupy minera��w o tej samej nazwie. Molibdenit tworzy formy heksagonalne wyst�puj�ce w postaci blaszkowych i �uskowych skupie�. Wykazuje doskona�� �upliwo�� i rzeczywi�cie cz�sto przypomina grafit, od kt�rego molibdenit mo�na jednak �atwo odr�ni� dzi�ki niebieskawo-fioletowej barwie i metalicznemu po�yskowi. Wyst�puje przede wszystkim w granitach i pegmatytach zwi�zanych ze strefami metamorfizmu hydrotermalnego, zwykle razem z kasyterytem i wolframitem. Blisko 90% �wiatowej produkcji molibdenitu pochodzi ze z�� w Climax w stanie Kolorado. Inne wa�ne z�o�a znajduj� si� w Chile i Renfrew w Kanadzie, a w Europie w Czarnog�rze i w Czechach. Molibdenit jest najwa�niejsz� rud� molibdenu, kt�rego zawarto�� osi�ga 60%. Molibden wykorzystywany jest g��wnie do produkcji stali szlachetnych oraz do wytwarzania g�stych smar�w.
65
Jednosko�ny; Tw. 1,5; G. 3,5-3,6 g/cm3; pomara�czowoczerwony, ciemnopomara�czowy; po�ysk t�usty do diamentowego; R. jasnopomara�czowa
Realgar jest jednym z naturalnych zwi�zk�w arsenu; wykorzystywany pocz�tkowo jako barwnik. Znany by� pod r�nymi nazwami handlowymi: rubin arsenowy, blenda arsenowa lub szk�o arsenowe. Realgar tworzy si� w wyniku rozk�adu minera��w arsenowych, g��wnie arsenopirytu. Wyst�puje w postaci ziaren lub kryszta��w. Najpi�kniejsze okazy realgaru pochodz� z Allchar ko�o Salonik w Grecji, gdzie wyst�puj� wsp�lnie z aurypigmentem w bogatych z�o�ach rud arsenowych. W mieszaninie obu tych minera��w spotka� mo�na czasami dobrze wykszta�cone, s�upkowe kryszta�y �wie�ego anty monitu - podstawowej rudy antymonu w tym z�o�u. Okazy z Allchar s� jednym z najbardziej urozmaiconych kolorystycznie zespo��w mineralnych, dzi�ki kontrastowi barw - z�ocisto��tej, krwistoczerwonej i jaskrawej stalowoniebieskiej. Podobne z�o�a znajduj� si� w Cavnic i Baia Sprie w Rumunii. Najwi�ksze z�o�e pozaeuropejskie znajduje si� w Stanach Zjednoczonych (Nevada). W Luchumi na Kukazie spotykane s� du�e, s�upkowe kryszta�y realgaru, kt�rych wielko�� dochodzi do 1,5 cm. Obecnie realgar stosuje si� w pirotechnice (sk�adnik tzw. bia�ych p�omieni Grecji) oraz do produkcji garbnik�w. Realgar zawiera do 70% arsenu.
66
Jednosko�ny - pseudorombowy; Tw. 1,5-2; G. 3,48 g/cm3; z�ocisto��ty, br�zowawy; po�ysk per�owy, diamentowy; R. cytrynowo��ta
Aurypigment, kt�rego nazwa znaczy w przybli�eniu tyle co "z�oty pigment", u�ywany by� jako barwnik malarski. Pocz�tkowo importowano go do Europy ze �rodkowego Wschodu w postaci du�ych p�atk�w dochodz�cych do 10 cm d�ugo�ci, znanych pod nazw� "turecki aurypigment". Pochodzi� ze z�� Djulamerk w po�udniowej Turcji w pobli�u granicy z Irakiem. Obecnie naturalne z�o�a aurypigmentu nie zaspokajaj� du�ego zapotrzebowania na wytwarzane ze� farby i dlatego produkowany jest sztucznie pod nazw� "kr�lewskiej ��ci". Niekt�rym z�o�om aurypigmentu towarzysz� inne rudy arsenu. Aurypigment tworzy w szczelinach skalnych skupienia nerkowate, graniaste lub naciekowe. Kryszta�y s� raczej rzadkie. G��wne z�o�a: Cavnic, Baia Sprie (Rumunia), Allchar (Grecja) i wspomniany ju� Djulamerk. Kryszta�y aurypigmentu, dochodz�ce do 60 cm d�ugo�ci, zosta�y znalezione w z�o�u Minkiule ko�o Jakucka we wschodniej Syberii. Aurypigment wykorzystywany jest jako ruda arsenu, kt�rego zawarto�� dochodzi do 61%.
67
Rozdzia� 3 HALOGENKI
Minera�y, kt�re s� zwi�zkami chemicznymi pierwiastk�w zaliczanych do grupy tzw. halogen�w (chlorowc�w), to znaczy chloru, fluoru, bromu i jodu, nazywane s� halogenkami. W�r�d wymienionych czterech pierwiastk�w szczeg�ln� pozycj� zajmuje fluor, kt�ry r�ni si� zdecydowanie od pozosta�ych, i dlatego minera�y zawieraj�ce fluor wyst�puj� w paragenezach ca�kowicie odmiennych od zwi�zk�w mineralnych chloru, bromu i jodu. Najwi�ksza koncentracja minera��w fluoru wyst�puje w ska�ach granitowych. Lotne sk�adniki magmy, a w szczeg�lno�ci produkty ekshalacji wulkanicznych, s� ju� znacznie ubo�sze w fluor, natomiast charakteryzuj� si� du�ym udzia�em chloru. Dlatego te� w aktywnych wulkanach spotykane s� zaledwie �ladowe ilo�ci fluoru, podczas gdy chlor wyst�puje w gazach wulkanicznych w wielkiej obfito�ci. Jednak najwi�ksza koncentracja chloru, bromu i jodu wyst�puje w nieorganicznych ska�ach osadowych, przede wszystkim pochodzenia morskiego.
W por�wnaniu z innymi grupami halogenki s� w kr�lestwie minera��w reprezentowane raczej ubogo. Do szeroko rozpowszechnionych zaliczy� mo�na jedynie fluoryt i s�l kamienn�.
Regularny; Tw. 2; G. 3,1-3,2 g/cm3; bezbarwny, szary, rzadziej czerwonawy lub niebieski; po�ysk szklisty lub matowy; R. bezbarwna
S�l kamienna (halit) ju� w czasach prehistorycznych stanowi�a wa�ny przedmiot handlu. By�a bez w�tpienia najbardziej niezb�dnym minera�em dla cz�owieka i do dzi� pozostaje artyku�em pierwszej potrzeby. Wzmianki o soli kamiennej odnale�� mo�na w dzie�ach wielu przyrodnik�w i filozof�w staro�ytnych. Pliniusz Starszy (23-79 n.e.), kt�ry zgin�� podczas erupcji Wezuwiusza, wymienia wiele metod pozyskiwania soli kamiennej przez odparowanie wody morskiej lub solanek. W rejonie wybrze�y Morza �r�dziemnego z�o�a soli kamiennej znane by�y z Hiszpanii, z okolic dzisiejszej Barcelony (Cardona). W Indiach s�l kamienn� wydobywano ju� w epoce wypraw Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.).
Eksploatacja s�ynnej Solnej Komnaty (Salzkammergut) w dzisiejszej Austrii si�ga�a nawet znacznie odleglejszych czas�w. Jak dowiod�y wykopaliska archeologiczne, s�l kamienn� wydobywano tam co najmniej od XV wieku p.n.e. Pozosta�o�ci pradawnych kopalni soli odkryto w okolicach Hallstatt, gdzie opr�cz podziemnych sztolni i wyrobisk znaleziono �opaty, drabiny i inne narz�dzia g�rnicze, doskonale zachowane dzi�ki konserwuj�cej dzia�alno�ci soli. Rozw�j kopalnictwa soli w Hallstatt datowany jest na wczesn� epok� �elaza (800-400 lat p.n.e.). Inne �lady dawnego g�rnictwa solnego znane s� z okolic Wieliczki i Bochni w Polsce [si�gaj� r�wnie� odleg�ych pradziej�w i zosta�y potwierdzone p�niej dokumentami Magnum Sal z XI wieku ]. Bogate z�o�a wielickiej soli wyst�puj� w przewarstwieniach osad�w gipsu i i��w solono�nych.
Chocia� ludzie od dawna zdawali sobie spraw� ze znaczenia z�� soli dok�adny jej sk�ad chemiczny ustali� dopiero w 1810 r. brytyjski chemik i fizyk sir Humphry Davy.
G��wne zasoby soli kamiennej znajduj� si� w morzu. Poniewa� przeci�tne zasolenie wody morskiej wynosi 3,7%, szacuje si�, �e wszystkie morza i oceany �wiata zawieraj� oko�o 20 mln km3 soli. Dlatego przez wieki s�l pozyskiwano prost� metod� odparowywania s�onej wody z p�ytkich zbiornik�w po�o�onych wzd�u� wybrze�y morskich. Ten spos�b wydobycia soli rozpowszechniony jest szczeg�lnie w przybrze�nych rejonach Morza �r�dziemnego i Morza Czarnego.
69
Z�o�a soli kamiennej, oczy wi�cie w postaci sta�ej, wyst�puj� tak�e w g��bi l�du niemal we wszystkich formacjach geologicznych. Powstawa�y one przed milionami lat na skutek odparowania wody z p�ytkich zbiornik�w morskich w suchym i gor�cym klimacie. S�l, krystalizuj�c stopniowo z wody morskiej, tworzy�a pierwotnie poziomo u�o�one warstwy, kt�re ulega�y powolnym deformacjom. Silnie plastyczne pok�ady soli kamiennej formowa�y si� nast�pnie w z�o�a solne, kt�rym towarzysz� cz�sto gips i anhydryt, a tak�e sole potasowe. Z�o�a te s� obecnie g��wnymi rejonami eksploatacji g�rniczej.
S�l kamienna wyst�puje przewa�nie w postaci skupie� ziarnistych lub zbitych, a w szczelinach tworzy cz�sto regularne kryszta�y. Maj� one doskona�� �upliwo�� i rozpryskuj� si� z �atwo�ci� pod jednym uderzeniem m�otka na wiele male�kich, regularnych kryszta��w. W niekt�rych kopalniach w�gla kamiennego wyst�puj� solne stalaktyty i stalagmity; jest to bardzo interesuj�ce z mineralogicznego punktu widzenia. Chemicznie czysta s�l kamienna jest przezroczysta. Szare zabarwienie pochodzi od i�u, czerwone od hematytu, br�zowe-od substancji bitumicznych, a niebieskie od metalicznego sodu. S�l kamienna zawiera zwykleliczne domieszki, m.in. w postaci chlork�w magnezu i wapnia. Jest doskonale rozpuszczalna w wodzie.
G��wnymi producentami soli s� Stany Zjednoczone AP, Wielka Brytania oraz Niemcy. Do najbardziej znanych z�� nale�� wspominane ju� uprzednio o�rodki g�rnictwa soli w Austrii i w Polsce. Pi�kne i interesuj�ce zarazem kryszta�y soli wyst�puj� w rejonach wysychaj�cych s�onych jezior, takich jak Morze Martwe, Wielkie Jezioro S�one w stanie Utah (USA), s�one jeziora w Afryce P�nocnej itp. Krystaliczne formacje solne wyst�puj� r�wnie� na stepach.
70
Najpi�kniejsze okazy kryszta��w soli kamiennej spotyka si� obecnie w niekt�rych kopalniach soli na Syberii, a tak�e w wielu rejonach w Stanach Zjednoczonych, m.in. takich jak s�one jezioro Lake Searles ko�o San Bernardino w Kalifornii. Pochodz�ce z tych z�� skupienia kryszta��w osi�gaj� przewa�nie d�ugo�� od 2 do 8 cm, a niekt�re pojedyncze kryszta�y mog� dochodzi� do 30 cm d�ugo�ci. [W s�ynnych Grotach Kryszta�owych w Wieliczce, kt�re obj�te s� �cis�� ochron�, wyst�puj� wielkie kryszta�y czystego halitu o kraw�dziach do 40 cm d�ugo�ci].
S�l jest niezb�dna cz�owiekowi do �ycia. Ka�dy z nas spo�ywa jej rocznie oko�o 7,5 kg. Du�e ilo�ci soli wykorzystuje si� dzisiaj w przemy�le chemicznym jako podstawowy surowiec do produkcji zwi�zk�w sodu i chloru. Du�e, przezroczyste kryszta�y s� stosowane w optyce i do budowy aparatury pomiarowej. S�l kamienn� pozyskuje si� g��wnie ze z�� l�dowych, podczas gdy tradycyjne metody odparowywania z w�d morskich stosuje si� w ograniczonym zakresie. Roczna produkcja soli kamiennej si�ga w przybli�eniu 35 mln ton.
Sylwin (chlorek potasu, KCl) krystalizuje podobnie jak s�l kamienna i zawiera cz�sto domieszki chlork�w sodu i magnezu. Tworzy regularne kryszta�y o doskona�ej �upliwo�ci lub skupienia ziarniste, niekiedy igie�kowe, r�wnie� o dobrej �upliwo�ci. Bezbarwny, bia�awy, cz�sto z odcieniem niebieskim lub czerwonym. Wyst�puje w z�o�ach solnych, przede wszystkim w rejonie Stassfurtu (Niemcy) i w Polsce (Inowroc�aw, Wapno). Sylwin jest najwa�niejsz� sol� potasow� i ma ogromne znaczenie techniczne, zw�aszcza w produkcji nawoz�w potasowych i wyrobie myde� potasowych. Potas metaliczny jest wykorzystywany jako katalizator przy produkcji syntetycznego kauczuku.
71
Regularny; T w. 3,5- 4; G. 3,1 -3,2 g/cm3; zabarwienie r�ne, najcz�ciej fioletowe, zielone, ��tawe, rzadziej bezbarwny; po�ysk szklisty; R. bezbarwna
Fluoryt jest minera�em, kt�ry zawsze zwraca� uwag� pi�knym wykszta�ceniem kryszta��w i rozmaito�ci� barw. Przyci�ga� wzrok g�rnik�w wydobywaj�cych cyn� w Rudawach, kt�rzy nazywali go kwiatem rudy. R�wnie� �redniowieczni g�rnicy angielscy nadali fluorytowi poetyck� nazw�: "b��kitny John". Jednak nie oni pierwsi dostrzegli wspania�o�� barw i kszta�t�w fluorytu. Jego walory zdobnicze doceniali ju� bowiem staro�ytni Grecy. Z fluorytu wykonywano pi�kne, wielobarwne wazy, s�yn�ce p�niej jako wazy murry�skie (od �ac. murra - fluoryt). Fluoryt importowano w�wczas z Partii (dzisiejszy Iran). W czasach imperium rzymskiego wazy z fluorytu cenione by�y bardzo wysoko. Kiedy zaczyna�o brakowa� tego rzadkiego minera�u, zacz�to produkowa� imitacje ze szk�a. By�y to prawdopodobnie pierwsze pr�by imitacji kamieni szlachetnych.
Stosunkowo cz�sto wyst�puj� pi�kne okazy,kryszta��w fluorytu o zr�nicowanych barwach. Kryszta�y fluorytu maj� doskona�� �upliwo��. Minera� ten wyst�puje r�wnie� w postaci skupie� ziarnistych lub zbitych. W 1824 r. niemiecki mineralog Friedrich Mohs (1773-1839) odkry�, �e w okre�lonych warunkach fluoryt wykazuje osobliw� cech� zmienno�ci barw, kt�r� p�niej, w�a�nie od fluorytu, nazwano fluorescencj�. Zaobserwowa� mo�na j� szczeg�lnie dobrze w przezroczystych odmianach fluorytu. Wystawione na �wiat�o o okre�lonej barwie natychmiast emituj� �wiat�o o innej barwie. Dla przyk�adu fluoryt na�wietlony promieniami ultrafioletowymi �wieci fioletowo. (Termin "fluorescencja" stosowany jest obecnie dla okre�lenia wielu innych rodzaj�w
72
luminescencji). Zmienno�� barw fluorytu wyst�puje niekiedy w obr�bie poszczeg�lnych osobnik�w krystalicznych.
Poza wyst�pieniami w z�o�ach rud cyny fluoryt spotykany jest cz�sto w pegmatytach oraz �y�ach hydro termalnych. Krystalizuje w wysokich temperaturach w�r�d resztkowych produkt�w magmowych obfituj�cych w sk�adniki lotne. Fluoryt pochodzenia osadowego jest znacznie rzadszy i wyst�puje np. w szczelinach wapieni lub w�gli. Niemniej jednak najbogatsze z�o�a fluorytu o znaczeniu przemys�owym nale�� w�a�nie do tej kategorii i wyst�puj� m.in. w seriach wapiennych na obszarze Illinois i Kentucky w Stanach Zjednoczonych AP. Spo�r�d z�� europejskich do najlepiej znanych nale�� z�o�a w rejonie Freibergu w Niemczech oraz w Wielkiej Brytanii - w Weardale ko�o Durham oraz hrabstwie Derby (st�d pochodzi odmiana zwana "b��kitny John"). Fluoryt pojawia si� tak�e w znacznych ilo�ciach we Francji, W�oszech oraz w Rosji (g��wnie rejon Bajka�u).
Fluoryt jest najbardziej rozpowszechnionym minera�em fluoru, wa�nego surowca chemicznego wykorzystywanego m.in. do produkcji gaz�w i kwas�w fluorowych. Zwi�zki fluoru stosowane s� r�wnie� w przemy�le szklarskim i w hutnictwie (fluoryt u�ywany jest jako topnik podczas przer�bki rud). Bezbarwny fluoryt wykorzystywany jest do wytwarzania soczewek optycznych przepuszczaj�cych promienie ultrafioletowe. Fluor i niekt�re jego zwi�zki s� truj�ce i maj� zastosowanie do produkcji �rodk�w dezynfekcyjnych. Niekt�re w�asno�ci zwi�zk�w fluoru, umo�liwiaj�ce obni�enie temperatury nawet do -100�C, decyduj� o jego zastosowaniu w przemy�le ch�odniczym. Fluor wykorzystywany jest r�wnie� w innych procesach technologicznych, m.in. przy przer�bce surowc�w uranowych w technice rakietowej. Fluoryt jest cenionym kamieniem ozdobnym wykorzystywanym od dawna do wyrobu przedmiot�w dekoracyjnych. [W Polsce niewielkie wyst�pienia fluorytu spotykane s� m.in. na Dolnym �l�sku (Kletno ko�o K�odzka, Bystrzyca K�odzka, Kamienna G�ra)].
73
Rozdzia� 4 TLEINKI
Tlenki s� zwi�zkami tlenu z pierwiastkami metalicznymi lub niemetalicznymi. Wyr�nia si� w�r�d nich proste tlenki bezwodne (np. kwarc, kasyteryt) i uwodnione, czyli wodorotlenki (np. opal, goethyt). Grupa spineli, w sk�ad kt�rej wchodz� na przyk�ad spinel i magnetyt, nale�y do tlenk�w z�o�onych (dwutlenki z pierwiastkami dwu- lub tr�jwarto�ciowymi), chocia� w niekt�rych starszych podr�cznikach zaliczana jest do odr�bnej grupy. W�r�d tlenk�w znajduje si� wiele minera��w, kt�re wykazuj� izomorfizm [r�wnopostaciowo��]. Do tlenk�w zalicza si� te� obecnie niewielk� grup� minera��w manganowych, kt�re s� tak�e dwutlenkami, ale w przeciwie�stwie do spineli zawieraj� czterowarto�ciowy mangan oraz inne dwuwarto�ciowepierwiastki (najcz�ciej r�wnie� mangan). Jednym z takich minera��w jest psylomelan. W niekt�rych klasyfikacjach do tlenk�w zaliczany bywa wolframit, chocia� zwykle w��cza si� go do osobnej grupy wolframian�w. [Swoistym wyj�tkiem s� minera�y grupy SiO2 (m.in. kwarc), kt�re ze wzgl�du na pokrewie�stwo w�asno�ci krystalochemicznych zaliczane s� do krzemian�w]. Tlenki i wodorotlenki s� ogromnie zr�nicowan� gromad� minera��w, zar�wno pod wzgl�dem pochodzenia, jak i wyst�powania w rozmaitych �rodowiskach geochemicznych.
Regularny ;Tw. 3,5-4; G.5,8-6,2g/cm3; czerwonobrunatna; po�ysk na �wie�ym prze�amie diamentowy; R. bladoczerwona
75
Kupryt zosta� opisany po raz pierwszy w 1546 r. przez U. Agricol�, kt�ry na powierzchni warstw niekt�rych rud miedzi zauwa�y� ciemno zabarwiony minera�. Dok�adniejszy opis tego minera�u zawdzi�czamy francuskiemu mineralogowi Rome de lIsle, kt�ry w roku 1783 stwierdzi� jego wyst�powanie w s�ynnych z�o�ach w Kornwalii (Wielka Brytania) i Timis (Rumunia). Nazw� "kupryt" (od �aci�skiego cuprum) wprowadzi� wiede�ski mineralog W. Haidinger w 1845 r.
Kupryt, cz�sto nazywany czerwon� rud� miedzi, wyst�puje w postaci zbitej, drobnoziarnistej lub ziemistej. Niekiedy tworzy ma�e kryszta�y zwykle o pokroju igie�kowym lub w��knistym. Zwany bywa w�wczas chalkotrichitem (od greckiego chalkos - mied� i thrix - w�osy). Naturalna barwa kuprytu jest ciemnoczerwona z po�yskiem diamentowym, natomiast rysa ma odcie� metaliczny. Ziemiste skupienia kuprytu zawieraj� zwykle domieszki limonitu i przybieraj� barw� br�zowo-czerwon� (ceglasta ruda miedzi).
Kupryt jest produktem ubocznym utleniania miedzi lub jej rud siarczkowych. Dlatego wyst�puje z regu�y w g�rnej strefie �y� kruszcowych i towarzyszy zwykle miedzi rodzimej. W pustkach skalnych �y� kruszcowych mo�na spotka� pi�kne o�mio�cienne kryszta�y kuprytu o barwie karminowej. W wielu z�o�ach obok owych o�mio�ciennych kryszta��w pojawiaj� si� skupienia chalkotrichitu, kt�rego igie�ki s� w rzeczywisto�ci cienkimi, wyd�u�onymi sze�cianami kuprytu lub innych wt�rnych minera��w miedziowych. W strefie wietrzenia kupryt przechodzi we wt�rne, uwodnione w�glany miedzi (malachit i azuryt). G��wne z�o�a: Rumunia (Mo�dawia), Niemcy (Siegen w Nadrenii), Bo�nia (Sinjako), Francja (Chessy pod Lyonem), gdzie wyst�puj� o�mio�cienne kryszta�y dochodz�ce do 3 cm d�ugo�ci, Rosja (Ural), Stany Zjednoczone AP (Jerome, Clifton i Bisbee w Arizonie), Australia (Broken Hill w Nowej Po�udniowej Walii), w Anglii (Liskeard i Gwennap w Kornwalii) oraz Boliwia i Namibia. Kupryt jest, obok miedzi rodzimej, najbogatsz� rud� miedzi, kt�rej zawarto�� dochodzi do 88,8%. Wysoko cenione s� przezroczyste kryszta�y kuprytu, ale wyst�puj� one niezwykle rzadko.
Innym bezwodnym tlenkiem miedzi jest tenoryt, nazwany tak na cze�� neapolita�skiego botanika M. Tenora (1780-1861). Znany jest on tak�e pod nazw� "melakonit" (z greckiego melas -czarny�, i konis - py�) lub "czarna mied�". Ten tlenek miedzi, CuO, pojawia si� g��wnie w skupieniach ziemistych w powierzchniowej strefie kruszc�w miedzi. Jego jednosko�ne, pseudoheksagonalne kryszta�y o pokroju tabliczkowatym s� wielk� rzadko�ci�. W odr�nieniu od pospolitych odmian pylastych, kryszta�y tenorytu przybieraj� barw� stalowoczarn� z silnym metalicznym po�yskiem. W Europie znane s� z�o�a w rejonie Wezuwiusza we W�oszech, w okolicach Siegen (Zag��bie Ruhry) i Daaden (Nadrenia) w Niemczech, w rejonie Jachymova (Czechy), w Rumunii oraz w Hiszpanii (Burgos). Najwi�ksze z�o�a tenorytu wyst�puj� w Stanach Zjednoczonych AP, przede wszystkim w okolicach Jeziora G�rnego oraz Bisbee w Arizonie, gdzie tworz� poka�ne pok�ady przypominaj�ce nagromadzenia asfaltu.
Regularny; Tw. 8; G. 3,5 g/cm3; rozmaicie zabarwiony, najcz�ciej szkar�atny (spinel rubinowy), ��tawy, niebieskawy, r�owy (rubicell); po�ysk szklisty; R. bia�a
76
Spinel nazw� sw� wywodzi przypuszczalnie z greckiego spinos - iskra, prawdopodobnie ze wzgl�du na skrz�ce si� barwy jego szlachetnych odmian. Spinel by� od dawna kamieniem poszukiwanym i wykorzystywanym do cel�w zdobniczych, chocia� mniej cenionym od rubinu, kt�ry przypomina swym wygl�dem. Kryszta�y spineli s� zazwyczaj niewielkie, dlatego spotykane niekiedy wi�ksze osobniki nale�� do prawdziwych rzadko�ci. Kilka takich wspania�ych okaz�w stanowi w�asno�� Brytyjskiego Muzeum Historii Naturalnej w Londynie. Spinel o masie 400 karat�w przechowywany jest w kolekcji rosyjskiego skarbca pa�stwowego, inny wielki szkar�atny spinel znajduje si� w�r�d brytyjskich klejnot�w koronnych. Pi�kne spinele zdobi� koron� �wi�tego Wac�awa przechowywan� w Zamku Praskim.
Obfite domieszki r�nych pierwiastk�w, przewa�nie dwu- i tr�jwarto�ciowego �elaza i chromu, nie zaburzaj� wprawdzie jednorodno�ci kryszta��w spineli, ale wp�ywaj� na ich zabarwienie. Dla przyk�adu, barwa czerwona jest wywo�ana obecno�ci� chromu, br�zowoczerwona- �elaza tr�jwarto�ciowego, a niebieskawe odcienie spowodowane s� przez �elazo dwuwarto�ciowe. Obecno�� r�nych pierwiastk�w daje efekt wielobarwno�ci. Czysty chemicznie-spinel, wytwarzany sztucznie, jest bezbarwny. Zar�wno dwu-, jak i tr�jwarto�ciowe �elazo obecne jest w poka�nych ilo�ciach w czarnej odmianie zwanej pleonastem, kt�ra cz�sto zawiera tak�e chrom. Pleonast traktowany bywa niekiedy jako osobny minera�. Szlachetne spinele, wyst�puj�ce w wielu odmianach, znane s� powszechnie pod nazwami stosowanymi przez jubiler�w, jak np. czerwonokrwisty - rubin spinelowy, r�owoczerwony - ba�a� rubin, niebieskoczerwony - spinel almandynowy i hiacyntowoczerwony lub s�omiano��ty - rubicell.
77
Regularny; Tw. 5,5; G. 5,2 g/cm3; czarny z niebieskawym odcieniem; po�ysk metaliczny; R. czarna
Magnetyt jest minera�em, kt�ry ze wzgl�du na swe w�asno�ci magnetyczne zwraca� szczeg�ln� uwag� staro�ytnych przyrodnik�w i filozof�w. Wspomina o nim Pliniusz Starszy, opisuj�c wzg�rze nad rzek� Indus, zbudowane w ca�o�ci ze ska�y przyci�gaj�cej �elazo. Wed�ug legendy, pierwszym odkrywc� owej ska�y by� pasterz imieniem Magnus, kt�ry zauwa�y�, �e �wieki z jego but�w oraz �elazne okucie laski przywar�y do ziemi. Mo�na zatem powiedzie�, �e magnetyzm jako zjawisko fizyczne zawdzi�cza sw� nazw� legendarnej postaci. Inna, bardziej prawdopodobna wersja wi��e nazw� magnetytu z miejscem jego odkrycia - Magnesia w staro�ytnej Tesalii (Grecja).
Magnetyt tworzy zazwyczaj skupienia ziarniste lub zbite, czasami wyst�puje w postaci o�mio�ciennych kryszta��w. Jest silnie magnetyczny. Najbardziej rozpowszechnione z�o�a magnetytu wyst�puj� w rudach skarnowych towarzysz�cych ska�om magmowym i metamorficznym. Zawieraj�ce magnetyt skarny obfituj� w krzemiany wzbogacone w �elazo, takie jak: granaty (andradyt), pirokseny, hedenbergity, r�ne odmiany amfiboli oraz epidoty. Najwa�niejsze z�o�a magnetytu znajduj� si� na rozleg�ych Obszarach g�rskich w p�nocnej Szwecji [Kiruna-vaara], Norwegii, w Stanach Zjednoczonych AP, na Uralu i w okolicach Kurska (Rosja). Pi�kne kryszta�y magnetytu zosta�y znalezione w Binnatal (Szwajcaria). Magnetyt jest najcenniejsz� rud� �elaza, kt�rego zawarto�� dochodzi do 72%.
Chromit, tlenek chromu i �elaza zawieraj�cy niekiedy domieszki magnezu, trudno na pierwszy rzut oka odr�ni� od magnetytu. Jest jednak s�abo magnetyczny i ma br�zow� rys�. Praktycznie rzecz bior�c chromit jest jedyn� rud� chromu. Najwi�ksze z�o�a chromitu wyst�puj� w Zimbabwe,
78
Republice Po�udniowej Afryki, na Filipinach i w USA. Zbli�ony do chromitu jest franklinit, tlenek �elaza i cynku z domieszkami manganu. Franklinit tworzy zazwyczaj czarne, o�mio�cienne kryszta�y wyst�puj�ce w skupieniach wraz z innymi minera�ami (np. kalcytem). Najs�ynniejsze z�o�a znajduj� si� w rejonie Franklin i Ogdenburg w stanie New Jersey (USA).
Rombowy; Tw. 8,6; G. 3,7 g/cm3; ��ty, ��tozielony, aleksandryt - zielony w �wietle dziennym, fiole-towoczerwony w �wietle sztucznym; po�ysk szklisty; R. bezbarwna
Chryzoberyl, chocia� mniej znany jako kamie� szlachetny, ceniony jest bardzo wysoko. Wyst�puje w pegmatytach i ska�ach metamorficznych (gnejsy i �upki mikowe), tworz�c dobrze wykszta�cone kryszta�y o pokroju tabliczkowym lub s�upkowym. Pod wzgl�dem twardo�ci zajmuje w�r�d minera��w trzecie miejsce po diamencie i korundzie.
Spo�r�d wszystkich barwnych i przezroczystych odmian tego minera�u za najbardziej warto�ciowy uznawany jest aleksandryt, nazwany tak na cze�� cara Rosji Aleksandra II.
72. Chryzoberyl - Marsikov (Czechy); rzeczywista wielko�� kryszta��w dochodzi do 15 mm
79
Ten niezwyk�y kamie� ma w �wietle dziennym soczyst� barw� zielon�, kt�ra w �wietle sztucznym zmienia si� na fio�kowor�ow�. Dlatego te� powiada si� niekiedy, �e aleksandryt jest za dnia szmaragdem, a noc� staje si� ametystem.
G��wne z�o�a chryzoberylu znajduj� si� w Sri Lance i w Brazylii (Espirito Santo). Nowe stanowiska odkryto tak�e w kilku rejonach Afryki. Pi�kne, jasno��te i doskonale przezroczyste kryszta�y chryzoberylu znalezione zosta�y w pobli�u jeziora Alaotra na Madagaskarze. Wyj�tkowo cenne, ciemne kryszta�y aleksandrytu, kt�rych d�ugo�� dochodzi do 2 cm, wyst�puj� w Zimbabwe. Do najlepiej poznanych z�� europejskich nale�y rejon Marsikova na Morawach. Kryszta�y chryzoberylu z Mar�ikova maj� wspania��, ��t� barw�, ale s� zbyt sp�aszczone, by mog�y by� poddawane obr�bce szlifierskiej. Du�� s�aw� ciesz� si� z�o�a aleksandrytu odkryte w 1833 r. nad rzek� Toko-waja na Uralu, kt�re przez d�ugi czas by�y jedynym miejscem wydobycia tego minera�u. Znacznie p�niej aleksandryt odkryto w�r�d z�� obfituj�cych w inne odmiany chryzoberylu, m.in. w Sri Lance i Brazylii.
Do rzadko�ci nale�� du�e kryszta�y chryzoberylu. Doskonale przezroczyste kryszta�y dochodz�ce do 10 cm znaleziono w z�o�ach aluwialnych na obszarze Madagaskaru. Niekiedy spotyka si� do�� du�e otoczaki chryzoberylu o jedwabistym po�ysku (cymofan). Po nadaniu szlifu soczewkowatego wyr�niaj� si� one wspania�ym, mieni�cym si� po�yskiem. Wyst�puj� g��wnie w Sri Lance i Brazylii. Najpi�kniejsz� i najwi�ksz� grup� kryszta��w aleksandrytu - druz� o wymiarach 25 x 15 cm, sk�adaj�c� si� z 22 kryszta��w o masie 5 kg - znaleziono na Uralu. Ten wspania�y okaz znajduje si� w zbiorach Muzeum Mineralogicznego im. A. Fersmana Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie. Najwi�kszy, pojedynczy kryszta� aleksandrytu pochodzi ze Sri Lanki. Po przeci�ciu i oszlifowaniu zachowa� on mas� 66 karat�w i jest obecnie przechowywany w kolekcji Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Najwi�ksze kryszta�y chryzoberylu, osi�gaj�ce blisko 18 cm d�ugo�ci, odkryto w pegmatytach ko�o Golden w stanie Colorado (USA). Ceny chryzoberyli, a zw�aszcza aleksandryt�w o doskona�ej przezroczysto�ci, utrzymuj� si� niezmiennie na bardzo wysokim poziomie. Najwy�szej jako�ci 10-karatowy aleksandryt wyceniany jest na nie mniej ni� 30 tys. USD.
80
Romboedryczny; Tw. 9; G. 3,9-4,1 g/cm3; bezbarwny (leukoszafir) oraz rozmaicie zabarwiony, �ladowe domieszki tlenk�w chromu tworz� odmiany czerwone (rubin), za� tlenki �elaza i tytanu - odmiany niebieskie (szafiry), tak�e szare, czerwonobr�zowe itd.; po�ysk diamentowy, na mniej przezroczystych kryszta�ach - t�usty; R. bia�a
Korund wyst�puje w postaci kilku bardzo cennych, przezroczystych odmian barwnych, spo�r�d kt�rych od niepami�tnych czas�w jako kamienie szlachetne s�yn� rubin i szafir. Na przyk�ad ju� od tysi�cy lat eksploatowane s� znane z�o�a szafir�w Ratnapura w pobli�u Colombo w Sri Lance. Od czas�w staro�ytnych tymi kamieniami zdobiono szaty hinduskich ksi���t. Pierwsza pisemna wzmianka o z�o�ach rubinu pochodzi z VI wieku n.e. i dotyczy kopal� w okr�gu Mogok w p�nocnej Birmie. Wiadomo jednak, �e rubiny odkryto tam znacznie wcze�niej, podobnie zreszt� jak w Sri Lance.
Ju� w �redniowieczu szafiry, a zw�aszcza rubiny, szeroko stosowano do wyrobu klejnot�w. Kamieniom nadawano w�wczas nieregularny kszta�t kaboszon�w w postaci zaokr�glonych form bez naszlifowywania �cianek na powierzchni. Ten rodzaj szlifu by� szczeg�lnie przydatny przy obr�bce wykorzystywanych dla cel�w zdobniczych kamieni p�prze�roczystych i nieprzezroczystych. Stosowano go w owym czasie powszechnie przede wszystkim ze wzgl�du na ograniczone jeszcze mo�liwo�ci technik szlifierskich oraz z uwagi na ch�� zachowania jak najwi�kszej ilo�ci drogocennego materia�u. Szafiry i rubiny szlifowane t� dawn� metod� zobaczy� mo�na na przyk�ad w s�ynnej czeskiej koronie �wi�tego Wac�awa pochodz�cej z 1346 r. Znajduj�cy si� w niej okaza�y kamie� jest najwi�kszym rubinem wykorzystanym do cel�w zdobniczych. Ma on nieregularny kszta�t, jego wymiary wynosz� 39,5x36,5x14 mm, a masa 250 karat�w. Najwi�ksze kolekcje du�ych rubin�w i szafir�w znajduj� si� w rodowych klejnotach hinduskich ksi���t i w dawnych zbiorach szach�w Iranu. S� to przewa�nie kamienie o nieregularnym szlifie kaboszonowym.
81
Rubiny s� to najcz�ciej Kryszta�y s�upkowate o powoju piramidalnym, rzadziej tabliczkowate lub igie�kowe. Zwykle jednak wyst�puje w postaci skupie� ziarnistych lub zbitych (szmergiel). Z�o�a korundu spotykane s� najcz�ciej w ska�ach metamorficznych lub w aluwiach. Dla przyk�adu - macierzyst� ska�� rubin�w birma�skich s� gruboziarniste marmury w strefie kontaktowej z granitami i pegmatytami. Z kolei rubiny, a tak�e szafiry wyst�puj�ce w Sri Lance pochodz� g��wnie ze z�� aluwialnych. Znane s� z�o�a rubin�w w Tajlandii, Indiach, Borneo, Australii, Madagaskarze oraz w Stanach Zjednoczonych (Karolina P�nocna). Nowe z�o�a odkryto r�wnie� w Kenii, Tanzanii oraz w Kambod�y, gdzie szczeg�lnie zasobne s� wyst�pienia w rejonie Pailin.
Bardzo interesuj�ce rubiny, chocia� niezbyt przezroczyste, znaleziono r�wnie� w okolicach Prilepu w Macedonii. Wyst�puj� one w marmurach dolomitowych i tworz� kryszta�y o niezwyk�ych, rzadko spotykanych kszta�tach. R�wnie� ze z�� norweskich wydobywane s� kryszta�y rubinu o wysokiej jako�ci jubilerskiej. Szlachetne odmiany rubin�w wyst�puj� jednak w przyrodzie stosunkowo rzadko. Wysoko cenione s� rubiny gwia�dziste, wykazuj�ce interesuj�ce z punktu widzenia krystalograficznego zjawisko asteryzmu. Ujawnia si� ono szczeg�lnie wyrazi�cie, kiedy kamie� ci�ty w postaci kaboszonu ukazuje w szczytowej swej cz�ci charakterystyczne, jasne linie powsta�e z odbicia �wiat�a, kt�re sprawiaj� wra�enie sze�cioramiennej lub tr�jramiennej gwiazdy.
Najwi�ksze z�o�a szafir�w znajduj� si� w Tajlandii, Kaszmirze, Australii oraz w USA (Montana), a tak�e (co odkryto ostatnio) w Tanzanii i Kambod�y. Mniejsze z�o�a znajduj� si� w Chinach i na Madagaskarze. Najbardziej znane z�o�a europejskie zlokalizowane s� w Czechach (Izerska ��ka). Szczeg�lnie interesuj�ce s� szafiry gwia�dziste. Warto doda�, �e zjawisko asteryzmu wyst�puje w kryszta�ach szafiru znacznie cz�ciej i ujawnia si� z wi�ksz� doskona�o�ci� ni� w kryszta�ach rubinu. W przyrodzie spotykane s� r�wnie� inne barwne odmiany szlachetnego korundu. Na przyk�ad bia�y leukoszafir stosowany bywa jako imitacja diamentu. R�wnie wysoko cenione s� ��te korundy (lub ��te szafiry) i bardzo rzadkie korundy o barwie fio�kowor�owej.
82
Korund jest nie tylko wysoko cenionym kamieniem szlachetnym, ale tak�e ma bardzo du�e znaczenie w przemy�le, g��wnie dlatego, �e nale�y do najtwardszych minera��w, ust�puj�cych tylko diamentowi. Ponadto charakteryzuje si� du�� odporno�ci� na dzia�anie czynnik�w mechanicznych i chemicznych, bardzo nisk� rozszerzalno�ci� oraz wysok� temperatur� topnienia. Nic wi�c dziwnego, �e wci�� wzrasta produkcja sztucznego korundu niezb�dnego zar�wno dla cel�w przemys�owych, jak i jubilerskich. Syntetyczny rubin znajduje na przyk�ad szerokie zastosowanie w technice laserowej.
Romboedryczny; Tw. 6,5; G. 5,2-5,3 g/cm3; przewa�nie czerwony, w postaci krystalicznej ciemnoszary; po�ysk metaliczny; R. wi�niowoczerwona
Hematyt by� znany i wydobywany ju� w staro�ytno�ci. Wspomina o nim nawet Wergiliusz w Eneidzie, zachwycaj�c si� pi�knem b�yszcz�cych kryszta��w z wyspy Elby. Barwy hematytu pojawiaj� si� dzi�ki odbiciu oraz za�amaniu i rozszczepieniu �wiat�a na powierzchniowej warstwie minera�u. Znaleziska archeologiczne �wiadcz� o tym, �e w Babilonie i Egipcie du�e bry�y hematytu [tzw. szklane g�owy] u�ywane by�y do cel�w dekoracyjnych.
Hematyt wyst�puje w bardzo rozmaitych postaciach r�ni�cych si� stanem skupienia, form� wykszta�cenia i zmienno�ci� barw. Rysa hematytu ma jednak zawsze barw� wi�niowoczerwon�. Bardzo rozpowszechniona odmiana pylasta nosi nazw� �mietany hematytowej. Drobnoziarniste, �useczkowate skupienia hematytu, kt�rym towarzyszy cz�sto kwarc, nazywane s� mik� �elazn�. Tworzy ona niekiedy warstwowane kompleksy
83
skalne okre�lane mianem �elaznych �upk�w mikowych lub jako itabryt (od nazwy z�� w rejonie grzbietu Itabira w Brazylii).
Hematyt powstaje w bardzo zr�nicowanych warunkach �rodowiskowych i nale�y do najbardziej rozpowszechnionych minera��w w przyrodzie. Jego obecno�� powoduje czerwone zabarwienie gleby, piasku oraz ca�ych kompleks�w skalnych. Sama nazwa "hematyt" wywodzi si� od barwy czerwieni (z greckiego haima - krew). Poza ska�ami osadowymi hematyt wyst�puje tak�e w seriach metamorficznych oraz w mniejszych ilo�ciach w ska�ach magmowych jako sk�adnik �y� hydrotermalnych, g��wnie w strefie utleniania.
Z�o�a hematytu s� bardzo liczne. Najbogatsze z nich eksploatowane s� m.in. w Szwecji, Stanach Zjednoczonych AP w tzw. �elaznym Pasie (Iron Ranges) wok� Jeziora G�rnego, na Ukrainie (Krzywy R�g). Ze z�� alpejskich (np. St. Gotthard) znane s� pi�knie wykszta�cone skupienia p�askich kryszta��w hematytu, nazywane r�ami alpejskimi. Zbite skupienia naciekowe hematytu [tzw. krwawnik], znane m.in. z obszaru Czech i Wielkiej Brytanii, wykorzystywane s� jako kamienie ozdobne do wyrobu sygnet�w, naszyjnik�w i innych przedmiot�w dekoracyjnych. Jako ruda �elaza hematyt zawiera oko�o 70% czystego metalu. Czerwona ochra �elazowa u�ywana jest jako pigment do produkcji barwnik�w oraz jako materia� �cierny.
[W Polsce hematyt eksploatowany by� dawniej w Rudkach (G�ry �wi�tokrzyskie) oraz na Dolnym �l�sku. Z�o�a hematytu znane s� tak�e z Tatr (Huciska, Tomanowa)].
Romboedryczny - pseudoheksagonalny; Tw. 7; G. 2,65 g/cm3; barwy - patrz tekst; R. bezbarwna, bia�a do szarej
Kwarc znany by� dobrze w �wiecie staro�ytnym, zw�aszcza w swej najczystszej postaci - kryszta�u g�rskiego [skalnego]. Jego nazwa pochodzi z greckiego krystallos -l�d. Czysty, bezbarwny kwarc okre�lony zosta� mianem kryszta�u skalnego, poniewa� przypomina l�d i w przeciwie�stwie do szk�a pozostaje d�ugo zimny nawet w podwy�szonej temperaturze. Dzieje si� tak dlatego, �e kwarc jest bardzo s�abym przewodnikiem ciep�a. Wiedzieli o tym doskonale staro�ytni Rzymianie. Zamo�ni patrycjusze przechowywali cz�sto w swoich domach du�e kule kryszta�owe u�ywane do ch�odzenia d�oni. Pliniusz Starszy, pozostaj�c pod wra�eniem tej szczeg�lnej cechy kryszta�u g�rskiego, s�dzi�, �e powsta� on z tak silnie zamro�onego lodu, i� nie mo�e ju� stopnie� nawet pod wp�ywem najwy�szej temperatury.
84
Grecy i Rzymianie znali dobrze inne liczne odmiany kwarcu, lecz nie zdawali sobie sprawy, �e s� one wszystkie t� sam� substancj� mineraln�. Kwarc s�u�y� cz�owiekowi od niepami�tnych czas�w, przede wszystkim dlatego, �e by� szeroko rozpowszechniony w przyrodzie i pozostawa� odporny na dzia�anie czynnik�w zewn�trznych. Nie ulega najmniejszej w�tpliwo�ci, �e by� on pierwszym minera�em zastosowanym przez cz�owieka do wyrobu podstawowych narz�dzi i broni, kt�re
85
zapewnia�y mu warunki bytowania. Wyroby z krzemienia (odmiana kwarcu) znane s� od pocz�tku epoki kamiennej [starszego paleolitu] a� do schy�ku okresu neolitu, kt�ry rozpocz�� si� u progu II tysi�cleciap.n.e.
Cz�owiek wykorzystywa� kwarc na przestrzeni ca�ych dziej�w i stosuje go do dzi�. W prawiekach ceniono krzemie� za jego twardo��, wysok� odporno�� oraz ze wzgl�du na ostre, tn�ce kraw�dzie. Stopniowo, poprzez stulecia, odkrywano kolejne walory kwarcu. Jego u�yteczno�� stale ros�a; obecnie jest on stosowany w wielu ga��ziach nowoczesnej techniki i przemys�u.
Ju� staro�ytnych g�rnik�w zachwyca�o pi�kno kryszta��w kwarcu. W miar� post�pu cywilizacyjnego i kulturalnego popularno�� kwarcu i jego odmian znacznie wzros�a. Doskona�o�� kszta�t�w i wspania�o�� barw sprawia�y, �e by� on coraz bardziej poszukiwanym kamieniem ozdobnym. Do dzi� podziwia� mo�na wspaniale ci�te kryszta�owe puchary �redniowieczne, wykonywane przez s�ynnych mistrz�w tej epoki (przede wszystkim W�och�w i Niemc�w). Wsp�czesne wyroby rzadko dor�wnuj� im pi�kno�ci� i precyzj� wykonania. Te prawdziwe dzie�a sztuki wytwarzano g��wnie z surowca pochodz�cego ze z�� alpejskich. Najpi�kniejsze egzemplarze gromadzi� w swej kolekcji cesarz Rudolf II nazywany cz�sto maximus adorator et amator gemmarum. Wiele z nich zachowa�o si� do dzi� w kolekcjach muzealnych (np. w Wiedniu).
Wyroby �redniowiecznej i renesansowej sztuki zdobniczej i jubilerskiej �wiadcz� o ogromnej popularno�ci r�nych odmian kwarcu. By�y one bardzo poszukiwane ze wzgl�du na doskona�� przezroczysto�� i silny po�ysk, dzi�ki czemu zast�powa�y cz�sto inne, znacznie rzadsze i bardziej warto�ciowe kamienie szlachetne.
Kwarc wyst�puje w przyrodzie w bardzo urozmaiconych postaciach, pocz�wszy od form doskonale wykszta�conych kryszta��w a� do skupie� drobnoziarnistych i zbitych. Opr�cz przezroczystego, bezbarwnego kryszta�u g�rskiego spotyka si� liczne odmiany o wyrazistym zabarwieniu. Do bardzo popularnych odmian krystalicznych nale�y ametyst o pi�knych, zr�nicowanych barwach od purpury
86
do fioletu. Wywo�ane s� one prawdopodobnie domieszkami �elaza oraz, wp�ywem promieniowania jonizuj�cego. Zabarwienie kwarcu z niekt�rych z�� nie jest trwa�e w �wietle dziennym i szybko zanika. Ametyst by� ulubionym kamieniem staro�ytnych Grek�w i Rzymian, kt�rzy wierzyli, i� zapobiega on pija�stwu (jego nazwa wywodzi si� z greckiego amethystos - nieupojony). Z ametystu wykonywano cenne amulety i liczne przedmioty dekoracyjne.
Krystaliczn� odmian� kwarcu o blado��tej barwie wywo�anej obecno�ci� tr�jtlenku �elaza jest cytryn. Kwarc dymny tworzy kryszta�y o barwie dymnobr�zowej lub br�zowoczarnej. Czarne, nieprzezroczyste odmiany kwarcu dymnego nosz� nazw� morionu, wywodz�c� si� z �aci�skiego mor-morion, zastosowan� pierwotnie przez Pliniusza Starszego dla okre�lenia czarnego jaspisu i onyksu, pochodz�cego z Indii.
Zabarwienie obu tych odmian spowodowane jest prawdopodobnie naturalnym promieniowaniem radioaktywnym. Podczas podgrzewania kwarc dymny i morion trac� swoje zabarwienie.
87
Bardzo popularn� odmian� ��tego kwarcu jest kwarc r�owy, charakteryzuj�cy si� r�nymi odcieniami r�u - od blador�owego do bardziej intensywnego, czasami przechodz�cego w fiolet. Barwy te wywo�ane s� obecno�ci� tlenku manganu i zanikaj�, gdy minera� zostanie podgrzany do temperatury 575�C. Pozostawiony d�u�ej pod wp�ywem zewn�trznych warunk�w atmosferycznych r�wnie� traci barwy. A� do momentu odkrycia form krystalicznych w z�o�ach brazylijskich kwarc r�owy znany by� dotychczas niemal wy��cznie w postaci zbitej. Pra� lub kwarc zielony (w �redniowieczu znany te� pod nazw� "prasius") wywodzi sw� nazw� z greckiego prasios - ziele� porowa. Barw� sw� zawdzi�cza obecno�ci licznych wrostk�w zielonego aktynolitu. Delikatny odcie� zieleni sprawia�, �e kamie� ten by� dawniej u�ywany znacznie cz�ciej ni� obecnie do wytwarzania ozd�b, mozaik itp. Kwarc szafirowy jest zbit� odmian� niebieskozielonego kwarcu, kt�rego barwa wywo�ana jest obecno�ci� licznych, w��knistych wrostk�w niebieskawych amfiboli (krokidolitu).
Czerwony, br�zowy lub ��ty kwarc �elazisty wyst�puje w postaci skupie� zbitych, ziarnistych lub krystalicznych. Kwarc mleczny zawdzi�cza sw� bia�� barw� nie obcym domieszkom, ale zawarto�ci du�ej liczby drobniutkich p�cherzyk�w gazu. Odmiany zanieczyszczone o szerokiej gamie
88
barw obejmowane s� wsp�ln� nazw� kwarcu zwyk�ego lub pospolitego. Szary rogowiec jest mieszanin� kwarcu i chalcedonu, podobnie jak br�zowoczarny krzemie�.
Na rynku jubilerskim bardzo popularne s� w��kniste, wst�gowe odmiany kwarcu. Ich swoiste, delikatne zabarwienie i jedwabisty po�ysk, szczeg�lnie wyraziste po oszlifowaniu, spowodowane s� obecno�ci� w��kienek amfiboli, a w szczeg�lno�ci krokidolitu. W zale�no�ci od zabarwienia wyr�nia si� szarozielone kwarcowe kocie oko [zawieraj�ce wrostki azbestu], niebieskoszare sokole oko oraz tygrysie oko z ��tymi w��kienkami zwietrza�ego krokidolitu.
Kwarc awenturynowy [awenturyn] jest bardzo osobliwym minera�em. Wyst�puje w postaci zbitej i zawiera ogromn� liczb� male�kich blaszek miki i hematytu, kt�re nadaj� mu charakterystyczn� migotliwo��. Jest rzecz� interesuj�c�, �e imitacja tego kamienia pojawi�a si� wcze�niej, zanim zosta� on odkryty. Sta�o si� to w s�ynnej weneckiej hucie szk�a Murano, kiedy do stopionej masy szklanej dosta�y si� przez nieuwag� drobniutkie opi�ki miedzi, kt�re spowodowa�y efekt wyj�tkowej b�yskotliwo�ci szk�a. Zdarzenie to mia�o charakter przypadkowy (po w�osku per aventura) i dlatego uzyskany wyr�b szklany nazwany zosta� awenturynem. Dopiero p�niej, kiedy odkryto minera� o podobnym wygl�dzie, nadano mu t� sam� nazw�.
Opr�cz wspomnianych ju� krystalicznych, drobnoziarnistych i zbitych odmian kwarcu spotyka si� wiele innych kryszta��w, wyr�nianych ze wzgl�du na szczeg�lne wykszta�cenie i pokr�j. Chodzi tu zar�wno o pojedyncze kryszta�y, jak i ich skupienia, kt�re powstaj�c g��wnie z roztwor�w hydrotermalnych przybieraj� rozmait� posta� w zale�no�ci od warunk�w krystalizacji. Naprzyk�ad kwarc kapturowy tworzy specyficzne formy kryszta��w, zawieraj�ce male�kie warstewki obcej substancji mineralnej , takiej jak mika, kt�ra przerywa normalny ich wzrost. Kryszta�y takie mo�na rozbi� jednym uderzeniem na szereg ma�ych "kapturk�w". Kwarc gwia�dzisty sk�ada si� z pojedynczych kryszta��w zgrupowanych w kszta�cie gwia�dzistych skupie�.
Tak zwany kwarc ber�owy, spotykany cz�sto w szczelinach �upk�w krystalicznych, tworzy jeszcze inne formy. Na pierwotny s�upkowaty kryszta�, zw�aj�cy si� na szczycie, narasta drugi, nieco
89
szerszy, zwykle ograniczony z obu stron i zawsze zorientowany w tym samym kierunku co smuklejszy dolny kryszta�.
W wyniku przetopienia niekt�rych ska� porfirowych powstaje tak zwany kwarc porfirowy; wyst�puje on w postaci kryszta��w ograniczonych tylko �cianami romboedrycznymi, bez �cian pryzmatycznych. Kryszta�y tzw. kwarcu babilo�skiego przybieraj� kszta�ty zw�aj�ce si� ku wierzcho�kowi. Kwarc ruinowy (stonewall quartz) tworz� przerastaj�ce si� kryszta�y u�o�one w r�wnoleg�e pasma, kt�re w przekroju poprzecznym przypominaj� kamienne �ciany, ruiny.
Kwarc, niekiedy zwany "plastrem miodu", wyst�puje jako powierzchniowa pseudomorfoza po rozpuszczeniu pierwotnego minera�u, kt�rego jedyn� pozosta�o�ci� jest pow�oka kwarcu.
90
Kryszta�y kwarcu s� zwykle bardzo pi�kne. najcz�ciej tworz� r�norodne kombinacje s�upa heksagonalnego ograniczonego romboedrycznymi �cianami, niekiedy maj� posta� trapezoedru lub bipiramidy. K�ty mi�dzy takimi samymi �cianami zawsze wynosz� 60�, niezale�nie od stopnia r�wnomierno�ci wzrostu kryszta��w. �ciany s�upa s� zwykle poprzecznie pr��kowane (zbru�d�one). Warunki krystalizacji rzadko s� idealne. Najrozmaitsze czynniki zewn�trzne, m.in. zmiany ci�nienia, nier�wny dop�yw substancji mineralnej, ograniczona przestrze�, powoduj� zaburzenia wzrostu kryszta��w i nier�wnomierny ich rozw�j, jednak k�ty mi�dzy poszczeg�lnymi przecinaj�cymi si� �cianami pozostaj� zawsze niezmienne. W�a�nie na podstawie obserwacji kryszta��w kwarcu du�ski lekarz, geolog i mineralog Niels Stensen [Nicolaus Steno, 1638-1686], sformu�owa� w 1669 r. podstawowe prawo krystalografii - prawo sta�o�ci k�t�w, tworz�c tym samym naukowe podwaliny krystalografii.
91
w�r�d kryszta��w kwarcu spotykane s� niekiedy prawdziwe giganty. S�ynie z nich w szczeg�lno�ci Madagaskar, gdzie pojedyncze kryszta�y dochodz� nawet do kilku metr�w w obwodzie.
Stosunkowo cz�sto kryszta�y kwarcu wyst�puj� w licznych niewielkich pustkach wype�nionych cz�ciowo lub ca�kowicie pierwotnym roztworem krystalizacyjnym. Stanowi� one wa�ne �r�d�o informacji o warunkach powstawania kwarcu w poszczeg�lnych z�o�ach.
Kwarc jest najbardziej rozpowszechnionym minera�em w skorupie ziemskiej i stanowi ponad 12% jej sk�adu. Ponadto oko�o 47% krzemionki zawieraj� r�norodne krzemiany, kt�re nale�� do g��wnych minera��w ska�otw�rczych. Kwarc jest podstawowym sk�adnikiem wielu ska� magmowych (np. granit�w) oraz licznych ska� metamorficznych (gnejsy, �upki krystaliczne, kwarcyty).
Najokazalsze kryszta�y kwarcu wyst�puj� g��wnie w pr�niach skalnych w�r�d gruboziarnistych granit�w, w pegmatytach, w niekt�rych �y�ach rudnych oraz w �upkach krystalicznych. W �y�ach kruszcowych s� one zazwyczaj ska�� p�onn�, chocia� spotyka si� r�wnie� cz�sto �y�y zbudowane z samego kwarcu. Kryszta�y czystego kwarcu wyst�puj� zwykle w szczelinach �upk�w, ale r�wnie� spotyka si� je w ska�ach wulkanicznych, takich jak melafiry, cz�sto wsp�lnie z agatami. W pustkach skalnych w�r�d ska� wulkanicznych pojawia si� tak�e ametyst, kt�ry cz�sto tworzy geody - skupienia kryszta��w narastaj�ce od �cian wolnej przestrzeni i skierowane wierzcho�kami ku jej �rodkowi. Geody spotyka si� r�wnie� w ska�ach p�onnych �y� kruszcowych i w �y�ach kwarcowych. Podobne formy wyst�powania s� charakterystyczne dla kwarcu dymnego i morionu. Kwarc r�owy spotykany jest zwykle w pegmatytach.
Rogowiec wyst�puje w �y�ach rudnych jako minera� pochodzenia nieorganicznego. Krzemie� spotykany jest zwykle w postaci konkrecji utworzonych dzi�ki koncentracji organicznej substancji krzemionkowej, g��wnie w mezozoicznych ska�ach osadowych.
Ze wzgl�du na wysok� odporno�� kwarcu na wietrzenie fizyczne i chemiczne jest on bardzo rozpowszechniony w wielu ska�ach osadowych i wyst�puje w du�ej ilo�ci w aluwiach, piaskach i �wirach.
Jak wi�c wida�, kwarc mo�e powstawa� w przyrodzie w bardzo zr�nicowany spos�b. Krystalizuje zar�wno z magmy w wysokich przedzia�ach temperaturowych, jak i na powierzchni Ziemi
92
w normalnych temperaturach. Mo�e powstawa� z gor�cych roztwor�w wodnych, ale tak�e i ze stosunkowo ch�odnych.
Najwspanialsze kryszta�y kwarcu, zw�aszcza przezroczystego, pochodz� z �upk�w alpejskich. W 1719 r. w miejscowo�ci Zingenstock ko�o Grimsel w szwajcarskich Alpach Berne�skich odkryto ogromn� grot�. Nazwano j� "kryszta�ow� komnat�", poniewa� wydobyto z niej ponad 100 ton najpi�kniejszych przezroczystych kryszta��w. Masa niekt�rych pojedynczych kryszta��w przekracza�a 800 kg. Najbogatsze obecnie z�o�a kryszta��w kwarcu znajduj� si� we wschodniej i p�nocno-wschodniej cz�ci Madagaskaru, w po�udniowej Brazylii (rejon Cristalina w g�rach Serra dos Cristaes, stan Goias), a tak�e w Arkansas w Stanach Zjednoczonych AP. W rejonie Hot Springs (Arkansas) odkryto pr�ni� skaln� o wymiarach 2 x 10 m, z kt�rej wywieziono wagon towarowy czystego kwarcu. Na Madagaskarze wydobywane s� bloki kwarcowe o masie do 50 kg. St�d w�a�nie pochodz� najwi�ksze znane dotychczas kryszta�y g�rskie. Brazylijskie kryszta�y mierz� niekiedy wi�cej ni� p� metra grubo�ci. W Karpatach na Ukrainie znajduj� si� z�o�a niewielkich, idealnie przezroczystych kryszta��w kwarcu zwanych "diamentami marmaroskimi", wyst�puj�ce w�r�d trzeciorz�dowych piaskowc�w fliszowych [niewielkie z�o�a "diament�w marmaroskich" spotykane s� tak�e w polskich Bieszczadach, w okolicy Baligrodu]. Za najdoskonalej wykszta�cone okazy uznawane s� kryszta�y g�rskie znajdowane w pr�niach skalnych s�ynnych �nie�nobia�ych marmur�w kararyjskich w p�nocnych W�oszech. Przypominaj� one nieco wspominane poprzednio "diamenty marmaroskie", ale przewy�szaj� je znacznie rozmiarami i urod�. Podobne s� "diamenty z Herkimer", wyst�puj�ce w postaci lu�nych, pojedynczych osobnik�w kryszta�u g�rskiego w rejonie Herkimer w pobli�u Nowego Jorku. Ich wyj�tkowa przezroczysto�� i silny po�ysk sprawia, �e przypominaj� rzeczywi�cie prawdziwe diamenty.
Najwi�ksza geoda ametystowa znaleziona zosta�a w 1900 r. w Rio Grande do Sul w Brazylii. Mierzy�a ona 10 x 5 x 3 m, a jej ca�kowita masa wynosi�a 7 ton. Poszczeg�lne cz�ci tej geody podziwia� mo�na w licznych muzeach. Podobne, chocia� znacznie mniejsze gniazda kryszta��w lub zbitych odmian kwarcu wyst�puj� w okolicach Idar-Oberstein w Niemczech lub u podn�y Karkonoszy. Najzasobniejsze z�o�a ametystu, opr�cz wspominanych z�� w Brazylii i Urugwaju, znajduj� si� w Meksyku i na Madagaskarze (Betafo), sk�d pochodz� najbardziej soczy�cie zabarwione odmiany tych kamieni.
93
Najwspanialsze europejskie ametysty pochodz� z Uralu (Murzinka) oraz z �y� rudnych w Karpatach, a w szczeg�lno�ci z rejonu Cavnic w Rumunii oraz Ba�skiej Szczawnicy na S�owacji. Niestety, barwy ametyst�w z Ba�skiej Szczawnicy szybko blakn� pod wp�ywem �wiat�a dziennego.
[W Polsce niewielkie z�o�a delikatnie zabarwionych ametyst�w mo�na obecnie spotka� w niekt�rych �y�ach kwarcowych i w pustkach ska� wulkanicznych na Dolnym �l�sku].
Cenne z�o�a kwarcu dymnego i morionu znajduj� si� w Alpach, przede wszystkim w okolicach St. Gotthard. Tworz� one zazwyczaj du�e skupienia kryszta��w w pustkach ska� granitowych. Jedn� z najwi�kszych, o wymiarach 6 x 4 x 2 m, odkryto w 1868 r. w szwajcarskim kantonie Uri, sk�d wydobyto 30 ton kwarcu dymnego. Najwi�kszy okaz z tego stanowiska jest eksponowany w Muzeum Historii Naturalnej w Bernie (najwi�kszy kryszta� ma d�ugo�� 70 cm i mas� 130 kg). Wspania�e druzy kwarcu dymnego znajdowane s� na Uralu (Murzinka), w Brazylii, na Madagaskarze i w stanie Kolorado (USA). Atrakcyjne kwarce dymne wyst�puj� r�wnie� w Czechach, przede wszystkim w pegmatytach z okolic Dolni Bori. [W Polsce pi�kne kryszta�y kwarcu dymnego i morionu spotykane s� obecnie przede wszystkim w kawernach w�r�d granit�w masywu strzegomskiego na dolnym �l�sku].
Naturalne kryszta�y cytrynu s� stosunkowo rzadkie. Najpi�kniejsze okazy pochodz� z Brazylii i z Uralu. Wi�kszo�� spotykanych na rynku jubilerskim cytryn�w to sztucznie podgrzewane ametysty lub dymny kwarc. S� one oferowane pod r�nymi nazwami, m.in. "z�oty topaz", "hiszpa�ski topaz", "topaz Madera" lub "topaz uralski".
Z�o�a r�owego kwarcu wyst�puj� g��wnie na Madagaskarze i w Brazylii, gdzie opr�cz odmian zbitych spotyka si� formy krystaliczne. W Europie wi�ksze z�o�a kwarcu r�owego znane s� z pegmatyt�w na obszarze Bawarii oraz z teren�w Uralu.
94
Zbite skupienia kwarcu �elazistego wyst�puj� w niekt�rych �y�ach rudnych w okolicy Hofovic w Czechach, formy krystaliczne za� w Nadrenii P�nocnej-Westfalii (Iserlohn). Zielony kwarc awenturynowy wysoko ceniono w Chinach, gdzie nazywano go cesarskim kamieniem Yu. Awenturyn znajdowany jest tak�e cz�sto na Uralu (Miass), Syberii oraz w Indiach. W Europie wi�ksze jego z�o�a spotyka si� m.in. w rejonie Styrii (Austria). Rzadko zdarzaj� si� wi�ksze nagromadzenia z�o�owe w��knistych odmian kwarcu. Kwarcowe kocie oko i sokole oko oraz szczeg�lnie cenione tygrysie oko wyst�puje g��wnie na terenie Sri Lanki, Republiki Po�udniowej Afryki (G�ry Azbestowe) i Chin. Poka�ne z�o�a tygrysiego oka zosta�y odkryte stosunkowo niedawno w Australii.
Czysty, bezbarwny kwarc (kryszta� g�rski), stosunkowo niedrogi kamie� ozdobny, wykorzystuje si� obecnie przede wszystkim do wytwarzania wi�kszych przedmiot�w artystycznych. Decyduje o tym wysoka twardo�� i odporno�� tej odmiany kwarcu. Ametyst ma zastosowanie przede wszystkim w wyrobie bi�uterii i drobnych przedmiot�w dekoracyjnych. Jego warto�� jako kamienia ozdobnego zale�y od bogactwa odcieni i intensywno�ci zabarwienia kryszta��w. Niekt�re ametysty podgrzewane do temperatury oko�o 250�C zmieniaj� barw� na g��bo komiodowo��t�. W ten oto stosunkowo prosty spos�b uzyskiwane s� sztuczne cytryny, cz�sto brane tak�e za szlachetne topazy. Poddane napromieniowaniu odzyskuj� pierwotn� barw� fioletow�.
Do ametyst�w, cytryn�w, kwarc�w dymnych, kryszta��w g�rskich, a nawet kwarcu r�owego mo�na stosowa� szlif brylantowy lub te� nadaje im si� posta� kaboszonu o kszta�cie wyd�u�onym, owalnym i okr�g�ym. Kwarc dymny, morion i ametyst s�u�� do wykonywania du�ych kamieni zdobi�cych pier�cienie. Rozmaite odmiany kwarcu s� ch�tnie wykorzystywane w gliptyce, tzn. sztuce rze�bienia i rytowania kamieni w postaci miniaturowych p�askorze�b (gemm) z wzorem wypuk�ym (kamea) lub wkl�s�ym (intaglio).
Niekt�re przezroczyste odmiany kwarcu zawieraj� bardzo interesuj�ce wrostki innych minera��w, kt�re podnosz� ich warto�� jubilersk�. S� to np. p�atki zielonego chlorytu, igie�ki aktynolitu, turmalinu lub br�zowego rutylu - sagenitu. Znane s� one pod r�nymi poetyckimi nazwami: "strza�y Amora", "w�osy Wenery", "w�osy Tetydy". W regionach, gdzie mo�na je znale��, np. w Alpach, sprzedaje si� je turystom po stosunkowo wysokich cenach. To samo dotyczy pi�knie wykszta�conych kryszta��w kwarcu, a przede wszystkim okaz�w kryszta�u g�rskiego oraz towarzysz�cych im cz�sto innych minera��w, jak np. adular. Aby prze�ledzi� bieg �y� kwarcowych, poszukiwacze kryszta��w (Strahler)
95
wdzieraj� si� w najbardziej niebezpieczne rejony Alp. Okre�laj� oni uderzeniami m�otka po�o�enie kawern, a nast�pnie otwieraj� je oskardem, poddaj�c dalszym ogl�dzinom. Owe kawerny wyst�puj� cz�sto w najbardziej niedost�pnych miejscach.
Niekt�rzy poszukiwacze maj� niekiedy szcz�cie sta� si� odkrywcami zapieraj�cych sw� wspania�o�ci� dech w piersiach prawdziwych "grot kryszta�owych", kt�rych �ciany zdobi� czyste kryszta�y g�rskie lub bajkowe kryszta�y kwarcu dymnego. Wiele takich "kryszta�owych grot" odkryto m.in. w Szwajcarii.
Obecnie kwarc jest wa�nym surowcem mineralnym dla przemys�u szklarskiego i optycznego. Przezroczysty, bezbarwny kwarc naturalny wykorzystywany jest m.in. do wytwarzania szkie� optycznych. Bardzo szerokie zastosowanie znajduje kwarc w radiotechnice i optoelektronice, chocia� kryszta�y kwarcu wykorzystywane do tych cel�w s� ju� dzi� najcz�ciej wytwarzane syntetycznie. Stosowane s� one w r�nych instrumentach optycznych (m.in. do mikroskop�w polaryzacyjnych s�u��cych do bada� mineralogicznych, w spektroskopii, do konstrukcji teleskop�w astronomicznych itd.). W ostatnich latach zwraca si� szczeg�ln� uwag� na doskonalenie technologii produkcji kwarcu syntetycznego, poniewa� zbli�a si� moment ca�kowitego niemal wyczerpania z�� kwarcu naturalnego (kryszta�u g�rskiego) przydatnego dla cel�w technicznych. Czyste, syntetyczne kryszta�y kwarcu maj� ogromne znaczenie dla przemys�u, szczeg�lnie w elektronice, kt�ra wymaga materia�u nie tylko doskonale czystego, ale przede wszystkim o idealnej strukturze wewn�trznej (monokryszta�y). Wymog�w tych nie spe�niaj� zazwyczaj naturalne kryszta�y, nawet w�wczas gdy doskonale nadaj� si� do cel�w jubilerskich. S� to bowiem w wi�kszo�ci kryszta�y zbli�niaczone. We wszystkich krajach rozwini�tych stale wzrasta popyt na syntetyczne kryszta�y kwarcu. W Stanach Zjednoczonych zu�ycie kwarcu syntetycznego przekracza rocznie 3000 ton, a jej warto�� szacowana jest na oko�o 18 mln USD.
96
Mieszanina kwarcu romboedrycznego, skrytokrystalicznego chalcedonu i domieszek barwi�cych; Tw. okoio 7; G. zr�nicowana; czerwony, ��ty, zielony, brunatny, wielobarwny; po�ysk t�usty lub szklisty; R. od bia�ej do szarej [Termin "jaspis" stosuje si� najcz�ciej do okre�lenia skrytokrystalicznych ska� krzemionkowych].
Jaspis jest jednym z tych kamieni ozdobnych i dekoracyjnych, kt�re by�y dobrze znane ju� w staro�ytno�ci. Mo�na powiedzie�, �e w przesz�o�ci by� on nawet bardziej popularny ni� obecnie. Staro�ytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie u�ywali jaspisu do wyrobu ozd�b i amulet�w, stosuj�c r�norodne metody wiercenia otwor�w w kamieniach oraz rze�bienia na ich powierzchni znak�w i symboli, a p�niej nawet i portret�w. By�y to pocz�tki sztuki rze�bienia i rytowania kamieni (gliptyki). O pi�knie barw jaspisu wspomina ju� Pliniusz.
Popularno�� jaspis�w przetrwa�a do �redniowiecza. Czerwonokrwiste jaspisy zdobi� �ciany kaplic czeskiego zamku Karlstein i s�ynnej kaplicy �w. Wac�awa na Hradczanach w Pradze. Dekoracje owe pochodz� z okresu panowania cesarza Karola IV, kt�ry w 1347 r. poleci� ozdobi� tym kamieniem wszystkie swoje ulubione pomieszczenia. W tym czasie jaspisy i ametysty wydobywano z �y� po saskiej stronie G�r Kruszcowych (okolice Drezna), a nast�pnie przewo�ono do Pragi, gdzie by�y one przecinane i szlifowane.
Wiele ciekawych informacji o popularno�ci jaspisu w dobie renesansu zawiera dzie�o Boetiusa de Boota, nadwornego lekarza cesarza Rudolfa II, zatytu�owane Gemmarum et lapidum historia. De Boot opisuje na przyk�ad wielki blat sto�u z cesarskiej kolekcji, wy�o�ony barwnymi jaspisami pochodz�cymi ze z�� u podn�a Karkonoszy. Przedstawia� on wspania�� kompozycj� pejza�ow� i, uznawany za jeden z siedmiu cud�w �wiata, przewy�sza� s�aw� wiele innych dzie� sztuki wykonanych w owej epoce z czeskich jaspis�w.
Wyj�tkowo bogata kolekcja najrozmaitszych obiekt�w sztuki zdobniczej wykonanych z jaspisu przechowywana jest w Ermita�u (dawny Pa�ac Zimowy) w Petersburgu. W salach i komnatach pa�acowych znajduj� si� wielkie kolumny i wazy, licz�ce niekiedy po kilka metr�w, kt�re by�y sporz�dzane czasami z jednego bloku jaspisu przez rzemie�lnik�w ze s�ynnych rosyjskich warsztat�w w Peterhofie i Jekaterynburgu. Wykorzystywane do tych cel�w jaspisy wyr�niaj� si� ogromn� rozmaito�ci� barw i pochodz� z bogatych z�� w rejonie Orska na Uralu. Wspaniale obrabiane indyjskie jaspisy odnale�� mo�na w kolekcjach hinduskich maharad��w.
Pliniusz stosowa� termin "jaspis" jedynie dla okre�lenia ja�niejszych odmian tego kamienia. Jednocze�nie wymienia� wiele barwnych odmian, nadaj�c im osobne nazwy, np. ciemne i czarne jaspisy indyjskie nosi�y pierwotnie nazw� "morion", p�niej zastosowan� dla okre�lenia ciemnego kwarcu
97
dymnego. Zielony jaspis z regularnymi, krwistoczerwonymi plamkami hematytu nazywany by� heliotropem (z greckiego Helios - s�o�ce, i trepa, tropein - zmiana barwy).
[Obecnie nazw� "heliotrop" odnosi si� do ciemnozielonych odmian chalcedonu ubarwionych charakterystycznymi czerwonymi plamkami].
Jaspisy wyst�puj� w przyrodzie stosunkowo cz�sto, zazwyczaj z towarzysz�cymi im agatami i chalcedonami. Powstaj� g��wnie w wyniku krystalizacji gor�cych roztwor�w w szczelinach ska� wulkanicznych, najcz�ciej melafir�w. Krzemionka uwolniona z pierwotnych minera��w pod wp�ywem dzia�ania gor�cych roztwor�w ulega ponownej krystalizacji w szczelinach skalnych w postaci drobnoziarnistych skupie� zbitego, nieprzezroczystego kwarcu lub skrytokrystalicznego chalcedonu. S� to g��wne sk�adniki jaspis�w obok domieszek naturalnych, barwi�cych substancji mineralnych. Czerwone zabarwienie powoduje sproszkowany pylasty hematyt, ��te i br�zowe barwy pochodz� od limonitu, a zielone odmiany zawdzi�czaj� swe barwy domieszkom w��knistych skupie� chloryt�w. Niekiedy jaspisy powstaj� w wyniku metamorfizmu ska� osadowych poddanych oddzia�ywaniu gor�cych law melafirowych.
Jaspisy tworz� r�wnie� rozmaite konkrecje w ska�ach osadowych, z kt�rych s� wypreparowywane podczas proces�w wietrzenia. Tego typu konkrecje, tworz�ce zazwyczaj p�askie, wyd�u�one formy, wyst�puj� np. w wapieniach na obszarze Egiptu. Te bardzo ciekawe, kasztanowobr�zowe lub kawowobr�zowe "otoczaki" jaspisowe o silnym po�ysku nosz� r�wnie� nazw� "kwarcu Nilu". Charakteryzuj� si� one do�� niezwyk�� powierzchni� ukszta�towan� przez ziarenka piasku niesione przez pustynne wiatry. Po przeci�ciu i oszlifowaniu maj� one rzeczywi�cie bardzo atrakcyjny wygl�d, zwykle bowiem s� pi�knie warstwowane oraz urozmaicone krzaczastymi nalotami dendrytowymi przypominaj�cymi ga��zki skamienia�ego mchu. Wykonywane s� z nich najrozmaitsze przedmioty ozdobne i pami�tki dla turyst�w.
Wspania�e jaspisy wyst�puj� w rejonie Kozakova w czeskich Karkonoszach. S�ynne z�o�a znajduj� si� na po�udniowym Uralu, gdzie wydobywane s� bry�y jaspisu o masie kilku ton. Dobrze znane s� r�wnie� niemieckie jaspisy zw�aszcza z Nadrenii (Idar-Oberstein) oraz z wielu stanowisk
98
w Saksonii (dolina rzeki Miiglitz i okolice Chemnitz). Du�e z�o�a znajduj� si� r�wnie� w Indiach, Brazylii i w Egipcie, szczeg�lnie w pasie pustynnym wzd�u� doliny Nilu. Heliotrop spotykany jest w wielu z�o�ach indyjskich wraz z innymi odmianami jaspisu, z regu�y w tych samych miejscach, gdzie wyst�puj� chalcedony i agaty. Obrabiane s� one w miejscowych warsztatach szlifierskich lub eksportowane do Europy. Z�o�a jaspis�w odkryte zosta�y r�wnie� ma Madagaskarze.
Jaspis jest doskona�ym surowcem, przydatnym do wyrobu wielu przedmiot�w, przede wszystkim o charakterze ozdobnym. Decyduje o tym jego wysoka odporno�� fizyczna i chemiczna, �atwa dost�pno��, wyst�powanie w du�ych blokach, pozbawionych skaz, oraz, co najwa�niejsze - atrakcyjny wygl�d. Z tych wzgl�d�w by� on ju� od czas�w staro�ytnych cenionym materia�em s�u��cym do wyrobu rozmaitych drobnych przedmiot�w ozdobnych, zw�aszcza elegancko rze�bionych uchwyt�w, klamer, kaset, przycisk�w oraz bardziej warto�ciowych, wspaniale rze�bionych lub grawerowanych brosz, pier�cieni, wisior�w, naszyjnik�w itp. S�ynnym o�rodkiem obr�bki tych kamieni by� rejon po�o�ony u podn�a Karkonoszy w Czechach. Prosperowa� on doskonale a� do momentu pojawienia si� du�ych ilo�ci jaspis�w, agat�w i kwarc�w ze z�� w Brazylii i Urugwaju, kt�re nap�ywa�y do warsztat�w w Idar-Oberstein (Nadrenia). Dzi�ki temu warsztaty owe zyska�y impuls do szybkiego rozwoju na znacznie wi�ksz� skal� i wypar�y czeskie produkty z europejskiego rynku. Wyroby z jaspisu s� r�wnie� bardzo popularne w Rosji i na Ukrainie oraz w niekt�rych rejonach Stan�w Zjednoczonych AP. S� to g��wnie rozmaite naczynia dekoracyjne, puchary, przyciski do papieru, mozaiki itp. Najpi�kniejsze odmiany jaspisu wykorzystywane s� tak�e jako kamienie ozdobne w jubilerstwie.
99
Romboedryczny - skrytokrystaliczny; Tw. 6,5; G. 2,59-2,61 g/cm3; r�norodnie zabarwiony, najcz�ciej mlecznoszary, ��toczerwony (karneol, sard) lub zielony (plazma), cz�sto c�tkowany; po�ysk t�usty lub szklisty; R. bia�a do szarej
Chalcedon by� doskonale znany ludom staro�ytnym. Szczeg�lnie wysoko ceniono go w Egipcie, Grecji i w Azji Mniejszej. W artystycznej obr�bce chalcedon�w przodowali staro�ytni Egipcjanie. Do dzi� przetrwa�y wykonane z chalcedonu skarabeusze wyobra�aj�ce �uka Ateu-chus sacer, kt�re pokrywano hieroglifami i noszono jako amulety. Znajdowano je g��wnie w sarkofagach mumii wraz z innymi klejnotami i kamieniami ozdobnymi.
Chalcedon wywodzi sw� nazw� od staro�ytnego miasta Chalcedon (obecnie Kalkidoy) w pobli�u dzisiejszego Stambu�u, gdzie odkryto jego z�o�a. W staro�ytno�ci znano ju� liczne odmiany chalcedon�w, jak np. plazma oraz karneol, kt�rego nazwa pochodzi od �aci�skiego s�owa carneus (mi�sny) i nawi�zuje do czerwonego koloru tego kamienia.
W �redniowieczu bardzo cenionym kamieniem ozdobnym by� chryzopraz, pi�kna, jab�kowo-zielona odmiana chalcedonu. Jego nazw� wywodzi si� z greckiego chryzos - z�oty, prasinos - zielonkawy. W czasach panowania cesarza Rudolfa II zapotrzebowanie na chalcedon by�o tak wielkie, �e w�adca �w wysy�a� w rejony jego wyst�powania specjalnych poszukiwaczy, wyposa�onych w rozmaite przywileje.
100
Chalcedon jest bardzo interesuj�c� odmian� kwarcu, kt�ra r�ni si� od wielu innych odmian nie tylko cechami zewn�trznymi, ale przede wszystkim struktur� wewn�trzn� substancji krzemionkowej. Na pierwszy rzut oka chalcedon sprawia wra�enie zbitej, bezpostaciowej substancji mineralnej. Dopiero pod mikroskopem okazuje si�, �e jest on w rzeczywisto�ci zbudowany z bardzo drobnych, w��knistych osobnik�w krystalicznych u�o�onych pasmowo lub promieni�cie. Chalcedon jest wi�c skrytokrystalicznym kwarcem tworz�cym liczne odmiany o r�nych w�asno�ciach optycznych.
Chalcedon tworzy najcz�ciej skupienia zbite lub nieregularne formy naciekowe o nerkowatym kszta�cie. Jego powierzchnia ma z regu�y prze�am nier�wny lub zadziorowaty. Cz�sto wyst�puje razem z opalem oraz r�nymi minera�ami barwnymi, takimi jak hematyt, limonit i chloryt.
101
Je�li submikroskopowe pory pomi�dzy poszczeg�lnymi w��knami krystalicznymi s� nieco wi�ksze ni� zazwyczaj, chalcedon i jego odmiany mog� by� sztucznie barwione. Dawniej procesy sztucznego barwienia okryte by�y tajemnic�, dzi� s� stosowane powszechnie. Ogromna rozmaito�� odmian chalcedon�w okre�lana jest g��wnie na podstawie charakterystycznej kolorystyki. U�ywane przez kolekcjoner�w nazwy r�nych odmian barwnych chalcedonu nie maj� cz�sto wi�kszego uzasadnienia z mineralogicznego punktu widzenia, ale s� powszechnie znane. Karneol [karnioll swoje czerwone zabarwienie zawdzi�cza tlenkom �elaza. Jego czerwonobrunatna, pomara�czowa odmiana jest cenionym kamieniem ozdobnym. Plazma ma barw� zielon� pochodz�c� od domieszek chlorytu. Agat mszysty jest chalcedonem zawieraj�cym niewielkie dendryty w postaci tlenk�w �elaza lub manganu (br�zowe lub czarne) albo te� chlorytu (zielone). Kacholong jest kredowobia�� mieszanin� chalcedonu i opalu. Jego nazwa jest pochodzenia mongolskiego i znaczy tyle co "pi�kny kamie�". Chryzppraz jest zielonojab�kow� odmian� chalcedonu zabarwion� tlenkami niklu. Bardzo pospolite s� przezroczyste odmiany chalcedon�w o barwie szarej , niebieskawej lub ��tej.
Najwi�ksze i najbogatsze z�o�a chalcedonu wyst�puj� w szczelinach i pustkach skalnych w melafirach i innych wulkanitach o teksturze migda�owcowej, powstaj�cych z szybko krzepn�cej lawy. Liczne pustki, tworz�ce si� w tych ska�ach stopniowo po uwalniaj�cych si� gazach, wype�niane s� wt�rnie przez �el krzemionkowy. Obecnie skupienia chalcedonu spotykane s� nie tylko w ska�ach
102
pierwotnych, ale r�wnie� w zwietrzelinie ska� wulkanicznych. Wyst�puj� one r�wnie� cz�sto w aluwiach strumieni i rzek, kt�re przenosz� je niejednokrotnie na znaczne odleg�o�ci.
Pierwotne i wt�rne z�o�a tego typu wyst�puj� w Brazylii, Urugwaju i w Indiach, przede wszystkim na obszarze Dekanu. W Europie znane s� g��wnie z�o�a z rejonu Idar-Oberstein w Nadrenii (Niemcy), z przedg�rza Karkonoszy w Czechach, z Islandii i Wysp Owczych. [Najwa�niejszym rejonem eksploatacji chalcedonu jest obecnie Urugwaj i s�siaduj�cy z nim stan Rio Grande do Sul w Brazylii. Wydobywane s� tam cz�sto bry�y chalcedonu w masie kilku ton].
Chalcedon mo�e r�wnie� powstawa� jako minera� wt�rny w wyniku rozk�adu krzemian�w. Tego typu z�o�a pojawiaj� si� w powierzchniowej strefie niekt�rych z�� kruszcowych m.in. w Austrii (Styria), na S�owacji i Sardynii (La Speranza). W rejonach tych wyst�puj� pi�knie ukszta�towane formy naciekowe w postaci niewielkich stalaktyt�w i stalagmit�w chalcedonowych o barwach bia�ych, prze�wiecaj�cych lub bladoniebieskich, kt�re tworz� niekiedy miniaturowe groty. Odmiana chalcedonu zwana plazm� powstaje podobnie w wyniku wietrzenia serpentyn�w i wyst�puje cz�sto razem z opalem. Wt�rne z�o�a chalcedonu spotykane s� r�wnie� w wielu innych miejscach, m.in. w�r�d ilastych syderyt�w, w pok�adach w�gla kamiennego lub jako konkrecje w ska�ach osadowych (np. bia�y kacholong).
Karneol wyst�puje g��wnie w Brazylii i w Indiach (najpi�kniejsze karneole pochodz� z okolic Bombaju). W Europie spotykany jest na przedg�rzu Karkonoszy w Czechach oraz na obszarze Siedmiogrodu w Rumunii. W czasach staro�ytnych karneol znajdowano w Arabii i w Egipcie, a zbli�ony do� sard i sardonyks w Azji Mniejszej. By�y one w�wczas wysoko cenionymi kamieniami ozdobnymi. R�wnie� i obecnie importowane s� do Europy z tych w�a�nie rejon�w oraz z Brazylii i Indii. Najwa�niejsze z�o�a agatu mszystego znajduj� si� w Indiach (zielony), na Uralu
104
(zielony i czarny; oraz z okolic miasta Mocna (Al Mukna) w Jemenie (czarne), kt�re w Europie wyst�puj� pod nazw� kamieni z Moch.
Kacholong spotykany jest g��wnie na obszarach pustynnych w Mongolii, w ska�ach bazaltowych u podn�a Karkonoszy oraz w pr�niach krzemionkowych konkrecji wyst�puj�cych w jurajskich wapieniach krasowych na Morawach. Najlepsze z�o�a chryzoprazu znajduj� si� w Polsce na Dolnym �l�sku w okolicach Szklar i Z�bkowic oraz w Australii [Marlborough Creek].
Szczeg�lnie interesuj�ce s� niekt�re chalcedony z Urugwaju i Brazylii, zawieraj�ce inkluzje cieczy - pozosta�o�� pierwotnego roztworu. Takie okazy znane s� pod nazw� "enhydros", kt�ra wywodzi si� z greckiego hydor - woda [lub okre�lane bywaj� mianem agatu wodnego].
Chalcedonu, podobnie jak jaspisu i agatu, u�ywa si� do wyrobu najrozmaitszych przedmiot�w ozdobnych. Tak�e w�r�d kolekcjoner�w ogromnie popularne s� r�ne odmiany chalcedonu. Twardo�ci� chalcedony nieznacznie tylko ust�puj� kwarcom. Z kolei odporno�� chemiczna sprawia, �e chalcedon jest doskona�ym surowcem do wytwarzania element�w stabilizuj�cych wag precyzyjnych, kompas�w i innych instrument�w oraz do produkcji t�uczk�w i mo�dzierzy chemicznych. Sproszkowany chalcedon u�ywany jest do polerowania wielu twardych materia��w oraz jako dodatek do niekt�rych barwnik�w i farb.
Mieszanina skrytokrystalicznego chalcedonu, romboedrycznego kwarcu i bezpostaciowego opalu; Tw. w przybli�eniu 7; G. zmienna; barwy - patrz tekst; R. bia�a do szarej
Agat jest i by� zawsze jednym z najbardziej popularnych kamieni ozdobnych. Pierwsze wzmianki o nim znale�� mo�na w dzie�ach greckiego filozofa, lekarza i przyrodnika Teofrasta (376-287 p.n.e.), ale oczywi�cie agat by� znany i stosowany znacznie wcze�niej. To w�a�nie Teofrast nada�
105
nazw� temu kamieniowi, prawdopodobnie od miejsca jego zwania Dirillo) na po�udniu Sycylii.
Poniewa� agat charakteryzuje si� wyj�tkowo zr�nicowanym i pi�knym zabarwieniem, nic wi�c dziwnego, �e by� jednym z najwcze�niej dostrze�onych kamieni. Wykorzystywali go ju� staro�ytni Sumerowie i Egipcjanie. We wszystkich kulturach staro�ytnych si�gano po agat, stosuj�c go nie tylko do wytwarzania przedmiot�w ozdobnych i wyrobu najrozmaitszych naczy� i waz, ale tak�e do sporz�dzania wszelkiego rodzaju amulet�w. Do najpi�kniejszych i najwy�ej cenionych ozd�b nale�a�y s�ynne gemmy (kamee, intaglia) rze�bione w agacie. Agaty nadawa�y si� do tych cel�w w spos�b szczeg�lny ze wzgl�du na rozmaito�� barw i niepowtarzalno�� wzor�w, co zapewnia�o oryginalno�� wyrobu. Najwcze�niejsze gemmy agatowe przedstawia�y zwykle r�ne motywy religijne. Poniewa� pi�kne agaty wyst�powa�y bardzo rzadko, uwa�ano je za co� niezwyk�ego, a ich powstanie ��czono z ingerencj� si� nadprzyrodzonych.
Najwy�szy poziom w artystycznej obr�bce agat�w osi�gn�li staro�ytni Grecy, nic wi�c dziwnego, �e ich wyroby cieszy�y si� w antycznym �wiecie ogromnym zainteresowaniem. Surowiec, z kt�rego powstawa�y te wspania�e dzie�a, wykorzystywano z niezr�wnan� doskona�o�ci� i mistrzostwem. Przez wieki przetrwa�y nazwiska greckich artyst�w (np. Diodoras, Semon, Daidolas i inni). Najwi�ksz� s�aw� zyska� Pyrgoteles, nadworny snycerz gemm na dworze Aleksandra Wielkiego. Jego to sygnatur� podrabiali staro�ytni i wsp�cze�ni fa�szerze. Opr�cz wspania�ych dzie� sztuki sporz�dzano z agatu przedmioty codziennego u�ytku, m.in. r�ne ozdoby i piecz�cie.
106
Rzymianie, spadkobiercy kultury greckiej, szybko opanowali sztuk� artystycznej obr�bki agat�w, a w szczeg�lno�ci umiej�tno�� wyrobu tradycyjnych pier�cieni i t�ok�w piecz�tnych. Sw� wiedz� zdobywali tak�e w�r�d cywilizowanych lud�w Azji i Afryki, z kt�rymi utrzymywali bliskie kontakty. �wiadczy o tym najstarszy rzymski klejnot z agatu w postaci skarabeusza, odnaleziony na ziemiach zajmowanych przez Etrusk�w. Pier�cienie z agatu znano w Rzymie od najdawniejszych czas�w, chocia� pocz�tkowo nosi� je mogli tylko patrycjusze. Hannibal po zwyci�skiej bitwie pod Kannami (216 r. p.n.e.), w kt�rej pokona� legiony rzymskie, m�g� okre�li� liczb� i rang� poleg�ych dow�dc�w po insygniach wyt�oczonych na pier�cieniach. Pier�cienie z agatu przes�ane zosta�y do Kartaginy jako trofeum wojenne. Oko�o 85 r. p.n.e. utworzono w Rzymie pierwsz� kolekcj� agatowych klejnot�w, tzw. daktyliotek�. Znacznie bogatsz� i pi�kniejsz� kolekcj� stworzono nieco p�niej z �up�w wojennych Pompejusza. W 61 r. p.n.e. wystawiono j� na Kapitelu jako akt dzi�kczynienia bogom za odniesione zwyci�stwo nad Mitrydatesem, kr�lem Pontu.
Po upadku imperium rzymskiego tradycje obr�bki agat�w kontynuowano na wschodzie, w Bizancjum. Najwspanialsze jednak dzie�a sztuki rze�biarskiej w agacie nale�y bez w�tpienia przypisa� artystom greckim. Specjalno�ci� rzemie�lnik�w z Konstantynopola sta�a si� umiej�tno�� barwienia agat�w przez podgrzewanie; uzyskiwano w ten spos�b kolory czerwony i czarny. Metody barwienia, utrzymywane w tajemnicy, przez d�ugie stulecia przekazywano z pokolenia na pokolenie tylko w w�skim kr�gu. Nawet i dzi� nie znamy wszystkich sposob�w barwienia stosowanych przez artyst�w owej epoki. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turk�w sztuka gliptyki upad�a, co zmniejszy�o r�wnie� popularno�� agat�w.
107
Agaty wyst�puj� zwykle w migda�owcowych pustkach melafir�w i innych ska� powstaj�cych w wyniku aktywno�ci wulkanicznej. Liczne pustki skalne, pozostaj�ce po ulotnieniu si� gaz�w z krzepn�cej lawy, zosta�y nast�pnie wype�nione przez ozi�biony roztw�r krzemionkowy, kt�ry zastygaj�c powoli utworzy� agaty. Owe agatowe wype�nienia s� znacznie twardsze i bardziej odporne ni� otaczaj�ce je ska�y i dzi�ki temu zachowuj� si� one doskonale w zwietrzelinie po rozpadzie ska� macierzystych. Agatowe warstewki s� zwykle �ywo zabarwione; z regu�y poszczeg�lne pasemka odzwierciedlaj� kszta�t pustki skalnej, kt�r� stopniowo wype�nia� pierwotny roztw�r krzemionkowy. Regularnie u�o�one pasma s� doskonale widoczne po przeci�ciu i oszlifowaniu agatu. Czasami dostrzegalny jest r�wnie� wyra�nie otw�r wej�ciowy, przez kt�ry przedostawa� si� do wn�trza roztw�r krzemionkowy wraz z substancjami barwi�cymi. Niekiedy centralna cz�� agatu pozostaje wolna i w�wczas powstaj� w niej kryszta�y kwarcu dymnego, kryszta�u g�rskiego lub ametystu.
Niekt�re agaty maj� doskona�� porowato��, co umo�liwia ich sztuczne barwienie. Szczeg�lnie przydatne do tych cel�w s� agaty brazylijskie, poniewa� porowato�� poszczeg�lnych warstewek nieraz znacznie si� r�ni. Mniej porowate warstewki nie przyjmuj� barwnika i pozostaj� w naturalny spos�b bledsze lub ca�kowicie bia�e. Te w�asno�ci agat�w zosta�y ju� wcze�niej dostrze�one i jak poprzednio wspomniano, wykorzystywano je podczas ich barwienia jeszcze w Konstantynopolu.
108
Stosowane obecnie sztuczne barwniki daj� mo�liwo�� uzyskania ca�ego bogactwa odcieni.
Najbardziej znane s� z�o�a agat�w w Brazylii, przede wszystkim w stanie Rio Grande do Sul na pograniczu z Urugwajem. Agaty znajdowane s� r�wnie� w Indiach (p�wysep Kathijawar), w Chinach, na Uralu i Syberii oraz na Islandii, chocia� te ostatnie nie s� najwy�szej jako�ci. Za najbogatsze w Europie uwa�a si� z�o�a w okolicach Idar-Oberstein w Nadrenii (obecnie s� one ju� praktycznie wyczerpane), na przedg�rzu Karkonoszy w Czechach, w Saksonii, g��wnie w okolicach Schlottwitz, oraz w Rumunii.
W XIV wieku agaty pozyskiwano g��wnie z wielu stanowisk w Saksonii, a w XVI i XVII stuleciu wydobywano je u podn�a Karkonoszy w Czechach. Szczeg�ln� popularno�ci� cieszy�y si� one w okresie panowania cesarza Rudolfa II, kt�ry by� mi�o�nikiem tych kamieni i zgromadzi� na dworze praskim wspania�� kolekcj� wyrob�w artystycznych z agat�w. W XIX stuleciu najwi�kszym o�rodkiem wydobycia i obr�bki agat�w by� Idar-Oberstein w Nadrenii, kt�ry z czasem sta� si� centrum przemys�owej obr�bki kamieni szlachetnych i ozdobnych pochodz�cych z r�nych rejon�w �wiata.
Mimo i� bi�uteria i inne wyroby z agat�w nie s� ju� tak popularne jak w przesz�o�ci, wci�� istnieje zapotrzebowanie na przedmioty artystyczne wykonywane z agat�w. S� to m.in. rozmaite naczynia, wazy, szkatu�ki, przybory do pisania, przyciski do papieru, popielniczki itd. Wci�� ciesz� si� zainteresowaniem sygnety, szczeg�lnie wykonywane z onyksu i karneolonyksu (sardonyksu). Podobnie jak chalcedony, r�wnie� agaty maj� szerokie zastosowanie w r�nych ga��ziach przemys�u.
[W Polsce wi�ksze z�o�a pi�knie zabarwionych agat�w znaleziono na dolnym �l�sku w ska�ach wulkanicznych (porfirach i melafirach), g��wnie w G�rach Kaczawskich (Nowy Ko�ci�, P��czki Dolne) oraz w okolicach Kamiennej G�ry i K�odzka].
109
Bezpostaciowy; Tw. 5,5-6,5; G. 1,9-2,3 g/cm3; bezbarwny, bia�y, ��toczerwony (opal ognisty), rzadziej r�nobarwny, cz�sto wykazuje opalescencj� (gr� barw); po�ysk woskowy, szklisty lub per�owy; R. bia�a lub bezbarwna
Opal jest minera�em, kt�rego barwy, a raczej niezr�wnana gra barw, s� zjawiskiem zupe�nie wyj�tkowym, niepor�wnywalnym z niczym. Nic wi�c dziwnego, �e opal by� jednym z pierwszych kamieni szlachetnych wykorzystywanych do cel�w zdobniczych i wysoko cenionych ju� w czasach staro�ytnych. Najstarsze zachowane przedmioty wykonane z opalu datowane s� na oko�o 500 r. p.n.e.
Jego nazwa pochodzi od starego s�owa �aci�skiego opalus, kt�re za Pliniuszem Starszym stosowano pocz�tkowo tylko dla okre�lenia opalu szlachetnego. Pliniusz pisa�: "P�aski kamie� szlachetny zwany opalus jest najcenniejszym ze wszystkich kamieni, ale trudno go okre�li� i opisa�. Ma on szlachetny ogie� rubinu, gorej�c� purpur� ametystu i morsk� ziele� szmaragdu, a wszystko to razem mieni si� niewiarygodn� kompozycj� barw..."
Powiadano, �e rzymski senator Noniusz, kt�ry posiada� kunsztownie grawerowany opal o wielko�ci zaledwie orzecha laskowego, wola� wybra� wygnanie ni� odda� go wielkiemu triumwirowi Markowi Antoniuszowi (83-30 r. p.n.e.).
Popularno�� opali, a zw�aszcza szlachetnych odmian charakteryzuj�cych si� wyj�tkow� gr� barw, utrzymywa�a si� przez wieki i trwa do dzi�. Najs�ynniejszym historycznym opalem by� Ogie� Troi, nale��cy do francuskich klejnot�w koronnych cesarzowej J�zefiny. Obecnie przechowywany jest on w zbiorach Muzeum Historii Naturalnej w Pary�u.
Opal jest bezpostaciow� substancj� mineraln�. Tworzy naskorupienia, cz�sto o nerkowatym kszta�cie, formy naciekowe i graniaste, stalaktytowe lub wype�nienia pustek skalnych. Niekiedy
110
wyst�puje w postaci �y�owej lub wst�gowej, a tak�e, znacznie rzadziej, tworzy pseudomorfozy po innych minera�ach.
Zr�nicowanie barw zale�y od odmiany. Du�y wp�yw na gr� barw ma zawarto�� wody, kt�ra nie jest warto�ci� sta��. Opal zawiera zazwyczaj od 3 do 13% wody, ale niekiedy zawarto�� wody dochodzi do 34%. Zdarzaj� si� te� okazy opali, kt�re praktycznie pozbawione s� wody.
Spo�r�d wszystkich kamieni drogocennych opal szlachetny wyr�nia si� najdoskonalsz�, wspaniale mieni�c� si� gr� barw. Zjawisko to spowodowane jest za�amaniem i rozszczepieniem promieni �wietlnych w zwi�zku z obecno�ci� drobniutkich, kulistych cz�stek bezpostaciowej krzemionki skupiaj�cych si� w swoist�, uporz�dkowan� "sie� przestrzenn�". Te szczeg�lne cechy wewn�trznej budowy opali szlachetnych zosta�y ujawnione dopiero przy u�yciu mikroskopu elektronowego. To w�a�nie dzi�ki tym niezwyk�ym w�asno�ciom optycznym opal uznawany jest za jeden z najcenniejszych kamieni szlachetnych, mimo �e ma stosunkowo niski stopie� twardo�ci (zaledwie 5 do 6,5 w skali Mohsa). Ta swoista u�omno��, niewybaczalna w odniesieniu do innych kamieni szlachetnych, rekompensowana jest wzbudzaj�c� niezmienny zachwyt niezr�wnan� gr� barw opali.
Najwy�ej cenion� odmian� jest czarny opal. Ciemne odmiany szlachetnych opali, wyr�niaj�ce si� niezwykle intensywn� gr� barw, zosta�y odkryte w drugiej po�owie XIX wieku w Australii. Niekt�re okazy czarnych opali bywaj� cenione wy�ej ni� diamenty. Do najpi�kniejszych odmian nale�y opal ognisty. Odznacza si� on g��bok� czerwieni�, podobn� do barwy kwiat�w hiacyntu, oraz przezroczysto�ci� i siln� opalescencj� szczeg�lnie ujawniaj�c� si� po oszlifowaniu. Jego barwa oscyluje pomi�dzy jasno��tobr�zow� a g��bok� czerwieni�. Kamie� ten przywi�z� do Europy z Meksyku znakomity niemiecki przyrodnik Aleksander Humboldt (1769-1859), kt�ry natrafi� na� podczas terenowych studi�w wulkanologicznych.
Hydrofan [opal wodnisty! jest natomiast szczeg�lnie interesuj�cy z mineralogicznego punktu widzenia. Opal ten w trakcie ekspozycji szybko traci wod� i tym samym charakterystyczn� gr�
111
barw. Zanurzony w wodzie odzyskuje ponownie przezroczysto�� i gr� barw. Warto�� jubilerska tego kamienia jest jednak wielce problematyczna.
Gr� barw charakteryzuj� si� tylko niekt�re odmiany opali. Inne, nie wykazuj�ce opalescencji, s� bardzo rzadko u�ywane w celach zdobniczych. Ca�kowicie bezbarwny jest najczystszy opal zwany hialitem lub opalem szklistym. Najszerzej znany jest jednak opal pospolity, najcz�ciej zbity, od nieprzezroczystego do prze�wiecaj�cego, o zmiennym zabarwieniu. Okre�lany jest on rozmaitymi nazwami w zale�no�ci od dominuj�cej tonacji barw.
Opal mleczny jest mieszanin� opalu i krystalicznej krzemionki. Charakteryzuje si� mlecznobia�� barw�, prze�wiecaj�c� zwykle na powierzchni.
Zabarwienie niekt�rych opali spowodowane jest obecno�ci� tlenk�w metali, g��wnie �elaza (np. opal woskowy, opal �elazisty) lub innych obcych substancji (inkluzji). Do tej grupy zaliczany jest opal serpentynowy. Jego zielona barwa pochodzi od licznych drobniutkich w��kienek serpentynu powsta�ych w trakcie jego rozk�adu. Forcheryt to lokalna nazwa opalu o zabarwieniu pomara�czowo��tym, pochodz�cym od aurypigmentu, kt�ry spotykany jest w gnejsach z okolic Knittelfeld (Styria, Austria). Bardzo podobny, ��tobr�zowy fioryt wyst�puje w formie konkrecji w szczelinach ska� trachitowych w okolicach Santa Fiora (Toskania, W�ochy). Opal jaspisowy (jaspopal) jest intensywnie i bogato zabarwion� mieszanin� opalu i chalcedonu oraz mikrokrystalicznego kwarcu i mineralnych pigment�w. Opal prazowy lub prazopal ma barw� zielon� pochodz�c� od uwodnionych krzemian�w niklu. Wyst�puje m.in. w okolicach Szklar na Dolnym �l�sku oraz w Nowej Kaledonii.
Menilit lub opal bulasty, znany m.in. z rejonu Menilmontant pod Pary�em, tworzy charakterystyczne skupienia warstewkowane lub konkrecje o barwie szarobr�zowej, przypominaj�cej krzemie�. Kachalong jest kredowobia�� mieszanin� opalu i chalcedonu. Opal drzewny, zwany tak�e opalem drzewiastym, powstaje w wyniku przesycenia substancj� opalow� tkanki drewna, kt�ra zachowuje swoj� struktur�. Jedn� z jego odmian jest tabasheer - opal wype�niaj�cy kolanka bambusa.
112
Opal wyst�puje w przyrodzie niepor�wnanie rzadziej ni� kwarc. Najcz�ciej wytr�ca si� z roztwor�w w postaci �elu krzemionkowego. Niekiedy wydziela si� z gor�cych �r�de� (gejzer�w) oraz powstaje w wyniku rozk�adu zawartych w ska�ach krzemian�w. Cz�sto spotykany jest w serpentynitach, a tak�e w andezytach i bazaltach. Ska�y opalowe - diatomity, okre�lane tak�e mianem tripoli [w polskim s�ownictwie "trypla"], od miejsca wyst�powania w okolicach Trypolisu (Libia), powstaj� w wyniku nagromadzenia ogromnej liczby male�kich szkielet�w krzemionkowych jednokom�rkowych glon�w zwanych okrzemkami [�ac. Diatomeae}. S� to ska�y kruche, porowate i z regu�y tworz� lu�ne skupienia ziemiste; st�d nazywane s� zwykle ziemi� okrzemkow�. Organiczne pochodzenie maj� r�wnie� menility i kacholong, kt�re wyst�puj� w�r�d ska� osadowych. Opalowa substancja krzemionkowa uwolniona w trakcie proces�w wietrzenia kontynentalnego tworzy tak�e nagromadzenia w piaskowcach.
Diatomity s� stosowane do polerowania metali, produkcji dynamitu, izolator�w cieplnych i d�wi�kowych oraz wytwarzania filtr�w chemicznych. Gejzeryt wykorzystywany jest do wyrobu produkt�w ceramicznych, a tak�e specjalnych emalii.
Najstarsze z�o�a opali szlachetnych rozpoznano w okolicy Dubnika ko�o Proszowa na obszarze dzisiejszej S�owacji. Znane s� one na ca�ym �wiecie r�wnie� jako tzw. w�gierski opal. By�y one eksploatowane ju� w czasach staro�ytnych. St�d pochodzi wiele s�ynnych opali szlachetnych, mi�dzy innymi wspominany ju� wcze�niej wspania�y Ogie� Troi. Opal wyst�puj�cy w tych z�o�ach znajdowano w pustkach i szczelinach skalnych andezyt�w, a przede wszystkim w brekcjach i tufach wulkanicznych. Wyr�nia� si� on szczeg�lnie pi�kn�, mi�kk� gr� barw w odcieniach niebieskofioletowych, zielononiebieskich z czerwonymi odb�yskami.
Wraz z opalem szlachetnym wyst�puj� tak�e inne odmiany opali. Zasobne z�o�a opali pospolitych znajduj� si� w ca�ym regionie �rodkowej i po�udniowej S�owacji; s� one zwi�zane ze ska�ami wulkanicznymi okresu trzeciorz�dowego, g��wnie andezytami i trachitami.
Najwi�kszy i najpi�kniejszy opal zachowany do czas�w obecnych znaleziono w Dubniku w roku 1775 na dnie potoku. Obecnie ogl�da� go mo�na w zbiorach wiede�skiego Muzeum Historii Naturalnej. Kamie� o masie 600 gram�w (3000 karat�w) ma wymiary 12,5 x 5,7 cm, a jego warto�� szacowano z pocz�tkiem naszego wieku na 700 tys. dukat�w. Najwi�ksza kolekcja opali ze z�� w Dubniku przechowywana jest w Muzeum Historii Naturalnej w Budapeszcie. S�aw� opali s�owackich definitywnie przy�mi�y odkryte p�niej opale australijskie, a nast�pnie meksyka�skie, charakteryzuj�ce si� znacznie �ywszymi barwami.
Najbogatsze obecnie z�o�a opali szlachetnych znajduj� si� w Australii, g��wnie w stanach Wiktoria, Queensland i Nowa Po�udniowa Walia.
113
Odkryto je w drugiej po�owie XIX wieku, z czym wi��e si� ciekawa legenda. Opowiada ona o my�liwym, kt�ry ustrzeli� kangura. Kiedy zwierz� upad�o, zacz�o gwa�townie �apami ry� gleb�. Nagle rozrzucona na wszystkie strony ziemia roziskrzy�a si� �ywymi barwami. My�liwy pozbiera� szybko dziwne kamienie i nape�ni� nimi kieszenie. W Adelajdzie pokaza� je z�otnikowi, kt�ry natychmiast rozpozna� szlachetne opale. Oczywi�cie kupi� od niego wszystkie kawa�ki i tak rozpocz�a si� opalowa gor�czka. Pustynia zape�ni�a si� pe�nymi nadziei poszukiwaczami opali, kt�rzy za�o�yli ma�� osad� White Cliffs. Wed�ug �r�de� historycznych australijskie opale rozpocz�to wydobywa� na wi�ksz� skal� w 1875 r.
Opale szlachetne pochodz�ce ze z�� australijskich wyst�puj� w ogromnej rozmaito�ci odmian. Kamienie wyr�niaj�ce si� wyj�tkowo intensywn� gr� barw nazywane s� "opalami arlekinowymi" (harlequin, arlekin). Najbardziej warto�ciowe czarne opale wyst�puj� przede wszystkim w z�o�ach White Cliffs [i Lighting Ridge] w Nowej Po�udniowej Walii. [Inne s�ynne z�o�a australijskich opali szlachetnych znajduj� si� w po�udniowej Australii (Coober P�dy, Andamooka, Mintabie) oraz w r�nych rejonach Queenslandu]. Wydobycie opali szlachetnych odgrywa wa�n� rol� w gospodarce Australii [st�d pochodzi obecnie oko�o 90% �wiatowej produkcji].
Najwi�kszy nie oszlifowany opal australijski o wymiarach 50 x 15 cm znajduje si� w Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku. Najwi�kszy australijski opal szlifowany o masie 155 karat�w przechowywany jest w zbiorach Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Pod koniec XIX wieku odnaleziono w Queenslandzie jeszcze jeden wspania�y kamie�, kt�ry jednak prze�ama� si� podczas wydobycia. Jedna jego cz�� o masie 250 karat�w znajduje si� obecnie w brytyjskim skarbcu kr�lewskim i zachwyca wspania�� gr� barw w soczystych odcieniach szkar�atu, ciemnej zieleni i ametystowego fioletu. [Najcenniejszym opalom australijskim nadawane s� poetyckie nazwy w�asne: "Czerwony Admira�", "Pandora", "�wiat�o �wiata", "B��kitny Rycerz" itp.]. Znacznie mniejsze znaczenie maj� z�o�a opali szlachetnych wyst�puj�ce m.in. w Stanach Zjednoczonych (Yirgin Yalley, Nevada) i w Meksyku.
Pi�kne opale ogniste wyst�puj� w znacznych ilo�ciach na obszarze p�nocnego Meksyku (Zimapan), gdzie wydobywa si� je od 1870 r. ze szczelin i pustek skalnych w porfirach i trachitach. Podobne opale ogniste odkryto tak�e w Azji Mniejszej, chocia� ich wydobycie nie odbywa si� jeszcze na szersz� skal�. W Indiach znajduj� si� liczne z�o�a rozmaitych odmian opali pospolitych i dendrytycznych (mszystych).
114
Opal drzewny (drzewiasty) wyst�puje g��wnie w stanie Idaho (USA), gdzie w z�o�u Clover Creek znaleziono m.in. przepi�kne pnie d�b�w przesycone substancj� opalow�.
Hialit znany jest dobrze z wyczerpanych ju� obecnie z�� w ska�ach bazaltowych w rejonie Yal�u (Do-upovske Yrchy) w Czechach. Zasobne z�o�a hialitu eksploatowane s� dzi� g��wnie w Meksyku i Boliwii (Potosi). Spotykany jest r�wnie� w Japonii w postaci niewielkich kulistych form. Formy takie tworz� si� z gor�cych roztwor�w krzemionkowych wype�niaj�cych szczeliny i pustki skalne w fazie zamieraj�cej aktywno�ci wulkanicznej. Z regu�y wytr�caj� si� w postaci niewielkich, wyj�tkowo pi�knych graniastych form w miejscach ch�odniejszych, blisko powierzchni.
Menility, opr�cz wspomnianych ju� z�� w rejonie Menilmontant pod Pary�em, spotykamy r�wnie� w zachodnich Czechach. [W Polsce menilit (opal bulasty) wyst�puje na obszarze fliszu karpackiego w seriach skalnych tzw. �upk�w menilitowych]. Kacholong pojawia si� g��wnie w Mongolii. Odmiana opalu zwana gejzerytem wyst�puje w rejonach gor�cych �r�de� mineralnych, przede wszystkim na terenie Islandii oraz Parku Narodowego Yellowstone w USA. Najbardziej poszukiwane s� opale wyr�niaj�ce si� atrakcyjn� gr� barw. Do cel�w zdobniczych wykorzystywane s� tak�e inne odmiany opali. Szczeg�lnym zainteresowaniem ciesz� si� opale drzewne i opale dendry tyczne, kt�re po przeci�ciu i oszlifowaniu z wyj�tkow� wyrazisto�ci� ujawniaj� urozmaicon� wzorzysto��.
Opalom nadaje si� zwykle szlif kaboszonowy. Bardzo rzadko natomiast stosowany jest szlif fasetkowy (zdobi si� nim np. niekt�re najwy�szej jako�ci opale ogniste). Przy obr�bce opali szlachetnych zwraca si� bowiem uwag� przede wszystkim na wydobycie migotliwej gry barw.
W 1921 r. ca�kiem przez przypadek odkryta zosta�a metoda syntetycznego barwienia opali. Francuski zarz�dca kopalni w Dubniku Bittner-Belangenay rozla� atrament na le��ce na stole opale. Atrament zabarwi� kilka opali tak doskonale, �e nawet po ca�kowitym ich wysuszeniu, odczyszczeniu i oszlifowaniu zachowa�y one niezwyk�e , dotychczas nie znane odcienie barw. Opale barwione sztucznie tak� metod� otrzyma�y nazw� "kameleon".
W staro�ytno�ci wierzono, �e opal przynosi szcz�cie swojemu w�a�cicielowi. Trudno zatem wyja�ni�, sk�d wzi�� si� ugruntowany wsp�cze�nie przes�d, ca�kowicie przeciwstawny dawnym wierzeniom, �e ten pi�kny i popularny kamie� nie sprzyja fortunie. Powiada si�, �e plotk� t� rozpu�cili w�a�ciciele kopal� w Dubniku w celu zapobie�enia ustawicznym kradzie�om opali, co zreszt� przynios�o cz�ciowy skutek.
115
Tetragonalny; Tw. 6-7; G. 6,8-7,1 g/cm3; br�zowy, czarny,rzadziej ��tawy; po�ysk metaliczny, niekiedy diamentowy; R. bladobr�zowa lub bia�a
Kasyteryt s�u�y� cz�owiekowi jako ruda cyny od najdawniejszych czas�w ze wzgl�du na �atwo�� wydobycia i obr�bki. Umiej�tno�� wytopu cyny znana by�a ju� w VI tysi�cleciu przed nasz� er�, znacznie wcze�niej ni� wytop �elaza. Kasyteryt podgrzewano w�glem drzewnym w prymitywnych piecach do wypalania ceg�y, gdzie �atwo uzyskiwano temperatur� 1000�C, umo�liwiaj�c� wytop cyny. Poniewa� kasyteryt cz�sto wyst�powa� wsp�lnie z rud� miedzi i wytapiano je razem, otrzymywano zwykle twardy, ��ty stop. W ten oto spos�b cz�owiek po raz pierwszy wyprodukowa� br�z, metal o znacznie wy�szej jako�ci ni� mi�kka cyna, kt�ry okaza� si� bardzo przydatny do wyrobu wielu przedmiot�w codziennego u�ytku.
Kasyteryt tworzy doskonale wykszta�cone kolumnowe kryszta�y, cz�sto zbli�niaczone. Znacznie cz�ciej wyst�puje w postaci zbitej, ziarnistej lub tworzy skupienia w��kniste. Niekiedy bywa rozproszony w ska�ach (np. w grejzenach) lub spotyka si� go w �y�ach pok�adowych rud wolframu i molibdenu. Cz�sto przechodzi do z�� okruchowych. Najwi�ksze tego typu z�o�a aluwialne kasyterytu znajduj� si� w Malezji (Kuala-Lumpur) - dostarczaj� jednej trzeciej �wiatowej produkcji cyny, oraz w Indonezji (wyspy Hangka, Belitung), Tajlandii [w Chinach i Australii]. Najwi�ksze z�o�a pierwotne wyst�puj� w Boliwii, w Europie g��wnie w Wielkiej Brytanii (Kornwalia) oraz w Czechach (Cinovec).
Cyna nale�y do grupy metali o bardzo du�ym praktycznym zastosowaniu, a jednocze�nie jest nies�ychanie uboga we w�asne rudy. Jest to niemal wy��cznie kasyteryt, kt�ry wyst�puje w wi�kszych ilo�ciach jedynie w kilku miejscach na �wiecie. Zawiera on zwykle ponad 78% cyny i jest najlepsz� rud� tego metalu, pozosta�e bowiem pojawiaj� si� z regu�y w du�ym rozproszeniu i nie tworz� koncentracji z�� sprzyjaj�cych eksploatacji. Nic wi�c dziwnego, �e wydobycie kasyterytu we wszystkich znanych z�o�ach stale ro�nie. Cyna u�ywana jest obecnie g��wnie do wytwarzania opakowa� s�u��cych do przechowywania �ywno�ci (folia cynowa, puszki do konserw), poniewa� jest metalem nieszkodliwym dla zdrowia.
Kasyteryt jest r�wnie� minera�em popularnym w�r�d kolekcjoner�w. Szczeg�lnie wysoko cenione s� jego kryszta�y, wyst�puj�ce w postaci bli�niak�w, cz�sto wielokrotnych. Wi�kszo�� du�ych kryszta��w pochodzi ze z�� grejzenowych z rejonu Modot w Mongolii i Oulmes w Maroku (kryszta�y dochodz�ce do 15 cm).
116
Tetragonalny; Tw. 6; G. 4,2-4,3 g/cm3; czerwonoczarny, szkar�atny, rzadziej ��tobr�zowy albo czarny; po�ysk t�usty lub diamentowy; R. bladobr�zowa, ��tawa, szaroczarna lub zielonoczarna
Rutyl, od dawna pozyskiwany z licznych z�� aluwialnych i �y� kwarcowych, wyst�puje w postaci wyd�u�onych kryszta��w s�upkowych. Ze wzgl�du na zewn�trzne podobie�stwo mylono go cz�sto z turmalinem i dopiero w 1795 r. niemiecki chemik M.H. Klaproth stwierdzi�, �e rutyl zawiera znaczn� ilo�� tytanu. W 1801 r. niemiecki geolog i mineralog Abraham Gottlob Werner zaproponowa� obecnie stosowan� nazw�, wywodz�c� si� z �aci�skiego rutulus, co oznacza "z�ocisto-��ty, czerwono��ty, rudy". Nikt nie wyobra�a� sobie w�wczas, �e w przysz�o�ci rutyl nabierze znaczenia jako ruda tytanu.
Du�o wcze�niej rutyl by� znany w zupe�nie innej postaci. W wielu rejonach Alp znajdowano wspania�e, przezroczyste kryszta�y kwarcu zawieraj�ce cienkie, igie�kowate kryszta�y rutylu. Tworzy�y one cz�sto niezwyk��, spl�tan� siatk� ogromnie urozmaicaj�c� zewn�trzn� posta� tego minera�u. Ta forma wykszta�cenia znana jest pod nazw� sagenitu (kwarc sagenitowy) i uznawana by�a niegdy� za odr�bny minera�, wykorzystywany szeroko do zdobienia pier�cieni i naszyjnik�w. Z uwagi na niezwyk�y wygl�d okre�lano j� bowiem mianem "w�os�w Wenus" lub "strza� mi�o�ci" (fleches damour). Dopiero znacznie p�niej stwierdzono, �e s� to wrostki rutylu.
117
S�upkowate kryszta�y rutylu tworz� cz�sto bli�niaki kolankowe, niekiedy wielokrotne. Spotykany jest r�wnie� w postaci zbitej, ziarnistej lub skupie� igie�kowych. Smolistoczarna odmiana rutylu wzbogacona w �elazo nosi nazw� nigrynu [rutyl �elazawy]. Spotyka si� j� cz�sto w niekt�rych ubogich w krzemionk� ska�ach magmowych, w sjenitach, diorytach, a tak�e w gnejsach i �upkach mikowych. Dzi�ki du�ej odporno�ci na wietrzenie wyst�puje r�wnie� w osadach okruchowych. Znane s� pi�kne kryszta�y rutylu ze Styrii (Modriach). Sagenit wydobywany jest w Tyrolu oraz ze z�� rutylu w Szwajcarii (St. Gotthard); w Czechach (okolice Sobeslava). Bogate z�o�a kryszta��w rutylu odkryto w po�udniowej Norwegii (Kragero), w Rosji (Ural) oraz w wielu rejonach Stan�w Zjednoczonych (Arkansas, Georgia, Wirginia i Pensylwania) i Brazylii. Rutyl jest podstawowym �r�d�em tytanu, u�ywanym do produkcji stali oraz wykorzystywanym szeroko w wielu ga��ziach nowoczesnego przemys�u. Stopy �elaza z tytanem [�elazotytan] podnosz� jako�� stali, zwi�kszaj�c jej wytrzyma�o�� i odporno�� na wysokie temperatury. Stosowane s� w przemy�le lotniczym i rakietowym. W�glik tytanu jest sk�adnikiem twardych stop�w u�ywanych do produkcji narz�dzi wykorzystywanych przy obr�bce metali. Rutyl zawiera 61% tytanu.
Naturalne rutyle s� raczej rzadko wykorzystywane jako kamienie ozdobne. Wi�kszym, dobrze wykszta�conym kryszta�om nadaje si� zwykle szlif brylantowy uwydatniaj�cy wysoki po�ysk. Natomiast syntetyczne rutyle zaliczane s� do najpi�kniejszych sztucznych kamieni ozdobnych. W przeciwie�stwie do kamieni naturalnych s� one przezroczyste, maj� ni�sz� twardo��.
118
Tetragonalny; Tw. 5,5-6; G. 3,9 g/cm3; niebieskoczarny, czarny, br�zowy, ��ty; po�ysk diamentowy lub metaliczny; R. bezbarwna do blado��tej
Anataz charakteryzuje si� wyd�u�onym pokrojem kryszta��w i st�d wywodzi sw� nazw� (z greckiego anatasis - wyd�u�ony). Ma ten sam co rutyl sk�ad chemiczny i uk�ad symetrii, ale r�ni si� budow� wewn�trzn�. Kryszta�y anatazu przyjmuj� zwykle posta� podw�jnej piramidy i wyr�niaj� si� silnym po�yskiem. Jest znacznie mniej rozpowszechniony ni� rutyl. Najcz�ciej wyst�puje w druzach ska� metamorficznych i �y�ach hydrotermalnych. Spotykany w szczelinach ska� metamorficznych (gnejs�w), cz�sto w towarzystwie brukitu. Opr�cz z�� w dolinach Alp Szwajcarskich (Tavetsch, Binn, Maderaner Tal, St. Gotthard) znane s� z�o�a kryszta��w anatazu w okolicach Le Bourg-dOisans (Isere, Francja), Rauris w Austrii oraz liczne stanowiska we w�oskich Alpach. Anataz wyst�puje w okolicy Kutnej Hory w Czechach, Minas Gerais w Brazylii oraz na Uralu w Rosji.
Anataz nie ma praktycznego zastosowania, ale jest poszukiwany przez kolekcjoner�w. Szczeg�lnie cenione s� przezroczyste kryszta�y o warto�ci jubilerskiej znajdowane w �wirach diamentono�nych w stanie Minas Gerais w Brazylii. Pi�kne niebieskie kryszta�y anatazu spotykane s� w ska�ach diorytowych nad rzek� Beaver Creek (Gunnison County) w stanie Colorado (USA) oraz w rejonie Bothayille (Orange Free State) w Republice Po�udniowej Afryki.
119
Rombowy; Tw. 5,5-6; G. 4,14 g/cm3; ��ltobr�zowy, czarny; po�ysk diamentowy lub metaliczny; R. bezbarwna
Brookit [brukit] ma taki sam sk�ad chemiczny jak rutyl i anataz, ale krystalizuje w uk�adzie rombowym. Tworzy niewielkie kryszta�y o pokroju s�upkowym i tabliczkowatym. Znany wy��cznie w postaci krystalicznej. Wyst�puje sporadycznie w gnejsach i jeszcze rzadziej w druzach pegmatytowych (przede wszystkim w ska�ach albitowych). G��wne z�o�a znajduj� si� w Pragarten (Tyrol, Austria), w Szwajcarii, na Uralu (Miass) oraz w rejonie Magnet Cave w stanie Arkansas (odmiana zwana lokalnie arkanzytem). Kolekcjonerzy interesuj� si� szczeg�lnie z�o�ami w dolinie Maderaner Tal (Szwajcaria), gdzie mo�na znale�� br�zowo zabarwione kryszta�y brookitu, dochodz�ce do 5 cm wielko�ci. Bardzo poszukiwane s� r�wnie� kryszta�y arkanzytu wyst�puj�ce w postaci podw�jnych piramid pseudoheksagonalnych, osi�gaj�ce wielko�� do 3 cm.
120
Jednosko�ny; Tw. 4,5-5,5; G. 7-7,5 g/cm3; R. czarna
�elazistoczarny z br�zowym odcieniem; po�ysk metaliczny;
Wolframit uwa�any by� niegdy� za niepo��dan� domieszk� utrudniaj�c� wytapianie rud cyny. Nazw� sw� zawdzi�cza prawdopodobnie dawnym g�rnikom niemieckim, kt�rzy zaobserwowali, �e podczas topienia kasyterytu �w nieznany w�wczas bli�ej metal "przegryza si�" (podobnie jak wilk, po niem. Wolf) przez rud�. Od wolframitu pochodzi w�a�nie nazwa pierwiastka wolframu odkrytego w 1781 r. Przez d�ugi czas wolframit uznawano za bezwarto�ciow� ska�� p�onn� i dopiero p�niej sta� si� bardzo poszukiwanym surowcem. Wed�ug niekt�rych system�w klasyfikacyjnych wolframit zaliczany jest do odr�bnej gromady wolframian�w. Tworzy najcz�ciej kryszta�y s�upkowe lub tabliczkowe o doskona�ej �upliwo�ci oraz skupienia blaszkowate i w��kniste. Wyst�puje zazwyczaj w �y�ach rudnych wraz z kasyterytem, gdzie niekiedy odgrywa rol� dominuj�c�. Najwa�niejsze z�o�a wolframitu znajduj� si� w USA (Boulder County w Kolorado, Kalifornia i Nowy Meksyk), w Boliwii, w Chinach i Korei Po�udniowej. W Europie wolframit wyst�puje w Portugalii (Panasquera), w kopalni Clara ko�o Oberwolfach w Niemczech oraz w czeskich Rudawach.
Wolfram jest wykorzystywany przede wszystkim w hutnictwie do produkcji stalj oraz w przemy�le elektrotechnicznym do wyrobu drut�w wolframowych niekiedy o �rednicy mniejszej od 0,01 mm, s�u��cych m.in. do wytwarzania �ar�wek. Mo�liwo�ci takiego zastosowania wynikaj� przede wszystkim z wyj�tkowo wysokiego punktu topliwo�ci wolframu (3,3�C, najwy�szy spo�r�d wszystkich metali). Wiele zwi�zk�w wolframu wykorzystuje si� tak�e do impregnacji ubior�w �aroodpornych oraz do wytwarzania twardych spiek�w (np. w�glik wolframu). Wolframit jest najwa�niejsz� rud� wolframu. Podobny do wolframitu jest rzadko spotykany tantalit - tlenek tantalu, �elaza, niobu i manganu (Fe,Mn)(Ta,Nb)2Og, kt�ry wyst�puje w postaci pryzmatycznych kryszta��w. Tantalit jest praktycznie jedynym �r�d�em pozyskiwania tantalu wykorzystywanego do wytwarzania aparatury chemicznej i narz�dzi chirurgicznych oraz urz�dze� do produkcji syntetycznych w��kien.
121
Regularny; Tw. 5-6; G. 8-10 g/cm3; czarny z odcieniami zieleni, br�zu lub szaro�ci; po�ysk �ywiczny, t�usty; R. br�zowoczarna, szara, oliwkowozielona
Uraninit w do�� znacznej ilo�ci wydobywano w Jachymovie (Czechy), prawdopodobnie od samego pocz�tku eksploatacji tutejszych z�� srebra, s�dz�c pierwotnie, �e jest to ubo�sza ruda srebra o ma�ej zawarto�ci kruszcu. P�niej, kiedy stwierdzono nieobecno�� srebra, nazwano ten bardzo przypominaj�cy smo�� minera� blend� smolist� albo sm�k� uranow�. Poniewa� uwa�ano w�wczas, �e jest on bezu�yteczny, wyrzucano go wraz z innymi odpadami na ha�dy. Trudno jest dzi� zrozumie�, �e ta najbardziej warto�ciowa ruda tak wa�nych zwi�zk�w uranu i radu mog�a by� marnotrawiona.
W 1787 r. niemiecki chemik M.H. Klaproth odkry� w uraninicie nowy pierwiastek, kt�ry nazwa� uranem, nawi�zuj�c do g�o�nego w�wczas odkrycia planety Uran. W 1896 r. francuski fizyk Henri Becquerel wykaza�, �e uran emituje szczeg�lny rodzaj promieniowania, kt�remu nada� nazw� radioaktywno�ci. Nied�ugo p�niej Maria Sk�odowska-Curie (1867-1934) odkry�a w uraninicie nowe pierwiastki rad i polon, kt�re charakteryzowa�y si� wi�ksz� promieniotw�rczo�ci� ni� uran. Zar�wno Becquerel, jak i Sk�odowska-Curie, u�ywali do swoich do�wiadcze� pr�bek uraninitu z Jachymova. Zezwoli� na to �wczesny rz�d Austro-W�gier w przekonaniu, �e u�ywany do bada� surowiec nie ma wi�kszej warto�ci.
Uraninit tworzy zazwyczaj zwarte wype�nienia �y�, rzadziej formy naciekowe o nerkowatym kszta�cie. W postaci krystalicznej spotykany jest wyj�tkowo (Norwegia, Szwecja). Wyst�puje g��wnie w �y�ach kruszcowych, pegmatytach i granitach. Uraninit jest minera�em nietrwa�ym. �atwo tworzy liczne, wt�rne odmiany mineralne, kt�re z regu�y zawieraj� obfite domieszki innych pierwiastk�w pochodz�cych z rozk�adu g��wnie tlenk�w, w�glan�w, fosforan�w i krzemian�w. Charakteryzuj� si� one zazwyczaj �ywymi, jaskrawymi barwami ��ci, zieleni, pomara�czowymi itd.
122
Szczeg�lnie bogate w pierwiastki promieniotw�rcze s� powierzchniowe strefy �y� uraninitowych, utleniane i penetrowane przez wod�. Uraninit charakteryzuje si� bardzo du�� g�sto�ci� oraz wyj�tkowo siln� promieniotw�rczo�ci�. Je�li po�o�ymy go na kliszy fotograficznej, to na skutek rozpadu pierwiastk�w promieniotw�rczych powstanie naturalny wizerunek (radiogram) uraninitu.
Najwi�ksze z�o�a uraninitu znajduj� si� w Kanadzie nad jeziorem Huron oraz w rejonie Shinkolobwe w Zairze (Shaba). Wyst�puj� tam du�e, chocia� niewyra�nie zarysowane kryszta�y uraninitu o �cianach dochodz�cych do 4 cm d�ugo�ci. Jeszcze wi�ksze kryszta�y uda�o si� znale�� w miejscowo�ci Wilberforce (Renfrew County) w prowincji Ontario w Kanadzie. Maj� one posta� sze�cianu lub niedoskona�ego dwunasto�cianu i osi�gaj� d�ugo�� oko�o 10 cm. Wszystkie z�o�a uraninitu wyst�puj� w s�siedztwie masyw�w granitowych.
Uraninit, kt�ry zawiera od 75 do 96% uranu oraz pewne ilo�ci radu i polonu, jest uwa�any obecnie za najwa�niejsz� rud� pierwiastk�w promieniotw�rczych, kt�re jako �r�d�o energii atomowej nale�� do najwa�niejszych surowc�w strategicznych. Zawarty w uraninicie rad, stosowany w medycynie, wyst�puje w ilo�ciach �ladowych (dla pozyskania 1 grama radu potrzebny jest ca�y wagon uraninitu).
Rombowy; Tw. 5-5,5; G. 4,3 g/cm3 (w agregatach spada do 3,3); czarnobr�zowy, czerwonobr�zowy; po�ysk diamentowy lub metaliczny; R. br�zowo��ta, pomara�czowo��ta
Goethyt [getyt] wyst�puje cz�sto razem z limonitem i z tego powodu uwa�any by� dawniej za jedn� z jego odmian. W 1806 r. uznano go za odr�bny minera� i nadano nazw� "goethyt" - na cze�� s�ynnego poety niemieckiego J.W. Goethego (1749-1832), kt�ry by� r�wnie� wytrawnym kolekcjonerem minera��w. Barwa
123
i sk�ad chemiczny goethytu zbli�one s� do limonitu, ale w przeciwie�stwie do niego tworzy zwykle ma�e, igie�kowate kryszta�y. Rdzawobr�zowe kryszta�y goethytu, wyr�niaj�ce si� charakterystyczn�, aksamitn� g�adko�ci�, znane pod nazw� "odmiany aksamitnej", wyst�puj� w Pfibramie (Czechy). Goethyt wyst�puje razem z limonitem w strefie utleniania minera��w �elaza oraz powstaje z roztwor�w hydrotermalnych, wzgl�dnie jako produkt dehydratacji [odwodnienia] limonitu. Najbardziej znane z�o�a znajduj� si� w Niemczech (Siegerland) oraz w Wielkiej Brytanii (Kornwalia). W G�rach Kruszcowych wydobywany jest razem z limonitem. Z ekonomicznego punktu widzenia nie ma wi�kszej warto�ci (rudy ubogie). Du�e pseudomorfozy goethytu po pirycie znaleziono w rejonie Pelican Point w pobli�u Wielkiego Jeziora S�onego w stanie Utah (USA).
Substancja koloidalna; Tw. zmienna, najcz�ciej 4-5,5; G. 2,7 4-,3 g/cm3; br�zowy, ��ty; po�ysk szklisty lub matowy; R. br�zowa
Limonit to w istocie naturalna rdza. Jest bardzo rozpowszechniony i powstaje g��wnie w strefie wietrzenia innych rud �elaza, pokrywaj�c ich powierzchni� rdzawymi plamami. Okre�lane s� one niekiedy star� g�rnicz� nazw� "czap �elaza". Limonit przyjmuje zwykle posta� sypk� lub ziemist�, ale tworzy r�wnie� odmiany zbite w formie naciek�w stalaktytowych lub nerkowatych. Odmiany ziemiste i sproszkowane okre�lane s� og�ln� nazw� ochry, natomiast zbite, bry�owate nosz� r�ne nazwy lokalne [np. w polskim s�ownictwie -�elaziak brunatny, ruda skalista, skalak]. Od hematytu, z kt�rym cz�sto razem wyst�puje, limonit r�ni si� wyra�nie przede wszystkim jaskraw� barw� rysy
124
[limonit - br�zowa, hematyt - wi�niowoczerwona]. Znane s� z�o�a limonitu m.in. w Szwecji i Finlandii , gdzie okre�la si� je mianem rudy bagiennej lub rudy jeziornej. [R�wnie� i w Polsce �atwo spotka� limonity w postaci tzw. rudy darniowej lub rudy ��kowej]. S� to z regu�y rudy stosunkowo ubogie w �elazo. Eksploatacja limonitu jest obecnie op�acalna jedynie w przypadku du�ych nagromadze� lub te� przy okazji wydobycia innych rud �elaza.
Jednosko�ny; Tw. 4; G. 4,33 g/cm3; stalowoszary, czarny; po�ysk p�metaliczny; R. czerwonobr�zowa, czarna
Manganit znany by� od najdawniejszych czas�w i wed�ug przekaz�w staro�ytnych historyk�w stosowano go do odbarwiania szk�a. Szlachetny fiolet zwi�zk�w manganu doskonale neutralizowa� ��te zabarwienie sur�wki szklanej. Pocz�tkowo mineralne zwi�zki manganu uto�samiano z podobnymi rudami �elaza i dopiero w drugiej po�owie XVIII wieku wykazano ich odmienno��. Manganit wyst�puje zazwyczaj wsp�lnie z piroluzytem i psylomelanem (tlenki manganu) oraz tlenkami �elaza. S�upkowe kryszta�y manganitu tworz� cz�sto druzy lub delikatne skupienia pr�cikowo-promieniste. Spotyka si� je na og� w ska�ach magmowych w postaci wyodr�bnionych �y� rudnych, cz�sto wsp�lnie z kalcytem i barytem. We wszystkich znaczniejszych kolekcjach mineralogicznych na �wiecie znajduj� si� pi�kne druzy s�upkowatych kryszta��w manganitu pochodz�ce z Ilfeld w G�rach Harzu.
Manganit jest jedn� z najwa�niejszych rud manganu, kt�ra zawiera ponad 60% czystego metalu. Domieszki manganu podwy�szaj� elastyczno�� i spoisto�� stali oraz jej odporno�� na odkszta�cenia. Mangan stosowany jest r�wnie� w przemy�le chemicznym, m.in. do produkcji �rodk�w dezynfekcyjnych, barwnik�w oraz do wytwarzania baterii elektrycznych.
125
Rozdzia� 5 W�GLANY
W�glany, czyli sole kwasu w�glowego, stanowi� bardzo du�� i wa�n� grup� minera��w. Ich pochodzenie jest zr�nicowane, a ich wyst�powanie w przyrodzie warunkuje niewielka odporno�� na dzia�anie kwas�w oraz �atwo�� rozk�adu w podwy�szonych temperaturach i przy stosunkowo niskim ci�nieniu.
Wyr�nia si� w�r�d nich w�glany bezwodne i uwodnione. W�glany bezwodne dziel� si� z kolei na dwie du�e grupy. Pierwsz� z nich jest szereg trygonalnego (romboedrycznego) kalcytu (kalcyt, magnezyt, syderyt, rodochrozyt, smitsonit), natomiast drug� stanowi szereg rombowego aragonitu (aragonit, cerusyt i inne). Podw�jne w�glany bezwodne (np. dolomit), kt�re r�wnie� krystalizuj� w klasie romboedru, wykazuj� r�nice strukturalne w stosunku do zbli�onej grupy kalcytu. W�glany uwodnione zawieraj� g��wnie w�glany metali dwuwarto�ciowych, takich jak mied�, o��w i cynk.
Wyst�puj�ce w przyrodzie borany i azotany rozpatrywane s� cz�sto wsp�lnie z w�glanami ze wzgl�du na podobie�stwo niekt�rych cech. Do azotan�w zaliczana jest naprzyk�ad krystalizuj�ca w uk�adzie rombowym saletra potasowa, KNO3 [nitrokalit], oraz azotan trygonalny, czyli saletra sodowa, NaNO3, zwana tak�e saletr� chilijsk� [nitronartyt]. W�r�d boran�w najwa�niejsze znaczenie praktyczne maj� jednosko�ny boraks (uwodniony boran sodu, Na2B407 � 10H2O) oraz tak�e jednosko�ny kernit (Na2B4O? � �4H20).
Trygonalny; Tw. 3; G. 2,6-2,8 g/cm3; zwykle bezbarwny, bia�y, br�zowawy, ��ty, niebieski; po�ysk szklisty, na p�aszczyznach �upliwo�ci per�owy; R. bia�a
Kalcyt nie budzi� specjalnego zainteresowania a� do drugiej po�owy XVII wieku, kiedy to nad fiordem Eski, na wschodnim wybrze�u Islandii, dokonano niezwyk�ego odkrycia. Podczas wydobycia bazaltu ods�oni�te kawern� o wymiarach 6x3 m, kt�ra by�a wype�niona ogromn� liczb� szarobia�ych, wrzecionowatych kryszta��w kalcytu. Niekt�re by�y ca�kowicie przezroczyste, inne tylko cz�ciowo. Wydobyty kalcyt przyci�ga� uwag� swym kszta�tem i barw�; do Europy eksportowano go pod nazw� srebrzystego kamienia. [Czyste bezbarwne kryszta�y kalcytu okre�lane s� do dzi� mianem spatu islandzkiego].
Erasmus Bartholin (1625-1698), du�ski lekarz, zbada� dok�adnie �w minera� i w 1669 r. og�osi� odkrycie zjawiska podw�jnego za�amania �wiat�a [dw�j�omno�ci] przechodz�cego przez kryszta� kalcytu. Mo�emy si� o tym przekona� na przyk�ad umieszczaj�c zadrukowany papier pod przezroczystym kryszta�em kalcytu - wtedy druk b�dzie widoczny jako druk podw�jny. Odkrycie zjawiska dw�j�omno�ci mia�o ogromne znaczenie dla rozwoju bada� optycznych.
Ska�y wapienne zbudowane z kalcytu znane by�y oczywi�cie od najdawniejszych czas�w. Krystaliczne wapienie, czyli marmury, by�y przecie� g��wnym tworzywem greckich rze�biarzy. Wydobywano je na wyspie Paros oraz z kamienio�om�w na zboczach g�r Pendeli w pobli�u Aten. Podobnie jak Grecja, z pi�knych marmur�w s�yn�a i nadal s�ynie Italia. W XV wieku rozpocz�to wydobycie marmur�w na wschodnich stokach Apenin�w, przede wszystkim w okolicach Carrary. W wiekach �rednich stosowano marmury przede wszystkim w rze�biarstwie i do ozdabiania ko�cio��w. Bardzo popularny by� w owych czasach tak zwany marmur ruinowy wydobywany w okolicach Rorencji.
127
Kalcyt - obok kwarcu - jest najbardziej rozpowszechnionym minera�em w powierzchniowej strefie skorupy ziemskiej. Wyst�puje w niesko�czonej niemal rozmaito�ci form. Pomi�dzy doskonale wykszta�conymi kryszta�ami kalcytu a rozleg�ymi pok�adami wapieni zbudowanych z mikroskopijnych ziarenek spotyka si� setki form i niezliczon� ilo�� kombinacji. Kalcyt krystalizuje zwykle w postaci romboedr�w o doskona�ej �upliwo�ci, kt�re tworz� cz�sto druzy i szczotki krystaliczne. Najbardziej znane s� kryszta�y s�upkowe, tabliczkowe oraz w formie skale-noedr�w i piramid. Kryszta�y kalcytu s� cz�sto zbli�niaczone.
Poniewa� kalcyt jest �atwo rozpuszczalny, zast�powany jest on cz�sto przez inne substancje mineralne, kt�re tworz� pseudomorfozy po kalcycie. Najbardziej rozpowszechnione pseudomorfozy zbudowane s� z kwarcu, chalcedonu, limonitu, gipsu, a tak�e wielu innych minera��w. Z drugiej strony r�wnie� i sam kalcyt tworzy cz�sto pseudomorfozy, np. po aragonicie, barycie, fluorycie, kwarcu, gipsie i anhydrycie.
Czysty kalcyt jest zazwyczaj bezbarwny lub bia�y. Pod wp�ywem czynnik�w naturalnych ulega jednak cz�sto zabarwieniu w zale�no�ci od rodzaju domieszek mineralnych. R�owy kalcyt zawiera zwykle znaczne ilo�ci manganu, a odmiany purpurowofioletowe maj� domieszki kobaltu. Pochodzenie niekt�rych odcieni barwnych (np. niebieskich marmur�w) wci�� nie jest do ko�ca wyja�nione. Niekt�re kalcyty wykazuj� siln� luminescencj� pod wp�ywem oddzia�ywania promieni ultrafioletowych. Ziarniste kalcyty, pochodz�ce z pewnych stanowisk w okolicach Pfibramu (Yran�ice), zawieraj� domieszki o�owiu oraz manganu i wykazuj� bardzo atrakcyjn� czerwon� luminiscencj�.
128
Drobno- i gruboziarniste skupienia kalcytu tworz� niekiedy zwarte masywy skalne wapieni, w�r�d kt�rych spotykane s� czasami w��kniste agregaty kryszta��w lub konkrecje. Wi�kszo�� form naciekowych - stalaktyt�w i stalagmit�w, zbudowana jest z substancji wapiennej. W sytuacjach wyj�tkowych ich zako�czenia maj� posta� krystaliczn�. Wszystkie te nies�ychanie zr�nicowane formy wyst�powania kalcytu, obok pi�knych postaci kryszta��w, maj� cz�sto doskonale wykszta�cone powierzchnie. Dotyczy to tak�e male�kich, mikroskopijnych ziarn tworz�cych pot�ne serie warstw wapieni powstaj�cych w r�nych okresach geologicznych i ukszta�towanych pod wp�ywem zmiennych warunk�w ich rozwoju.
Najbardziej znane wyst�pienia krystalicznego kalcytu zwi�zane s� z �y�ami kruszcono�nymi. W Europie kryszta�y kalcytu spotykane s� m.in. w z�o�ach rud o�owiu w p�nocnej Anglii, przede wszystkim w okolicach Alston Moor, Egremont, Frizington i Wearsdale w Cumbrii. Znajdowane w tych z�o�ach kryszta�y kalcytu maj� najcz�ciej form� doskonale czystych lub r�owawych skalenoedr�w, romboedr�w lub s�up�w dochodz�cych do 10 cm oraz sercokszta�tnych bli�niak�w wyst�puj�cych w pr�niach skalnych. Z�o�a kalcytu znane s� tak�e z okolic Fontainebleau we Francji, z Bawarii i G�r Harzu (Andreasberg) w Niemczech oraz w Rumunii. Bardzo poszukiwane przez kolekcjoner�w s� charakterystyczne, szpiczaste zako�czone kryszta�y kalcytu wyst�puj�ce w okolicy Pfibramu w Czechach. Tworz� one bardzo interesuj�ce skupienia podw�jnie zbli�niaczonych kryszta��w romboedrycznych, kt�rych zako�czenia przypominaj� g��wk� szpilki. Ostatnio takie kryszta�y znaleziono w okolicach miejscowo�ci Stfibro w zachodnich Czechach.
Spo�r�d z�� pozaeuropejskich najwi�ksze i najbardziej interesuj�ce wyst�pienia kryszta��w kalcytu znane s� z obszar�w USA (przede wszystkim stany Illinois i Tennessee). Znajdowane tam kryszta�y kalcytu towarzysz� z�o�om fluorytu. Ich wielko�� dochodzi niekiedy do 10 cm. S� to z regu�y ��te i miodowobr�zowe kryszta�y o doskona�ej przezroczysto�ci, cz�sto zbli�niaczone. Du�e, ��te i doskonale wykszta�cone kryszta�y kalcytu wyst�puj� r�wnie� w z�o�ach rud cynku i o�owiu ko�o Joplin w stanie Missouri (USA). Niekiedy wzrastaj� one na du�ych kryszta�ach galeny, osi�gaj�c sporadycznie wielko�� dochodz�c� do 1 m. Obrobione i polerowane kryszta�y kalcytu ze z�� ameryka�skich wzbogacaj� wiele kolekcji. Obr�bka tych kamieni jest bardzo trudna i dlatego ceny ich s� wyj�tkowo wysokie, chocia� nie nadaj� si� one do cel�w jubilerskich ze wzgl�du na niewielk� twardo��. Wspania�e, l�ni�ce kryszta�y kalcytu znajduje si� r�wnie� w rejonie Guanajuato (Meksyk).
Krystaliczny kalcyt wyst�puje r�wnie� w pustkach ska� wylewnych, np. w fonolitach z rejonu Wzg�rz Maria�skich ko�o Usti nad �ab� (Czechy), w melafirach z okolic Idar-Oberstein (Niemcy) oraz w podobnych ska�ach wulkanicznych z okolic West Pater-son i New Jersey (USA). Ich geneza jest podobna do s�ynnych z�� kalcytu z rejonu Helgustadir na Islandii. Znacznie wi�ksze z�o�a tego samego pochodzenia stwierdzono w pustkach ska� bazaltowych w rejonie Taos w Nowym Meksyku (USA). Wyst�puj�ce
129
tutaj doskonale przezroczyste kryszta�y kalcytu typu islandzkiego osi�ga�y niekiedy rozmiary 6 x 2 m, a niekt�re bloki wydobyte z tych z�� mia�y ci�ar przekraczaj�cy 25 ton. Podobne z�o�a znajduj� si� w stanach Montana i Kalifornia w USA oraz w okolicy Chihuahua na terenie Meksyku, gdzie znaleziono �upliwe kryszta�y zielonego kalcytu. Du�e bloki kalcytu, wykazuj�ce charakterystyczn� dw�j�omno��, s� wydobywane w rejonie Bajdar na Krymie. Kolekcjonerzy wysoko ceni� przezroczyste kryszta�y kalcytu w postaci skalenoedr�w dochodz�cych do 10 cm wielko�ci, kt�re wyst�puj� w�r�d z�� miedzi rodzimej nad Jeziorem G�rnym (Michigan).
Wraz z aragonitem kalcyt wytr�ca si� z roztwor�w wodnych gor�cych �r�de�, tworz�c porowaty trawertyn (np. w Tivoli ko�o Rzymu). W odr�nieniu od marmur�w, kt�re s� wapieniami krystalicznymi, trawertyny s� silnie porowatymi ska�ami niemetamorficznymi. Z roztwor�w wodnych wytr�caj� si� r�wnie� kuliste skupienia kalcytu zwane pisalitami, spotykane m.in. w rejonie Hammam Meskoutine w Algierii lub osad�w termalnych wok� gejzer�w na terenie Parku Narodowego Yellowstone w stanie Wyoming (USA). Stosunkowo ma�o znany jest fakt, i� ska�y w�glanowe, zwane karbonatytami, mog� powstawa� tak�e w wyniku proces�w magmowych. Ich geneza nie jest jednak w pe�ni wyja�niona.
Ze wzgl�du na zjawisko dw�j�omno�ci wyst�puj�ce w przezroczystych kryszta�ach kalcytu, s� one wykorzystywane do wyrobu element�w przyrz�d�w optycznych, m.in. mikroskop�w polaryzacyjnych stosowanych do bada� mineralogicznych [obecnie naturalne kryszta�y kalcytu wypierane s� przez syntetyczne polaroidy]. Wapienie maj� szerokie zastosowanie w r�nych ga��ziach przemys�u i s� uznawane za jeden z wa�niejszych surowc�w mineralnych.
130
Trygonalny; Tw. 4; G. 3,3-3,6 g/cm3; zwykle r�owy lub szkar�atny, czasami bia�y, brudnoszary, br�zowawy, zielonkawy; po�ysk szklisty; R. bia�a
Rodochrozyt nazw� sw� wywodzi z greckiego rhodon - miq., i khrosis - barwa. Niekiedy spotykany tak�e pod nazw� "dialogit". Wyst�puje najcz�ciej w �y�ach kruszcono�nych i z�o�ach osadowych pirytu i manganu. Tworzy zazwyczaj niewielkie �y�y razem z pirytem i psylomelanem. Znacznie rzadziej spotykany w szczelinach ska� wulkanicznych, takich jak spility. Rzadko tworzy kryszta�y; najcz�ciej wyst�puje w postaci grubo- lub drobnoziarnistych skupie� zbitych. Niekiedy napotyka si� formy naciekowe o kszta�cie kulistym, nerkowatym lub groniastym oraz konkrecje.
Najpi�kniejsze kryszta�y rodochrozytu w postaci skalenoedr�w dochodz�cych do 10 cm znaleziono w 1970 r. w Hotazel ko�o Kimberley w Republice Po�udniowej Afryki. Poddawane s� one obr�bce jako kamienie szlachetne. Wspania�e kryszta�y rodochrozytu pochodz� r�wnie� z G�r Harzu, Freibergu (Saksonia), Sacaramb i Cavnic (Rumunia), zachodnich stan�w USA i Usinska na Syberii. Pi�kne zbite odmiany rodochrozyt�w odkryte w rejonie Capilitas w Argentynie wykorzystywane s� jako kamienie ozdobne. Rodochrozyty eksploatowane s� r�wnie� jako rudy manganu, zawieraj�ce 42,8% tego pierwiastka. Znaczenie przemys�owe maj� jedynie z�o�a wyst�puj�ce w Pirenejach oraz w po�udniowej Hiszpanii (Huelva). Mangan ma du�e zastosowanie w metalurgii �elaza i stali g��wnie do produkcji tzw. sur�wki zwierciadlanej i �elazomanganu.
131
Trygonalny; Tw. 4-4,5; G. 3 g/cm3; bia�y, ��tawy lub szarawy; po�ysk szklisty; R. bia�a
Magnezyt sw� nazw� zawdzi�cza obecno�ci magnezu, ale przez d�ugi czas nie wzbudza� szczeg�lnego zainteresowania. Jeszcze p� wieku temu metaliczny magnez u�ywany by� jedynie jako sk�adnik ogni sztucznych lub jako �r�d�o �wiat�a przy fotografowaniu wn�trz. Wraz z rozwojem nowoczesnych ga��zi przemys�u zastosowanie magnezu ros�o i dzieje si� tak nadal.
Podobnie jak wszystkie w�glany, magnezyt r�wnie� wyst�puje pod wieloma r�nymi postaciami, zar�wno krystalicznymi, jak i zbitymi. Odmiany drobno- i grubokrystaliczne bardzo przypominaj� marmur i wyst�puj� cz�sto jako przewarstwienia w�r�d wapieni i dolomit�w jako produkt dzia�alno�ci hydrotermalnej. Zbite skupienia magnezytu powstaj� w wyniku rozk�adu serpentynit�w i zawieraj� cz�sto domieszki substancji krzemionkowej (chalcedonu lub opalu), kt�ra podnosi jego twardo��.
G��wne stanowiska wyst�powania magnezytu w Europie znajduj� si� w Austrii (Yeitsch, Leoben i Miirzzuschlag w Styrii), w po�udniowej S�owacji, w Rosji (Ural, Satka), Grecji i we W�oszech (Toskania). [W Polsce zbite odmiany magnezytu znane s� z obszar�w wyst�powania serpentynit�w na Dolnym �l�sku]. Na obszarach pozaeuropejskich wi�ksze z�o�a magnezytu znajduj� si� w USA (Kalifornia, Nevada, Washington) oraz w Australii (Nowa Po�udniowa Walia). Magnezyt znajduje wielorakie zastosowania, m.in. jako wa�ny surowiec w przemy�le materia��w ogniotrwa�ych wykorzystywanych przede wszystkim w hutnictwie oraz w przemy�le ceramicznym i budowlanym.
132
Trygonalny; Tw. 4-4,5; G. 3,7 g/cm3; zwykle br�zowawo��lty, ciemnobr�zowy, czarny, niekiedy z jasnymi metalicznymi odcieniami; po�ysk szklisty, niekiedy per�owy; R. bia�a
Syderyt jest wa�n� rud� �elaza, kt�r� wydobywano ju� na pocz�tku VIII wieku w s�ynnych z�o�ach Erzberg na obszarze Styrii w dzisiejszej Austrii. Masyw g�rski Eisenerzer zbudowany jest niemal w ca�o�ci z syderytu, kt�ry jest eksploatowany r�wnie� i obecnie. Powstanie tych z�� jest niezwykle interesuj�ce. Pierwotne ska�y wapienne poddawane by�y dzia�aniu gor�cych roztwor�w wodnych wydobywaj�cych si� z g��bi Ziemi, kt�re wyp�ukiwa�y substancj� wapienn� zast�powan� stopniowo mniej rozpuszczalnym syderytem (rnetasomatozahydrotermalna). Podczas tego procesu powstawa�y wspominane ju� krzaczaste skupienia w�glanu wapnia, zwane kwiatem �elaza. Syderyt wyst�puje cz�sto jako sk�adnik �y� kruszcowych, towarzysz�c np. rudom miedzi i tworz�c w�wczas formy zbite lub krystaliczne. Najpi�kniejsze okazy romboedrycznych kryszta��w syderytu, ukszta�towane w postaci rozetowatych skupie� lub druz, pochodz� najcz�ciej w�a�nie z �y� kruszcono�nych. Tego typu wyst�pienia nie maj� jednak znaczenia ekonomicznego. Bardzo interesuj�ce s� soczewkowate skupienia syderyt�w [sferosyderyty] oraz syderyty ilaste [�elaziaki ilaste] spotykane w wielu zag��biach w�glowych. Niekt�re konkrecje sferosyderytowe osi�gaj� cz�sto p� metra d�ugo�ci (np. w p�nocnej Anglii, w okolicach Halle w Niemczech). Chocia� syderyty zawieraj� stosunkowo niewiele �elaza (48%) w por�wnaniu z innymi rudami, s� cenionym surowcem ze wzgl�du na �atwo�� przer�bki. [W Polsce z�o�a syderyt�w ilastych wyst�puj� g��wnie na obszarze Zag��bia Staropolskiego i Zag��bia Cz�stochowskiego oraz G�rno�l�skiego Zag��bia W�glowego].
133
Trygonalny; Tw. 5; G. 4,3-4,5 g/cm3; zwykle szarobia�y, bezbarwny, ��tawy z zielonymi i niebieskimi odcieniami, br�zowy; silny po�ysk szklisty, nawet lekko per�owy; R. bia�a
Smithsonit [smitsonit] wydobywano bardzo wcze�nie jako rud� cynku, chocia� sam cynk nie by� w�wczas jeszcze wykorzystywany jako odr�bny metal. W owych czasach wykonywano wiele pi�knych przedmiot�w mosi�nych, do kt�rych produkcji potrzebowano du�ych ilo�ci mosi�dzu (stopu miedzi i cynku). Znano ju� wtedy wiele minera��w, kt�re w po��czeniu z miedzi� dawa�y popularny mosi�dz. Szczeg�lnie przydatny do tych cel�w by� tzw. kalamin [galman krzemianowy], wyst�puj�cy w g�rnych partiach �y� kruszcowych cynku i o�owiu. Dopiero w drugiej po�owie XVIII wieku wykazano, �e kalamin sk�ada si� z dw�ch r�nych minera��w: w�glanu cynku (smithsonit) i uwodnionego krzemianu cynku (hemimorfit).
Smithsonit zosta� tak nazwany na cze�� brytyjskiego chemika i mineraloga Jamesa Smithsona (1765-1829) [by� on r�wnie� za�o�ycielem fundacji stanowi�cej podwaliny s�ynnego Smithsonian Institution w Waszyngtonie]. Minera� smithsonit tworzy najcz�ciej skupienia naciekowe, nerkowate i skorupowe. Jest produktem utleniania kruszc�w cynku, g��wnie sfalerytu, i wyst�puje najcz�ciej w g�rnych partiach z��. Najwa�niejsze nagromadzenia z�o�owe znajduj� si� w Polsce na G�rnym �l�sku, w okolicach Altenbergu (Niemcy) oraz na Syberii (Nerczy�sk), Sardynii, Austrii (Karyntia), w Stanach Zjednoczonych. Najpi�kniejsze, prze�wiecaj�ce bry�y smithsonitu pochodz� ze z�� miedzi w Tsumeb (Namibia) i s� wykorzystywane r�wnie� jako kamienie ozdobne.
134
Trygonalny; Tw. 3,5-4; G. 2,8-2,9 g/cm3; szary, bia�y, czerwonawy; po�ysk szklisty lub per�owy; R. bia�a
Dolomit tworzy niekiedy ca�e masywy g�rskie. Podobie�stwo niekt�rych cech dolomitu do innych w�glan�w jest tak du�e, �e pierwotnie nie potrafiono ich rozr�ni�. Dlatego przez wiele lat wszystkie te minera�y o zbli�onym wygl�dzie uwa�ano za kalcyty lub ska�y wapienne. Sytuacja zmieni�a si� dopiero w 1791 r., kiedy to francuski geolog D. Dolomieu zwr�ci� uwag� na szczeg�lne w�a�ciwo�ci ska�y wyst�puj�cej g��wnie w po�udniowym Tyrolu. Szwajcarski mineralog H.B. de Saussure (1740-1799), kt�ry przeprowadzi� bardziej szczeg�owe badania, na cze�� Dolomieu nada� owej skale nazw� dolomit. Ze wzgl�du na pokr�j kryszta��w, sk�ad chemiczny i barw� "dolomit" przypomina kalcyt i magnezyt. Pierwotne ska�y dolomitowe, kt�rych g��wnym sk�adnikiem jest minera� dolomit, powstawa�y w zbiornikach wodnych, g��wnie w morzach, przy wsp�udziale organizm�w �ywych. Ich pochodzenie wykazuje du�e podobie�stwo do ska� wapiennych, kt�re niekiedy ulegaj� przeobra�eniu w dolomity [dolomityzacja]. Krystaliczne dolomity wyst�puj� cz�sto w hydrotermalnych �y�ach kruszcono�nych, np. w Solbad Hall (Tyrol, Austria), Binnen Tal (Szwajcaria), Ba�ska Szczawnica (S�owacja) i w okolicy Freibergu (Niemcy). [W Polsce dolomity kruszcono�ne (Zn, Pb) wyst�puj� g��wnie na obszarze �l�sko-krakowskim]. Najwa�niejsze z�o�a pozaeuropejskie znajduj� si� w Vermont (USA) oraz w Guanajuato (Meksyk). Dolomity wykorzystywane s� do produkcji specjalnych cement�w oraz w przemy�le materia��w ogniotrwa�ych i w hutnictwie (topniki).
135
Rombowy; Tw. 3,5-4; G. 2,95 g/cm3; zwykle bia�y, szary z czerwonawymi lub czarnymi odcieniami; po�ysk szklisty; R. bia�a
Aragonit zosta� odkryty w XV wieku podczas przebijania sztolni przez bogate z�o�a syderytu Erzberg w p�nocnej Styrii (Austria), kt�ra mia�a u�atwi� poszukiwania �y� srebra i z�ota. Na pierwszy rzut oka nowo odkryty minera� przypomina� skamienia�� ro�lin� o �nie�nobia�ej, lekko niebieskawej barwie, dzi�ki czemu zosta� nazwany "kwiatem �elaza". S� to, og�lnie rzecz bior�c, osobliwe, krzaczaste wykwity aragonitu, tworz�ce cz�sto g�sto splecione, �odygowate agregaty.
Karol Linneusz jako pierwszy stwierdzi�, �e �w "kwiat �elaza" ma identyczny sk�ad chemiczny jak kalcyt. P�niejsze badania wykaza�y jednak, �e ma on wiele w�a�ciwo�ci analogicznych do kryszta��w minera�u uchodz�cego dotychczas za kalcyt i wyst�puj�cego w Aragonii (Hiszpania). St�d te� wywodzi si� obecna nazwa aragonitu.
136
Cz�sto tworzy charakterystyczne bli�niaki, niekiedy wielokrotne. Kryszta�y wyst�puj� zazwyczaj w skupieniach igie�kowych lub w��knistych. Aragonit, podobnie jak kalcyt, powstaje w bardzo r�nych warunkach. Jednak o ile kalcyt krystalizuje ze stosunkowo ch�odnych roztwor�w, aragonit wytr�ca si� w wy�szych temperaturach. Wp�ywa to na jego budow� wewn�trzn�, kt�ra r�ni go od kalcytu i warunkuje odmienn� posta� krystaliczn� oraz inne w�a�ciwo�ci fizyczne. Aragonit krystalizuje r�wnie� z gor�cych �r�de�, tworz�c charakterystyczne, drobne bry�owate formy tzw. grochowc�w przypominaj�cych rzeczywi�cie ziarenka grochu i znanych m.in. z Karlovych Var�w w Czechach. Pi�kne formy krystaliczne aragonitu pochodz� z miejscowo�ci Hofenec ko�o Bilina (Czechy) oraz z Tyrolu. Chocia� nie maj� one �adnego znaczenia praktycznego, to jednak s� bardzo poszukiwane przez kolekcjoner�w. Do wytwarzania przedmiot�w ozdobnych wykorzystywano jedynie niekt�re formy naciekowe aragonitu znajdowane w Karlovych Varach i wyr�niaj�ce si� pasmow� kompozycj� naprzemianleg�ych, br�zowo zabarwionych warstewek. Nosi on lokaln� nazw� vfidlovec, pochodz�c� od nazwy gor�cego �r�d�a - Vfidlo.
[Odmiana aragonitu zasobna w o��w, znana jako tarnowskit (aragonit o�owiowy), wyst�puje m.in. w Polsce na G�rnym �l�sku w okolicy Tarnowskich G�r.]
Rombowy - pseudoheksagonalny; Tw. 3-3,5; G. 6,4-6,5 g/cm3; szary, bia�y, szaroczarny; po�ysk zbli�ony do diamentowego, swoi�cie t�usty; R. bia�a
Cerusyt by� spotykany od dawna podczas wydobycia rud srebra i miedzi ze z�� powierzchniowych. Najpi�kniejsze okazy kryszta��w cerusytu wyst�puj� w g�rnych partiach �y� kruszcowych. Jego nazwa wywodzi si� z �aci�skiego cerussa - bia�a farba.
137
Cerusyt powstaje zawsze jako produkt wietrzenia galeny, zw�aszcza w tych partiach �y� kruszcowych, kt�re znajduj� si� w strefie �atwej penetracji w�d powierzchniowych i dwutlenku w�gla. Galena, podobnie jak wiele innych minera��w, poddaje si� rozpuszczaj�cemu dzia�aniu zmineralizowanych roztwor�w wodnych. Kryszta�y cerusytu s� zr�nicowane i charakteryzuj� si� wielkim bogactwem postaci. Ich cech� szczeg�ln� jest silny po�ysk. Bogate druzy kryszta��w cerusytu pochodz�ce ze z�� w Niemczech (przede wszystkim z kopalni Friedrichseegen ko�o Ems i Johanngeorgenstadt w Saksonii), a tak�e ze starych z�� ko�o Stfibro w Czechach, s� ozdob� licznych kolekcji na ca�ym �wiecie. Zasobne z�o�a znajduj� si� r�wnie� w Nerczy�sku (Syberia, Rosja) oraz w stanie Kolorado (USA). Cerusyt zawiera w przybli�eniu 73% o�owiu, ale jako ruda tego kruszcu eksploatowana jest jedynie w kilku miejscach, gdzie wyst�puje w dostatecznie du�ej ilo�ci. Strontianit [stroncjanit] - w�glan strontu, oraz witheryt [witeryt] - w�glan baru, tworz� kryszta�y podobne do cerusytu.
Jednosko�ny; Tw. 3,5-4; G. 3,7-3,9 g/cm3; niebieski; po�ysk szklisty; R. jasnoniebieska
Azuryt wyst�puje razem z malachitem w strefie wietrzenia kruszc�w miedzi, kt�re zawdzi�czaj� im charakterystyczne niebieskozielone zabarwienie na powierzchni. Kryszta�y azurytu maj� niepowtarzaln�, g��bok�, ciemnoniebiesk� barw�, natomiast skupienia ziarniste lub ziemiste s� bladoniebieskie, przypominaj�ce kolor niezapominajki. Najbogatsze z�o�a azurytu wyst�puj� w Tsumeb (Namibia), w rejonie Bisbee i Morenci w Arizonie (USA) i Burra ko�o Adelaide w Australii oraz w Ni�nym Tagile na Uralu (Rosja). W Europie pi�kne kryszta�y azurytu wydobywane s� w miejscowo�ci Chessy ko�o Lyonu we Francji oraz w Baita w Rumunii i na terenie Mo�dawii.
Azuryt, mimo i� zawiera 55% miedzi, rzadko jest traktowany jako ruda, poniewa� obfituje z regu�y w liczne zanieczyszczenia. W postaci sproszkowanej u�ywany jest jako niebieski pigment do farb artystycznych oraz do produkcji niebieskiego siarczanu miedziowego. Jest zbyt mi�kki, by znale�� szerokie zastosowanie jako kamie� ozdobny. Jednak po oszlifowaniu wykazuje silny po�ysk i pi�kne odcienie barw. �ywo zabarwione okazy azurytu poprzerastane malachitem [azurmalachit, malachit azurytowy] ciesz� si� ogromnym zainteresowaniem kolekcjoner�w. Wyrazisto�� barw okaz�w pochodz�cych z niekt�rych z�� (np. Banat w Rumunii) kontrastuje dodatkowo dzi�ki ��tym lub rdzawobr�zowym nalotom limonitu.
138
Jednosko�ny; Tw. 4; G. 4 g/cm3; zielony, ciemnozielony; po�ysk jedwabisty lub szklisty; R. zielona
Malachit jest nie tylko modnym kamieniem ozdobnym. Grecy i Rzymianie wykorzystywali go do wyrobu amulet�w. Malachit, wyst�puj�cy w postaci �ywozielonych pow�ok, poszukiwany by� r�wnie� w kopalniach miedzi przez staro�ytnych g�rnik�w, kt�rzy nadali mu nazw� "skalnej zieleni". St�d wywodzi si� zapewne wprowadzona p�niej, obecnie stosowana nazwa. Malachit okre�lano r�wnie� mianem "aksamitnej rudy" lub "at�asowej rudy".
Malachit jest najbardziej rozpowszechnionym produktem utleniania miedzi i jej rud. Spotykany jest najcz�ciej w powierzchniowych strefach wszystkich z�� kruszc�w miedzi. Opr�cz powierzchniowych naskorupie� i nalot�w malachit tworzy cz�sto drobne skupienia w��kniste lub ziemiste. Bardzo rzadko wyst�puje w postaci kryszta��w o pokroju igie�kowym. Najbardziej znane z�o�a tego minera�u eksploatowane by�y na rozleg�ych obszarach Uralu (przede wszystkim Gumaszewgk, Miednorudniansk i Ni�ny Tagi�). Najwi�ksza bry�a malachitu o masie 60 ton zosta�a wydobyta w Gumaszewsku na Uralu. Inne wielkie z�o�a znajduj� si� w Zairze. Nagromadzenia z�o�owe malachitu wyst�puj� r�wnie� w Stanach Zjednoczonych AP, m.in. w Bisbee, Rumunii (Baita), w Niemczech (Betzdorf) oraz w Tsumeb (Namibia) i Burra ko�o Adelaide w Australii. Malachit dla cel�w zdobniczych wydobywany jest tak�e ze z�� w okolicach Eilat (Izrael). By� mo�e s� to ponownie odkryte, stare i zapomniane kopalnie staro�ytnych Grek�w i Rzymian. Malachit jest nie tylko cenionym kamieniem ozdobnym, ale r�wnie� warto�ciow� rud� miedzi (zawiera w przybli�eniu 57% Cu).
[W Polsce malachit wydobywano dawniej w G�rach �wi�tokrzyskich (Miedzianka ko�o Kielc); spotykany r�wnie� na ha�dach starych kopal� miedzi na dolnym �l�sku]. Najpi�kniejsze okazy i wyroby z malachitu zobaczy� mo�na w Pa�acu Zimowym (Ermita�) w St. Petersburgu (Rosja).
139
Rozdzia� 6
SIARCZANY I ZWI�ZKI POKREWNE
Siarczany nale�� do soli kwasu siarkowego. S� mi�kkie i maj� wygl�d niemetaliczny. Przewa�nie osadzaj� si� w basenach morskich lub powstaj� w trakcie erupcji wulkanicznych. Niekiedy tworz� si� w wyniku oddzia�ywania kwasu siarkowego wydzielaj�cego si� podczas utleniania siarczk�w, g��wnie pirytu i markasytu.
W�r�d siarczan�w wyr�nia si� dwie du�e grupy - bezwodne (np. anhydryt i baryt), oraz siarczany uwodnione (np. gips i zippeit). Do siarczan�w zaliczane s� r�wnie� pewne grupy minera��w, kt�re chocia� s� interesuj�ce pod wzgl�dem naukowym i z punktu widzenia zastosowa� technicznych, nie zosta�y szczeg�owo opisane w tej ksi��ce. S� to przede wszystkim witriole rodzime (uwodnione siarczany metali dwuwarto�ciowych) - np. melanteryt (uwodniony siarczan �elaza) lub chalkantyt (uwodniony siarczan miedzi), oraz atuny (podw�jnie uwodnione siarczany metali jednowarto�ciowych i tr�jwarto�ciowych lub metali dwuwarto�ciowych i tr�jwarto�ciowych) - np. halotrichit (uwodniony siarczan glinu i �elaza).
Podobnie jak siarczany, do gromady soli kwas�w tlenowych zaliczane s� chromiany (kro-koit), wolframiany (scheelit) i molibdeniany (wulfenit). Wyst�puj� one jako minera�y pierwotne zwi�zane ze strefami kontaktowymi granit�w lub te� jako minera�y wt�rne strefy wietrzeniowej z�� rud siarczkowych pochodzenia hydrotermalnego.
Rombowy; Tw. 3,5; G. 2,9-3 g/cm3; zwykle bia�y, bezbarwny, niebieskawy, szarawy, czerwonawy; po�ysk per�owy, szklisty; R. bia�a
Anhydryt jest podobny do gipsu, z kt�rym go pierwotnie mylono (z uwagi na zbli�ony wygl�d zewn�trzny i sk�ad chemiczny). Nazw� sw� wywodzi z greckiego an (bez) i hy-dor (woda). W odr�nieniu od gipsu anhydryt nie zawiera wody. Wyst�puje zwykle w postaci zbitej, a �upliwo�� wykazuje tylko w okre�lonych kierunkach. Tworzy osady wytr�caj�ce si� wprost z wody morskiej, podobnie jak z�o�a soli kamiennej i gipsu. Towarzyszy z regu�y ska�om solnym, a pod wp�ywem dzia�ania wody powoli przechodzi w gips.
141
Najbardziej znane z�o�a wyst�puj� w rejonie Wieliczki, gdzie anhydryt tworzy interesuj�ce skupienia [tzw. trzewiowce]; w Salzburgu (Austria), Bertchesgaden, Luneburgu i Stassfurcie (Niemcy), w Vulpino ko�o Bergamo (W�ochy) oraz Spiskiej Nowej Wsi (S�owacja). Najwi�ksze z�o�a pozaeuropejskie znajduj� si� w Stanach Zjednoczonych (Nowy Jork, Kansas, New Jersey). Anhydryt do�� d�ugo nie wywo�ywa� specjalnego zainteresowania i dopiero stosunkowo niedawno sta� si� wa�nym surowcem dla przemys�u chemicznego (g��wnie do produkcji kwasu siarkowego).
Rombowy; Tw. 3-3,5; G. 3,9-4 g/cm3; zwykle niebieski, bezbarwny, ��tawy, czerwonawy; po�ysk szklisty lub per�owy; R. bia�a
Celestyn, zwany czasami celestytem, znany by� dobrze kap�anom bengalskim, kt�rzy u�ywali go do barwienia p�omieni. Dzi�ki temu uzyskiwano jaskrawopurpurowe zabarwienie "bengalskich ogni", kt�rych tajemnicze pi�kno nape�nia�o wiernych podziwem i l�kiem. Dopiero znacznie p�niej chemicy stwierdzili, �e owa szkar�atna barwa p�omieni wywo�ana jest przez pierwiastek stront, kt�ry jest sk�adnikiem celestynu, podczas gdy ��tozielone barwy pochodz� od zwi�zk�w baru. Pierwsze ognie sztuczne sporz�dzano w�a�nie z soli obu tych pierwiastk�w (Sr, Ba), kt�re mieszano z chlorkiem potasu, w�glem drzewnym i siark�.
Nazw� celestynu wywodzi si� z �aci�skiego caelestis (niebia�ski) ze wzgl�du na jego b��kitnoniebieskie zabarwienie. Tworzy zwykle grube kryszta�y tabliczkowe lub s�upkowe. Wyst�puje najcz�ciej w�r�d ska� osadowych, niekiedy w �y�ach hydrotermalnych i pustkach ska� wulkanicznych.
Znane s� pi�kne kryszta�y celestynu z Sycylii. Z�o�a o znaczeniu przemys�owym eksploatowane s� w Wielkiej Brytanii (Bristol, Clifton, Yate), w Egipcie (Mokatam) i USA (jezioro Erie, Na-shyille). W Polsce pi�kne skupienia kryszta��w celestynu spotyka si� w wapieniach siarkono�nych w okolicach Tarnobrzega. Celestyn znajduje zastosowanie w przemy�le chemicznym i spo�ywczym oraz wykorzystywany jest w celach pirotechnicznych.
142
Rombowy; Tw. 3-3,5; G. 4,48 g/cm3; bia�y oraz r�nie zabarwiony, zwykle w odcieniach zielonych, ��tych, czerwonych, niebieskich lub br�zowych; po�ysk metaliczny, na niekt�rych p�aszczyznach per�owy; R. bia�a
Baryt by� dobrze znany dawnym g�rnikom, kt�rzy spotykali go cz�sto w �y�ach kruszcowych. Przez d�ugi czas uwa�ano ten minera� za bezwarto�ciowy materia� uboczny, chocia� interesowali si� nim �redniowieczni alchemicy. W�oski alchemik Vincenzo Cascariolo z Bolonii, podgrzewaj�c baryt wraz z innymi minera�ami podczas jednego ze swoich eksperyment�w w 1630 r., stwierdzi�, �e fosforyzuje on w ciemno�ciach. W ten oto spos�b nast�pi�o odkrycie zjawiska fosforescencji, dzi� doskonale znanego, w�wczas jednak wywo�uj�cego wielkie poruszenie. Poniewa� Cascariolo bada� kuliste skupienia barytu wyst�puj�ce w�r�d margli gipsowych w okolicach Bolonii, odkryty przez niego kamie� nazwany zosta� przez wsp�czesnych mu przyrodnik�w "�wiec�c� kul� Bolonii".
Znacznie p�niej, kiedy owe kuliste skupienia zosta�y zbadane dok�adnie, okaza�o si�, �e "�wiec�ce kule" maj� ten sam sk�ad mineralny, co dobrze znany "ci�ki kamie�" spotykany w �y�ach kruszcowych. Baryt otrzyma� sw� nazw� z greckiego barys (ci�ki), poniewa� istotnie charakteryzowa� si� niezwyk�ym ci�arem. Wysoka g�sto�� barytu zbli�ona jest do niekt�rych rud �elaza, jak np. hematyt lub magnetyt.
Baryt wyst�puje najcz�ciej w �y�ach kruszcowych wraz z rudami siarczkowymi srebra, cynku i o�owiu. Krystalizuje z roztwor�w hydrotermalnych oraz wyst�puje r�wnie� w�r�d ska� osadowych. Najcz�ciej spotykany jest w postaci wyodr�bnionych �y�, zazwyczaj w bliskim s�siedztwie masyw�w granitowych, niekiedy w towarzystwie fluorytu i kalcytu. Masywne, cz�sto kilkumetrowej grubo�ci �y�y barytu s� szczeg�lnie dogodne do eksploatacji, podobnie jak koncentracje barytu w�r�d ska� osadowych [barytolity]. Baryt wyst�puje r�wnie� w s�siedztwie niekt�rych gor�cych �r�de�.
Opr�cz wysokiego ci�aru w�a�ciwego, baryt wyr�nia si� tak�e cz�sto spotykanymi , doskonale wykszta�conymi kryszta�ami. Maj� one przewa�nie pokr�j tabliczko waty, niekiedy s�upkowy i osi�gaj� nierzadko poka�n� wielko��. Zbite skupienia barytu tworz� najrozmaitsze agregaty, g��wnie blaszkowate, o dobrej �upliwo�ci. Czysty baryt jest bezbarwny lub bia�y, ale najcz�ciej spotykane s� odmiany o delikatnym zabarwieniu spowodowanym r�nymi domieszkami.
143
Najwa�niejszymi producentami barytu s� Stany Zjednoczone, Niemcy (z�o�a Meggen) i Wielka Brytania. Z przemys�owego punktu widzenia najbardziej u�yteczne s� zbite skupienia barytu, ale mineralog�w i kolekcjoner�w znacznie bardziej interesuj� kryszta�y barytu. Szczeg�lnie wysoko cenione s� okazy kryszta��w barytu z Wielkiej Brytanii, a przede wszystkim ze stanowisk Cumbria i Tavistock w hrabstwie Devon. Z tych w�a�nie z�� pochodz� wyj�tkowo pi�kne, du�e kryszta�y tabliczkowe o wyra�nych zako�czeniach w barwach szaro��tych, niebieskoszarych i miodowo��tych, a tak�e stosunkowo rzadkie kryszta�y s�upkowe o r�wnie pi�knych barwach. Inne dobrze znane z�o�a barytu znajduj� si� w Rumunii (Baia Sprie), w Niemczech (Freiberg w Saksonii), Czechach (Pfibram), na S�owacji (Ba�ska Szczawnica). [W Polsce z�o�a barytu wyst�puj� na Dolnym �l�sku (Bogusz�w, Stanis�aw�w), gdzie mo�na spotka� tak�e dobrze wykszta�cone skupienia kryszta��w].
Obecnie baryt wykorzystywany jest w przemy�le chemicznym, przede wszystkim do produkcji farb barowych. Szczeg�ln� przydatno�� wykazuje siarczan baru jako sk�adnik bia�ych farb, ca�kowicie nietoksycznych i odpornych na dzia�anie czynnik�w chemicznych. Baryt stosowany jest r�wnie� jako wype�niacz przy produkcji papieru oraz w przemy�le ceramicznym do wyrobu glazury, w przemy�le szklarskim, do wytwarzania specjalnego cementu i ci�kiego betonu chroni�cego przed promieniowaniem radioaktywnym. Surowce barytowe s� tak�e poszukiwanym materia�em barwi�cym, stosowanym w medycynie. O wykorzystaniu soli barowych do produkcji ogni sztucznych (ognie bengalskie) wspomniano ju� uprzednio.
144
Jednosko�ny; Tw. 2,5; G. 1,8-1,9 g/cm3; bezbarwny; po�ysk jedwabisty; R. bia�a
Halotrichit, kt�rego nazwa pochodzi z greckiego als (s�l) i trichos (w�osy), nale�y r�wnie� do grupy uwodnionych siarczan�w, powstaj�cych w wyniku rozk�adu chemicznego siarczk�w. Jest najbardziej rozpowszechnionym naturalnym a�unem potasowym. Wyst�puje cz�sto wsp�lnie ze spokrewnionym z nim pickeringitem, uwodnionym siarczanem magnezu i glinu. Halotrichit spotykany jest najcz�ciej w szczelinach ska� ilastych, gdzie tworzy drobne kryszta�y igie�kowe lub w��kniste. G��wne z�o�a: M�rsfeld (Niemcy), �ervenica (S�owacja), wzd�u� Gila River w stanie Nowy Meksyk (USA), Copiap� (Chile) i Urmiah (Iran). Jak dot�d halotrichit nie znalaz� praktycznego zastosowania.
Innym ciekawym minera�em z grupy a�un�w jest czermikit (nazwa pochodzi od z�� w miejscowo�ci �ermniki w Czechach), uwodniony siarczan potasowo-amonowy. Spotykany jest w ska�ach ilastych oraz na ha�dach w�glowych razem z innymi siarczanami. Tworzy tabliczkowate skupienia z�o�one z w��kienek zorientowanych prostopadle do ich powierzchni. Rzadko wyst�puje w postaci krystalicznej.
Jednosko�ny; Tw. 1,5-2; G. 2,3-2,4 g/cm3; najcz�ciej bezbarwny, bia�y, ��tawy, czerwonawy, szary, brunatny; po�ysk szklisty, na p�aszczyznach �upliwo�ci per�owy lub jedwabisty; R. bia�a
145
Gips jest znany od czas�w staro�ytnych. Jako materia�u modelarskiego u�y� go po raz pierwszy grecki rze�biarz Lizyp z Sikionu. Wed�ug Pliniusza Starszego by� on te� pierwszym artyst�, kt�ry zastosowa� gips do sporz�dzenia odlewu ludzkiej twarzy.
Ma�o znany jest fakt, �e gips by� prawdopodobnie pierwszym minera�em zbadanym pod mikroskopem w 1695 r. przez Antona van Leeuwenhoeka, holenderskiego przyrodnika-amatora i wynalazc� mikroskopu.
Kryszta�y gipsu maj� pokr�j tabliczkowy lub s�upkowy i przypominaj� niekiedy mik�. W czystej postaci krystalicznej gips jest przejrzysty i bezbarwny. Odmiany zbite s� bia�e lub cz�sto zabarwione na kolor ��ty i br�zowy w zale�no�ci od charakteru domieszek. Drobnoziarniste odmiany gipsu nosz� nazw� alabastru, natomiast zupe�nie czyste i prze�wiecaj�ce okre�lane s� mianem selenitu. [Spotykane niekiedy w��kniste skupienia gipsu znane s� pod nazw� spat satynowy lub szpak gipsowy]. Rozpoznanie gipsu nie nastr�cza trudno�ci, poniewa� mo�na go �atwo zarysowa� paznokciem.
Gips powstaje jako osad wysychaj�cych m�rz, zazwyczaj razem z anhydrytem, kt�ry cz�sto przeobra�a si� w gips na skutek absorpcji wody. Interesuj�ce wyst�pienia gipsu spotykane s� r�wnie� w strefie wietrzenia rud siarczkowych (np. pirytu) oraz w pok�adach w�gla kamiennego.
Najbardziej znane z�o�a gipsu wyst�puj� we W�oszech (Volterra, Toskania), w Hiszpanii i Egipcie. Inne du�e nagromadzenia z�o�owe znajduj� si� w wielu rejonach Stan�w Zjednoczonych AP, Rosji oraz we Francji, w Wielkiej Brytanii i Czechach (Opawa). [W Polsce ska�y gipsowe, opr�cz
146
Wieliczki, tworz� zasobne pok�ady w Niecce Nidzia�skiej, na G�rnym �l�sku i �l�sku Opolskim (G�ubczyce, Kietrz)]. W wielu rejonach Sahary spotykane s� w�r�d pustynnych piask�w rozetowate skupienia doskonale wykszta�conych kryszta��w gipsu. Zawieraj� one niekiedy ponad 50% drobnych ziaren piasku, wch�oni�tych podczas szybkiej krystalizacji - soczewkowatych kryszta��w, kt�re przybieraj� charakterystyczne, br�zowawe, szarawe lub ��tawe barwy. Tworz� one cz�sto okaza�e skupienia przypominaj�ce kwitn�ce r�e lub inne kwiaty b�d� li�cie i z tego powodu nazywane "r�ami pustyni". Powstaj� one wskutek ewaporacji zrnineralizowanych w�d, s�onych jezior oraz niekiedy w rezultacie rozk�adu piryt�w.
Gipsy wykorzystywane s� przede wszystkim do produkcji najrozmaitszych materia��w wi���cych. Dzi�ki wypalaniu w temperaturze 300-400�C uzyskuje si� gips modelarski (zwany niekiedy gipsem paryskim), kt�ry twardnieje po zmieszaniu z wod�. Stosowany jest on w przemy�le budowlanym, w medycynie, do sporz�dzania odlew�w. Pra�ony w temperaturze wy�szej ni� 400�C gips traci zdolno�� poch�aniania wody i wykorzystywany jest w�wczas do produkcji cementu (gips cementowy) oraz barwnik�w. Alabaster jest cenionym materia�em rze�biarskim, a selenit ze wzgl�du na niezwyk�y po�ysk bywa stosowany jako kamie� ozdobny. Stosunkowo rzadko wykorzystuje si� obecnie gipsy do produkcji kwasu siarkowego i siarki.
Jednosko�ny; Tw. 3; G. 2,5 g/cm3; czarno��ty, cytrynowo��ty; R. ��ta
Zippeit dzi�ki swojej szczeg�lnej barwie zwr�ci� uwag� czeskiego metalurga Adolfa Patery w latach pi��dziesi�tych ubieg�ego wieku. W owym czasie okres �wietno�ci s�ynnych kopal� srebra w Jachymovie dobiega� ju� kresu. Na powierzchni wielkich, zapomnianych ha�d zacz�y si� pojawia� jaskrawo zabarwione, ziemiste skupienia minera��w powstaj�cych na skutek rozk�adu blendy smolistej. Te barwne naskorupienia, w kt�rych przewa�a� zippeit, nasun�y Paterze my�l wykorzystania minera��w uranowych do wytwarzania barwnik�w. Wydobycie rozpocz�to w 1859 r. nie
147
tylko w celu pozyskania produkt�w rozk�adu uraninitu, ale tak�e samego uraninitu. Minera�y uranowe s�u�y�y do wyrobu ca�ej gamy ��tych barwnik�w, poniewa� w�r�d wyst�puj�cych na ha�dach minera��w wt�rnych przewa�a�y zdecydowanie ziemiste naskorupienia o tej w�a�nie kolorystyce.
Zippeit nale�y do grupy tak zwanych ochr uranowych, do kt�rych zaliczany jest r�wnie� uranopilit (uwodniony siarczan alkaliczny uranu). Zippeit zawdzi�cza sw� nazw� praskiemu mineralogowi F.X.M. Zippe (1791-1863). Opr�cz Jachymova w Czechach znany jest tak�e z wyst�pie� innych z�� uraninitu, m.in. ko�o W�lsendorf w Bawarii (Niemcy), w stanie Utah (USA) oraz w rejonie Wielkiego Jeziora Nied�wiedziego (Kanada). Obecnie zippeit nie jest ju� oczywi�cie wykorzystywany do wyrobu barwnik�w, ale podobnie jak blenda smolista stanowi �r�d�o pozyskiwania pierwiastk�w promieniotw�rczych.
148
Jednosko�ny; Tw. 2,5-3; G. 5,9-6 g/cm3; pomara�czo wo��ty; po�ysk t�usty, diamentowy; R. pomara�czowa
Krokoit jest stosunkowo rzadkim minera�em, ale w nim w�a�nie odkryto po raz pierwszy pierwiastek chrom. Dokona� tego francuski chemik Louis Vauquelin w 1797 r. podczas badania okaz�w krokoitu pochodz�cych z Uralu. Krokoit tworzy pi�kne, ogni�cie zabarwione kryszta�y o pokroju s�upkowym lub igie�kowatym. Wyst�puje w z�o�ach chromi tu, w �y�ach kwarcowych i strefie utleniania kruszc�w o�owiu.
Najwa�niejsze z�o�a znajduj� si� na Uralu w okolicach Berezowska [st�d dawniej u�ywana nazwa tego minera�u - berezowit] oraz w okr�gu Dundas na Tasmanii. Mniejsze nagromadzenia z�o�owe znane s� z Rumunii (Baita), Filipin (Labo), Brazylii (Congonhas da Campo) oraz Zimbabwe (Penchalong). Pi�kne okazy krokoitu zosta�y ostatnio odkryte w okolicy Chemnitz (Saksonia). Z uwagi na sporadyczne wyst�powanie krokoit nie ma wi�kszego znaczenia jako ruda chromu, mimo �e po raz pierwszy stwierdzono w nim obecno�� tego metalu.
149
Tetragonalny; Tw. 4,5-5; G. 5,9-6,1 g/cm3; zwykle szarobia�y, ��tawy, br�zowawy, rzadziej zielonawy, wyj�tkowo bezbarwny; po�ysk t�usty, cz�sto nawet diamentowy; R. bia�a
Scheelit [szelit] znajdowano cz�sto w kopalniach kasyterytu w czeskich G�rach Kruszcowych, gdzie nazywano go "spi�owobia�ym ziarenkiem gradu" (w odr�nieniu od "czarnych ziarenek gradu" - kasyterytu). Bli�szy jego opis przedstawi� w po�owie XVIII wieku szwedzki metalurg i chemik Axel Cronstedt, kt�ry uzna� ten minera� za rud� �elaza i nada� mu nazw� "tungsten" (ci�ki kamie�). Bardziej szczeg�owe badania i analizy chemiczne przeprowadzi� w 1781 r. jego rodak K.W. Scheele, kt�ry odkry�, �e wyst�puje w nim pierwiastek wolfram [pierwotnie nazywany tungstenem]. Na jego cze�� minera� ten nazwany zosta� p�niej scheelitem przez francuskiego mineraloga F. Beudanta (1781-1850).
Scheelit krystalizuje zwykle w postaci podw�jnych piramid (bipiramid). Rzadziej tworzy skupienia zbite. Najbardziej rozpowszechniony w z�o�ach kasyterytu i wolframitu. Krystalizuje z roztwor�w hydrotermal-nych wzbogaconych w gazy pomagmowe (pneumatoliza) i wyst�puje w �y�ach kwarcowych w strefach kontaktowych granit�w. Okazy kryszta��w scheelitu s� wysoko cenione i stanowi� ozdob� ka�dej kolekcji. Znane s� one ze z�� saskich w Zinnwald oraz czeskich (Cinovec), gdzie wyst�puj� w postaci niewielkich bladobr�zowych kryszta��w i tworz� druzy z kwarcem i zinnwaldytem [minera� z grupy �yszczyk�w]. Wyst�puje r�wnie� w rejonie Altenbergu i Schwarzenbergu (Niemcy), w Kornwalii (Anglia), na Uralu (Rosja) i w USA (Connecticut, Nevada, Arizona). Jest wydobywany jako wa�na ruda wolframu.
Do grupy wolframian�w nale�y r�wnie� stolzyt, nazwany tak na cze�� J.A. Stolza, lekarza z Teplic (Czechy), kt�ry po raz pierwszy opisa� go jako niezale�ny minera�. Jest to wolframian o�owiu (PbWO4), kt�ry krystalizuje w uk�adzie tetragonalnym, tworz�c kryszta�y podobne do scheelitu. Niewielkie wyst�pienia stolzytu spotykane s� w kwarcach w Cinovcu (Czechy); one w�a�nie zosta�y po raz pierwszy opisane. [Znany tak�e z Zinnwaldu (Niemcy) i Karyntii (Austria)].
Tetragonalny; Tw. 3; G. 6,7-6,9 g/cm3; zwykle pomara�czowo��ty, pomara�czowy, z�toszary, br�zowawy; po�ysk t�usty, diamentowy; R. bia�a lub jasnoszara
150
Wulfenit nazw� sw� wywodzi od austriackiego mineraloga A. Wulfena, kt�ry jako pierwszy opisa� go w 1785 r. Jest minera�em wyj�tkowo pi�knym, ale r�wnie� bardzo rzadkim. Tworzy zwykle kryszta�y tabliczkowate, rzadziej o pokroju kr�tkich s�upk�w. Wyst�puje w towarzystwie galeny, g��wnie w strefie utleniania kruszc�w o�owiu.
G��wne z�o�a: Bleiberg (Karyntia, Austria), Mezica (S�owenia), H�llenthal ko�o Garmisch (Niemcy), Baita (Rumunia), Phoenixville (Pensylwania, USA), Broken Hill (Nowa Po�udniowa Walia, Australia). Wyj�tkowo pi�kne skupienia kryszta��w wulfenitu wyst�puj� w rejonie Villa Ahumada w pa�mie Sierra de los Lamentos w prowincji Chihuahua w Meksyku. Rozwini�te s� one w postaci obfitych zgrupowa� pomara�czowych i br�zowych kryszta��w o pokroju tabliczkowym z nieregularnie zarysowanymi kraw�dziami. Kryszta�y wro�ni�te s� w ska�� macierzyst� i ujawniaj� niewiele �cian, a ich przeci�tna wielko�� si�ga 2-4 cm. Wi�ksze nagromadzenia wulfenitu s� niekiedy eksploatowane jako rudy o�owiu. Wulfenit zawiera do 55% tego metalu.
151
Rozdzia� 7
FOSFORANY I ZWI�ZKI POKREWNE
Do grupy tej zaliczone zosta�y nie tylko najbardziej rozpowszechnione fosforany, ale r�wnie� pokrewne arseniany i stosunkowo rzadkie wanadany. Pod wzgl�dem liczebno�ci odmian minera��w grupa ta ust�puje jedynie krzemianom. Zgodnie z og�lnym podzia�em wyr�niane s� tu tak�e bezwodne sole (np. apatyt,piromorfit) i uwodnione sole (np. wiwianit, waryscyt) oraz bezwodne fosforany zasadowe (np. lazulit i inne). Minera�y z grupy fosforan�w charakteryzuj� si� cz�stym izomorfizmem, przy czym podstawieniu mog� ulega� nie tylko metale, gdy� zdolno�� wzajemnego zast�powania wykazuj� tak�e fosfor, arsen i wanad. W wielu forforanach zasadowych jon wodorotlenowy zast�powany jest przez pierwiastki z grupy halogen�w [fluorowc�w], czego przyk�adem mo�e by� amblygonit. Bardzo interesuj�c� grup� wykazuj�c� wyra�ny izomorfizm s� tzw. miki uranowe, nazywane tak ze wzgl�du na pokr�j i doskona�� �upliwo�� kryszta��w, kt�ra upodabnia je do �yszczyk�w. Najbardziej rozpowszechnion� grup� izomorficznych mieszanin mineralnych stanowi� apatyty, piromorfit, mimetezyt [mimetyt] i inne. W�r�d fosforan�w i zwi�zk�w pokrewnych do prawdziwych rzadko�ci nale�� minera�y nie wykazuj�ce sk�onno�ci izomorficznych (tak jak np. lazulit).
153
Jednosko�ny - pseudorombowy; Tw. 5-6; G. 3 g/cm3; niebieski; po�ysk szklisty; R. bezbarwna
Lazulit wywodzi sw� nazw� z arabskiego lazul (niebo) i greckiego lithos (kamie�). W przesz�o�ci by� dobrze znanym kamieniem ozdobnym, nigdy jednak nie ceniono go specjalnie wysoko. Z tego powodu wykorzystywano go g��wnie jako imitacje innych, bardziej szlachetnych kamieni. Arabowie, kt�rzy wyspecjalizowali si� w imitowaniu kamieni szlachetnych, stosowali go cz�sto w miejsce turkusu lub znacznie bardziej warto�ciowego lazurytu (lapis-lazuli). Dlatego niekiedy nosi nazw� "imitowany lapis".
Lazulit spotykany jest w pegmatytach, w �y�ach kwarcowych oraz ska�ach metamorficznych wzbogaconych w glin. Wyst�puje zwykle w postaci zbitej; rzadko tworzy kryszta�y o pokroju igie�kowym lub tabliczkowatym, kt�re wykazuj� niekiedy symetri� pseudorombow� i zbli�niaczenia.
G��wne wyst�pienia lazulitu znane s� z okolic Salzburga (Austria), Crowders Mountain (P�nocna Karolina) oraz Graves Mountain (Georgia) w Stanach Zjednoczonych AP, Tijuco w Minas Gerais (Brazylia). �adne kryszta�y spotykane s� w Crowder Mountain, natomiast najbardziej przydatne dla cel�w jubilerskich s� ciemnoniebieskie kryszta�y pochodz�ce z Tijuco. Interesuj�ce, aczkolwiek niewielkie wyst�pienia lazulitu znane s� z Austrii (Krieglach, Styria), Szwajcarii (Zermatt) oraz Szwecji (Yarmland). Lazulit wykorzystuje si� obecnie do wyrobu drobnych przedmiot�w ozdobnych, niekiedy nadaj�c mu szlif kaboszonowy.
Jednosko�ny; Tw. 4,5; G. 4,31 g/cm3; szmaragdowy, czarnozielony; po�ysk szklisty; R. zielona
Pseudomalachit swoj� nazw� zawdzi�cza du�emu podobie�stwu do malachitu. Znany jest tak�e pod wieloma innymi nazwami: lunnit (od nazwiska chemika Lunna), ehlit - od miejscowo�ci Ehle w Nadrenii, gdzie zosta� odkryty. Wyst�puje tak�e pod nazwami: fosforokalcyt [trombolit, prasyn, tagilit], co wynika z faktu, �e dopiero niedawno stwierdzono identyczno�� wszystkich tych minera��w.
Pseudomalachit wyst�puje najcz�ciej w postaci skupie� nerkowatych, zbitych lub w��knistych oraz form naciekowych i naskorupie�. Charakteryzuje
154
si� soczyst�, zielonoszmaragdow� barw� i jest minera�em strefy utleniania kruszc�w miedzi, a przede wszystkim chalkopirytu. Poza Nadreni� g��wne jego wyst�pienia znajduj� si� na Uralu oraz w okolicach Chotebofu w Czechach i Lubietova ko�o Ba�skiej Bystrzycy na S�owacji. Pseudomalachit nie ma �adnych praktycznych zastosowa� i nie wyst�puje nigdy w wi�kszych nagromadzeniach. Wydobywany jest jedynie jako sk�adnik towarzysz�cy rozmaitym rudom miedzi.
Jednosko�ny; Tw. 5,5; G. 2,98 g/cm3; ��ty; po�ysk szklisty; R. bia�a
Brazylianit zosta� odkryty stosunkowo niedawno. Jego pierwszy opis przedstawili w 1945 r. ameryka�scy mineralodzy Pough i Henderson, nadaj�c mu nazw� pochodz�c� od kraju jego odkrycia. Wyst�puje w pegmatytach, tworz�c doskonale wykszta�cone, cz�sto zgrupowane w druzy kryszta�y, spo�r�d kt�rych wiele ma walory kamieni szlachetnych. Pocz�tkowo z�o�a brazylianitu znane by�y tylko z okolic Conselheiro Pena w stanie Minas Gerais w Brazylii. W ci�gu kilku lat z�o�a te dostarczy�y znacznej ilo�ci doskona�ego surowca, kt�ry zawiera� pi�kne kryszta�y o zadziwiaj�co du�ych rozmiarach i doskonale wykszta�conych �cianach. Niekt�re kryszta�y wyst�puj� razem ze srebrzy�cie po�yskuj�cym muskowitem i s� mocno wro�ni�te w ska�� macierzyst�. Oczywi�cie takie okazy trafiaj� przede wszystkim do muze�w i prywatnych kolekcji. Najwspanialsze kryszta�y o g��bokiej, zielono��tej lub oliwkowozielonej barwie osi�gaj� niekiedy d�ugo�� 12 cm i 8 cm szeroko�ci. Ostatnio odkryto kryszta�y o podobnych rozmiarach w innych z�o�ach w Minas Gerais (Mantena). Ust�puj� one jednak doskona�o�ci� wykszta�cenia kryszta�om znanym z pierwszych odkry�.
W tym samym okresie zacz�y pojawia� si� w �wiatowych kolekcjach brazylianity pochodz�ce z nowych
155
stanowisk, m.in. z kopalni Palermo i Charles Davis ko�o North Grafton (Grafion County) w New Hampshire (USA). Brazylianit jest bardzo poszukiwanym kamieniem szlachetnym, kt�remu nadaje si� zwykle szlif fasetkowy. Jest oczywi�cie r�wnie� bardzo popularny w�r�d kolekcjoner�w, kt�rzy usilnie zabiegaj� o pozyskanie go do swoich zbior�w. Rzadki vesignieit, zasadowy wanadan miedzi i baru, BaCu3(OHVO4)2, tworzy tabliczkowate lub ziemiste skupienia o barwie zielono��tej. Wyst�puje w strefie utleniania hydrotermalnych �y� kruszcowych. Spotykany m.in. w okolicach Horni Kaina i we Vrancicach (Czechy) w �y�ach kwarcowych razem z chalcedonem.
Heksagonalny; Tw. 5; G. 3,16-3,22 g/cm3; zwykle niebieskozielony, zielony, szary, bia�y, br�zowy; po�ysk t�usty; R. bia�a
Apatyt swoj� nazw� wywodzi z greckiego apat (z�udzenie, iluzja). Nawi�zuje ona do pogl�d�w staro�ytnych, kt�re mylnie s�dzi�y, �e ka�dy minera� ma swoj� charakterystyczn� barw� w�asn�. St�d odmiany barwne apatytu brane by�y za r�ne minera�y, jak np. akwamaryn, ametyst, turmalin. Sk�ad chemiczny apatytu okre�lono dok�adnie dopiero pod koniec XVIII wieku uznaj�c go w�wczas za odr�bny minera�, kt�ry nazwany zosta� przez Abrahama Gottloba Wernera trafnie apatytem ze wzgl�du na sw�j wprowadzaj�cy w b��d wygl�d zewn�trzny.
Apatyt wyst�puje w najrozmaitszych postaciach i odmianach barwnych. Jego kryszta�y mog� mie� pokr�j s�upkowy, tabliczkowaty, pr�cikowy, a nawet igie�kowy. Spotykany jest tak�e w postaci skupie� ziarnistych, zbitych, naciekowych i promienistych. Wchodzi w sk�ad wielu ska� magmowych, a w szczeg�lno�ci pegmatyt�w, chocia� rzadko w wi�kszych ilo�ciach. W ska�ach osadowych tworzy niekiedy ca�e warstwy, kt�rych g��wnym sk�adnikiem jest w�a�nie apatyt. Znane s� one pod nazw� ska� fosforanowych lub fosforyt�w. Wyst�puj�ce w nich apatyty nie s� ca�kowicie czyste chemicznie i zawieraj� liczne domieszki mineralne i organiczne.
156
Apatyty s� zwykle ��te, w��kniste lub tworz� nieregularne formy nerkowate o barwach w szerokiej gamie odcieni szarych i brunatnych.
Liczne pogl�dy na temat genezy fosforyt�w s� bardzo zr�nicowane i stanowi� nadal kwestie otwart�. Generalnie przyjmuje si�, �e zwi�zki fosforu pobierane z wody morskiej akumulowane s� w twardych cz�ciach organizm�w �ywych. Po ich �mierci stopniowo uwalniane fosforany, odk�adane w postaci koloidalnej w osadach s�abo przewietrzanych w�d, przechodz� w fosforany wapnia. Staffelit [odmiana apatytu fluorowego] wyst�puje w postaci skupie� stalaktytowych w z�o�ach Staffel ko�o Limburga (Niemcy).
Najwi�ksze z�o�a fosforyt�w i apatyt�w eksploatowane dla cel�w przemys�owych wyst�puj� w Stanach Zjednoczonych (Floryda, Tennessee) i dostarczaj� niemal po�ow� produkcji �wiatowej. Inne wa�ne z�o�a znajduj� si� w Afryce P�nocnej (Tunezja, Maroko, Algieria i Egipt), w Rosji (P�wysep Kolski), w Kazachstanie i na Ukrainie. Pi�knie wykszta�cone kryszta�y apatytu pochodz� z St. Gotthard (Szwajcaria), z Saksonii (Niemcy), Quebec (Kanada) i Durango (Meksyk).
Fosforyty stanowi� przede wszystkim doskona�y surowiec do produkcji nawoz�w sztucznych, atrakcyjnie zabarwione odmiany apatytu natomiast wykorzystuje si� jako kamienie ozdobne. Bardzo dobrze znane s� niezwykle pi�kne szlify brylantowe r�owych i ��tych apatyt�w pochodz�cych ze Szwajcarii. Do popularnych kamieni ozdobnych nale�� ��tozielone odmiany apatytu, nazywane "kamieniem szparagowym" ze wzgl�du na sw� barw� przypominaj�c� szparagi.
Heksagonalny; Tw. 3,5-4; G. 6,7-7 g/cm3; zwykle zielony lub br�zowy, rzadziej ��ty, pomara�czowy, bia�y, bezbarwny; po�ysk t�usty lub diamentowy; R. bia�awa
Piromorfit znany by� od dawna, chocia� w zale�no�ci od barwy nazywano go rozmaicie. Obecna nazwa wywodzi si� z greckiego pyr (ogie�) i morph (posta�), poniewa� s�dzono niegdy� b��dnie, �e jego kryszta�y powstaj� bezpo�rednio z lawy wulkanicznej. Dzi� wiadomo, �e piromorfit tworzy si� w strefie utleniania z�� kruszc�w o�owiu razem z cerusytem i innymi minera�ami wt�rnymi pochodz�cymi z rozk�adu galeny. Piromorfit zdecydowanie wyr�nia si� w�r�d nich jaskrawym zabarwieniem i pokrojem kryszta��w. Przewa�nie tworzy osobniki s�upkowe, zazwyczaj doskonale ograniczone g�adkimi �cianami i zgrupowane w druzy.
158
Znacznie rzadziej wyst�puje w postaci skupie� nerkowatych lub ziarnistych. Jaskrawozielonemu zabarwieniu zawdzi�cza sw� wcze�niejsz� niemieck� nazw� Grunbleierz - zielona ruda o�owiu, stosowan� dla odr�nienia od mniej pospolitej odmiany br�zowej, okre�lanej mianem Braunbleierz - br�zowa ruda o�owiu. Piromorfit z domieszk� wapnia nosi lokaln� nazw� "miesyt", kt�ra pochodzi od Mie� - niemieckiej nazwy czeskiego miasta Stfibro, w kt�rego okolicach wyst�puje. Odmiana ta spotykana jest w postaci bia�awych, promienistych skupie� razem z br�zowym piromorfitem.
G��wne z�o�a piromorfitu znajduj� si� w Clausthal - Zellerfeld (G�ry Harzu, Niemcy), Johanngeorgenstadt w Saksonii (Niemcy), Kornwalia (Anglia), Leadhills (Szkocja), Pfibram (Czechy), Ba�ska Szczawnica (S�owacja), Nerczy�sk (Syberia), Berezowsk (Ural, Rosja), Phoenixvil-le w Pensylwanii i Mullan w Idaho (USA), Brazzaville (Kongo) oraz Broken Hill (Nowa Po�udniowa Walia, Australia). Piromorfit wyst�puje w z�o�ach kruszc�w o�owiu; kiedy tworzy wi�ksze nagromadzenia, wydobywany jest jako ruda o�owiu (zawiera 75% Pb).
Heksagonalny; Tw. 3; G. 6,8-7,1 g/cm3; zwykle br�zowawy, ��ty, rubinowoczerwonawy; silny po�ysk szklisty lub diamentowy; R. bia�a
Wanadynit tworzy kryszta�y s�upkowe, niekiedy zako�czone podw�jnymi piramidami, oraz skupienia nerkowate lub w��kniste. Czasami wyst�puje w postaci zbitej. Minera� strefy utleniania z�� kruszc�w o�owiu. G��wne z�o�a: Obir w Karyntii (Austria), Berezowsk na Uralu (Rosja), Sierra de Cordoba (Argentyna), Zimapan (Meksyk), Algieria, Maroko, Arizona (USA), Australia.
Wanadynit jest wa�n� rud� wanadu (zawiera 19,4% pi�ciotlenku wanadu). Stopy wanadu i �elaza stosowane s� do produkcji specjalnych gatunk�w stali. Niewielkie ilo�ci wanadu wykorzystuje przemys� chemiczny (m.in. pi�ciotlenek wanadu jest stosowany jako katalizator przy produkcji kwasu siarkowego). Obecnie jednak wanad pozyskuje si� g��wnie jako produkt wt�rny przy przer�bce niekt�rych rud �elaza (np. ze z�� Taberg ko�o J�nk�ping w Szwecji) oraz boksyt�w.
159
Heksagonalny; Tw. 3,5-4; G. 6,7-7,1 g/cm3; ��ty, pomara�czowy; po�ysk t�usty; R. bia�a
Kampylit wywodzi sw� nazw� z greckiego kampylos (wygi�ty). Nawi�zuje ona do charakterystycznego, beczu�kowatego pokroju kryszta��w. Izomorficzny z piromorfitem i mimetytem, z kt�rymi najcz�ciej wyst�puje razem. Spotykany w strefie utleniania kruszc�w o�owiu, gdzie tworzy cz�sto pseudomorfozy po galenie lub cerusycie. Wi�ksze nagromadzenia znane s� z Pfibramu w Czechach oraz ze z�o�a Ro-ghton Gili, Caldbeck (Cumbria, Anglia). Kampylit jest jednak stosunkowo rzadkim minera�em.
Do rzadkich minera��w nale�y r�wnie� mimetezyt lub inaczej mimetyt, kt�rego nazwa pochodzi z greckiego mimetes --imitacja, poniewa� kszta�tem przypomina kryszta�y piromorfitu. Cz�sto jest te� z nim mylony. Najcz�ciej tworzy kryszta�y s�upkowe, kt�re maj� zaokr�glone, beczu�kowate kszta�ty przypominaj�ce kampylit. Ta w�a�nie cecha pozwala go odr�ni� od piromorfitu. Wi�ksze wyst�pienia mimetytu spotykane s� w Johanngeorgenstadt (Niemcy), Nerczy�sku (Syberia), Tsumeb (Namibia), Phoenixville (Pensylwania, USA) oraz w Meksyku (Chihuahua).
160
Rombowy - pseudoheksagonalny; Tw, 4,5; G. 2,52 g/cm3; niebieskozielony, bezbarwny; po�ysk woskowy; R. bezbarwna
Waryscyt jest bardzo atrakcyjnym, chocia� ma�o znanym kamieniem ozdobnym, kt�ry cz�sto bywa mylony z innymi minera�ami. Zosta� opisany w 1837 r. przez niemieckiego mineraloga Friedricha Adolfa Breithaupta pochodz�cego z Vogtlandu w Turyngii, kt�ry nada� mu nazw� wywodz�c� si� z dawnego okre�lenia tego regionu - Variscia. Kryszta�y tego samego minera�u znaleziono w 1894 r. na zachodnim wybrze�u jeziora Utah (USA) i nadano mu nazw� utahlit, kt�ra obecnie stosowana jest jedynie w odniesieniu do zdobnych odmian waryscytu. Wzbogacona w �elazo odmiana nosi nazw� redondyt.
Waryscyt wyst�puje przewa�nie w postaci skupie� promienistych i w��knistych oraz nerkowatych form naciekowych. Rzadko tworzy niewyra�nie wykszta�cone kryszta�y o pokroju s�upkowatym. Wype�nia szczeliny i pr�nie ska� wzbogaconych w glin, g��wnie w �upkach krzemionkowych i szarog�azach, cz�sto w towarzystwie bezpostaciowych fosforan�w glinu.
Najpi�kniejsze okazy waryscytu w postaci owalnych, jajowatych skupie� dochodz�cych do 30 cm d�ugo�ci wyst�puj� w pustkach w�r�d brekcjowatych ska� osadowych w okolicach Fairfield (Utah). Wi�kszo�� tych konkrecji nie przekracza jednak 7-10 cm; nadaje si� g��wnie do p�askich naszlif�w i nie ma walor�w kamieni jubilerskich. Sam waryscyt wyst�puj�cy cz�sto z innymi fosforanami, a przede wszystkim z wardytem (uwodniony fosforan sodu i glinu), jest wyj�tkowo pi�knym, aczkolwiek ma�o znanym kamieniem ozdobnym. Nadaje mu si� zwykle szlif kaboszonowy.
161
Rombowy; Tw. 3,5-4; G. 2,3-2,4 g/cm3; bezbarwny, bia�awy, ��tozielony, czasami zielony, niebieski, br�zowy; po�ysk szklisty; R. bia�a
Wavellit [wawelit] zosta� odkryty w 1800 r. w miejscowo�ci Barnstaple w hrabstwie Devon (Anglia) przez angielskiego fizyka W. Wavella. Na pocz�tku XIX stulecia wyst�powanie wi�kszych ilo�ci wavellitu stwierdzono w kopalniach rud �elaza i kamienio�omach ska� budowlanych w okolicach Trenie w Czechach.
Wavellit tworzy skupienia promieniste oraz naskorupienia i nacieki niekiedy o kszta�tach kulistych, graniastych i nerkowatych, kt�re zawieraj� drobniutkie kryszta�y o pokroju w��knistym lub igie�kowatym. Wyst�puje g��wnie w ska�ach osadowych typu piaskowc�w i szarog�az�w. Najlepiej znane wyst�pienia, opr�cz Kornwalii i Czech, znajduj� si� w Saksonii (Langenstriegis ko�o Freibergu), w s�ynnych kopalniach magnetytu w Kirunie (Szwecja) oraz w Chester (Pensylwania, USA) i w rejonie Ouro Preto w Brazylii. [W Polsce wavellit znany jest z wyst�pie� w piaskowcach kwarcytowych G�r �wi�tokrzyskich oraz z niekt�rych stanowisk na Dolnym �l�sku]. Wavellit nie ma wi�kszego znaczenia praktycznego. Czasami, np. w niekt�rych rejonach Stan�w Zjednoczonych, gdzie tworzy wi�ksze nagromadzenia z�o�owe, wykorzystywany jest jako surowiec do wyrobu zapa�ek. Wavellit poszukiwany jest przez kolekcjoner�w przede wszystkim ze wzgl�du na atrakcyjno�� promienisto-kulistych skupie� o bladoniebieskiej barwie. Szczeg�lnie popularne s� stosunkowo cz�sto spotykane bry�y wavellitu w postaci drobnoziarnistych skupie� tego minera�u, znane pod nazw� zepharovichyt, kt�re pochodz� g��wnie ze z�� w Czechach.
162
Jednosko�ny; Tw. 2; G. 2,6-2,7 g/cm3; jasno- i ciemnoniebieski, zielonkawy; po�ysk szklisty, na niekt�rych p�aszczyznach per�owy z metalicznymi odcieniami; R. bezbarwna do jasnoniebieskiej szybko przechodz�cej w b��kit indygo
Wiwianit zosta� odkryty na pocz�tku XVIII stulecia przez brytyjskiego mineraloga J.G. Viviana w �y�ach pirytu w Kornwalii. W roku 1817 Abraham Gottlob Werner nada� mu nazw� na cze�� odkrywcy. Kryszta�y wiwianitu maj� najcz�ciej pokr�j s�upkowy lub tabliczkowy i wyst�puj� zazwyczaj w postaci skupie� gwia�dzistych lub kulistych. Spotykany jest cz�sto tak�e w postaci ziemistej lub sproszkowanej, g��wnie na torfowiskach. W stanie �wie�ym jest przezroczysty, ale na skutek utleniania bardzo szybko przybiera barwy niebieskie lub zielone. Zjawisko to wi��e si� z obecno�ci� w wiwianicie �elaza dwuwarto�ciowego, kt�re ulega cz�ciowej zamianie na �elazo tr�jwarto�ciowe. Odmiany krystaliczne maj� najcz�ciej barwy ciemnoniebieskie, natomiast formy ziemiste s� z regu�y bladoniebieskie. Wiwianit wyst�puje w strefie utleniania z�� pirytu oraz w i�ach, radach darniowych, a tak�e w koprolitach oraz tworzy inkrustacje szcz�tk�w kostnych i skamienia�ych muszli. Spotykany jest r�wnie� w postaci gwia�dzistych skupie� razem z kryszta�ami gipsu. Wyst�pienia wiwianitu znane s� z Bodenmais w Bawarii (Niemcy), Czech oraz p�wyspu Kercz (Ukraina). W Stanach Zjednoczonych wi�ksze z�o�a wyst�puj� w Mullica Hill (New Jersey) i Leadville (Kolorado). [W Polsce wiwianit rozpowszechniony jest jako sk�adnik niekt�rych rud darniowych i torf�w w p�nocnej i �rodkowej Polsce].
163
Tr�jsko�ny; Tw. 5-6; G. 2,6-2,8 g/cm3; zwykle zielononiebieski, niebieski, szarozielony;
po�ysk woskowy; R. bia�a
Turkus [kalait] by� bardzo popularnym kamieniem ozdobnym szczeg�lnie w okresie rozkwitu imperium otoma�skiego. Turcy kupowali w�wczas turkus i eksportowali go nawet do Persji. Eksploatowane ju� od czas�w staro�ytnego Egiptu kopalnie turkusu znajdowa�y si� na p�wyspie Synaj, kt�ry wprawdzie wchodzi� wtedy w sk�ad imperium otoma�skiego, ale praktycznie pozostawa� w r�kach plemion wrogo nastawionych do Turk�w. Turcy mimo swego panowania musieli s�ono p�aci� wojowniczym plemionom za pozyskiwany turkus. W okresie tym wydobywano r�wnie� turkus ze znacznie mniejszych z�� w Anatolii (Turcja). Turkus tworzy zwykle skupienia skrytokrystaliczne wyst�puj�ce w postaci naskorupie� i form naciekowych (stalaktyt�w) oraz konkrecji. Spotykany jest w szczelinach piaskowc�w, �upk�w krzemionkowych, bardzo rzadko w pegmatytach. Najwi�ksze z�o�a znajduj� si� w okr�gu Nishapur w Iranie [eksploatowane s� tu ju� od 2 tysi�cy lat]. Inne du�e z�o�a wyst�puj� w chinach, Kazachstanie, Turkiestanie oraz w USA, m.in. Los Cenilos w Nowym Meksyku, w Utah, Kalifornii i w Nevadzie. [Nowe wyst�pienia turkusu znane s� r�wnie� w Australii]. W Europie niewielkie wyst�pienia turkusu stwierdzono m.in. w okolicach Jordanowa i Grabiny ko�o �widnicy na Dolnym �l�sku. Atrakcyjnie zabarwione odmiany wykorzystywane s� jako kamienie ozdobne.
164
Tetragonalny; Tw. 5; G. 2,8 g/cm3; bladozielony, niebieskozielony; po�ysk woskowy; R. bezbarwna
Wardyt nale�y do ma�o znanych kamieni ozdobnych. Po raz pierwszy zosta� opisany przez ameryka�skiego mineraloga Davisa i pochodzi� z jedynego dotychczas znanego stanowiska w Cedar Valley ko�o jeziora Utah (USA). Wyst�puje tam w niewielkich ilo�ciach razem z uthalitem (odmiana waryscytu). Jako kamie� ozdobny mo�e by� traktowany jedynie wtedy, gdy wyst�puje ��cznie z waryscytem.
Tetragonalny; Tw. 2-2,5; G. 3,3 g/cm3; szmaragdowozielony; po�ysk per�owy; R. jab�kowozielona
Tetragonalny; Tw. 2-2,5; G. 3,2 g/cm3; ��tozielony, siarkowo��ty, z�ocisto��ty; po�ysk intensywnie szklisty, cz�sto na niekt�rych powierzchniach per�owy; R. ��ta
Torbernit i autunit zaliczane s� do grupy mik uranowych. Znajdowane by�y w Rudawach ju� od dawna przez saskich i czeskich g�rnik�w, kt�rzy nazywali je "zielon� mik�". Pierwszy naukowy opis tych minera��w zawdzi�czamy Ignacemu Hornowi (1742-1791), profesorowi Uniwersytetu Praskiego, oraz Abrahamowi Gottlobowi Wernerowi (1749-1817), mineralogowi i geologowi z Akademii G�rniczej we Freibergu.
Torbernit i autunit tworz� zazwyczaj cienkie, tabliczkowate kryszta�y o dobrze wykszta�conych zarysach i doskona�ej, "mikowej" �upliwo�ci. Znacznie cz�ciej wyst�puj� jednak w postaci �uskowatych skupie� na �cianach szczelin skalnych. S� to minera�y strefy utleniania z�� uranowych. Najwa�niejsze wyst�pienia: Kornwalia w Wielkiej Brytanii, Johanngeorgenstadt (Saksonia, Niemcy) , JachymoY (Czechy), Brancheville w stanie Connecticut (USA), Shinkholobwe (Zair), Watson-ville (Australia). Miki uranowe maj� du�e znaczenie jako �r�d�o surowc�w uranowych. Autunit zawiera 60% U3O8, natomiast torbernit od 55 do 60%.
165
Rozdzia� 8 KRZEMIANY
Jest to najwi�ksza i najbardziej rozpowszechniona grupa, obejmuj�ca blisko 40% wszystkich znanych minera��w. W niekt�rych krzemianach cz�� atom�w krzemu zast�puje glin, tworz�c tak zwane glino-krzemiany (np. skalenie, kaolinity). Szczeg�owa systematyka krzemian�w jest do�� skomplikowana i opiera si� na pokrewie�stwie krystalochemicznym struktury wewn�trznej poszczeg�lnych minera��w. Niekt�re krzemiany wykazuj�ce podobie�stwo budowy chemicznej cz�sto tworz� mieszaniny mineralne, kt�re wyodr�bniaj� si� w naturalne grupy i charakteryzuj� si� zbli�onymi cechami (granaty, skalenie, pirokseny itd.). Szczeg�ln� grup� krzemian�w stanowi� zeolity - uwodnione glinokrzemiany metali lekkich (Ca, Na, Ba, Sr, K). R�ni� si� one od wszystkich innych krystalicznych substancji mineralnych tym, �e zachowuj� swoj� wewn�trzn� struktur� i posta� krystaliczn� nawet po utracie wody. [ze wzgl�du na pokrewie�stwo krystalochemiczne do krzemian�w przestrzennych zaliczane s� r�wnie� minera�y grupy kwarcu (SiO2), kt�re zostaly om�wione przez autora razem z tlenkami w rozdziale 4]. Krzemiany wyst�puj� w przyrodzie w bardzo zr�nicowanych warunkach. Powstaj� zar�wno jako minera�y pierwotne, jak i wt�rne, wchodz�c w sk�ad najrozmaitszych ska� magmowych, metamorficznych i osadowych.
Rombowy; Tw. 6,5-7; G. przeci�tnie 3,5 g/cm3; zwykle ��tozielony, oliwkowozielony; po�ysk szklisty; R. bia�a
Oliwin jako kamie� ozdobny by� wysoko ceniony ju� w staro�ytno�ci. Pierwsze jego z�o�a znaleziono na male�kiej wysepce, kt�r� Rzymianie nazwali Topazos. St�d wywodzi si� pierwotna nazwa tego pi�knego zielonego kamienia -topazus, wyst�puj�ca w wielu �aci�skich �r�d�ach. Na tej podstawie s�dzono p�niej mylnie, �e rzymski topazus by� kamieniem znanym obecnie jako topaz. Odkryte wcze�niej z�o�a uleg�y z czasem zapomnieniu i w zwi�zku z tym przypuszczano, �e �w rzymski topazus pochodzi� z Indii lub z innych kraj�w Orientu.
167
Dopiero p�niej z�o�a tego kamienia odkryte zosta�y w Europie. Wspominany ju� Anselmus Boetius de Boot (1552-1612) opisuje jego wydobycie na zboczach wzg�rza Kozakov w Czechach. Minera� �w nazwano chryzolitem, co oznacza z�oty kamie� (z greckiego chryzois - z�oty, litos - kamie�).
Rejon Kozakova pozostawa� jedynym znanym miejscem wyst�powania tego kamienia szlachetnego a� do 1900 r., kiedy to odkryto jego z�o�a na wyspie Zebirget (angielska nazwa: St. John), po�o�onej w pobli�u egipskiego brzegu Morza Czerwonego. Okaza�o si�, �e jest to w�a�nie owa zapomniana wyspa Topazos. Te bogate z�o�a zyska�y wkr�tce wielk� s�aw� i obecnie s� najwa�niejszym rejonem wyst�powania chryzolit�w. Egipskie oliwiny charakteryzuj� si� wyj�tkow� czysto�ci�, a co wa�niejsze, tak�e poka�nymi rozmiarami.
Oliwin wyst�puje najcz�ciej w postaci ziarnistej i tworzy zazwyczaj gniazdowe skupienia [nazywane niekiedy bombami oliwinowymi]. Pojedyncze, lu�ne ziarna oliwinu przypominaj� male�kie okruchy zielonego szk�a. Kryszta�y, przewa�nie o pokroju s�upkowym, s� raczej rzadkie. Pod wp�ywem utleniania barwa oliwin�w zmienia si� na ��t� lub czerwonaw�. W wi�kszych ilo�ciach wyst�puje przede wszystkim w ubogich w krzemionk� ska�ach wulkanicznych, g��wnie w bazaltach [tzw. bazalty oli winowe]. Czasami s� g��wnym sk�adnikiem zasadowych ska� magmowych, jak np. dunity, perydotyty.
G��wne z�o�a oliwinu znajduj� si� na wyspie Zebirget, w Brazylii, Norwegii, w USA (Arizona), na Nowej Zelandii, w rejonie Kozakova w Czechach oraz w g�rach Eifel (Forstberg) w Niemczech. Przezroczyste odmiany oliwinu, kt�re nosz� nazw� chryzolitu, a tak�e niekiedy perydotu (prawdopodobnie stara, francuska nazwa nieznanego pochodzenia), wykorzystywane s� nadal jako kamienie ozdobne.
Znacznie rzadziej ni� oliwiny spotykane s� minera�y o podobnym sk�adzie chemicznym [nale��ce do tego samego ci�gu izomorficznego i obejmowane niekiedy tak�e wsp�ln� nazw� - oliwiny w szerszym tego s�owa znaczeniu]. Nale�� do nich hortpnolit (krzemian magnezu i �elaza), for-steryt (krzemian magnezu) i fajalit (krzemian �elaza).
168
Regularny; po�ysk szklisty lub t�usty; R. bia�a
Pirop - krzemian magnezowo-glinowy, Mg3Al2(SiO4)3
Tw. 7-7,5; G. 3,7-3,8 g/cm3; zwykle czerwony
Almandyn - krzemian glinowo-�elazowy, Fe3Al12(SiO4)3
Tw. 7; G. 4,1-4,3 g/cm3; czerwony
Andradyt - krzemian wapnia i �elaza, Ca3Fe2(SiO4)3
Tw. 6,6-7,5; G. 3,7-4,1 g/cm3; zwykle szarawy
Grossular - krzemian wapnia i glinu, Ca3Al]2(SiO4)3
Tw. 6,5-7,5; G. 3,7-4,3 g/cm3; zwykle zielony lub czerwonobr�zowy (hessonit)
Spessartyn - krzemian magnezu i aluminium, Mn3Ali2(SiO4)3
Tw. 7; G. 3,77-4,27 g/cm3; zwykle czerwonawy
Uwarowit - krzemian wapnia i chromu, Ca3Cr2(SiO4)3
Tw. 6,5-7,5; G. 3,42 g/cm3; szmaragdowozielony z ��tozielonymi odcieniami
Granaty zawdzi�czaj� sw� nazw� XIII-wiecznemu teologowi i filozofowi Albertusowi Magnusowi (1193-1280) [autor rozprawy De Mineralibus]. Pochodzi ona prawdopodobnie od �aci�skiego malum granatum (owoc granatu), ze wzgl�du na podobie�stwo barwy najcz�ciej spotykanych odmian, lub, by� mo�e, od s�owa granum (ziarno), zwa�ywszy na ziarnist� posta� skupie� mineralnych. Do grupy granat�w nale�� r�wnie� liczne minera�y, kt�re w staro�ytno�ci i �redniowieczu nazywane by�y karbunku�ami od �aci�skiego carbunculus - w�gielek. Z ca�� pewno�ci� termin ten u�ywany by� przez Pliniusza Starszego dla okre�lenia czerwonej odmiany granatu - almandynu.
Do grupy granat�w zaliczane s� minera�y o podobnym sk�adzie chemicznym i budowie, kt�re cz�sto tworz� pomi�dzy sob� kryszta�y mieszane. Rozmaito�ci� barwnych odmian przewy�szaj� wi�kszo�� innych minera��w.
169
Ta r�norodno�� zabarwienia wynika z faktu, �e w sk�ad chemiczny granat�w wchodzi� mo�e du�a liczba pierwiastk�w dwuwarto�ciowych i tr�jwarto�ciowych wykazuj�cych izomorfizm. Granaty krystalizuj� w uk�adzie regularnym przewa�nie w postaci dwunasto�cian�w rombowych i dwudziestocztero�cian�w deltoidowych. Bardzo cz�sto tworz� te� skupienia ziarniste lub zbite. Nie wykazuj� �upliwo�ci, tylko niekiedy bardzo niewyra�n� (np. almandyn). Poniewa� granaty maj� zr�nicowany sk�ad chemiczny i cz�sto tworz� mieszaniny mineralne, bardzo rzadko wyst�puj� w przyrodzie w stanie czystym, odpowiadaj�cym teoretycznym wzorom chemicznym. Nale�� do minera��w rozpowszechnionych o du�ym znaczeniu ska�otw�rczym. Granaty powstaj� w bardzo zr�nicowanych warunkach, ale zawsze pod wp�ywem oddzia�ywania wysokich temperatur. Doskonale wykszta�cone kryszta�y spotykane s� w gnejsach, �upkach mikowych lub w fillitach, marmurach, serpentynitach i granitach pegmatytowych. Ze wzgl�du na du�� odporno�� na wietrzenie wyst�puj� cz�sto w osadach aluwialnych. Rozpowszechnione s� tak�e w strefach ska� kontaktowych przeobra�onych pod wp�ywem magmy, tworz�c niekiedy prawie monomineralne ska�y granatowe z�o�one g��wnie z granat�w, piroksen�w i minera��w wzbogaconych w magnez [np. granaty ty i niekt�re �upki krystaliczne].
Pirop jest niew�tpliwie najbardziej popularny z ca�ej rodziny granat�w. Najwa�niejsze z�o�a tej odmiany granatu znajduj� si� w po�udniowych rejonach Wy�yny �rodkowoczeskiej. Zosta�y one odkryte w ko�cu XVI wieku i tam w�a�nie znaleziono najwi�kszy czeski granat. Mia� on zupe�nie wyj�tkowe rozmiary zbli�one do wielko�ci go��biego jajka. By� mo�e jest to ten sam kamie� o masie 3,6 g, kt�ry zosta� osadzony w Orderze Z�otego Runa i przechowywany jest obecnie w drezde�skim skarbcu "Griines Gew�lbe". Warto doda�, �e piropy osi�gaj�ce wielko�� ziarenka grochu uznawane s� dzi� za bardzo du�e i stanowi� prawdziw� rzadko��.
Macierzystymi ska�ami pirop�w s� przede wszystkim serpentynity oraz ska�y bogate w oliwin, ale najwi�ksze ich nagromadzenia spotyka si� w osadach aluwialnych.
170
Piropy wyst�puj� zazwyczaj w postaci ciemnych, ognistoczerwonych ziarn o szklistym po�ysku. St�d te� wywodzi si� ich nazwa pochodz�ca z greckiego pyropos (podobny do ognia). Barwa ta spowodowana jest domieszkami chromu i �elaza.
Najbardziej znane z�o�a opr�cz Wy�yny �rodkowoczeskiej znajduj� si� w rejonie s�ynnych kopal� diament�w w Kimberley w Republice Po�udniowej Afryki, w stanach Arizona, Utah, Nowy Meksyk (USA) oraz w diamentono�nych ska�ach kimberlitowych w Jakucji (Rosja). Granaty nosz� cz�sto lokalne nazwy zwi�zane z miejscem ich wyst�powania, jak np. czeski granat, arizo�ski (ameryka�ski) rubin itd. Mniej znane s� z�o�a znalezione w Australii, Tanzanii, Zimbabwe i Brazylii. Jasnoczerwony, wpadaj�cy w lekki fiolet granat, stanowi�cy mieszanin� piropu i almandynu, nosi nazw� rodolitu i wyst�puje g��wnie w Karolinie Po�udniowej i Kalifornii (USA).
Jako kamienie jubilerskie bardzo poszukiwane s� obecnie granaty czeskie. Sw� wielk� popularno�� zawdzi�czaj� pi�knej barwie i po�yskowi, dodatkowo wzbogacanymi dzi�ki oszlifowaniu. Jednak granaty czeskie rzadko kiedy osi�gaj� du�e wymiary. Znacznie wi�ksze s� piropy pochodz�ce z Afryki Po�udniowej, znane pod nazw� "Cape ruby" - rubiny przyl�dkowe.
Najbardziej rozpowszechnione s� granaty o sk�adzie chemicznym almandynu. S� one tak�e g��wnym sk�adnikiem tzw. granat�w pospolitych. Almandyn nazw� swoj� wywodzi od miejsca odkrycia w okolicach staro�ytnego miasta Alabanda (obecnie w po�udniowo-zachodniej Turcji), gdzie by� w przesz�o�ci wydobywany. W owych czasach szczeg�lnie wysoko ceniono almandyny o fioletowawych odcieniach. Warto doda�, �e spo�r�d wszystkich granat�w w�a�nie almandyn zacz�to najwcze�niej wykorzystywa� jako kamie� ozdobny.
Najbardziej rozpowszechnion� ska�� macierzyst� almandyn�w s� �upki. Kryszta�y almandynu s� do�� du�e (np. w por�wnaniu z piropami) i z regu�y doskonale wykszta�cone. Zachowuj� wysok� warto�� jubilersk� nawet w�wczas, kiedy maj� poka�ne rozmiary. W�r�d szlifowanych almandyn�w wymieni� mo�na kilka bardzo dobrze znanych kamieni o wyj�tkowej wielko�ci i wspania�ym zabarwieniu. Najwi�kszy z nich znajduje si� w kolekcji Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Jest to gwia�dzisty almandyn (wykazuj�cy zjawisko asteryzmu), pochodz�cy ze stanu Idaho, o masie 175 karat�w.
Barwa almandynu przypomina pirop, ale r�ni si� bardziej fioletowawym lub br�zowawym odcieniem. Zazwyczaj jest tak�e nieco bledsza ni� barwa piropu. Odmienne odcienie spowodowane s� r�nymi domieszkami. Czyste almandyny s� wyj�tkiem. Najcz�ciej zawieraj� cz�steczki piropu i spessartynu oraz inne domieszki. Fioletowy odcie� spowodowany jest na przyk�ad obecno�ci� �elaza i chromu.
Najwa�niejsze z�o�a almandynu o walorach jubilerskich znajduj� si� obecnie w Sri Lance, Indiach, Australii, na Madagaskarze, w Brazylii i USA. W Europie najbardziej znane s� wyst�pienia z Tyrolu w Austrii, �aclava w Czechach oraz w Rumunii. O warto�ci almandyn�w jako kamieni szlachetnych decyduje ich podobie�stwo do rubin�w. Najwy�ej cenione okazy pochodz� ze z�� aluwialnych w Sri
171
Lance i znane s� pod handlow� nazw� rubin�w cejlo�skich. R�wnie� w Indiach znajduj� si� liczne z�o�a aluwialne almandyn�w; tu wydobywa si� du�e, zaokr�glone kryszta�y tej odmiany granat�w. Almandyny tyrolskie wyst�puj�ce w szarozielonych �upkach wyr�niaj� si� bardzo pi�knie wykszta�conymi kryszta�ami, kt�rych wielko�� cz�sto przekracza 5 cm. Stosunkowo niedawno odkryto na Alasce nowe z�o�a bardzo atrakcyjnych almandyn�w, spotykanych w�r�d ciemnoszarych �upk�w mikowych. [W Polsce al-mandyny wyst�puj� na Dolnym �l�sku, g��wnie w �upkach krystalicznych G�r Izerskich i Karkonoszy, w amfibolitach i pegmatytach G�r Sowich oraz w gnejsach ko�o Strzelina].
Andradyt to kolejny minera� z grupy granat�w. Jego nazwa, wywodz�ca si� z greckiego andras, zosta�a po raz pierwszy u�yta przez greckiego filozofa, lekarza i przyrodnika Teofrasta (372-278 p.n.e.) na okre�lenie ca�ej rodziny granat�w. Andradyt tworzy zazwyczaj skupienia zbite, cz�sto wyst�puj�ce w �upkach i ska�ach zmienionych kontaktowo oraz w serpentynitach. Towarzysz� im z regu�y minera�y z grupy pi-roksen�w (hedenbergit) lub amfiboli. Do najwa�niejszych szlachetnych odmian andradytu nale�� deman-toid i melanit.
Zielony demantoid jest bez w�tpienia najwy�ej cenion� odmian� granatu. Odkryty zosta� po raz pierwszy w 1860 r. w z�otono�nych aluwiach ko�o Ni�nego Tagi�u na Uralu. Dopiero w dwadzie�cia lat p�niej znaleziono demantoid w jego ska�ach macierzystych w rejonie Sysertska na Uralu. Demantoid przy�miewa wszystkie inne granaty silnym po�yskiem i bardzo wysok� dyspersj� (zdolno�ci� rozszczepiania �wiat�a bia�ego na jego barwne spektrum), zbli�on� do diamentu. St�d jego nazwa, kt�ra pochodzi bezpo�rednio od dawnego niemieckiego s�owa Demant - diament. Demantoid wyst�puje tak�e pod inn� nazw� - topazolit, kt�ra nawi�zuje z kolei do barwy przypominaj�cej niekt�re topazy. Szmaragdowozielone, jasnozielone i ��tozielone zabarwienie demantoidu wywo�ane jest obecno�ci� chromu. Najbardziej znane obecnie wyst�pienia demantoid�w o warto�ci jubilerskiej znajduj� si� w p�nocnych W�oszech (Val Ma-lenca) i w Tanzanii.
Melanit wywodzi sw� nazw� z greckiego melas, czyli "czarny". Jego ciemnobr�zowe lub czarne zabarwienie spowodowane jest obecno�ci� tytanu i sodu. Melanit spotykany jest zazwyczaj w postaci kryszta��w wyst�puj�cych w ska�ach wulkanicznych, takich jak np. fonolity. Znane s� jego z�o�a m.in. w rejonie
172
Frascati ko�o Rzymu oraz Wezuwiusza (W�ochy), a tak�e na obszarze Niemiec i Norwegii. Melanii u�ywany jest cz�sto do wyrobu bi�uterii �a�obnej.
Grossular jest granatem, kt�rego nazwa pochodzi od botanicznej nazwy agrestu - Ribes grossularia, bo przypomina barw� owoce agrestu. Wyst�puje w postaci zbitej lub krystalicznej i powstaje w warunkach wysokotemperaturowych przekszta�ce� w strefach kontaktowych magmy zasobnej w krzemionk� i ska� wapiennych wzbogaconych w glin. G��wne z�o�a grossularu wyst�puj� w dorzeczu rzeki Wiluj na Syberii i na Uralu. Spotykany jest tak�e w wielu rejonach Republiki Po�udniowej Afryki (np. Wollriiterskop).
Hessonit lub essonit jest czerwon� odmian� grossularu wzbogacon� w �elazo. Jego nazwa pochodzi z greckiego hesson - gorszy, s�abszy, gdy� jest mniej ceniony od cyrkonu, do kt�rego jest podobny. G��wne z�o�a hessonitu o walorach jubilerskich wyst�puj� w Sri Lance, najcz�ciej razem z cyrkonem, z kt�rym bywa cz�sto mylony. Istotnie, trudno odr�ni� hessonit od cyrkonu, a szczeg�lnie od jego szlachetnych odmian - hiacynt�w o charakterystycznym czerwonobrunatnym lub pomara�czowym zabarwieniu.
Podobnie jak grossular, hessonit jest typowym minera�em stref kontaktowych ska� magmowych i wapieni. Dlatego w z�o�ach pierwotnych towarzysz� muz regu�y inne minera�y strefy kontaktowej, takie jak wollastonit (w��knisty, bia�y krzemian wapnia - CaSiO3), piroksen (diopsyd) i wezuwian. Du�e kryszta�y hessonitu wyst�puj� w okolicach �ulova (Jeseniky, Czechy) oraz na obszarze Piedmontu w p�nocnych W�oszech, w dolinie rzeki Wiluj w Jakucji (Syberia), w Meksyku (Xalostoc), a tak�e w Australii (Mud-gee w Nowej Po�udniowej Walii).
Spessartyn, kolejna odmiana granatu. Jego nazwa pochodzi od miejsca pierwszego odkrycia w g�rach Spessart pomi�dzy Frankfurtem a Wiirzburgiem w Niemczech. Prawie zawsze zawiera mniejsze lub wi�ksze domieszki almandynu i st�d jego zabarwienie jest bardzo zmienne. Zwykle ma barw� ��t�, pomara�czow�, czerwonaw� lub br�zow�; pod wp�ywem wietrzenia ciemnieje, a nawet staje si� czarny. Wyst�puje zwykle w postaci kryszta��w. Spessartyn spotykany jest w granitach i pegmatytach oraz innych ska�ach magmowych. G��wne z�o�a, opr�cz Spessart, znajduj� si� w G�rach Harzu (Niemcy), w okolicach Miass na Uralu (Rosja), w rejonie Haddam (Connecticut, USA), Ampandramaika na Madagaskarze oraz w Sri Lance. Przezroczyste odmiany spessartynu s� bardzo popularnym kamieniem ozdobnym.
Uwarowit (granat chromowy) uwa�any bywa za najpi�kniejszy zielony kamie� ozdobny. Nale�y do rzadziej spotykanych granat�w i pojawia si� g��wnie w z�o�ach kruszc�w chromu. Najpi�kniejsze okazy uwarowitu pochodz� z serpentynit�w w okolicach Sysertska w pobli�u Swierd�owska na Uralu.
173
Pozyskuje si� je tak�e w kopalni Texas w Pensylwanii (USA), w Makri (Turcja). W Polsce natrafiono na uwarowit w ska�ach nefrytowych w okolicy Jordanowa na Dolnym �l�sku. Kryszta�y uwarowitu s� niewielkie i z tego wzgl�du bardzo trudne w obr�bce szlifierskiej.
Nieprzezroczyste odmiany r�nych mieszanin granat�w nazywane s� granatami pospolitymi. Ich zabarwienie zale�y od sk�adu chemicznego. Sk�adaj� si� one g��wnie z almandynu lub andradytu i wyst�puj� najcz�ciej w �upkach i gnejsach.
Granaty nale�� do najlepszych materia��w �ciernych i polerskich. Przewy�szaj� pod tym wzgl�dem nawet twardszy od nich kwarc, poniewa� d�u�ej zachowuj� ostre kraw�dzie, co zwi�ksza efektywno�� ich wykorzystania.
Twardo�� granat�w, a w szczeg�lno�ci pirop�w, decyduje o ich wysokiej przydatno�ci do wyrobu �o�ysk w instrumentach precyzyjnych. Walory techniczne piropu podnosz� jego inne w�a�ciwo�ci fizyczne, a przede wszystkim doskona�e przewodnictwo cieplne i spr�ysto��. Piropy s� w szczeg�lno�ci bardzo przydatne jako kamienie do precyzyjnych mechanizm�w zegarowych.
Tetragonalny; Tw. 7,5; G. 3,9-4,8 g/cm3; zwykle ��tobr�zowy, ��tozielony, czerwonobr�zowy do czarnego, blado��ty lub bezbarwny; po�ysk diamentowy, t�usty na prze�amie; R. bezbarwna
Cyrkon zajmuje wyj�tkow� pozycj� w�r�d kamieni szlachetnych. Jego zastosowanie w sztuce jubilerskiej nie opiera si� na d�ugiej tradycji, jak to jest w przypadku szafir�w, rubin�w czy spineli. Dopiero w czasach nam wsp�czesnych zacz�to go szerzej wykorzystywa�
174
przede wszystkim ze wzgl�du na podobie�stwo do diamentu. Wcze�niej czysty bezbarwny cyrkon stosowany by� do cel�w jubilerskich tylko sporadycznie.
Na rynkach europejskich pojawi� si� pod nazw� "diament�w Matara", pochodz�c� od nazwy miasta w Sri Lance, gdzie odkryto jego z�o�a. Przez d�ugi czas uchodzi� zreszt� za diament.
Chocia� wydaje si� to dziwne, nawet pierwsze, przepi�knie zabarwione, ��toczerwone o silnym po�ysku odmiany cyrkonu, zwane hiacyntem, nie zyska�y wi�kszej popularno�ci w Europie. Hiacynty, wydobywane ju� od dawna z zasobnych z�� aluwialnych w Sri Lance, zosta�y zbadane bardziej szczeg�owo pod koniec XVIII wieku. Stwierdzono w�wczas, �e zawieraj� one pierwiastek cyrkon, ale dopiero znacznie p�niej okaza�o si�, �e "diamenty Matara" s� tym samym minera�em.
Cyrkon wyst�puje zazwyczaj w postaci tetragonalnych kryszta��w lub ziarnistych skupie�. Niewielkie ilo�ci cyrkonu spotyka si� (jako tzw. minera� akcesoryczny) w wielu ska�ach magmowych, szczeg�lnie w bogatych w krzemionk� i metale alkaliczne (np. potas i s�d). W wi�kszych ilo�ciach pojawia si� g��wnie w ska�ach nefelinowo-sjenitowych, w pegmatytach oraz w ska�ach metamorficznych i aluwiach. Te w�a�nie wt�rne nagromadzenia cyrkonu, szczeg�lnie w �wirach i piaskach, maj� najwi�ksz� przydatno�� praktyczn�. Ze wzgl�du na sw� wysok� odporno�� mechaniczn� cyrkon jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych minera��w ci�kich.
G��wnym producentem cyrkonu s� Indie (Travancore), gdzie jest wydobywany z piask�w pla�owych. Z�o�a te maj� oczywi�cie znaczenie tylko dla przemys�u. Najbardziej znane z�o�a cyrkonu o walorach jubilerskich, opr�cz wspomnianej Sri Lanki, znajduj� si� na Uralu (Miass), w Kanadzie (Renfrew), USA (Henderson County w Po�udniowej Karolinie) oraz w Brazylii (Cerro de Caldos). W Europie wyst�pienia cyrkonu o znacznie mniejszej warto�ci jubilerskiej znane s� z Tyrolu, Nadrenii (Niemcy), z po�udniowo-wschodniej Norwegii oraz z Loch Garvee w Szkocji. [W Polsce niewielkie wyst�pienia cyrkonu znane s� z obszaru Dolnego �l�ska oraz z piask�w pla�owych nad Ba�tykiem].
Cyrkon wydobywany jest g��wnie w celu pozyskania pierwiastka cyrkonu oraz niekiedy z uwagi na zawarte w nim pierwiastki promieniotw�rcze i pierwiastki ziem rzadkich. Pierwiastek cyrkon jest surowcem wykorzystywanym do produkcji materia��w �aroodpornych i ognioodpornych. Stosowany jest r�wnie� obecnie w reaktorach nuklearnych jako element zabezpieczaj�cy. Czysty cyrkon (hiacynt) i inne jego odmiany barwne, ale przezroczyste, wykorzystywane s� jako kamienie jubilerskie.
175
Rombowy; Tw. 7,5; G. 3,1-3,2 g/cm3; bia�y, r�owy i r�nie zabarwiony; po�ysk szklisty; R. bia�a
Andaluzyt nazwany zosta� od miejsca, gdzie znaleziono go po raz pierwszy. By�a to Andaluzja w Hiszpanii. Przed odkryciem w�a�ciwego andaluzytu znano ju� jego odmian� - chiastolit, kt�rego nazwa pochodzi z greckiego chiasmos (podobny do krzy�a). Wyst�powa� on w rejonie miasta Santiago de Compostella, s�yn�cego z pielgrzymek, co przyczyni�o si� do wykorzystania chiastolitu, nazywanego kamieniem krzy�owym, do wyrobu przedmiot�w pami�tkowych. Kryszta�y chiastolitu zawieraj� ciemne, w�gliste wrostki rozmieszczone wzd�u� prostok�tnych osi w ten spos�b, �e w przekroju poprzecznym uk�adaj� si� one w barwny krzy�. Inne odmiany andaluzytu tworz� kryszta�y o pokroju s�upkowym, cz�sto wyd�u�onym, podobnym do �odyg. Z�o�a o znaczeniu przemys�owym wyst�puj� w Kazachstanie i w Kalifornii. Inne nagromadzenia z�o�owe znane s� z Austrii, Brazylii, po�udniowej Australii i z Uralu. Andaluzyt wykorzystywany jest do produkcji materia��w ognioodpornych oraz do wyrobu specjalnej porcelany. Odmiany pochodz�ce z Brazylii maj� zastosowanie jako kamienie ozdobne.
Dysten krystalizuj�cy w uk�adzie tr�jsko�nym i rombowy syllimanit maj� identyczny sk�ad chemiczny. Dysten wywodzi sw� nazw� z greckiego di - podw�jny, i sthenos - si�a, co ma zwi�zek z jego odmienn� twardo�ci� w r�nych kierunkach. Jest to bardzo charakterystyczna cecha dyste-
nu. Tabliczkowate kryszta�y r�wnolegle do wyd�u�enia maj� twardo�� 4-5, natomiast w kierunku prostopad�ym - 7. Odmiana niebieska nosi nazw� cjanitu, a szarobia�a i bia�a - rhatizytu. Syllimanit tworzy z regu�y skupienia igie�kowe lub w��kniste, zazwyczaj o bia�ej barwie. W��kniste, cz�sto spil�nione odmiany syllimanitu przemieszane z kwarcem nosz� nazw� fibrolitu.
176
Rombowy; Tw. 8; G. 3,5-3,6 g/cm3; zabarwiony rozmaicie, zwykle ��tawy, miodowo��ty, niebieski, r�owawy, r�owofioletowy, bezbarwny; po�ysk szklisty; R. bia�a
Topaz jest jednym z najlepiej znanych i najdawniej wykorzystywanych kamieni szlachetnych. Cieszy� si� du�� popularno�ci� ju� w staro�ytno�ci. Ceniony by� bardzo wysoko, dop�ki znano jego wyst�pienia jedynie w obr�bie Starego �wiata. P�niej, kiedy w Ameryce odkryto zasobne z�o�a wspania�ych, du�ych kamieni, zainteresowanie topazem znacznie spad�o. Uznaniem cieszy si� niezmiennie jedynie kilka barwnych odmian topaz�w, g��wnie kamienie jasnomiodowe oraz r�owe i niebieskie. Ta niefortunna dewaluacja topaz�w wywo�ana zostanie przede wszystkim odkryciem najwi�kszych na �wiecie z�� brazylijskich. Nazwa topazu pochodzi prawdopodobnie od wysepki Topazos na Morzu Czerwonym, gdzie w czasach staro�ytnych znajdowano mylon� z nim odmian� oliwinu, zwan� chryzolitem. Niekt�rzy mineralodzy przypuszczaj�, �e nazwa "topaz" wywodzi si� z sanskryckiego s�owa tapas - ogie�. Rzymianie okre�lali mianem topazus wiele innych kamieni ozdobnych o barwie ��tej (np. ��te oliwiny), z kolei za� prawdziwe topazy okre�lano mianem chryzolit�w - z�otych kamieni. Dopiero wraz z rozwojem nauk mineralogicznych sta�o si� mo�liwe odr�nienie topazu od chryzolitu, pi�knej, zielono��tej odmiany oliwinu.
Cz�sto spotyka si� topazy bezbarwne, bia�e lub szare. O zr�nicowaniu barw decyduj� domieszki metaliczne. Na przyk�ad powszechnie wyst�puj�ce ��te zabarwienie wywo�ane jest niewielkimi domieszkami chromu, niebieskawe za� - �ladami dwu warto�ciowego �elaza. Za do�� typowe uwa�a si� topazy ��toczerwone, natomiast r�owo zabarwione topazy brazylijskie nale�� raczej do rzadko�ci.
Kryszta�y topazu maj� pokr�j s�upkowy i stanowi� najcz�ciej kombinacj� s�up�w pionowych zako�czonych dwu�cianem podstawowym lub piramidami. Podw�jnie zako�czone kryszta�y s� bardzo
177
rzadkie, poniewa� z regu�y przyrastaj� one do pod�o�a. Dobrze rozwini�te �ciany kryszta��w maj� cz�sto pod�u�ne pr��kowanie i wykazuj� doskona�y szklisty po�ysk. Wi�ksze kryszta�y s� r�wnie� cz�sto przezroczyste. Topazy pochodz�ce z r�nych z�� wykazuj� niejednokrotnie charakterystyczne nieregularno�ci postaci. Topazy odznaczaj� si� doskona�� �upliwo�ci�. Istnieje wiele kryszta��w topaz�w o zadziwiaj�co du�ych rozmiarach. W nowojorskim Muzeum Historii Naturalnej znajduje si� np. doskonale wykszta�cony kryszta� przezroczystego topazu pochodz�cy z Minais Gerais w Brazylii, kt�rego masa wynosi 300 kg, a rozmiary si�gaj� 80 x 60 x 60 cm. Z tych samych z�� pochodzi ogromny kryszta� r�owego topazu o masie 150 kg przechowywany obecnie w zbiorach Muzeum Mineralogicznego we Florencji. Z brazylijskich z�� wydobyto r�wnie� wspania�y ��ty topaz, kt�ry co prawda p�k� na trzy cz�ci, ale jego ��czna masa wynosi�a 140 kg. Wielki kryszta� niebieskiego topazu, pochodz�cy ze s�ynnej kopalni Murzinka na Uralu, znajduje si� w kolekcji Instytutu G�rniczego w St. Petersburgu. Najs�ynniejszym oszlifowanym topazem jest kamie� o nazwie "Braganza", pierwotnie uwa�any za diament, kt�ry zosta� znaleziony w 1740 r. w Ouro Preto (Brazylia). Zdobi on obecnie kr�lewsk� koron� portugalsk�, a jego masa wynosi 1680 karat�w. Najwi�ksze oszlifowane topazy znajduj� si� w kolekcji Smithsonian Institution w Waszyngtonie i pochodz� tak�e ze z�� brazylijskich. Najwi�kszy ��ty kamie� ma mas� 7725 karat�w, niebieski - 3273 karaty, zielono��ty - 1469 karat�w. Najpi�kniejsza kolekcja jubilerskich topaz�w przechowywana jest w skarbcu drezde�skiej Griine Gew�lbe. Zawiera ona wiele du�ych kamieni umieszczonych w wyrobach bi�uteryjnych oraz liczne topazy oszlifowane, ale nie oprawione. Du�e, dobrze wykszta�cone kryszta�y topazu s� znacznie rzadsze ni� bardziej rozpowszechnione skupienia pr�cikowe i ziarniste. Odmiana topazu wyst�puj�ca w tej postaci nosi nazw� pycnitu (pyknitu) i pochodzi z greckiego pyknos (gruby). Jest on zazwyczaj nieprzezroczysty, na og� ��ty lub lekko r�owy wzgl�dnie zielony i oczywi�cie nie przedstawia warto�ci jako kamie� szlachetny. Topaz jest typowym minera�em kwa�nych ska� magmowych, spotykanym najcz�ciej w pustkach ska� granitowych, a przede wszystkim w pegmatytach. Towarzyszy r�wnie� cz�sto �y�om kruszcowym kasyterytu. W aluwiach tworzy wt�rne nagromadzenia mineralne. Niekt�re z�o�a topazu s�yn� z tego, �e wydobywa si� w nich charakterystyczne odmiany barwne tego kamienia. Dotyczy to przede wszystkim z�� w Brazylii, o czym wspomniano ju� uprzednio. W kraju tym topazy wyst�puj� na obszarze stanu Minas Gerais w dw�ch odr�bnych rejonach: w p�nocno-wschodniej cz�ci stanu oraz w okolicach jednego z wi�kszych miast - Ouro Preto. Bezbarwny topaz pochodz�cy z rejonu p�nocno-wschodniego odkryto najpierw w z�o�ach okruchowych, gdzie wyst�powa� w postaci otoczak�w zwanych pingos dagoa (krople wody); pierwotne wyst�pienia odkryto znacznie p�niej w �y�ach pegmatytowych, �upkach mikowych i gnejsach. Wspania�e ��te i ��toczerwone topazy pochodz�ce z drugiego rejonu odkryto w 1760 r. w zwietrza�ych �y�ach pegmatytowych, przecinaj�cych serie �upk�w. Topaz wyst�puje zazwyczaj w towarzystwie czystego kwarcu (kryszta�u g�rskiego),
178
kwarcu dymnego, hematytu, turmalinu i innych minera��w. Znane s� tak�e z�o�a topaz�w w brazylijskim stanie Rio Grande do Sul, zwi�zane r�wnie� z pegmatytami.
Inne s�ynne z�o�a, z kt�rych wydobywa si� kryszta�y topazu o wyj�tkowej wielko�ci i pi�knych, zr�nicowanych barwach, wyst�puj� w Rosji. Towarzysz� im cz�sto beryle. Przezroczyste, lekko niebieskawe kryszta�y topazu pochodz� z kopalni Murzinka ko�o Jekaterynburga na Uralu. Spotykane s� one w pustkach ska� granitowych w towarzystwie dymnego kwarcu, skaleni i lepidolitu. Miejscowo�� Miass nad brzegami Jeziora Ilme�skiego na Uralu s�ynie z bezbarwnych odmian topaz�w; w rejonie Zabajkala (g�ry Adun-Czo�on) na Syberii wyst�puj� wspania�e ��te kryszta�y, a w okolicy Urulga topazy winno��te.
S� to z regu�y bardzo du�e kryszta�y. Spotyka si� je r�wnie� w europejskiej cz�ci Rosji, a zw�aszcza na obszarze Ukrainy (Wo�y�, Podole).
Spo�r�d innych z�� �wiatowych wymieni� nale�y z�o�a w Japonii, sk�d pochodz� bezbarwne kryszta�y, oraz przede wszystkim s�ynne z�o�a okruchowe w Sri Lance, gdzie wyst�puj� topazy doskona�ej jako�ci zar�wno bezbarwne, jak ��te oraz bladozielone. Licz�ce si� z�o�a znajduj� si� r�wnie� w Australii oraz w Ameryce P�nocnej: Roniona (Kalifornia), Akes Peak i Nathrop (Kolorado), Stoneham (Ma-ine) i Utah. Najbardziej znanym stanowiskiem europejskim by� rejon Schneckenstein w saskich Rudawach (Niemcy), ale obecnie nie ma on ju� �adnego praktycznego znaczenia. Z mineralogicznego punktu widzenia bardzo interesuj�ce s� wyst�pienia pyknitu w �y�ach kasyterytu z okolic Zinnwaldu w Niemczech i Cinovec w Czechach.
Topaz wykorzystywany jest przede wszystkim jako kamie� ozdobny. Odmianom bezbarwnym nadaje si� szlif brylantowy, natomiast okazy barwne otrzymuj� zwykle szlif schodkowy. Jak ju� wspomniano, warto�� topazu jest dzi� ni�sza ni� w przesz�o�ci, chocia� kamie� ten nadal cieszy si� du�� popularno�ci�.
Poniewa� wi�ksze okazy nie nale�� do rzadko�ci, warto�� topazu wyra�ona w karatach nie wzrasta automatycznie wraz z mas� jak w przypadku innych kamieni szlachetnych. Walory i cen� topazu mo�e natomiast podnie�� w spos�b istotny barwa kamienia. Topaz ceni si� za twardo��, przejrzysto��, przyjemne odcienie barw oraz czysto�� mineraln�. Wspania�a �upliwo�� u�atwia wprawdzie dzielenie materia�u, ale komplikuje obr�bk� szlifiersk�. Niekt�re topazy, zw�aszcza intensywnie zabarwione, maj� sk�onno�� do utraty soczysto�ci barwy pod wp�ywem d�ugotrwa�ego wystawienia na promienie s�oneczne. Wiedziano o tym od dawna, ale dopiero stosunkowo niedawno stwierdzono, �e decyduje o tym przede wszystkim nie �wiat�o, ale podwy�szona ciep�ota wywo�ywana przez promienie s�oneczne. Obecnie jubilerzy zmieniaj� sztucznie barw� topaz�w przez ich podgrzewanie.
179
Mo�na na przyk�ad zmieni� ��ty lub ��toczerwony topaz brazylijski na kamie� o zabarwieniu r�owoczerwonym o wysokim wsp�czynniku za�amania �wiat�a i silnym pleochroizmie.
W wyj�tkowych przypadkach czysty topaz wykorzystuje si� do wytwarzania specjalnych soczewek optycznych. Nieprzezroczyste topazy stosowane s� r�wnie� w przemy�le jako materia� �cierny i polerski. Synteza topazu pozostaje na razie zagadnieniem teoretycznym i nie ma praktycznego znaczenia, poniewa� do imitacji topazu u�ywa si� syntetycznych korund�w lub niekiedy spineli. Do najcz�ciej spotykanych imitacji nale�� jednak intensywnie zabarwione cytryny uzyskiwane w wyniku podgrzewania ametystu, okre�lane na rynku jubilerskim jako "topazy hiszpa�skie", "topazy uralskie", "topaz Madera", "topazy szkockie" itp.
Rombowy; Tw.7-7,5; G. 3,7-3,8 g/cm3; br�zowy, czerwonobr�zowy lub czarnobr�zowy; po�ysk szklisty lub matowy, na prze�amie t�usty; R. bezbarwna
Staurolit wywodzi swoj� nazw� z greckiego stauros (krzy�) i lithos (kamie�), poniewa� jego zbli�niaczone kryszta�y tworz� charakterystyczne zrosty przypominaj�ce kszta�t krzy�a. Z tego powodu znany jest tak�e pod nazw� lapis crucifix; krzy�owe bli�niaki kryszta��w staurolitu noszono jako amulety. Najpi�kniejsze okazy staurolitu wyst�puj�cego razem z cyanitem pochodz� z �upk�w mikowych w rejonie Monte Campione ko�o Faido oraz Lago Ritone w szwajcarskim kantonie Ticino. Sprzedawano je pod nazw� Baseler Taufstein (kamie� chrzestny z Bazylei), a poniewa� wyst�powa�y do�� powszechnie i by�y niedrogie, cieszy�y si� du�� popularno�ci�.
Warto wspomnie�, �e pojedyncze s�upkowate kryszta�y staurolitu s� znacznie rzadsze ni� zrosty bli�niacze. Spotyka si� je g��wnie w �upkach mikowych i fyllitach oraz w strefach kontaktowych przeobra�onych ska� osadowych wzbogaconych w tlenki glinu. Niekiedy staurolit jest podstawowym minera�em ska�otw�rczym [m.in. niekt�re �upki �yszczykowe, tzw. staurolityty].
Opr�cz wspomnianych z�� w rejonie prze��czy St. Gottharda (Monte Campione) oraz Faido i Lago Ritone w Szwajcarii wa�niejsze wyst�pienia staurolitu znajduj� si� w Fannin County w Georgii oraz w Lisbon i Franconia w New Hampshire (USA), w Sanarce ko�o Orenburga na Uralu (lu�ne kryszta�y w aluwiach), Passeyr i Sterzing w Tyrolu, St. Redegund w Styrii (Austria), Aschaffenburgu
180
w Bawarii (Niemcy), Quimper w Bretanii (Francja), Brannie i Wysokich Jesemkach na Morawach. Stosunkowo niedawno du�e kryszta�y staurolitu odkryto w kopalni Gorob w Namibii jraz w Ducktown, Tennesee (USA).
Odmiana staurolitu, w kt�rej �elazo zosta�o zast�pione przez kobalt, nosi nazw� lusakitu. Lusakit znaleziono w miejscowo�ci Lusaka w Zambii, gdzie wyst�puje jako g��wny minera� ska�otw�rczy (30% zawarto�ci w skale) i jest wydobywany jako surowiec do wytwarzania niebieskiego pigmentu.
Jednosko�ny; Tw. 5-5,5; G. 3,4-3,6 g/cm3; zwykle ��ty, zielonkawy, br�zowy, br�zowoczerwony i czerwonawy; silny po�ysk t�usty lub diamentowy; R. bezbarwna
Tytanit tworzy kryszta�y o pokroju tabliczkowym, s�upkowym lub igie�kowym; znany jest tak�e w postaci skupie� zbitych i ziarnistych. Istniej� r�ne odmiany tytanitu, okre�lane odr�bnymi nazwami. Sfen jest odmian� przezroczyst�, kt�ra tworzy dobrze wykszta�cone kryszta�y o klinowatym kszta�cie. Kryszta�y tytanitu, a zw�aszcza jego przezroczystej odmiany - sfenu, pojawiaj� si� najcz�ciej w szczelinach skalnych, przede wszystkim w �upkach krystalicznych, i s� charakterystyczne dla tzw. paragenezy alpejskiej. Tytanit wyst�puje jako minera� poboczny �y� pegmatytowych oraz przekrystalizowanych ska� wapiennych, tak�e w granodiorytach, sjenitach i pokrewnych ska�ach magmowych. Spotyka si� go tak�e niekiedy w innych typach ska� wylewnych, jak np. fonolity (castellit) i diabazy.
181
Najwa�niejsze z�o�a tytanitu znajduj� si� w okolicach St. Gotthard w szwajcarskich Alpach, w rejonie Achmatowska na Uralu oraz na P�wyspie Kolskim (Rosja) w pot�nym masywie sjenitowym g�r Chibin. Spotykane tam grube, br�zowe kryszta�y lub ziarna tytanitu nosz� cz�sto nazwy pochodz�ce od miejsc ich wyst�powania. Tytanit wyst�puj�cy w tundrze chibi�skiej na P�wyspie Kolskim pozyskiwany jest jako produkt uboczny podczas wydobycia apatyt�w. Inne wa�ne z�o�a tytanitu znajduj� si� w okolicach Kragero w Norwegii, Plauen ko�o Drezna w Niemczech, w okolicach �aslava w Czechach, w kopalni �elaza Tilly Foster w stanie Nowy Jork (USA) oraz w kilku innych miejscach.
Wyst�puj�cy w dostatecznie du�ej ilo�ci tytanit jest przede wszystkim wa�n� rud� tytanu (przeci�tnie zawiera 24,5% Ti). Tytan wykorzystywany jest g��wnie do produkcji stop�w �elazo-tytanowych wyr�niaj�cych si� szczeg�lnie wysok� odporno�ci� na dzia�anie kwas�w. Zwi�zki tytanu stosowane s� r�wnie� do wytwarzania ��tych i ��toczerwonych pow�ok glazurowych w przemy�le ceramicznym oraz do produkcji niekt�rych w��kien syntetycznych. Tlenki tytanu s� podstawowym sk�adnikiem bieli tytanowej (l�ni�co bia�y pigment). Wyj�tkowe walory tytanu zwi�zane s� z jego niewielkim ci�arem w�a�ciwym, odporno�ci� na korozj� i wysok� twardo�ci�. W niekt�rych z�o�ach tytanitu wyst�puj� r�wnie� cenne pierwiastki ziem rzadkich.
Atrakcyjnie zabarwione odmiany tytanitu s� czasami poddawane obr�bce szlifierskiej.
Rombowy; Tw. 5; G. 3,3-3,5 g/cm3; zwykle bezbarwny lub ��ty, br�zowy; silny po�ysk szklisty; R. bezbarwna
Hemimorfit by� od dawna wydobywany z g�rnych partii z�� cynku i o�owiu, najcz�ciej razem ze smithsonitem. Nierzadko oba minera�y uwa�ano za ten sam minera� i okre�lano je wsp�ln� nazw�
182
"kalamin". Dopiero w drugiej po�owie XVIII wieku stwierdzono, �e pod nazw� "kalamin kryj� si� dwa r�ne, chocia� zewn�trznie bardzo podobne do siebie minera�y: w�glan cynku i krzemian cynku.
Krzemian cynku by� mniej rozpowszechniony i zosta� nazwany hemimorfitem ze wzgl�du na he-mimorficzny rozw�j kryszta��w. To niezwyk�e wykszta�cenie kryszta��w, obserwowane tylko w�r�d niekt�rych minera��w, polega na zr�nicowanym zako�czeniu �cian. Zazwyczaj wrastaj� one piramid� w pod�o�e, a od g�ry zako�czone s� �cian� podstawow�. Hemimorfit tworzy najcz�ciej naskorupienia lub skupienia ziarniste, zbite, nerkowate oraz naciekowe, niekiedy tak�e sto�kowate zgrupowania kryszta��w.
Hemimorfit wyst�puje przewa�nie w strefie utleniania kruszc�w cynku (sfalerytu) w towarzystwie innych minera��w wt�rnych, kt�re tworz� tzw. czap� �elazn�. Powstaje w wyniku proces�w metasomatozy polegaj�cych na stopniowej wymianie �atwiej rozpuszczalnych sk�adnik�w wapieni przez kr���ce roztwory wodne, kt�re doprowadzaj� inne substancje mineralne.
Znane s� z�o�a hemimorfitu na pograniczu belgijsko-niemieckim, g��wnie w rejonie Vieille Montagne (Belgia) i Aachen (Niemcy). Inne wa�ne z�o�a znajduj� si� na obszarze G�rnego �l�ska w Polsce (Tarnowskie G�ry, Bytom, Olkusz), w Stanach Zjednoczonych AP (Phoenixville - Pensylwania, Lesdville - Kolorado, Elkhorn - Montana). Hemimorfit wyst�puje tak�e w Afryce P�nocnej, w Nerczy�sku na Syberii, Rabelj w S�owenii i w Bleibergu w Karyntii (Austria). Hemimorfit jest wa�n� rud� cynku (zawarto�� Zn wynosi 54,2%).
183
Jednosko�ny; Tw. 6-7; G. 3,3-3,5 g/cm3; zwykle zielonkawy, br�zowozielony, czarny, bledszy, gdy zawiera domieszki �elaza; po�ysk szklisty; R. szara
Epidot wywodzi swoj� nazw� z greckiego epidosis (dodatek), poniewa� przez d�ugi czas by� mylony z turmalinem, a kiedy zosta� wyodr�bniony, zaistnia�a konieczno�� dodatkowego uzupe�nienia obowi�zuj�cej klasyfikacji minera��w. Po raz pierwszy zidentyfikowa� go francuski krystalograf i mineralog Ren� Just Haiiy w 1801 r. Znany jest r�wnie� pod nazw� pistacytu, nawi�zuj�c� do zielonego zabarwienia przypominaj�cego orzeszki pistacjowe [obecnie nazwa ta u�ywana jest dla okre�lenia zasobnej w �elazo odmiany epidotu wyr�niaj�cej si� pistacjowozielon� barw�].
Epidot tworzy zbli�niaczone kryszta�y s�upkowe wyst�puj�ce w postaci skupie� pr�cikowych, ziarnistych lub zbitych, czasami naskorupie�. Jest r�wnie� minera�em strefy kontaktowej, ale spotykany jest tak�e w innych ska�ach metamorficznych, kt�re powstaj� w warunkach niskich temperatur i ci�nie� (epidoty z ma�� zawarto�ci� �elaza). S� to g��wnie �upki mikowe i skarny. Niekiedy wyst�puj� tak�e w postaci gniazdowych skupie� w�r�d amfibolit�w.
G��wne rejony wyst�powania: Knappenwand w Sulzbachtal ko�o Salzburga, Sobotin na Morawach, Dolny �l�sk w Polsce [m.in. Kowary, Strzegom, Strzelin], Achmatowsk na Uralu, Jezioro G�rne w Ameryce P�nocnej, wyspa Prince of Wales u wybrze�y Alaski.
184
Poniewa� epldot nie wyr�nia si� wi�ksz� twardo�ci� ani te� szczeg�lnym zabarwieniem, rzadko jest stosowany jako kamie� ozdobny. Wyj�tkiem s� ciemnozielone epidoty pochodz�ce z okolic Salzburga i ze Sri Lanki, kt�re poddawane s� obr�bce szlifierskiej. Poza tym minera� ten nie ma �adnego znaczenia praktycznego. Niekt�re pi�knie wykszta�cone kryszta�y s� natomiast bardzo poszukiwane przez kolekcjoner�w (np. okazy z Knappenwald). Epidot zawieraj�cy pierwiastki ziem rzadkich - cez i lantan, okre�lany jest nazw� ortyt [a�lanit]. Wyst�puje w ska�ach granitowych i pegmatytach w postaci czarnych lub br�zowawych ziarn o �ywicznym po�ysku.
Rombowy; Tw. 6; G. 3,2-3,4 g/cm3; szarobia�y, szarawy, br�zowawy, czerwonawy (thulit), rzadko niebieski (tanzanit); po�ysk szklisty, na p�aszczyznach �upliwo�ci per�owy; R. bezbarwna
Zoisyt nie wzbudza� wi�kszego zainteresowania jako minera� a� do 1967 r. W�wczas to niejaki Manuel dSouza odnalaz� przez przypadek pi�knie zabarwiony na niebiesko kamie� ozdobny w pobli�u miasteczka Arusha na po�udniowy zach�d od Kilimand�aro. Odkrycie to odbi�o si� szerokim echem, a gazety donosi�y w tonie wielkiej sensacji o znalezieniu "niebieskiego skarbu Afryki". Za spraw� s�ynnej firmy jubilerskiej Tiffany w Nowym Jorku, �ywo zainteresowanej pi�knym kamieniem, nadano mu nazw� "tanzanit" pochodz�c� od kraju jego odkrycia.
Dopiero specjali�ci z Idar-Oberstein w Niemczech, gdzie przekazano kamie� do oszlifowania, przeprowadzili w ko�cu prawid�ow� identyfikacj� minera�u.
185
Okaza�o si�, �e tanzanit jest szczeg�ln� odmian� zoisytu, niepozornego minera�u o przewa�nie szarawej lub br�zowawej barwie.
Niebieska barwa tanzanitu spowodowana jest obecno�ci� domieszek strontu. W tym samym czasie wykazano, �e nie ma powodu uwa�a� tanzanitu za nowy minera� we w�a�ciwym tego s�owa znaczeniu, chocia� jest on bez w�tpienia niezwykle interesuj�cym kamieniem ozdobnym, tym bardziej �e niebieska odmiana zoisytu nie by�a dot�d znana. Uwa�a si�, �e posiadaczk� najpi�kniejszej bi�uterii z tanzanitu jest ameryka�ska gwiazda filmowa Elizabeth Taylor. Jest to kolia z�o�ona z pi�ciu du�ych okaz�w tanzanitu.
Zoisyt zawdzi�cza swoj� nazw� s�owe�skiemu kolekcjonerowi baronowi S. Zois von Edelstein, kt�ry finansowa� mineralogiczne ekspedycje poszukiwawcze (plonem jednej z nich by�o odkrycie zoisytu). Kryszta�y zoisytu s� s�upkowe lub pr�cikowe, cz�sto pod�u�nie pr��kowane. Wyst�puje w skupieniach zbitych, ziarnistych lub w��knistych. Formy krystaliczne s� jednak stosunkowo rzadkie. Odmiana r�owa, kt�rej zabarwienie wywo�ane jest obecno�ci� manganu, nosi nazw� thullitu (zoisyt manganowy). Nazwa ta pochodzi od dawnej nazwy p�nocnych kra�c�w Norwegii - Thule, gdzie zosta� on odnaleziony. Zoisyt wyst�puje jako minera� wt�rny w szczelinach g��binowych ska� magmowych oraz w strefach kontaktowych ska� wapiennych.
G��wne wyst�pienia zoisytu znajduj� si� w rejonie Zermatt (Szwajcaria), w Norwegii, w okolicy Gefries (Niemcy), w Borovinie na Morawach, Saualpe w Karyntii (Austria) oraz w Stanach Zjednoczonych (Kalifornia, Tennessee).
Do cel�w jubilerskich u�ywany jest thullit, a ostatnio, chocia� na mniejsz� skal�, r�wnie� szarozielonkawy zoisyt z Kalifornii. Kamieniom tym nadaje si� zwykle szlif kaboszonowy, czasami r�wnie� stosuje si� grawerunek. Tanzanit ma oczywi�cie najlepsze walory zdobnicze, przede wszystkim ze wzgl�du na sw� pi�kn� niebiesk� barw�, kt�rej intensywno��-wzbogaci� mo�na przez podgrzewanie. Wsp�czynnik za�amania �wiat�a tanzanitu jest wprawdzie ni�szy ni� normalnego zoisytu, ale pozostaje wci�� wysoki, zbli�ony do korundu, co stanowi o jego du�ej warto�ci jako kamienia jubilerskiego. Pewnym mankamentem jednak�e jest stosunkowo niewielka twardo�� oraz wyra�na �upliwo��.
Tanzanit wkroczy� do grupy wyj�tkowo drogich kamieni szlachetnych i nadal utrzymuje wysok� warto��, m.in. ze wzgl�du na pog�oski o bliskim wyczerpaniu z��. Najwi�kszy dotychczas znaleziony okaz tanzanitu ma mas� 126 karat�w.
186
Tetragonalny; Tw. 6,5; G. 3,27-3,45 g/cm3; zwykle zielonobr�zowy, br�zowy lub zielony; po�ysk szklisty, na prze�amie t�usty; R. bezbarwna
Wezuwian [wezuwianit] to minera� o wielu nazwach. Najcz�ciej stosowana pochodzi od Wezuwiusza, gdzie wyst�puje obficie w�r�d ska� wulkanicznych utworzonych podczas erupcji tego wulkanu. Inna nazwa wezuwianu, idokrazyt, wywodzi si� z greckiego eidos, co oznacza "podobny", i krasis - sk�ad, poniewa� minera� ten ma zbli�ony sk�ad chemiczny do wielu granat�w, z kt�rymi bywa mylony.
Wiele nazw pochodzi od miejsc jego wyst�powania. Znany jest jako egeran od miasteczka Eger, niemieckiej nazwy miejscowo�ci Cheb w Czechach, gdzie zosta� odnaleziony po raz pierwszy. �wiatow� s�aw� ciesz� si� pobliskie z�o�a w Hazlov; tu wezuwian wyst�puje razem z hessonitem (odmiana granatu) oraz wollastonitem i albitem. Poniewa� spotykany w tym z�o�u wezuwianit ma zawsze barw� br�zow�, a jego kryszta�y wykszta�cone s� w postaci igie�kowatej, nazw� "egeran" stosuje si� cz�sto dla okre�lenia tej w�a�nie odmiany wezuwianu. Wielki poeta niemiecki J.W. Goethe, kt�ry by� r�wnie� zami�owanym kolekcjonerem minera��w, tak dalece zafascynowa� si� pi�knem wezuwianu, �e po�wi�ci� mu d�ugi poemat. Kolejna nazwa, wiluit, pochodzi od miejsca jego wyst�powania nad brzegami rzeki Wi�uj we wschodniej Syberii. Nazwa californit (kalifornit) wywodzi si� od Kalifornii.
Zewn�trzny wygl�d wezuwianitu sprawi�, �e przez d�ugi czas mylono go z oliwinem, topazem lub granatami. Ostateczn� identyfikacj� tego minera�u przeprowadzi� s�ynny mineralog z Freibergu - Abraham Gottlob Werner w 1795 r., nadaj�c mu nazw� "wezuwian". Mniej wi�cej w tym samym czasie zaliczono go do grupy z�o�onych krzemian�w. Wz�r chemiczny wezuwianu okre�la jedynie w przybli�eniu jego sk�ad, gdy� zawiera on cz�sto liczne domieszki rozmaitych pierwiastk�w, jak m.in. mangan, chrom i beryl. Kryszta�y wezuwianu maj� posta� s�upkow� ograniczon� wieloma �cianami, czasami w kszta�cie piramidy, lub pokr�j pr�cikowaty wyd�u�ony w r�nych kierunkach. Tworzy r�wnie� skupienia ziarniste lub zbite. Kryszta�y s� kruche, przewa�nie tylko lekko prze�wiecaj�ce lub nieprzezroczyste. Poszczeg�lne odmiany maj� zr�nicowane zabarwienie: egeran jest br�zowy, californit - zielony, a wi�uit - czarnozielony.
187
Odmiany ��te okre�lane s� nazw� xantyt, natomiast bladoniebieskie - cypryn. Jest typowym minera�em ska� w�glanowych (wapienie, dolomity) zmienionych w strefie kontaktu ze ska�ami magmowymi i w zwi�zku z tym wyst�puje z regu�y w towarzystwie innych charakterystycznych minera��w kontaktowych, g��wnie krzemian�w wapnia. Rzadziej spotykany jest w szczelinach �upk�w krystalicznych.
Spo�r�d licznych z��, opr�cz ju� wspomnianych, do najwa�niejszych wyst�pie� wezuwianu nale�y zaliczy�: G�pfersgriin w Niemczech, Arendal i Oslo w Norwegii, Monzoni ko�o Predazzo we W�oszech, Ciklova w Rumunii, Bludov na Morawach, kopalnia Achmatow na Uralu oraz Brazylia i Kenia. Z tych dw�ch ostatnich obszar�w pochodz� okazy wezuwianitu o warto�ci jubilerskiej. Jednak jako kamie� ozdobny wezuwian wykorzystywany jest raczej bardzo rzadko. Czasami jednak atrakcyjnie zabarwione okazy ska� kontaktowych zawieraj�cych wezuwianit poddawane s� obr�bce szlifierskiej. Do tych cel�w stosuje si� tak�e californit, z kt�rego wytwarzane s� r�ne drobne przedmioty ozdobne.
Du�ym zainteresowaniem kolekcjoner�w ciesz� si� miejsca wyst�powania californitu. Jednym z ciekawszych jest np. rejon Siskiyou County i Riverside w Kalifornii. W ostatnich latach odkryto na terenie Stan�w Zjednoczonych AP wiele innych stanowisk wyst�powania californitu, m.in. z�o�e Magnet Cove (Garland i Hot Spring County) w stanie Arkansas, gdzie spotka� mo�na kryszta�y dochodz�ce do ogromnych rozmiar�w, si�gaj�cych nawet 30 cm d�ugo�ci. Doskonale wykszta�cone kryszta�y wyst�puj� w�r�d niebieskawych wapieni kontaktowych w rejonie Helena Lewis i Clark County w stanie Montana oraz w okolicach Sanford w stanie Maine. Interesuj�ce dla kolekcjoner�w s� tak�e z�o�a wezuwianu w Meksyku i Kanadzie, a przede wszystkim wyst�pienia s�upkowych kryszta��w pochodz�cych ze stanowisk w rejonie Xalostoc i nad jeziorem Jaco w prowincji Chihuahua w Meksyku. Odmiany wezuwianitu o walorach jubilerskich stwierdzono r�wnie� w Brazylii, a w szczeg�lno�ci w Kenii. Pi�knie zabarwione ska�y macierzyste zawieraj�ce wezuwian s� cz�sto szlifowane i polerowane.
188
Trygonalny; Tw. 6,5; G. 3,7 g/cm3; niebieski, cz�sto z fioletowymi odcieniami, niekiedy bezbarwny; po�ysk szklisty; R. bezbarwna
Benitoit wywodzi swoj� nazw� od San Benito w g�rach Diablo (Kalifornia), kt�re jest praktycznie jedynym miejscem jego wyst�powania. Przez d�ugi czas uwa�ano go za szafir. Dopiero w 1907 r. zosta� zidentyfikowany przez ameryka�skiego mineraloga Landerbacka i opisany jako nowy minera�. Sta�o si� to na kr�tko przed tym, nim zosta� uznany za wysoko ceniony kamie� szlachetny. Zawdzi�cza to niezwyk�emu po�yskowi przewy�szaj�cemu nawet szafir oraz wspania�ej niebieskiej barwie, kt�ra w pe�ni uzasadnia cz�sto stosowane okre�lenie "niebia�ski kamie�". Obr�bka szlifierska benitoitu nastr�cza jednak pewnych trudno�ci, gdy� jego kryszta�y wykazuj� silny pleochroizm, co oznacza w praktyce, �e r�ni� si� one zabarwieniem w zale�no�ci od kierunku. Wzd�u� g��wnej osi krystalicznej s� intensywnie niebieskie, natomiast w kierunku prostopad�ym do osi s� niemal bezbarwne. Benitoit wyst�puje niezwykle rzadko w szczelinach �upk�w krystalicznych. W San Benito spotykany jest w krystalicznych �upkach glaukofanowych z�o�onych g��wnie z sodowo-magnezowego amfibolu - crossytu, w towarzystwie natrolitu [glinokrzemian sodu z grupy zeolit�w]. Benitoit wyst�puje tam w szczelinach skalnych razem z innymi rzadkimi minera�ami, takimi jak czarny neptunit (krzemian tytanu �elaza i sodu) i male�kimi kryszta�kami br�zowopomara�czowymi joaquinitu (z�o�ony krzemian sodu, wapnia, tytanu i �elaza). Praktyczne zastosowanie benitonitu jest raczej ograniczone z uwagi na rzadko�� wyst�powania. Jego warto�� jest jednak bardzo wysoka, przede wszystkim ze wzgl�du na fakt, �e wi�ksze kryszta�y wyst�puj� w niewielkiej ilo�ci. Najwi�kszy dotychczas znaleziony kryszta� wa�y� tylko 7 karat�w.
Heksagonalny; Tw. 7,5-8; G. 2,63-2,8 g/cm3; zwykle zielony lub r�nie zabarwiony, np. zielono��ty (helidor), niebieskozielony (akwamaryn), r�owy (morganit), soczysto zielony (szmaragd), czasami bezbarwny; po�ysk szklisty; R. bia�a
189
Beryl i jego przepi�knie zabarwione odmiany, zw�aszcza szmaragd, nale�� do najd�u�ej znanych i najszerzej stosowanych kamieni szlachetnych. Znane s� opowie�ci o pi�knej Kleopatrze, kt�ra nosi�a wspania�y szmaragd z wygrawerowanym w�asnym portretem. Za jej �ycia (69-30 p.n.e.) eksploatowano intensywnie kopalnie szmaragdu w Egipcie, chocia� wiadomo, �e kamie� ten wydobywano tam ju� znacznie wcze�niej (oko�o 1650 r. p.n.e.). Ze z�� egipskich korzystali jeszcze staro�ytni Rzymianie, Arabowie, a p�niej nawet Turcy osma�scy.
Wed�ug dawnych przekaz�w Peruwia�czycy oddawali bosk� cze�� szmaragdowi wielko�ci strusiego jaja. Indianie kolumbijscy wydobywali szmaragdy na d�ugo przed pojawieniem si� Hiszpan�w, kt�rzy przej�li kopalnie w 1537 r. W wiede�skim Muzeum Historii Naturalnej przechowywana jest pi�kna druza kryszta��w szmaragd�w o wymiarach 18x13 cm. Przypuszcza si�, �e nale�a�a ona do Montezumy, w�adcy Aztek�w w latach 1502-1520. Druza szmaragd�w znajduj�ca si� obecnie w skarbcu s�ynnej Griine Gew�lbe w Dre�nie pochodzi z praskiej kolekcji cesarza Rudolfa II (1576-1612). W buddyjskim sanktuarium w Kandy (Sri Lanka) przechowywana jest bardzo stara statuetka Buddy wyrze�biona w jednym kawa�ku szmaragdu.
Najokazalszy obrobiony szmaragd eksponowany jest w zbiorach Muzeum Sztuki w Wiedniu. Nadano mu kszta�t wazy o wysoko�ci 10 cm, a jego masa wynosi 2,681 karat�w. Jest to prawdopodobnie najwi�kszy znany szmaragd. Przyjmuje si�, �e najwi�ksza w �wiecie kolekcja szmaragd�w znajduje si� w skarbcu tureckich su�tan�w w s�ynnym pa�acu Tokapi w Stambule. Zgromadzone tam kamienie pochodz� ze z�� w g�rnym Egipcie (Nubia). Liczne szmaragdy kolumbijskie przechowywane s� w wielu ko�cio�ach na terenie ca�ej Hiszpanii.
Wyr�niaj�cy si� soczyst� zieleni� szmaragd zawdzi�cza sw� barw� domieszkom tlenk�w chromu. Ale opr�cz szmaragdu beryl wyst�puje w postaci wielu innych odmian barwnych, kt�re wykorzystywane s� od niepami�tnych czas�w jako kamienie szlachetne. W�r�d nich wymieni� nale�y
190
przede wszystkim bladoniebieski akwamaryn akwamarynaj, ��ty lub ��tozielony, doskonale przezroczysty heliodor, zwany r�wnie� z�otym berylem, oraz r�owy morganit (worobiewit), kt�ry sw� barw� zawdzi�cza domieszkom pierwiastka ziem rzadkich - cezu. Do prawdziwych rzadko�ci zaliczany jest bixbit - purpurowoczerwona odmiana berylu.
Goshenit [goszenit], przezroczysta, bezbarwna odmiana berylu, nie jest szczeg�lnie wysoko ceniony jako kamie� szlachetny. Zwyk�y beryl, spotykany stosunkowo cz�sto i nieprzezroczysty, nie ma walor�w jubilerskich.
Beryl wyst�puje najcz�ciej w postaci wyd�u�onych, heksagonalnych kryszta��w o pokroju s�upkowym, znacznie rzadziej w formie tabliczkowatej. Niekiedy kryszta�y berylu osi�gaj� d�ugo�� kilku metr�w. W stanie Maine (USA) znaleziono kryszta�y dochodz�ce do 6 m i masie 1,5 tony. Warto zauwa�y�, �e kryszta�y berylu o wi�kszej liczbie �cian maj� wy�sz� warto�� jubilersk�. Doskonale wykszta�cone bowiem �ciany kryszta��w mog� si� rozwija� jedynie w dogodnych warunkach ich wzrostu podczas spokojnej krystalizacji i bez wtr�ce� zanieczyszcze�. Cz�sto spotykane s� r�wnie� druzy kryszta��w berylu oraz niekiedy formy zbite.
Beryl wyst�puje najcz�ciej w pegmatytach granitowych oraz w ska�ach o podobnej genezie. Najlepsze okazy szmaragd�w pochodz� z �y� kalcytowych i �upk�w mikowych; najpi�kniejsze akwamaryny znajdowane s� w z�o�ach okruchowych i aluwialnych, kt�re powsta�y w wyniku wietrzenia macierzystych ska� granitowych. Inne barwne odmiany berylu maj� podobne pochodzenie. Jedynie purpurowy bixbit wyst�puje w szczelinach przeobra�onych hydrotermalnie riolit�w w zachodniej cz�ci stanu Utah (USA). Beryle spotykane s� tak�e niekiedy w grejzenach wraz z rudami cyny i wolframu.
Najwspanialsze szmaragdy wydobywano ze z�� po�o�onych na po�udnie od rejonu El Kassir w g�rnym Egipcie (Nubia). Obecnie kopalnie te stoj� opustosza�e. Dzi� najpi�kniejsze okazy szmaragd�w wydobywa si� ze z�� w okolicach Musso w Kolumbii,uwa�anych za szczeg�lnie zasobne. Du�e z�o�a znajduj� si� r�wnie� na Uralu.
Najwi�ksze dotychczas pozyskane kryszta�y szmaragd�w pochodz� z Transwalu w Republice Po�udniowej Afryki. W ostatnich latach obserwuje si� du�y wzrost wydobycia szmaragd�w w brazylijskim stanie Bahia, szczeg�lnie ze z�� Carna-iba. Pochodz�ce st�d kamienie maj� charakterystyczny niebieskawy odcie�. Najlepsze z�o�a europejskie znajduj� si� w rejonie Habachtal w Tyrolu (Austria).
Wspania�e okazy akwamaryn�w pochodz� z Brazylii, szczeg�lnie z rejonu Governador Valadares w stanie Minas Gerais. Nie mniej znane wyst�pienia akwamaryn�w znane s� z teren�w Rosji, przede wszystkim z okolic Adun-Czo�on w pobli�u Nerczy�ska na Syberii oraz Murzinka na Uralu, gdzie wyst�puj� w�r�d pegmatyt�w i granit�w. Nowe z�o�a odkryto ostatnio w Gilgit (Pakistan) oraz na Ukrainie.
Bogate z�o�a na po�udniu Brazylii dostarczaj� wielu wspania�ych okaz�w akwamarynu o wysokiej jako�ci jubilerskiej. Maj� one cudowny odcie� delikatnego b��kitu. W 1910 r. znaleziono w miejscowych pegmatytach idealnie czysty akwamaryn o d�ugo�ci blisko p� metra i masie 110 kg. Zosta� on w�wczas sprzedany za 25 tys. dolar�w. Szczeg�lnie
191
wysoko cenion� odmian� akwamarynu jest maxaxyt, charakteryzuj�cy si� g��bok� niebiesk� barw�, kt�r� zawdzi�cza domieszkom pierwiastka boru. Nazwa pochodzi od z�o�a Maxaxa w stanie Minas Gerais, gdzie zosta� on odkryty. Z�o�a Minas Gerais znane s� z najciekawszych wyst�pie� akwamarynu, niezwykle interesuj�cych zar�wno z mineralogicznego, jak i praktycznego punktu widzenia, a tak�e z innych odmian barwnych beryli o najwy�szych walorach kamieni szlachetnych.
Z�o�a Minas Gerais w Brazylii, s�yn�ce z szlachetnych odmian barwnych beryli, a w szczeg�lno�ci morganit�w i heliodor�w, znajduj� si� w okolicach miast Teofil� Ot�ni, Diamantina i Governador Valadares. W okresie mi�dzywojennym znane by�o tak�e z�o�e w okolicach Rio Piaui.
Najwi�kszy na �wiecie oszlifowany akwamaryn znajduje si� w zbiorach Smithsonian Institution w Waszyngtonie (1000 karat�w). W kolekcji Muzeum Narodowego w Pradze przechowywany jest okaz bladoniebieskiego akwamarynu o masie 988 karat�w. Zielony akwamaryn o masie 875 karat�w znajduje si� w zbiorach British Museum w Londynie. Wszystkie te wielkie kamienie pochodz� z Brazylii, podobnie jak okazy przechowywane w Muzeum Kamieni Szlachetnych w Idar-Obe-rstein i w Muzeum Historii Naturalnej w Pary�u. Najwi�ksza prywatna kolekcja du�ych akwamaryn�w zawiera 30 kamieni o masie 100 karat�w. W tej samej kolekcji znajduj� si� r�wnie� pi�kne okazy innych barwnych odmian beryli.
Akwamaryny nie s� tak wysoko cenione jak szmaragdy. Odnosi si� to tak�e do innych szlachetnych odmian beryli, chocia� znajduj� si� w�r�d nich kamienie o wyj�tkowo pi�knym zabarwieniu i bardzo poszukiwane, zw�aszcza w ostatnich latach. Szczeg�ln� pozycj� zajmuje tu niezwykle rzadki beryl o soczystej barwie zielonej trawy, kt�ry r�ni si� odcieniem zar�wno od szmaragdu, jak i od niebieskozielonego akwamarynu. Ten wyj�tkowy kamie� szlachetny jest bardzo wysoko ceniony, niemal jak szmaragd. Najwa�niejsze z�o�a barwnych odmian beryli znajduj� si� w okolicach Pala w Kalifornii i Marahitra na Madagaskarze, sk�d pochodz� tak�e unikatowe r�owe beryle (morganity), heliodory i akwamaryny. Podobny charakter ma inne z�o�e na Madagaskarze w rejonie Antsirabe na po�udnie od Antanarivo.
Beryl jest nie tylko cenionym kamieniem szlachetnym, lecz stanowi w�a�ciwie jedyne �r�d�o potencjalnych
192
stop�w. Czysty minera� beryl zawiera do 14% pierwiastka berylu.
Rombowy; Tw. 7-7,5; G. 2,6 g/cm3; zwykle br�zowoniebieski, ��tawy, br�zowozielony, szaroniebieski, niebieski, fioletowy, silnie pleochroiczny, co czasami mo�na dostrzec nawet go�ym okiem; po�ysk t�usty lub szklisty; R. bezbarwna
Kordieryt zosta� wyodr�bniony jako samodzielny minera� w 1813 r. i nazwany na cze�� francuskiego mineraloga, geologa i alpinisty Louisa Cordiera, kt�ry opisa� go po raz pierwszy w 1809 r. Du�o wcze�niej by� znanym i poszukiwanym kamieniem ozdobnym, zw�aszcza w Sri Lance, gdzie uchodzi� za odmian� szafiru. Ja�niejsze odmiany kordierytu by�y sprzedawane w Sri Lance pod nazw� "szafir�w wodnych". Spo�r�d wielu innych nazw, kt�rymi okre�lano ten minera�, warto wymieni� dichroit (dwubarwny), kt�ra nawi�zuje wprost do wyrazistego pleochroizmu. Kordieryt wyst�puje w postaci skupie� ziarnistych lub zbitych, czasami tworzy kr�tkie kryszta�y o pokroju s�upkowym. Jest stosunkowo rozpowszechniony przede wszystkim w gnejsach lub przeobra�onych ska�ach osadowych (paragnejsach). Pod wp�ywem proces�w wietrzenia przeobra�a si� w r�ne odmiany mik (�yszczyk�w). G��wne z�o�a znajduj� si� w Bodenmais w Bawarii, w okolicach Murzinki na Uralu, Haddam i Guil-ford w stanie Connecticut (USA), w Japonii i w Sri Lance. Cz�ciowo przeobra�one kryszta�y kordierytu, pochodz�ce z Bodenmais, osi�gaj� do 4 cm d�ugo�ci. Spotykane w Orijavri (Finlandia) kryszta�y kordierytu s� niezwietrza�e i osi�gaj� d�ugo�� do 5 cm. W z�o�ach Kragero w Norwegii wyst�puj� zbite nagromadzenia szklistego kordierytu o imponuj�cych rozmiarach. Zwykle s� one przesycone wtr�ceniami czerwonego hematytu. Najlepszy materia� do cel�w jubilerskich pochodzi obecnie z Madagaskaru, ale jako kamie� ozdobny kordieryt wykorzystywany jest stosunkowo rzadko. [W miejscowo�ci Dolni Bory ko�o Velke Mezifici w Czechach zosta�y odkryte niezbyt dobrze wykszta�cone kryszta�y osi�gaj�ce rozmiary do 20 cm, a� do 1968 r. uchodz�ce za kordieryt. W tym w�a�nie roku uznano, �e jest to osobny minera� (Fe2Al4Si5O18) i nadano mu nazw� "sekaninait" na cze�� czeskiego mineraloga Josefa Sekanina. Obok brazylianitu i bukovskyitu sekaninait jest prawdopodobnie jednym z nielicznych nowo odkrytych minera��w wyst�puj�cych w do�� znacznych ilo�ciach i dlatego budzi ogromne zainteresowanie kolekcjoner�w. Sekaninait, podobnie jak kordieryt, przekszta�ca si� w r�ne odmiany mik, a przede wszystkim w muskowit. Niekt�re jego formy okre�lano niegdy� b��dnie jako pinit (od nazwy kopalni Pini w pobli�u Schneeberg w Niemczech) lub jako gigantolit (poniewa� tworzy� pseudomorfozy po wielkich kryszta�ach kordierytu).
Trygonalny; Tw. 5; G. 3,4 g/cm3; zielony; po�ysk szklisty; R. zielona
Dioptaz zosta� po raz pierwszy opisany przez francuskiego mineraloga i krystalografa Rene Just Haiiya w 1797 r. Na d�ugo przedtem by� dobrze znany i podziwiany z uwagi na �ywe szmaragdowozielone zabarwienie spowodowane obecno�ci� miedzi. By� mo�e by� niekiedy mylony ze szmaragdem, chocia� jego stosunkowo niewielka twardo�� (5) zdaje si� wyklucza� b��dn� identyfikacj�. Niemniej z tego w�a�nie powodu bywa niekiedy okre�lany mianem "szmaragdu miedziowego".
Dioptaz tworzy najcz�ciej kr�tkie kryszta�y o pokroju s�upkowym, charakteryzuj�ce si� doskona�� �upliwo�ci�. Spotykany w rejonach z�� miedzi. G��wne jego wyst�pienia znane s� z Shaby (Zair), A�tyn-Tiube w Kazachstanie, Baity (Rumunia), Copiap� (Chile) i Otavi (Namibia). Dioptaz jest rzadko stosowanym, ale wysoko cenionym kamieniem ozdobnym. Odmiany przezroczyste charakteryzuj� si� wysok� dyspersj� �wiat�a, a zatem doskona�� gr� barw (okre�lan� jako "ogie�"). Du�ym mankamentem jest niewielka twardo�� sprawiaj�ca, i� po oszlifowaniu kamie� szybko staje si� "martwy".
193
Trygonalny; Tw. 7-7,5; G. 3-3,25 g/cm3; barwy patrz tekst; po�ysk szklisty, na prze�amie �ywiczny; R. bezbarwna
Turmalin nale�y do tych kamieni szlachetnych, kt�re stosunkowo p�no dotar�y do Europy. Przywiezione zosta�y przez Holendr�w ze Sri Lanki (w�wczas Cejlonu) dopiero na pocz�tku XVIII wieku. Jego nazwa wywodzi si� z syngaleskiego turamali i wi��e si� z niezwyk�� w�a�ciwo�ci� kamienia, kt�ra w owym czasie by�a trudna do wyja�nienia. Ot� turmalin po podgrzaniu ma zdolno�� przyci�gania popio�u z ognia. Dzi� wiemy, �e zjawisko to spowodowane jest powstawaniem �adunk�w elektrycznych w kryszta�ach turmalinu, kt�re po podgrzaniu gromadz� si� na przeciwleg�ych kra�cach (�adunki ujemne na jednym ko�cu kryszta�u, a �adunki dodatnie na drugim). Zjawisko to nosi nazw� piroelektryczno�ci turmalinu.
Odmiany turmalinu pochodz�ce ze Sri Lanki s� czerwonawe lub intensywnie czerwone i nosz� nazw� rubellitu. Znacznie wcze�niej poznano jednak inn�, mniej efektown� odmian� o czarnym zabarwieniu, znan� pod nazw� szerlit [tak�e sch�rl, sch�rlit, szerl lub skory!]. By� on dobrze znany g�rnikom europejskim, ale nie budzi� szczeg�lnego zainteresowania ze wzgl�du na niepozorn�, md�� barw�. Kt� m�g� w�wczas przypuszcza�, �e pi�kny, r�owy turamali ze Sri Lanki i czarny szerlit to jeden i ten sam minera�.
Rozmaito�� barw turmalinu sprawi�a, �e by� on popularnym kamieniem ozdobnym ju� w staro�ytno�ci. O tym, �e cieszy� si� on du�ym uznaniem, pozwalaj� s�dzi� wyniki prac wykopaliskowych oraz �r�d�a pisane z tamtej epoki. By� jednak tak cz�sto mylony z innymi minera�ami, �e popada� stopniowo w zapomnienie i w �redniowieczu sta� si� w Europie kamieniem prawie ca�kiem nieznanym.
194
Z chemicznego punktu widzenia turmalin nale�y do najbardziej z�o�onych minera��w, a jego sk�ad wykazuje du�� zmienno�� ze wzgl�du na izomorficzn� sk�onno�� tworzenia kryszta��w mieszanych. Cecha ta sprawia, �e turmalin charakteryzuje si� znacznie wi�ksz� rozmaito�ci� barw ni� inne minera�y. Najpospolitsz� odmian� turmalinu jest czarny szerlit, podczas gdy bezbarwny achroit jest najrzadszy. Najbardziej popularny r�owy, a niekiedy nawet szkar�atny rubellit intensywno�ci� zabarwienia przypomina rubin. Zielony werdelit, podobnie jak niebieski indygolit [indykolit], charakteryzuje si� zmiennym nat�eniem barwy. Br�zowy drawit jest raczej rzadki. Nawet pojedyncze kryszta�y wykazuj� pasmowe zr�nicowanie barw.
S�upkowe kryszta�y charakteryzuj� si� cz�sto przemiennym u�o�eniem barw, co w innych okazach dostrzec mo�na w przekroju poprzecznym. Znacznie cz�ciej spotykane s� kryszta�y o pokroju pr�cikowym. Turmalin jest rozpowszechnionym minera�em granit�w i pegmatyt�w. Wyst�puje r�wnie� jako minera� wt�rny w osadach rzecznych. Spotykany jest najcz�ciej w towarzystwie miki litowej (lepidolitu), berylu, topazu i apatytu. Niekiedy tworzy tzw. ska�y turmalinowe z�o�one g��wnie z ziarnistych skupie� turmalinu i kwarcu [zwane turmalitami], towarzysz�ce zazwyczaj �y�om rudnym cynku.
Najbogatsze z�o�a szlachetnych odmian turmalinu wyst�puj� w pegmatytach na obszarze Ameryki Po�udniowej. Doskonale wykszta�cone kryszta�y rubellitu znane s� przede wszystkim z rejonu Pala w Kalifornii. Obecnie z�o�a te s� niemal wyczerpane. Naj�ywiej zabarwione kryszta�y turmalinu
195
pochodz� z w�oskiej wyspy Elba. Maj� one zr�nicowane pasma barwne i bardzo atrakcyjne zestawienia kolorystyczne. Turmaliny z Elby charakteryzuj� si� jasnozielonym zabarwieniem cz�ci �rodkowych i czarnymi zako�czeniami. Nosz� one nazw� "g��wek Maura" [lub "g��wek murzy�skich"].
Brazylia jest ojczyzn� zielonych odmian turmalin�w, kt�re wyst�puj� g��wnie w pegmatytach oraz niekiedy w �y�ach kwarcowych. Najbogatsze stanowiska wyst�puj� we wschodniej cz�ci stanu Minas Gerais. Barwy wydobywanych tutaj turmalin�w nie zawsze s� sta�e. Okre�lane one s� te� r�nymi nazwami handlowymi, jak np. "brazylijskie szmaragdy", "brazylijskie chryzolity".
Inne z�o�a o �wiatowej s�awie znajduj� si� na Madagaskarze i na Uralu. Turmaliny z Madagaskaru s� zr�nicowane pod wzgl�dem zabarwienia i przypominaj� cz�sto odmiany brazylijskie. Najwi�kszy znaleziony dotychczas kryszta� turmalinu o walorach jubilerskich pochodzi z okolic Muiiane w Mozambiku. Ten wspania�y okaz (rubellit) ma d�ugo�� 42 cm i jest przechowywany w zbiorach muzealnych w Maputo. Najzasobniejsze z�o�a aluwialne wyst�puj� w Sri Lance. Z�o�a czarnego szerlitu spotykane s� m.in. w Dolnim Borze na Morawach.
Jako kamienie szlachetne najbardziej cenione s� rubellity, przede wszystkim ze wzgl�du na g��bok� czerwon� barw�, przypominaj�c� rubiny. Popularno�ci� ciesz� si� tak�e zielone werdelity oraz inne atrakcyjnie zabarwione odmiany przezroczyste. Za ciekawostk� uwa�a si� szlifowane turmaliny o pasmowym roz�o�eniu barw. Czarne szerlity s� niekiedy wykorzystywane do wyrobu bi�uterii �a�obnej. Turmaliny wykorzystywane s� tak�e szeroko w optyce; m.in. ciemne, przezroczyste odmiany stosowane s� (podobnie jak kalcyt) do polaryzacji �wiat�a.
196
Enstatyt - krzemian magnezu, Mg2(SiO3)2
Rombowy; Tw. 5,5; G. 3,15-3,17 g/cm3; zwykle zielonkawy, ciemnozielony, szarobia�y, ��tawy, br�zowawy; po�ysk szklisty, czasami per�owy lub jedwabisty na p�aszczyznach �upliwo�ci; R. bezbarwna
Bronzyt - krzemian magnezu i �elaza (Mg,Fe)2(SiO3)2
Rombowy; Tw. 5,5; G. 3,2-3,4 g/cm3; zwykle zielonobr�zowy; po�ysk metaliczny; R. bezbarwna
Hipersten - krzemian magnezu i �elaza (Fe,Mg)2(SiO3)2
Rombowy; Tw. do 6; G. 3,5 g/cm3; zwykle czarnobr�zowy, czarnozielony; po�ysk szklisty; R. bezbarwna
Diopsyd - krzemian wapnia i magnezu, Ca,Mg(SiO3)2
Jednosko�ny; Tw. 6-7 (rozmaita w r�nych kierunkach); G. 3,3 g/cm3; zwykle zielony lub bezbarwny, ciemniejszy z domieszkami Fe; po�ysk szklisty na �wie�ym prze�amie; R. bezbarwna
Jadeit - krzemian sodu i glinu, Na,Al(SiO3)2
Jednosko�ny; Tw. 6,5; G. 3,2-3,3 g/cm3; zwykle bia�awy, zielonkawy z r�nymi odcieniami; delikatny po�ysk szklisty; R. bezbarwna
Spodumen - krzemian litu i glinu, Li,Al(SiO3)2
Jednosko�ny; Tw. 6,5-7; G. 3,1-3,2 g/cm3; bezbarwny, ��tawy, szary,r�owy, r�owofioletowy (kunzyt), zielony z domieszkami chromu (hiddenit); silny po�ysk szklisty; R. bezbarwna
197
Augit - z�o�ony krzemian glinu, magnezu, �elaza, sodu i wapnia
Jednosko�ny; Tw. 6; G. 3,3-3,5 g/cm3; zielony, br�zowy do czarnego; silny po�ysk szklisty; R. szarozielona
Diallag - z�o�ony krzemian glinu, �elaza, magnezu i wapnia
Jednosko�ny; Tw. 6-7; G. 3,3 g/cm3; zwykle zielonkawy; niekiedy po�ysk metaliczny; R. bezbarwna
Pirokseny,tworz�ce grup� wa�nych minera��w ska�otw�rczych,bardzo przypominaj� amfibole. S� podobne pod wzgl�dem sk�adu chemicznego, pokroju kryszta��w i barwy. Pirokseny wyst�puj� przede wszystkim w ska�ach magmowych.
Pirokseny rombowe - enstatyt, bronzyt, hipersten, tworz� ci�g�y szereg izomorficzny, wykazuj�cy zdolno�� wzajemnego zast�powania krzemian�w �elaza i magnezu. Enstatyt, z greckiego enstates - odporny na wysokie temperatury), wyst�puje w postaci zbitej; rzadko tworzy kryszta�y, na og� �le wykszta�cone. Cz�sto jest wa�nym sk�adnikiem ska� zasadowych, niekiedy innych ska� magmowych i metamorficznych (np. serpen ty nit�w). Dobrze wykszta�cone kryszta�y wyst�puj� g��wnie w Norwegii. Sztucznie powstaj� w �u�lach wielkopiecowych. Enstatyt zawiera zawsze pewne domieszki �elaza. Jako czysty krzemian magnezu wyst�puje tylko w meteorytach.
Bronzyt, kt�ry nazw� swoj� zawdzi�cza spi�owej barwie i po�yskowi. Wyst�puje zawsze w postaci zbitej i tworzy skupienia ziarniste lub w��kniste. G��wnym rejonem jego wyst�pie� jest Kraubath w Styrii (Austria), gdzie tworzy poka�ne nagromadzenie w serpentynitach. Ze wzgl�du na per�owometaliczny po�ysk poddawany jest tak�e obr�bce jako kamie� ozdobny.
Hipersten wyst�puje zwykle w postaci zbitej, tworz�c �uskowe skupienia ziarniste; rzadko spotykany jest w formie krystalicznej. Stanowi wa�ny sk�adnik zasadowych ska� magmowych (gabra, noryty) oraz niekt�rych wylewnych ska� wulkanicznych, a tak�e gnejs�w kordiery towych. Niekt�re odmiany noryt�w zbudowane wy��cznie z hiperstenu okre�lane s� mianem hiperstenit�w.
198
Ozdobne odmiany hiperstenu znane s� z p�wyspu Labrador we wschodniej Kanadzie. Hipersten szlifuje si� podobnie jak bronzyt, uzyskuj�c podobny spi�owy po�ysk.
Pirokseny jednosko�ne, w przeciwie�stwie do rombowych, nie tworz� ci�g�ych szereg�w izomorficznych, ale wyst�puj� w postaci najrozmaitszych mieszanin mineralnych, co powoduje powstawanie du�ej liczby odmian.
Diopsyd nazw� swoj� wywodzi z greckiego dis (podw�jny) i opsis (opinia), nawi�zuj�c� do dw�ch r�nych opinii mineralog�w na temat postaci ich kryszta��w. Tworzy kr�tkie kryszta�y o pokroju s�upkowym lub skupienia ziarniste. Jest typowym minera�em stref kontaktowych. Niekiedy stanowi g��wny sk�adnik monomineralnych ska� kontaktowych, jak np. malakolity lub diopsydowe erlany (nazwa pochodzi od miejsca wyst�powania - Erlan w niemieckiej cz�ci Rudaw). Indyjskie odmiany diopsydu, wykazuj�ce zjawisko asteryzmu, nale�� do bardzo popularnych kamieni ozdobnych. Jadeit, kt�ry charakteryzuje si� znaczn� zwi�z�o�ci� (spoisto�ci�), wykorzystywany by� w przesz�o�ci na szerok� skal� do wyrobu narz�dzi. Ma zwykle posta� zbit�, cz�sto drobnow��knist�. Wyst�powanie jadeitu zwi�zane jest �ci�le ze ska�ami metamorficznymi, gdzie tworzy niekiedy zwarte skupienia monomineralne zwane jadeitytami. Barwne odmiany jadeitu z Chin i Tybetu wykorzystywane s� od dawna jako kamienie ozdobne, z kt�rych wykonuje si� najrozmaitsze przedmioty artystyczne.
Spodumen - piroksen litono�ny, wyst�puje w du�ych nagromadzeniach w�r�d gruboziarnistych granit�w na obszarze Ameryki P�nocnej. W stanie Dakota znaleziono kryszta�y o d�ugo�ci 12 metr�w. Kunzyt jest przezroczyst� odmian� spodumenu o pi�knym r�owym zabarwieniu i wysokiej jako�ci jubilerskiej. Charakterystyczny odcie� barwy spowodowany jest domieszkami manganu. Ten szlachetny kamie� ceniony jest szczeg�lnie wysoko w Stanach Zjednoczonych, gdzie zasobne jego z�o�a znajduj� si� w okolicach Pala w Kalifornii.
Najszerzej rozpowszechnionym piroksenem jednosko�nym jest augit. Wyst�puje w postaci kr�tkich kryszta��w o pokroju s�upkowym i spotykany jest najcz�ciej w wylewnych ska�ach wulkanicznych,
199
niekiedy w formie wyra�nie wyodr�bnionych ziaren mineralnych. Tego typu wyst�pienia znane s� m.in. z Wy�yny �rodkowoczeskiej, W�och i Norwegii.
Diallag przypomina barw� i po�yskiem bronzyt. Jest wa�nym minera�em ska�otw�rczym gabr i serpentynit�w.
Aktynolit - z�o�ony krzemian wapnia, magnezu i �elaza, Ca2(Mg,Fe)5(OH)2(Si401 ,)2
Jednosko�ny; Tw. 5-6; G. 2,9-3,2 g/cm3; zielony; po�ysk szklisty; R. bia�a
Antofyllit - z�o�ony krzemian magnezu i �elaza (MgJFe4OH4SiziOj ])2
Rombowy; Tw. 5,5-6; G. 2,9-3,2 g/cm3; zwykle br�zowozielony do zielonego; po�ysk per�owy, na niekt�rych p�aszczyznach szklisty; R. bia�a
Hornblenda - amfibol ubogi w krzemionk� (SiO2) o wysokiej zawarto�ci tr�jwarto�ciowego �elaza i czterowarto�ciowego tytanu
Jednosko�ny - pseudoheksagonalny; Tw. 5-6; G. 2,9-3,4 g/cm3; intensywnie czarny; po�ysk szklisty; R. szarozielona do br�zowozielonej
Amfibole podobnie jak inne ciemne minera�y by�y pierwotnie cz�sto mylone z czarnymi turmalinami (sch�rl, szerlit). G�rnicy niemieccy nazywali amfibol "hornblende" [pol. hornblenda], poniewa� trudno si� prze�amuje i jest twardy jak r�g. Z pocz�tkiem XIX wieku minera� ten zosta� w��czony do grupy amfiboli. Ale r�wnie� i ta nazwa podkre�la ich podobie�stwo do innych minera��w, gdy� greckie amfibolos znaczy tyle co "niejasny".
Amfibole s� wa�nymi minera�ami ska�otw�rczymi i przypominaj� bardzo pirokseny (np. augit). Mo�na je rozr�ni� na podstawie odmiennego k�ta pomi�dzy p�aszczyznami �upliwo�ci (amfibole w przybli�eniu 120�, pirokseny 90�). Amfibole wyst�puj� najcz�ciej w postaci nieregularnych skupie� ziarnistych. Niekiedy tworz� niewielkie, kr�tkie kryszta�y o pokroju s�upkowatym. Nale�� do minera��w rozpowszechnionych w przyrodzie i spotykane s� w licznych ska�ach magmowych oraz metamorficznych (np. �upki krystaliczne). W grupie amfiboli znajduj� si� m.in. wa�ne z przemys�owego punktu widzenia azbesty, a tak�e kilka interesuj�cych kamieni ozdobnych.
200
Nefryt, okre�lany tak�e jako jad [pol. zad], jest najbardziej zwi�z�ym ze znanych minera��w. Szeroko wykorzystywany od dawna jako kamie� ozdobny, szczeg�lnie w Chinach. Nefryt jest odmian� aktynolitu lub antofyllitu, kt�re nale�� do grupy amfiboli rombowych. Wyj�tkowa zwi�z�o�� (spoisto��) nefrytu spowodowana jest wzajemnym przerastaniem si� drobniutkich w��kienek tych dw�ch odmian amfiboli, kt�re tworz� swego rodzaju spil�niony agregat. Najwspanialsze okazy nefrytu pochodz� z Nowej Zelandii i �rodkowej Azji.
By�y one od wiek�w wykorzystywane, przede wszystkim w Chinach, gdzie kamie� ten jest szczeg�lnie wysoko ceniony i popularny. Najstarsze, dzi� ju� niemal doszcz�tnie wyczerpane, kopalnie nefrytu znajduj� si� w masywie Kuen-Lun. [W Polsce z�o�a nefrytu wyst�puj� w okolicy Jordanowa na Dolnym �l�sku].
Amfibol bazaltowy (hornblenda bazaltowa) jest bardzo interesuj�cym minera�em, spotykanym czasami w postaci du�ych kryszta��w o pokroju kr�tkich lub wyd�u�onych s�upk�w, z regu�y dobrze wykszta�conych i zako�czonych trzema �cianami o kszta�cie zbli�onym do romboedru. Wyst�puje w ska�ach ubogich w krzemionk�, a w szczeg�lno�ci w wulkanitach trzeciorz�dowych tworz�cych pokrywy bazaltowe i tufy. Pi�kne kryszta�y hornblendy pochodz� ze z�� czeskich w rejonie Stfibra (wzg�rze Yl�ak) oraz na Wy�ynie �rodkowoczeskiej, przede wszystkim z okolic Lovosic.
Amfibol pospolity ma sk�ad chemiczny zbli�ony do amfibolu bazaltowego, ale zawiera mniej �elaza. Oba te minera�y r�ni� si� od pozosta�ych minera��w z grupy amfiboli przede wszystkim du�� zawarto�ci� glinu. Najpewniejsz� metod� rozr�nienia tych dw�ch amfiboli jest przeprowadzenie badania w p�ytce cienkiej: amfibol bazaltowy jest zwykle br�zowy, natomiast amfibol pospolity charakteryzuje si� r�nymi odcieniami zieleni. W ska�ach najbardziej przypominaj� augit.
201
Amfibole s� szeroko rozpowszechnione jako wa�ne minera�y ska�otw�rcze. Stanowi� one barwny komponent wielu ska� magmowych, rzadziej metamorficznych. Z�upkowacone ska�y z�o�one g��wnie z pospolitych amfiboli nosz� nazw� amfibolit�w i s� bardzo pospolite w�r�d �upk�w krystalicznych.
Tr�jsko�ny; Tw. 5,5-6,5; G. 3,4-3,68 g/cm3; zwykle r�owy, ciemnor�owy, czerwony, pod wp�ywem wietrzenia ciemnieje; po�ysk szklisty, na p�aszczyznach �upliwo�ci per�owy; R. bezbarwna
Rodonit opisany zosta� jako nowy minera� w 1819 r. Jego nazwa wywodzi si� z greckiego rhodon (r�a, r�owy) i nawi�zuje do barwy, kt�ra jednak ciemnieje na skutek utleniania, przybieraj�c najpierw kolor szary, a nast�pnie nawet czarny. Objawy te spowodowane s� pojawieniem si� na powierzchni rodonitu nalot�w wietrzej�cych tlenk�w manganu (g��wnie piroluzytu, psylomelanu, wadu i ich domieszek). Przewa�nie wyst�puje w postaci zbitej. Kryszta�y s� bardzo rzadkie. Rodonit spotykany jest przede wszystkim w z�o�ach rud manganu i �elaza. Sk�adem chemicznym przypomina pirokseny. Pi�kne, du�e okazy r�owego rodonitu wyst�puj� g��wnie na Uralu (Maloje Sedelnikowo) oraz w Cummington (Massachusetts, USA), gdzie wydobywane s� poka�ne, zwarte bloki doskona�ej jako�ci o masie dochodz�cej do 50 kg. Rodonity z Cummington cenione s� szczeg�lnie wysoko ze wzgl�du na wyj�tkowo soczyste, krwistoczerwone zabarwienie. Inne znane z�o�a znajduj� si� w Langban i Pajsberg w Szwecji (pajsbergit), w Stanach Zjednoczonych: Franklin Furnace (New Jersey), Butte (Montana) i Kalifornia, a przede wszystkim w Australii (Broken Hill), gdzie spotykane s� kryszta�y
202
dochodz�ce do 10 cm. Zbite, drobnoziarniste rodonity s� doskona�ym kamieniem ozdobnym wykorzystywanym do cel�w dekoracyjnych zw�aszcza w Rosji, Stanach Zjednoczonych i w Australii. Spo�r�d wszystkich odmian tego minera�u najwi�ksz� popularno�ci� ciesz� si� rodonity poprzerastane czarno zabarwionymi �y�kami tlenk�w manganu. Warto jednak zwr�ci� uwag�, �e rodonit jest przede wszystkim wa�n� rud� manganu (zawarto�� Mn dochodzi do 42%).
Tr�jsko�ny; Tw. 5; G. oko�o 2,8 g/cm3; bia�y, szary; po�ysk jedwabisty; R. bezbarwna
Pektolit, opisany w 1828 r. przez niemieckiego mineraloga F. Kobella, pochodzi� ze z�� bazaltowych w p�nocnych W�oszech. Nazwa minera�u wywodzi si� z greckiego pektos (z�o�ony) i lithos (kamie�). Pektolit wyst�puje w postaci drobnych w��knistych i promienistych skupie�, z�o�onych z pojedynczych igie�kowatych osobnik�w, rzadko zako�czonych �cianami kryszta��w. Najcz�ciej tworz� one zwarte wype�nienia szczelin i pustek skalnych. Z racji du�ego podobie�stwa s� cz�sto mylone z innymi bia�ymi i w��knistymi krzemianami, takimi jak natrolit, tremolit lub wollastonit. Nie jest zbyt rozpowszechnionym minera�em.
Wi�ksze nagromadzenia pektolitu spotykane s� m.in. w Monte Blado na wschodnim wybrze�u jeziora Garda (W�ochy), Bergen Hill i West Paterson w stanie New Jersey (USA) oraz w os�onie amfibolitowej na przedg�rzu Karkonoszy (Czechy, Polska). Pektolit nie ma �adnego praktycznego znaczenia, ale ze wzgl�du na pi�kne formy wyst�powania jest bardzo popularny w�r�d kolekcjoner�w.
203
Szczeg�lnie efektowne okazy pochodz� z West Paterson (USA), ze Szkocji oraz Czech. Bardzo oryginalne s� szwedzkie pektolity (Langhorn), wygl�dem przypominaj�ce azbest.
Wollastonit (wolastonit), nazwany tak na cze�� angielskiego chemika W.H. Wollastona (1766-1828), wygl�dem i sk�adem chemicznym przypomina pektolit. Jest to tr�jsko�ny krzemian wapnia Ca3H(SiO3)3, kt�ry wyst�puje w postaci drobnow��knistych lub �useczkowych i igie�kowych skupie�. W odr�nieniu od pektolitu jest do�� rozpowszechniony jako typowy minera� kontaktowy termicznie zmetamorfizowanych wapieni. Wi�ksze wyst�pienia: Ciclova (Rumunia), Pensylwania (USA), Quebec (Kanada), Pichucalco (Meksyk). Niekiedy jest g��wnym minera�em ska�otw�rczym du�ych mas skalnych. Ska�y wollastonitytowe, powstaj�ce w wyniku metamorfizmu kontaktowego ska� w�glanowych, zawieraj� zwykle domieszki kwarcu.
Skrytokrystaliczna; Tw. 2-4; G. 2-2,2 g/cm3; zwykle niebieskozielona, niebieska, br�zowa; po�ysk t�usty lub szklisty; R. zielonkawobia�a
Chryzokola nazw� wywodzi z greckiego chrysos (z�oty) i kolia (klej). Wspominana by�a ju� jako znany minera� przez greckiego filozofa, lekarza i przyrodnika Teofrasta (372-287 p.n.e.), kt�ry uznawany jest za ucznia i kontynuatora my�li Arystotelesa. Chryzokol� wykorzystywano zawsze jako kamie� ozdobny. Jest rzecz� zadziwiaj�c�, �e jej �cis�y opis mineralogiczny przedstawiony zosta� dopiero w 1968 r.
Chryzokola tworzy najcz�ciej cienkie naskocupienia i naloty, przypominaj�ce barw� malachit, od kt�rego r�ni si� niebieskawymi odcieniami. Wyst�puje w strefie utleniania z�� kruszc�w miedzi. Jest minera�em wt�rnym chalkopirytu i innych siarczk�w miedzi. Cz�sto wyst�puje razem z wtr�ceniami limonitu, opalu i malachitu. Te w�a�nie liczne domieszki utrudnia�y precyzyjne okre�lenie sk�adu chemicznego chryzokoli i jej identyfikacj� jako osobnego minera�u. G��wne nagromadzenia z�o�owe znajduj� si� w Rumunii, w Izraelu (Eilat), w rejonie wyst�powania z�� malachitu na Uralu (m.in. Ni�ny Tagi�), w Chile, Stanach Zjednoczonych (Arizona). Jako kamie� ozdobny jest wykorzystywana obecnie raczej rzadko, g��wnie w Izraelu i w Rosji.
204
Tetragonalny; Tw. 4,5-5; G. 2,3-2,4 g/cm3; bia�y, zielonkawy, r�owy; po�ysk szklisty, per�owy na p�aszczyznach �upliwo�ci; R. bia�a
Apofyllit zosta� po raz pierwszy opisany jako minera� przez francuskiego mineraloga i krystalografa Rene Justa Hauya, kt�ry nada� mu nazw� z greckiego apo - oderwany, iphullon - li��, poniewa� podczas podgrzewania �uszczy si� na drobne pi�tki na skutek parowania wody. Jest to cecha typowa tak�e dla zeolit�w, z kt�rymi apofyllit bywa cz�sto mylony.
Apofyllit tworzy kryszta�y o pokroju s�upkowym, tabliczkowym lub igie�kowym i wyst�puje najcz�ciej w postaci blaszkowatych skupie� o doskona�ej �upliwo�ci. Spotykany jest stosunkowo cz�sto w pustkach zasadowych ska� wylewnych, m.in. w bazaltach i fonolitach. Najwa�niejsze wyst�pienia znane s� m.in. z miejscowo�ci Maria�ska Hora w Czechach, z okolic Kaisersthul w Niemczech, z Islandii, Bergen County w stanie New Jersey (USA) oraz z Brazylii, sk�d pochodz� szczeg�lnie du�e kryszta�y. Podobne idealnie przezroczyste i barwne kryszta�y znane s� z rejonu Poona w Indiach. Kamienie te bywaj� stosowane w zdobnictwie. Interesuj� si� nimi tak�e kolekcjonerzy.
205
Rombowy; Tw. 6-6,5; G. 2,8-3 g/cm3; zwykle zielonobia�y; po�ysk szklisty; R. bia�a
Prehnit [prenit] zosta� po raz pierwszy przywieziony do Europy w 1783 r. przez holenderskiego pu�kownika Prehna z Przyl�dka Dobrej Nadziei w Afryce Po�udniowej. Ze wzgl�du na zmienne zielone zabarwienie s�dzono, �e kamie� ten jest odmian� szmaragdu lub oliwinu i nazywano go "szmaragdem przyl�dkowym" (cape-emerald) lub "chryzolitem przyl�dkowym". Potem, gdy odkryto europejskie z�o�a tego minera�u, uznano, �e jest on zeolitem. Z uwagi na charakterystyczny wygl�d zewn�trzny przylgn�a do niego niemiecka nazwa gelber Strahlzeolit (��ty zeolit promienisty). Prawid�owy opis tego minera�u przedstawi� w 1789 r. s�ynny niemiecki mineralog i geolog A.G. Werner z Akademii G�rniczej we Freibergu.
Kryszta�y prehnitu maj� pokr�j tabliczkowaty lub s�upkowy i tworz� najcz�ciej skupienia zbite lub nerkowate o budowie promienistej. Wyst�puje jako minera� wt�rny krzemian�wwapnia i glinu, g��wnie skaleni. Spotykany cz�sto w pustkach skalnych amfibolit�w i �upk�w krystalicznych, zazwyczaj w towarzystwie innych wt�rnych minera��w, jak analcym i natrolit. Wi�ksze nagromadzenia wyst�puj� w Le Bourg-dOisans, Daphine we Francji, w Szkocji, we W�oszech, w Peru i USA (Paterson). Stosunkowo rzadko wykorzystywany jako kamie� ozdobny, zazwyczaj ze szlifem kaboszonowym.
Bavenit (nazwa pochodzi od z�� Baveno we W�oszech) przypomina prehnity, ale jest znacznie mniej rozpowszechniony. Jest to rombowy krzemian berylu, glinu i wapnia, kt�ry tworzy promieniste skupienia z�o�one z drobniutkich, bia�ych, igie�kowatych kryszta��w. Powstaj� one na og� w wyniku rozk�adu berylu.
207
Jednosko�ny; Tw. 1; G. 2,7-2,9 g/cm3; zwykle bia�y, zielonkawy (z niewielk� zawarto�ci� �elaza); po�ysk t�usty; R. bia�a
Talk swoj� nazw� wywodzi z j�zyka arabskiego. Okre�lenie zbitej odmiany - steatyt, pochodzi z greckiego stear (��j). Znany jest od najdawniejszych czas�w. Jako tzw. kamie� garncarski (mieszanina talku i chloryt�w) u�ywany by� w przesz�o�ci do wyrobu naczy�. Atrakcyjnie zabarwione odmiany talku od dawna wykorzystywano jako materia� do wytwarzania ozdobnych przedmiot�w.
Talk tworzy t�uste skupienia blaszkowate i �usko wat� o doskona�ej �upliwo�ci. Steatyt, zwany r�wnie� kamieniem mydlanym, wyst�puje w�r�d zmetamorfizowanych �upk�w. Jest rozpowszechniony w niekt�rych z�o�ach metamorficznych ska� w�glanowych, m.in. towarzyszy cz�sto magnezytom, wyst�puje w�r�d ska� wzbogaconych w magnez (np. przekrystalizowane dolomity) oraz w�r�d �upk�w krystalicznych. Najwi�kszym producentem talku s� Stany Zjednoczone AP, gdzie eksploatuje si� zasobne z�o�a w stanach Nowy Jork, Vermont i Wirginia. Najwi�ksze z�o�a europejskie znajduj� si� w Austrii i we W�oszech. Talk wykorzystywany jest obecnie jako surowiec do wytwarzania materia��w �aroodpornych, m.in. do produkcji ognioodpornych wyrob�w ceramicznych.
Pirofyllit nazw� swoj� wywodzi z greckiego pyr - ogie�, i phullon - li��, poniewa� w p�omieniach �uszczy si� na drobne listki. Bardzo podobny do talku. Spotykany g��wnie w Chinach. Zwi�z�e odmiany pirofyllitu nosz� nazw� "agalmatolit" i s� od dawna wykorzystywane jako materia� do rze�bienia najrozmaitszych figurek i przedmiot�w ozdobnych, szczeg�lnie popularnych w Chinach [znane s� tu r�wnie� pod nazw� "pagodyt"].
Muskowit - glinokrzemian glinu i potasu, zawieraj�cy fluoryt, KAl2(OHf)2AlSi3O10
Tw. 2-2,5; G. 2,78-2,88 g/cm3; zwykle bezbarwny, rzadziej br�zowy, bladozielony, ��ty; po�ysk per�owy; R. bezbarwna
Flogopit - z�o�ony glinokrzemian magnezu i potasu oraz fluorytu
Tw. 2,5; G. 2,76-2,97 g/cm3; zwykle czerwonobr�zowy; po�ysk niekiedy metaliczny; R. bezbarwna
Biotyt - z�o�ony glinokrzemian magnezu, potasu oraz �elaza
Tw. 2,5-3; G. 2,8-3,2 g/cm3; zwykle br�zowy, ��ty, srebrzysty, a tak�e rozmaicie zabarwiony Jasny do ciemnego (lepidomelan); po�ysk per�owy, lekko metaliczny; R. bezbarwna
Lepidolit - z�o�ony glinokrzemian potasu, glinu, litu oraz fluoru
Tw. 2,5-4; G. 2,8-2,9 g/cm3; zwykle r�owy, fio�kowoszary, zielonkawy, ��tawy, bia�y; po�ysk per�owy; R. bezbarwna
Miki nale�� do grupy minera��w, kt�re charakteryzuj� si� doskona�� �upliwo�ci�; mo�na je z �atwo�ci� dzieli� na cieniutkie, elastyczne blaszki. Ta szczeg�lna cecha okaza�a si� wysoce przydatna dla cel�w praktycznych i jest ju� wykorzystywana niemal od trzech stuleci. W przesz�o�ci przezroczyste miki stosowane by�y m.in. zamiast szyb okiennych. Miki s� minera�ami bardzo rozpowszechnionymi. Wyst�puj� jako podstawowy sk�adnik wielu ska�, m.in. pegmatyt�w (szczeg�lnie jasny muskowit). Nale�� do wa�nych minera��w ska�otw�rczych, spotykanych w wielu ska�ach magmowych i �upkach krystalicznych. W zale�no�ci od zabarwienia stosuje si� og�lny podzia� na miki jasne i miki ciemne.
Muskowit jest najbardziej rozpowszechnion� mik� jasn�, kt�ra wyst�puje w postaci przezroczystych blaszek, cz�sto o poka�nych rozmiarach. Spotykana jest niekiedy r�wnie� w postaci drobniutkich �useczek (serycyt) lub w skupieniach zbitych. Kryszta�y muskowitu s� niezwykle rzadkie. Drobne blaszki muskowitu s� bia�e i maj� po�ysk per�owy; odmiany zbite s� zielonkawe. Najwi�ksze p�yty muskowitu znajdowane by�y na Uralu oraz w Indiach.
209
Flogopit jest ogniwem przej�ciowym mi�dzy mikami jasnymi i ciemnymi.
W�r�d odmian ciemnych, kt�re zabarwienie zawdzi�czaj� obecno�ci �elaza, najbardziej rozpowszechniony jest biotyt. Tworzy niedoskonale wykszta�cone kryszta�y znane g��wnie z krateru Monte Somma (Wezuwiusz) i z Kanady (Ontario, Quebec). Miki ciemne s� znacznie mniej odporne ni� muskowit i ulegaj� �atwemu rozk�adowi. Zwykle przeobra�aj� si� w chloryty.
Lepidolit albo mika litowa wyst�puje w postaci drobnych lub grubszych blaszek spotykanych przede wszystkim w pegmatytach. Odkryty po raz pierwszy w okolicach Ro�ny na Morawach, gdzie wyst�puj� pi�kne r�owe i zielone odmiany razem z r�owym turmalinem i topazem. Odmiany r�owe spotykane s� znacznie cz�ciej ni� zielone. G��wne nagromadzenia z�o�owe znajduj� si� w rejonie Penig (Saksonia, Niemcy), na Uralu (Rosja) oraz w Stanach Zjednoczonych (Maine, Kalifornia).
Roczna produkcja �wiatowa mik szacowana jest obecnie na oko�o 50 tys. ton, z czego blisko 50% przypada na USA, a oko�o 23% pochodzi z Indii. Jasne miki maj� du�e znaczenie praktyczne, poniewa� s� ogniotrwa�e i odporne na dzia�anie kwas�w. Stosowane s� g��wnie w przemy�le elektrotechnicznym jako doskona�e izolatory oraz w przemy�le optycznym. Znacznie mniejsza odporno�� mik ciemnych ogranicza ich zastosowania techniczne. Przetworzony biotyt u�ywany jest niekiedy do produkcji barwnik�w, a tak�e do pozyskiwania domieszek cezu. Lepidolit jest cennym surowcem wyj�ciowym do produkcji litu, wa�nego sk�adnika r�nych stop�w, przede wszystkim o�owiu i aluminium. Lepidolit wykorzystywany jest r�wnie� wyj�tkowo jako kamie� ozdobny w postaci szlif�w kaboszonowych, kt�re najlepiej ujawniaj� jego per�owy po�ysk.
211
Jednosko�ne; Tw. w przybli�eniu 2; G. 2,6-3,3 g/cm3 (sporadycznie do 4,8 g/cm3); zwykle zielonkawe z r�nymi odcieniami, nawet czarne; po�ysk szklisty; R. bezbarwna
Chloryty wywodz� nazw� z greckiego chloros (zielony) i s� zbli�one do mik, kt�re cz�sto ulegaj� przeobra�eniu w chloryty pod wp�ywem wietrzenia. Wykazuj�, podobnie jak miki, doskona�� �upliwo��, ale w przeciwie�stwie do nich nie s� elastyczne. Po wygi�ciu blaszki chloryty nie powracaj� do pierwotnej pozycji w odr�nieniu od spr�y�cie odkszta�caj�cej si� miki. Chloryty rozpowszechnione s� g��wnie w ska�ach metamorficznych. Pi�knie wykszta�cone kryszta�y znajdowane s� w Alpach Penni�skich. Wyst�puj�ce tu chloryty tworz� skupienia w postaci druz z�o�onych z niewielkich, niebieskawo zabarwionych kryszta��w i okre�lane s� nazw� pennin. Kammereryt, zaliczany do chloryt�w chromowych, jest szczeg�lnie interesuj�cym minera�em przede wszystkim ze wzgl�du na pi�kne purpurowe lub fioletowe zabarwienie kryszta��w. Jego wyst�pienia znane s� z obszaru Anatolii w Turcji, sk�d pochodz� okazy szlifowane dla kolekcjoner�w. Do grupy chloryt�w zosta� zaliczony szamozyt [chamozyt], odkryty w 1820 r. przez francuskiego chemika P. Berthiera. Szamozyt wyst�puje niemal wy��cznie w postaci skupie� oolitowych o zielonym zabarwieniu. Bardzo zbli�ony do niego turyngit wyst�puje tak�e w postaci skrytokrystalicznej i ma odcie� oliwkowozielony. Jego nazwa wywodzi si� od z�� w Turyngii. Obie odmiany, zar�wno szamozyt, jak i mniej rozpowszechniony turyngit, powstaj� na drodze hydrotermalnej oraz wyst�puj� cz�sto w znacznych ilo�ciach w�r�d ska� osadowych pochodzenia morskiego. Znane s� m.in. z obszar�w Francji i Czech. [W Polsce spotykane w z�o�ach rud �elaza w okolicach Cz�stochowy i ��czycy]. Do grupy chlory t�w (tzw. septochloryt�w) bywa zaliczany tak�e cronstedytyt nazwany tak na cze�� szwedzkiego mineraloga A. Cronstedta. Jest to z�o�ony krzemian �elazawo-�elazowy wyst�puj�cy w postaci drobnych skupie� krystalicznych o barwie czarnozielonej lub czarnej. Powstaje najcz�ciej na skutek przeobra�enia pirytu. Jest stosunkowo rzadkim minera�em. Jego wi�ksze wyst�pienia znane s� m.in. z Brazylii, Anglii, Rumunii oraz Czech.
212
Jednosko�ny lub tr�jsko�ny; Tw. 1-2; G. 2,6 g/cm3; zwykle bia�y lub ��tawy; po�ysk per�owy, w zwartych skupieniach t�usty; R. bia�a
Kaolin swoj� nazw� wywodzi z j�zyka chi�skiego, bowiem w�a�nie Chi�czycy wykorzystywali ten kamie� ju� wczasach staro�ytnych. Po rozdrobnieniu by� on mieszany z wod�, nast�pnie czyszczony, suszony i po sprasowaniu stosowany do wyrobu porcelany. Przez bardzo d�ugi czas zdo�ano utrzyma� w tajemnicy proces przer�bki kaolinu, jak r�wnie� lokalizacj� jego z�� znajduj�cych si� w dzisiejszej prowincji Jiangxi. A� do XVIII wieku Chi�czycy pozostawali jedynymi producentami porcelany, mimo �e w X wieku dotar�a ona do Iranu, a w XV stuleciu za po�rednictwem Holendr�w do Europy. Tajemnic� wyrobu porcelany pr�bowali pozna� Wenecjanie i Francuzi. Uda�o si� to dopiero w 1709 r. Niemcowi J. B�ttgerowi.
Kaolin jest bia�� substancj� ilast�, kt�rej
g��wnym sk�adnikiem jest minera� kaolinit. Kaolinit ma zwykle posta� ziemist�, i jest kruchy i t�usty w dotyku. Zawiera tak�e inne glinokrzemiany. Powstaje w wyniku rozk�adu krzemian�w wzbogaconych
w glin, przede wszystkim skaleni wyst�puj�cych w granitach i arkozach (ska�y piaskowcowe z�o�one z kwarcu i skaleni). Najbardziej znane z�o�a znajduj� si� w St. Austell w Kornwalii (Wielka Brytania) i w okolicach Karlovych Var w Czechach. Obecnie do produkcji porcelany wykorzystywane s� tylko najlepsze odmiany kaolinu. Surowiec gorszej jako�ci stosowany jest jako wype�niacz w przemy�le papierniczym i do wyrobu farb.
Skrytokrystaliczny, Jednosko�ny; Tw. 3-4; G. 2,5-2,6 g/cm3; r�ne odcienie zieleni i ��ci, tak�e czerwonawy, warstewkowany; po�ysk szklisty, doskona�y po oszlifowaniu; R. bia�a
Serpentyn by� ju� dobrze znany w staro�ytnym Rzymie, sk�d wywodzi si� jego nazwa z �aci�skiego serpens (w��), bowiem s�dzono w�wczas, �e jest on doskona�ym remedium na uk�szenie w�a. W staro�ytno�ci znano r�wnie� w��knist� odmian� serpentynu - azbest, kt�ry wed�ug �r�de� historycznych wydobywany by� na Cyprze. Ognioodporno�� azbestu nie by�a jednak w�wczas przedmiotem szczeg�lnego zainteresowania. Wykonywane z azbestu r�ne przedmioty a� do XIX wieku traktowano raczej jako ciekawostki.
213
Powa�niejsze pr�by wykorzystania niezwyk�ych w�a�ciwo�ci tego minera�u przeprowadzono jedynie za czas�w panowania Piotra Wielkiego (1689-1725), kt�ry chcia� zagospodarowa� bogate z�o�a azbestu na Uralu.
Serpentyn wyst�puje najcz�ciej w postaci dw�ch g��wnych odmian: w��knistego chryzotylu oraz antygorytu, kt�ry tworzy skupienia tabliczkowate lub p�ytkowe. Obie te formy serpentynu s� g��wnymi sk�adnikami ska� zwanych serpentynitami. Najwa�niejsze z�o�a europejskie serpentyn�w azbestowych znajduj� si� w Balangero ko�o Turynu we W�oszech, a najwi�ksze z�o�a �wiatowe wyst�puj� w Kanadzie i USA. Najbardziej przydatne do produkcji materia��w ognioodpornych s� drobnow��kniste chryzotyle, uwa�ane za najlepsze spo�r�d wszystkich typ�w azbest�w (tzn. drobnow��knistych krzemian�w). Wykorzystywane s� one r�wnie� jako materia�y izolacyjne w przemy�le ceramicznym i elektrotechnicznym. Zbite odmiany serpentynu stosowane by�y tak�e w przemy�le materia��w budowlanych. Pi�knie zabarwione serpentyny s� kamieniami ozdobnymi. [W Polsce serpentyny i ska�y serpentynitowe wyst�puj� na Dolnym �l�sku; m.in. Jordan�w, Sob�tka, Szklary].
Ortoklaz - glinokrzemian potasu,, KAlSi2O3
Jednosko�ny; Tw. 6; G. 2,54-2,56 g/cm3; zwykle ��tobia�y lub r�owy, krwistoczerwony; po�ysk szklisty lub per�owy; R. bezbarwna
214
Mikroklin - glinokrzemian potasu, KAlSi3O8
Tr�jsko�ny; Tw. 6; G. 2,57 g/cm3; bia�y do zielonego (amazonit); po�ysk zbli�ony do ortoklazu; R. bezbarwna
Albit - glinokrzemian sodu, NaAlSi3O8
Tr�jsko�ny; Tw. 6,5; G. 2,62 g/cm3; zwykle bia�awy lub bezbarwny; po�ysk szklisty lub per�owy; R. bezbarwna
Oligoklaz - albit z domieszk� anortytu
Tr�jsko�ny; Tw. 6; G. 2,64 g/cm3; bezbarwny, bia�y, ��tawy, czerwonawy, zielonkawy; po�ysk szklisty, cz�sto ze z�ocist� gr� barw; R. bezbarwna
Labrador - anortyt z domieszk� albitu
Tr�jsko�ny; Tw. 6; G. 2,7 g/cm3; szaroniebieski, zielononiebieski z atrakcyjn� gr� barw, rzadziej bia�awy lub bezbarwny; R. bia�a
Anortyt - glinokrzemian wapnia, CaAl2Si2O9
Tr�jsko�ny; Tw. 6; G. 2,76 g/cm3; szary, bia�y lub bezbarwny; po�ysk szklisty lub per�owy na niekt�rych p�aszczyznach �upliwo�ci; R. bia�a
Skalenie dziel� si� na dwie wa�ne grupy: skalenie potasowe i skalenie sodowo-wapniowe, czyli plagioklazy.
215
Skalenie potasowe krystalizowa� mog� zar�wno w uk�adzie jednosko�nym (ortoklaz), jak i w uk�adzie tr�jsko�nym (mikroklin). Warunki krystalizacji ortoklazu i mikroklinu s� niemal identyczne, dlatego mo�e si� zdarzy�, �e pozornie jednolity kryszta� z�o�ony jest w cz�ci z ortoklazu i w cz�ci z mikroklinu. Oba minera�y tworz� interesuj�ce odmiany i zazwyczaj zawieraj� domieszki innych pierwiastk�w, zw�aszcza sodu. Plagioklazy tworz� ci�g�y szereg izomorficzny, kt�rego kra�cowe ogniwa stanowi� skale� sodowy (albit) oraz skale� wapniowy (anortyt). Do najlepiej znanych i zarazem najwa�niejszych plagioklaz�w o po�rednim sk�adzie chemicznym nale�� oligoklaz z przewag� sk�adnik�w sodowych oraz labrador o przewadze sk�adnik�w wapniowych.
Skalenie charakteryzuj� si� doskona�� �upliwo�ci� i tworz� kryszta�y o pokroju tabliczkowym lub kr�tkich s�up�w. Wyst�puj� w postaci skupie� zbitych ziarnistych, cz�sto z wyodr�bnionymi du�ymi kryszta�ami. Znamienn� cech� skaleni s� bli�niaki, tworz�ce najrozmaitsze zrosty wed�ug r�nych praw bli�niaczych, kt�re nosz� nazwy w�asne pochodz�ce najcz�ciej od g��wnych miejsc ich wyst�powania. Ortoklazy tworz� na przyk�ad bli�niaki karlsbadzkie (Carlsbad), manebachskie (Manebach) lub bawe�skie (Baveno). Zrosty bli�niacze plagioklaz�w, cz�sto wielokrotne, utworzone s� na og� wed�ug dw�ch praw - prawa albitowego i prawa peryklinowego. Kryszta�y wi�kszo�ci skaleni wykazuj� budow� pasow� odzwierciedlaj�c� serie powtarzaj�cych si� zrost�w bli�niaczych (poi i syntetycznych), doskonale dostrzegalnych w badaniach mikroskopowych. Mo�na powiedzie�, �e zasadniczo wszystkie skalenie wyst�puj� w postaci kryszta��w bli�niaczych, tworz�cych najrozmaitsze skomplikowane zrosty, cz�sto wielokrotne.
Kryszta�y skaleni maj� zwykle doskona�� �upliwo�� w dw�ch kierunkach przecinaj�cych si� pod k�tem prostym lub niemal prostym. Jest to jedna z charakterystycznych cech wyr�niaj�cych skalenie spo�r�d innych minera��w. S� stosunkowo twarde i na og� jasno zabarwione. Skalenie nale�� do najwa�niejszych minera��w ska�otw�rczych. Stanowi� one g��wny sk�adnik
216
kwa�nych ska� magmowych, takich jak granity i pegmatyty, ale r�wnie� obticie wyst�puj� w ska�ach zasadowych ubogich w kwarc, m.in. w diorytach, porfirach, melafirach, bazaltach itp. W ska�ach kwa�nych dominuj� skalenie potasowe, natomiast w ska�ach zasadowych przewa�aj� skalenie sodowo-wapniowe (plagioklazy). Skalenie s� tak�e wa�nym sk�adnikiem wielu ska� metamorficznych, m.in. �upk�w krystalicznych, oraz ska� osadowych, przede wszystkim arkoz (piaskowc�w z�o�onych g��wnie z kwarcu i skaleni). W niekt�rych pustkach skalnych, przede wszystkim w granitach i pegmatytach, spotyka si� kryszta�y skaleni potasowych o d�ugo�ci dochodz�cej do jednego metra. Skalenie (szczeg�lnie zasobne w wap�) s� stosunkowo ma�o odporne na wietrzenie i �atwo ulegaj� rozk�adowi, tworz�c m.in. zasobne z�o�a kaolinu rozpowszechnione na ca�ym �wiecie.
Skalenie, a zw�aszcza ortoklaz, maj� du�e znaczenie w r�nych ga��ziach przemys�u. Wykorzystuje sie je g��wnie jako surowce dla przemys�u szklarskiego i ceramicznego, m.in. do wytwarzania porcelany, szk�a porcelanowego, rozmaitych materia��w budowlanych, emalii itp. W przemy�le ceramicznym, w zale�no�ci od przeznaczenia surowc�w skaleniowych, wa�na jest ocena zawarto�ci krzemionki oraz tlenk�w wapnia. Skalenie s� niezb�dne do produkcji szk�a ze wzgl�du na zawarto�� nie tylko tlenk�w glinu, ale tak�e tlenk�w potasu i sodu. Skalenie stanowi� tak�e surowiec dla przemys�u materia��w �ciernych i polerskich oraz przemys�u chemicznego (m.in. do produkcji myd�a i preparat�w czyszcz�cych). Niekt�re odmiany skaleni s� r�wnie� cenionymi kamieniami ozdobnymi. Nale�� do nich przede wszystkim adular, amazonit i labrador.
Najwi�kszym producentem skaleni s� Stany Zjednoczone z g��wnymi rejonami wydobycia w stanach po�o�onych wzd�u� wybrze�a atlantyckiego (p�nocna i po�udniowa Karolina, Maine) i w po�udniowej Dakocie. Inne du�e z�o�a wyst�puj� w Kanadzie, Szwecji, Francji, w Rosji, Chinach i Wielkiej Brytanii. Pegmatyty zawieraj� z regu�y wszystkie odmiany skaleni wykorzystywanych do cel�w przemys�owych.
Ortoklaz wywodzi swoj� nazw� z greckiego orthos (prosty) i klasis (�upliwy). Nawi�zuje ona do doskona�ej �upliwo�ci tego minera�u. Grube, tabliczkowe lub kr�tkie, s�upkowe kryszta�y s� zazwyczaj
217
zbli�niaczone. Najbardziej rozpowszechnione s� tzw. bli�niaki karlsbadzkie, odkryte po raz pierwszy w Karlovych Varach, w�wczas nosz�cych niemieck� nazw� "Carlsbad". Sanidyn jest odmian� skalenia potasowego zawieraj�c� domieszki sodu. Tworzy on dobrze wykszta�cone kryszta�y o pokroju tabliczkowatym i wyst�puje w m�odszych ska�ach wulkanicznych typu trachit�w i fonolit�w. Od innych odmian ortoklazu r�ni si� przede wszystkim w�a�ciwo�ciami optycznymi. Czysty ortoklaz jest ca�kowicie bezbarwny, ale najcz�ciej spotykane w przyrodzie odmiany maj� zabarwienie bia�e, ��te lub r�owawe. Najczystsz� odmian� ortoklazu, powstaj�c� z roztwor�w hydrotermalnych, jest adular. Jego nazwa pochodzi od z�� w g�rach Adula (Adular Bergstock) w pobli�u St. Gotthard w Szwajcarii, gdzie wyst�puje w szczelinach ska� alpejskich, podobnie jak setki innych z�� w masywie Mont Blanc. Adular jest zwykle przezroczysty, niekiedy zawiera wtr�cenia chloryt�w i wykazuje delikatn� gr� barw. Jego kryszta�y, kt�re wype�niaj� cz�sto szczeliny skalne w �upkach i granitach, maj� z regu�y doskonale wykszta�cone �ciany. W odr�nieniu od innych skaleni adular ma pi�kny per�owy po�ysk. Ortoklaz jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych krzemian�w w �wiecie minera��w oraz jednym z najwa�niejszych minera��w ska�otw�rczych. Tworzy nie tylko podstawow� substancj� licznych ska� magmowych, ale tak�e stanowi g��wny sk�adnik licznych ska� metamorficznych i osadowych, jak np. piaskowce. Skalenie s� w nich rozmieszczone r�wnomiernie w postaci drobnych na og� ziarn. W niekt�rych granitach ortoklaz wyst�puje w formie du�ych kryszta��w, wyra�nie wi�kszych od pozosta�ych minera��w tworz�cych ujednolicon�, drobnoziarnist� mas� skaln�. Te tak zwane fenokryszta�y s� cz�sto doskonale wykszta�cone i maj� w pe�ni rozwini�t� posta� krystalograficzn� prostych, sp�aszczonych s�up�w. Z regu�y owe fenokryszta�y maj� d�ugo�� kilku centymetr�w i prawdopodobnie tworzy�y si� we wcze�niejszej fazie krystalizacji magmy, kiedy podstawowa jej masa pozostawa�a jeszcze nie skonsolidowana. Dlatego zarys tych prakryszta��w jest znacznie bardziej wyrazisty ni� podstawowa, drobnoziarnista masa skalna granit�w.
218
Najpi�kniejsze kryszta�y ortoklaz�w spotykane s� jednak nie w zasadniczej masie skalnej, ale w pustkach granit�w, gdzie zachowana jest dostatecznie obszerna przestrze� umo�liwiaj�ca pe�ny ich rozw�j. Takie gruboziarniste granity nazywane s� pegmatytami. S� one dla kolekcjoner�w najbardziej obiecuj�cym polem poszukiwa� pi�knych kryszta��w o wyj�tkowo du�ych rozmiarach, kt�rym towarzysz� z regu�y skalenie potasowe, najcz�ciej ortoklaz.
Podczas wietrzenia granit�w kryszta�y wyodr�bniaj� si� cz�sto ze ska�y macierzystej i trafiaj� do ru-moszu skalnego, �wir�w i gleby, gdzie mo�na je z �atwo�ci� odnale��. Doskona�ym przyk�adem s� tutaj wyst�pienia pi�knie wykszta�conych kryszta��w ortoklazu spotykane w granitach pegmatytowych masywu Strzegomia na Dolnym �l�sku. Bli�niaki karlsbadzkie wyst�puj�ce w granitach o strukturze porfirowatej spotykane s� nie tylko w rejonie Karlovych Var�w, ale tak�e w wielu innych stanowiskach na obszarze Czech. Zazwyczaj osi�gaj� one 5-8 cm d�ugo�ci, ale zdarzaj� si� okazy mierz�ce nawet 10 cm d�ugo�ci.
W niekt�rych gruboziarnistych granitach, a szczeg�lnie w pegmatytach, kryszta�y ortoklazu tworz� charakterystyczne przerosty z kwarcem. Nosz� one nazw� granit�w pismowych lub napisowych albo hebrajskich, poniewa� kszta�ty wrostk�w kwarcowych przypominaj� litery hebrajskiego alfabetu. Nazw� t� zaproponowa� francuski mineralog Rene Just Haiiy, kt�ry szczeg�owo opisa� t� szczeg�ln� form� strukturaln� granitu.
Struktury napisowe spotykane s� r�wnie� w potasowych skaleniach tr�jsko�nych - mikroklinach (np. w G�rach Ilme�skich na Uralu). Natomiast mniej wyra�ne i rzadsze s� one w skaleniach sodowo-wapniowych (plagioklazach). Przerosty kwarcu wyst�puj� jedynie w mniej zasadowych cz�onach grupy plagioklaz�w (albit lub oligoklaz) i ujawniaj� si� na p�aszczyznach �upliwo�ci zwykle w postaci przypominaj�cej ma�e robaczki. Struktury takie nazywane s� robaczkowymi lub myrmekitowymi.
Ortoklaz wietrzeje do�� �atwo, przeobra�aj�c si� cz�sto w kaolin (jak np. w z�o�ach w okolicy Karlovych Var�w), lub tworzy i�y przemieszane z muskowitem.
Najlepiej wykszta�cone kryszta�y ortoklazu pochodz� m.in. z San Pietro na wyspie Elbie, z Murzinki na Uralu, a przede wszystkim z Madagaskaru, gdzie spotykane s� szlachetne odmiany ortoklazu o wspania�ej przezroczysto�ci i pi�knej, ��tej barwie. Doskonale wykszta�cone kryszta�y wyst�puj� r�wnie� w rejonie Velke Mezifi�i na Morawach, w Strzegomiu i Jeleniej G�rze na Dolnym �l�sku, a tak�e w p�nocnych W�oszech (Baveno) oraz wielu rejonach Skandynawii.
We wszystkich wspomnianych wy�ej stanowiskach ortoklazy wyst�puj� najcz�ciej w formie druz wype�niaj�cych pustki i szczeliny w granitach i pegmatytach. Kryszta�y ortoklazu wykazuj�ce delikatn� gr� barw znane s� m.in. z rejonu Frederiksvam w Norwegii. Najwspanialsze okazy adularu pochodz� ze Sri Lanki, sk�d eksportowane s� na ca�y �wiat. Doskona�y surowiec wydobywany jest przede wszystkim w �rodkowej cz�ci wyspy oraz z bogatych z�� aluwialnych na jej po�udniowych wybrze�ach.
Pochodz�ce z Madagaskaru ��te i idealnie przezroczyste kryszta�y ortoklazu s� wykorzystywane
219
jako kamienie ozdobne. Nadaje si� im zwykle wielo�cienny szlif fasetkowy. Wysoko ceniona jest r�wnie� mleczna odmiana adularu, zwana kamieniem ksi�ycowym. Po oszlifowaniu wykazuje ona niezwykle pi�kny po�ysk w postaci niebieskawej po�wiaty w najrozmaitszych odcieniach. Obecnie najwi�kszym uznaniem i popularno�ci� ciesz� si� adulary pochodz�ce ze Sri Lanki.
Atrakcyjne kamienie ksi�ycowe o jubilerskiej warto�ci wyst�puj� r�wnie� w wielu rejonach Stan�w Zjednoczonych AP. Zupe�nie niezwykle okazy pochodz� na przyk�ad ze stosunkowo niedawno odkrytych z�� w okolicach kanionu Noonday w pa�mie Black Rang� (Grant County, Nowy Meksyk). S� to kryszta�y sanidynu osi�gaj�ce niekiedy ca�kiem wyj�tkowe rozmiary od 30 do 60 cm d�ugo�ci. Zewn�trzna ich cz�� jest najcz�ciej mlecznobia�a, podczas gdy partie �rodkowe s� przezroczyste. Na wulkanicznych obszarach Nowego Meksyku zlokalizowano obecnie wiele innych stanowisk, gdzie spotykane s� skalenie, kt�re wykazuj� charakterystyczn� dla kamieni ksi�ycowych gr� barw. Du�e kryszta�y w monzonitach kwarcowych wyst�puj� na obszarze Burro Mountains w rejonie Grant County, Luna i Otero. Wspaniale wykszta�cone bli�niaki karlsbadzkie znane s� z monzonit�w porfirowych wyst�puj�cych w rejonie rzeki Red (Taos County). Podobne, chocia� nieco mniejsze okazy pochodz� z Arizony (okolice Ray, Pinal County), gdzie wyst�puj� w du�ych ilo�ciach na prze��czy o wymownej nazwie Crystal Pass. Wspania�e, bia�e adulary, zwane valencjanitami, pochodz� z kopal� Silver City (Owhyee County, Idaho). Przypominaj� one s�ynne szwajcarskie adulary i wyst�puj� w postaci pojedynczych kryszta��w lub bli�niak�w, kt�re niekiedy osi�gaj� 2 cm d�ugo�ci. Chocia� nie poddaje si� ich obr�bce szlifierskiej, stanowi� mog� one ozdob� ka�dej kolekcji. Ksi�ycowe kamienie tworz� r�wnie� kryszta�y sanidynu. Spotykane s� one m.in. w liparytach na obszarze Ragged Moun-tain (Gunnison County) w stanie Kolorado. Mimo �e osi�gaj� tak�e du�e rozmiary, to jednak spos�b ich wykszta�cenia nie jest ju� tak doskona�y jak w poprzednio wymienionych z�o�ach.
Delikatna gra barw ujawniaj�ca si� na oszlifowanych okazach adular�w przypomina czasami szlachetne opale, chocia� barwy nie wykazuj� tak wielkiej �ywo�ci. Adularowe kamienie ksi�ycowe otrzymuj� soczewkowaty szlif kaboszonowy.
Mikroklin nazw� swoj� wywodzi z greckiego mikros - ma�y, i klinos - pochylony, poniewa� k�t mi�dzy p�aszczyznami �upliwo�ci jest nieco odchylony od k�ta prostego, typowego dla skaleni jednosko�nych.
220
Mikroklin przypomina bardzo ortoklaz, z kt�rym zreszt� cz�sto tworzy zrosty. Zielononiebieska odmiana nosi nazw� amazonit (kamie� amazo�ski), co w rzeczywisto�ci jest swego rodzaju pomy�k�, bowiem zielony kamie� znajdowany w dolinie Amazonki jest w istocie nefrytem, a nie mikroklinem.
Kryszta�y mikroklinu s� przewa�nie du�e i doskonale wykszta�cone w postaci sp�aszczonych s�up�w przypominaj�cych wygl�dem ortoklaz. Podobie�stwo to wynika przede wszystkim z niemal identycznych warunk�w krystalizacji obu tych skaleni potasowych. Kryszta�y mikroklinu s� cz�sto zbli�niaczone wielokrotnie wed�ug prawa albitowego lub peryklinowego.
Mikroklin wyst�puje najcz�ciej w granitach i pegmatytach. Spotykane s� r�wnie� plutoniczne ska�y magmowe zbudowane niemal wy��cznie z mikroklinu, kt�re nosz� nazw� mikroklinit�w. Mikroklin nale�y do minera��w rozpowszechnionych w przyrodzie. Najwa�niejsze wyst�pienia z mineralogicznego punktu widzenia znane s� m.in. z granit�w i pegmatyt�w na obszarze Dolnego �l�ska, z pegmatytowych druz w rejonie Iveland w Norwegii, z Finlandii, Hagendorf (Niemcy), Miaas na Uralu oraz Magnet Cove w stanie Arkansas (USA).
Najpi�kniejsze i najwy�ej cenione odmiany niebieskozielonego amazonitu pochodz� z Madagaskaru i Stan�w Zjednoczonych (Amelia w stanie Wirginia, Pikes Peak w Kolorado). Amazonit znajdowany jest tam najcz�ciej w pegmatytach i czerwonych granitach. Z�o�a te s� rozproszone na rozleg�ym obszarze w zachodniej cz�ci Pikes Peak. Najlepsze okazy pochodz� z wielkiego masywu pegmatytowego w pobli�u Crystal Peak na p�noc od jeziora George (Teller County, Kolorado). Spotykane tutaj kryszta�y s� zielone lub maj� ciemny odcie� niebieskozielony (najwy�ej ceniony). Niekiedy tworz� przerosty z bia�ym albitem w postaci gwia�dzistych skupie� niewielkich kryszta��w (znane pod nazw� clevelandyt). Du�� popularno�ci� ciesz� si� r�wnie� druzy kryszta��w skaleni i ciemnobr�zowych, silnie po�yskuj�cych kryszta��w kwarcu dymnego. Jasnobr�zowe kryszta�y mikroklinu spotykane cz�sto w�r�d pustek skalnych w pegmatytach osi�gaj� niekiedy 40 cm d�ugo�ci. Wype�nione s� one z regu�y w �rodku kwarcem. Kryszta�y mikroklinu bez kwarcowego rdzenia dochodz� maksymalnie do 12 cm d�ugo�ci. Pi�kne okazy amazonitu o wysokiej jako�ci wyst�puj� r�wnie� w wielu innych z�o�ach na obszarze stanu Virginia. Z kopalni Rutherford i Morefield ko�o Amelia znane s� kryszta�y mikroklinu o d�ugo�ci 45 cm, wyst�puj�ce w zwartej masie skalnej. Inne atrakcyjne okazy amazonitu pochodz� ze znanych z�� kanadyjskich w Renfrew County (Ontario). Maj� one posta� zbit� i s� podobne do amazonit�w brazylijskich. Wyst�pienia doskonale wykszta�conych kryszta��w mikroklinu spotyka si� w Tawara na wyspie Honsiu (Japonia). Osi�gaj� one wprawdzie d�ugo�� 9 cm, ale s� bia�e i nieprzezroczyste. Bogate z�o�a amazonitu wyst�puj� w G�rach Ilme�skich na Uralu (Miass), gdzie spotykane s� one zar�wno w postaci gruboziarnistych skupie�, jak i pi�knie wykszta�conych kryszta��w.
Gruboziarniste pegmatyty napisowe w G�rach Ilme�skich z�o�one z niebieskozielonego amazonitu
221
i kwarcu dymnego zaczynaj� krystalizowa� w temperaturze oko�o 800�C. Powolne stygni�cie stopionej masy skalnej stwarza nadzwyczaj sprzyjaj�ce warunki wzrostu ogromnych kryszta��w skaleni. Regularne, male�kie znaki granitu napisowego zaczynaj� si� formowa� w temperaturze oko�o 575�C, kiedy z roztworu wydziela si� ciemny kwarc. W miar� obni�ania si� temperatury pojawiaj� si� mniej regularne wzory "pismowe", a kryszta�y kwarcu osi�gaj� coraz to wi�ksze rozmiary. Szczeg�owe badania mineralogiczne i geochemiczne wyst�pie� skaleni w masywach pegmatytowych G�r Ilme�skich przeprowadzi� znany rosyjski mineralog AJ. Fersman.
Amazonity z G�r Ilme�skich wydobywane by�y wraz z innymi kamieniami szlachetnymi oraz mik� ju� od XVIII wieku, g��wnie przez Kozak�w, kt�rzy musieli stacza� ci�g�e potyczki z miejscowymi Baszkirami i Kazachami. Wielkie okazy amazonitu, z kt�rych wykonywano m.in. blaty sto��w, zdobi� do dzi� komnaty Ermita�u w St. Petersburgu. Jeden z nieczynnych ju� obecnie kamienio�om�w amazonitu jest obj�ty ochron� jako rezerwat przyrody. W samym centrum odkrywki pozostawiono gigantyczny kryszta� amazonitu z pismowymi przerostami kwarcu.
Albit wywodzi nazw� z �aci�skiego albus (bia�y). Jest najbardziej rozpowszechnionym tr�jsko�nym skaleniem (plagioklazem). Nigdy nie wyst�puje w czystej postaci glinokrzemianu sodu, jak to okre�la teoretyczny wz�r chemiczny, ale zawsze zawiera domieszki wapnia. Albit tworzy niewielkie kryszta�y o pokroju tabliczkowatym lub s�upkowym, cz�sto zbli�niaczone. Wyd�u�one kryszta�y, zbli�niaczone wed�ug charakterystycznego dla niekt�rych plagioklaz�w prawa peryklinowego, nazywane s� peryklinami.
Albit wyst�puje zawsze jako minera� ska�otw�rczy w pegmatytach, niekt�rych granitach, sjenitach i trachitach. Formy krystaliczne spotykane s� g��wnie w szczelinach skalnych. Wa�niejsze wyst�pienia znane s� m.in. z Schmirn w austriackim Tyrolu, ze Strzegomia na Dolnym �l�sku, Bobruvka ko�o Velke Mezifi�i, Tintagel w Kornwalii. Pi�kna odmiana albitu wykazuj�ca iryzacj� (migotliwo��)
222
znana jest pod nazw� perysteryt i wyst�puje w Kanadzie i stanie Wirginia (Bedford County). Wykorzystywana jest jako kamie� ozdobny g��wnie w postaci szlifu kaboszonowego.
Oligoklaz nazw� swoj� wywodzi z greckiego oligos (niewiele) i klasios (prze�am). Nawi�zuje ona do nieco mniej wyra�nie zaznaczonej �upliwo�ci tego minera�u. Oligoklaz wyst�puje na og� w postaci gruboziarnistej lub zbitej. Rzadko spotykane kryszta�y maj� pokr�j s�upkowaty. Jest stosunkowo dobrze rozpowszechniony w granitach, sjenitach, diorytach, porfirach, trachitach i andezytach, ale wyst�puje r�wnie� w gnejsach i serpentynitach. G��wne nagromadzenia z�o�owe znajduj� si� w Tvedestrand w Norwegii, Monte Somma (Wezuwiusz) i na Uralu (Rosja). Jako kamienie ozdobne wykorzystywane s� szarobr�zowawe oligoklazy pochodz�ce z Norwegii, kt�re wykazuj� wyra�n� migotliwo��.
Przesz�o dwie�cie lat temu misjonarz zwany ojcem Adolfem odkry� na wschodnim wybrze�u p�wyspu Labrador dziwnie wygl�daj�ce kamienie. Wyst�powa�y one w do�� du�ej ilo�ci i mia�y raczej zwyk�� szar� barw�, ale przy obracaniu zmienia�y zabarwienie i zaczyna�y si� mieni� g��bokimi niebieskimi i zielonymi odcieniami. Odkrycie to wzbudzi�o wyj�tkowe zainteresowanie w�r�d przyrodnik�w, kt�rzy po pewnym czasie zidentyfikowali ten niezwyk�y minera� jako tr�jsko�ny skale� sodowo-potasowy (plagioklaz) i od miejsca odkrycia nadali mu nazw� labrador lub labradoryt [termin ten stosowany jest obecnie dla okre�lenia ska�y zbudowanej g��wnie z minera�u labradoru].
Wkr�tce rozleg�e z�o�a tego kamienia o po�yskliwych i zmiennych barwach odkryto na Ukrainie w pobli�u Kijowa. Wielkie bloki labradorytu pochodz�ce z Ukrainy zacz�to obrabia� ju� w 1781 r. w s�ynnych warsztatach szlifierskich w Petrodworcu ko�o St. Petersburga. Z najbardziej atrakcyjnie zabarwionych kawa�k�w o szczeg�lnie intensywnej migotliwo�ci wyrabiano drobne przedmioty ozdobne, a niekt�re kamienie przeznaczano na cele jubilerskie. Szczeg�lnie wysoko cenione by�y labradory ukazuj�ce odcienie ��te, zielone i z�ote. W �adnych innych z�o�ach nie spotykano labrador�w o tak doskona�ej zmienno�ci barw widocznej przy najmniejszym nawet poruszeniu kamienia. Rzadkie raczej , czysto niebieskie kamienie z zielonkawym odcieniem znane s� r�wnie� pod nazw� "bawole oko".
Charakterystyczna dla labrador�w gra barw w ciemnych odcieniach spowodowana jest interferencj� �wiat�a odbitego od mikroskopijnych wrostk�w r�nych minera��w ciemnych rozmieszczonych wzd�u� p�aszczyzn �upliwo�ci. S� to zazwyczaj drobniutkie blaszki lub igie�ki ilmenitu, magnetytu i hematytu rozpoznawalne w obrazie mikroskopowym. Odcienie ja�niejsze, zw�aszcza niebieskie,
223
wywo�ane s� odbiciem i interferencj� promieni �wietlnych na granicy drobniutkich zrost�w bli�niaczych labradoru, kt�rych wyst�powanie potwierdzaj� r�wnie� badania mikroskopowe.
Labrador najcz�ciej ma posta� skupie� zbitych lub ziarnistych, a tylko wyj�tkowo tworzy male�kie tabliczkowate kryszta�y. Natrafiono na nie m.in. w andezytach ko�o Rosia Montana w Rumunii oraz w popio�ach i lufach wulkanicznych na zboczach Etny na Sycylii.
Labrador wyst�puje r�wnie� cz�sto jako g��wny minera� niekt�rych ska� magmowych ubogich w krzemionk�, jak np. gabra, diory ty, bazalty, diabazy itp. Niekiedy jest niemal wy��cznym sk�adnikiem ska� magmowych nazywanych labradorytami [labradorytytami lub labradytami]. Labrador spotykany jest tak�e w niekt�rych �upkach krystalicznych.
Wspomniane ju� z�o�a labradoru na wschodnim wybrze�u p�wyspu Labrador nale�� wci�� do najwi�kszych i najwa�niejszych. Dobrze znanym rejonem eksploatacji jest r�wnie� z�o�e Ojamo w Finlandii, kt�rego znaczenie gemmologiczne przewy�sza niekiedy z�o�a kanadyjskie. Przezroczysta odmiana labradoru, zwana niekiedy spektrolitem, wydobywana jest r�wnie� na Madagaskarze.
Labrador jest dzi� bez w�tpienia najszerzej wykorzystywanym kamieniem ozdobnym wykazuj�cym gr� barw, kt�r� mo�na znacznie wzmocni� przez odpowiedni� obr�bk�, nadaj�c mu zazwyczaj szlif p�aski lub wypuk�y. Stosowany jest najcz�ciej do wyrobu najrozmaitszych, przewa�nie do�� drogich przedmiot�w ozdobnych. Ska�y labradorytowe s� cenionym materia�em dekoracyjnym wykorzystywanym w budownictwie, do zdobienia pomnik�w itp.
Skale� wapniowy - anortyt, jest ko�cowym ogniwem izomorficznego szeregu skaleni sodowo-wapniowych (plagioklaz�w). Wyst�puje najcz�ciej w postaci skupie� kryszta��w o pokroju s�upkowym lub tabliczkowym, bardzo cz�sto zbli�niaczonych. Anortyt, chocia� jest mniej rozpowszechniony ni� inne plagioklazy, tworzy cz�sto monomineralne ska�y zwane anortozytami. Wyst�puj� one w wi�kszych nagromadzeniach m.in. na Uralu, Antylach, w rejonie Wezuwiusza.
[W Polsce wyst�pienia kryszta��w labradoru i anortytu znane s� m.in. ze ska� gabrowych na Dolnym
224
�l�sku (Nowa Ruda, Woliborz). Du�e ich ilo�ci stwierdzone zosta�y w intruzjach ska� anortozytowo-norytowych wyst�puj�cych w pod�o�u krystalicznym p�nocno-wschodniej Polski].
Regularny lub tetragonalny; Tw. 5,5-6; G. 2,5 g/cm3; zwykle szarobia�y, po�ysk szklisty; R. bezbarwna
Leucyt by� znany przyrodnikom ju� w drugiej po�owie XVIII wieku. Uwag� ich przyci�ga�y dobrze wykszta�cone kryszta�y leucytu spotykane w pokrywach lawowych Wezuwiusza i przypominaj�ce swoim kszta�tem granaty. Zewn�trznie r�ni�y si� jedynie barw�, zwykle bia�� lub szar�. Dlatego pocz�tkowo uznano leucyt za specjaln� odmian� granatu, kt�ra utraci�a pierwotne zabarwienie na skutek oddzia�ywania gaz�w wulkanicznych lub te� pod bezpo�rednim wp�ywem "wulkanicznego ognia". Nied�ugo potem udowodniono, �e leucyt jest ca�kowicie innym minera�em. Szczeg�owa analiza chemiczna pozwoli�a na stwierdzenie, �e by� to pierwszy poznany w�wczas minera� zawieraj�cy du�� ilo�� potasu, kt�ry, jak s�dzono dawniej, mia� wyst�powa� tylko w ro�linach. Kryszta�y leucytu tworz� dobrze wykszta�cone osobniki z wyra�nie rozwini�tymi 24 �cianami. W rzeczywisto�ci s� to jedynie pseudomorfozy tetragonalnego leucytu po odmianie regularnej, kt�re mog� zachowa� trwa�o�� w normalnych temperaturach. Leucyt spotykany jest g��wnie w m�odych ska�ach wulkanicznych. Poza Wezuwiuszem, leucyt spotykany jest m.in. w rejonie jeziora La-acher w Niemczech, w okolicach San Paulo w Brazylii i Magnet Cove w stanie Arkansas (USA).
225
Regularny; Tw. 5,5; G. 2,4 g/cm3; zwykle niebieski lub intensywnie niebieski, zielonkawoszary, szary, bia�y, bezbarwny; po�ysk szklisty, na �wie�ym prze�amie t�usty; R. niebieskobia�a
Sodalit zosta� znaleziony w�r�d ruin staro�ytnego miasta boliwijskiego Tiahuanaca, co wskazuje, �e by� on w tym rejonie do�� rozpowszechnionym kamieniem ozdobnym. Jako minera� zosta� jednak opisany dopiero w 1811 r. przez brytyjskiego mineraloga T. Thomsona. Sodalit spotykany jest najcz�ciej w postaci skupie� zbitych lub ziarnistych. Znacznie rzadziej tworzy kryszta�y o wyra�nej �upliwo�ci, cz�sto zbli�niaczone. Wyst�puje w ska�ach magmowych ubogich w krzemionk�, przede wszystkim w sjenitach i nefelinach. Niekiedy bywa wa�nym minera�em ska�otw�rczym, zajmuj�c cz�sto miejsce skaleni [st�d zaliczany jest czasami do grupy minera��w okre�lanych og�lnym mianem skalenoid�w lub skaleniowc�w. Tworzy r�wnie� monomineralne ska�y z�o�one wy��cznie z jasno zabarwionych sodalit�w, nazywane sodalitytami].
G��wne z�o�a sodalitu znajduj� si� w Ditrau (Rumunia), Serra de Monchique (Portugalia), w seriach wulkanit�w Wezuwiusza (Monte Somma) oraz Monti Albani ko�o Rzymu, w Rieden (Niemcy), na Uralu (Miaas), w Kanadzie (Ontario), Boliwii (Cerro Sapo), na Grenlandii oraz w USA. Mikroskopijne skupienia sodalitu spotykane s� w r�nych ska�ach wulkanicznych, np. trachitach, fonolitach, bazaltach. Sodality wykorzystywane s� r�wnie� obecnie jako kamienie ozdobne, kt�rym nadaje si� zazwyczaj szlify kaboszonowe wypuk�e lub p�askie. Popularno�ci� ciesz� si� jedynie ciemne odmiany, kt�re przypominaj� lazuryty intensywno�ci� zabarwienia i odcieniem. Wymagania te spe�niaj� przede wszystkim sodality pochodz�ce z Kanady, a tak�e niekiedy z Uralu i Stan�w Zjednoczonych.
Sodalit wyst�puje cz�sto razem z lazurytem i wieloma pokrewnymi glinokrzemianami. W�r�d najbardziej znanych skaleniowc�w wymieni� nale�y haiiyn, nazwany tak na cze�� Rene Justa Haiiya, francuskiego mineraloga i tw�rcy naukowej krystalografii. W odr�nieniu od sodalitu, zamiast chloru zawiera on siark� i domieszki wapnia oraz charakteryzuje si� wy�szym stopniem twardo�ci i wi�kszym ci�arem w�a�ciwym.
226
Regularny; Tw. 5; G. 2,38-2,9 g/cm3; zwykle niebieskofioletowy, fioletowy, niebieskozielony; po�ysk szklisty; R. niebieska
Lazuryt lub lapis-lazuli wywodzi sw� nazw� z arabskiego azul (niebieski) i �aci�skiego lapis (kamie�). Przypuszcza si�, �e w czasach staro�ytnych brano lazuryt za odmian� szafiru. Trudno wi�c ustali�, kiedy po raz pierwszy zosta� zastosowany jako kamie� ozdobny. Nie ulega natomiast w�tpliwo�ci, �e by� zawsze wysoko cenionym kamieniem dekoracyjnym.
Na podobne trudno�ci natrafiaj� r�wnie� pr�by ustalenia lokalizacji pierwszych znanych z�� lazurytu. Wprawdzie o lapis-lazuli wspomina si� w wielu �r�d�ach staro�ytnych, ale wydaje si�, �e cz�sto mylono miejsca jego wyst�powania z miejscami sprzeda�y. Na pewno jednak najstarsze eksploatowane z�o�a znajdowa�y si� w Azji i w Chile.
Pierwszy wiarygodny opis lazurytu odnale�� mo�na w dzie�ach Marco Polo (ok. 1254-1324). Ten syn weneckiego kupca podr�owa� wraz z ojcem i stryjem przez ca�� zachodni� i �rodkow� Azj� docieraj�c a� do Chin, gdzie przebywa� przez siedemna�cie lat (1275-1291). Wst�pi� tam na s�u�b� wielkiego chana mongolskiego, p�niej cesarza Chin Kubilaja, kt�ry wysy�a� go z wa�nymi misjami pa�stwowymi. Marco Polo przemierzy� w�wczas wiele kraj�w zupe�nie nie znanych Europejczykom. Wtedy w�a�nie zapozna� si� ze s�ynnymi z�o�ami lazurytu w Badachszan w rejonie g�rnego biegu rzeki Oxus (dzisiejsza Amu-Daria) w Afganistanie. Prawdopodobnie z tego z�o�a korzystali nawet staro�ytni Egipcjanie, kt�rzy z lazurytu rze�bili swoje s�ynne amulety przedstawiaj�ce skarabeusze. Mieszka�cy Dalekiego Wschodu, a zw�aszcza Chi�czycy, wykorzystywali lazuryt z tych samych z�� do wykonywania najrozmaitszych przedmiot�w artystycznych. Mimo �e wspomniane z�o�a eksploatowano nieprzerwanie od czas�w staro�ytnych, jeszcze i dzi� znale�� tam mo�na w�r�d marmur�w pi�kne okazy lazurytu w postaci nieregularnych skupie� i soczewkowatych przewarstwie�.
G��wne rejony wyst�powania lazurytu, opr�cz Afganistanu i Chile, znajduj� si� nad po�udniowymi
227
brzegami jeziora Bajka�, a w szczeg�lno�ci w dolinie rzeki Sljudanka sp�ywaj�cej ze zboczy wschodniego Sajanu, gdzie spotykane s� ogromne bloki lazurytu dochodz�ce do 60 kg.
Bardzo zasobne s� r�wnie� z�o�a w Andach chilijskich, gdzie wyst�puj� odmiany lazurytu bardzo przypominaj�ce wspania�e lazuryty z Afganistanu. S� one jednak nieco ja�niejsze, zawieraj� bowiem znaczne przerosty wapienne. Wyst�pienia lazurytu stwierdzono r�wnie� w kanionie San Antonio w Kalifornii, ale nie s� one zbyt wysokiej jako�ci. Lazuryty spotykane w�r�d ska� wulkanicznych i tuf�w w rejonie Wezuwiusza (Monte Somma) oraz G�r Alba�skich ko�o Rzymu nie maj� obecnie praktycznego znaczenia. Ciemne odmiany lazurytu stwierdzono r�wnie� w stanie Kolorado (Sawatch Mountains).
Lazuryt wyst�puje najcz�ciej w postaci zbitej lub ziarnistej, ale okre�lenie "lapis-lazuli" stosowane jest z regu�y do odmian zbitych. W tym przypadku mamy do czynienia nie z minera�em w �cis�ym s�owa tego znaczeniu, ale ze ska��, kt�rej poszczeg�lne sk�adniki rozr�ni� mo�na �atwo pod mikroskopem. Jest to przewa�nie mieszanina bia�ego, pasiastego dolomitu, jasnych piroksen�w i amfiboli, minera��w szeregu sodalitu (skalenoid�w), lazurytu i ziaren pirytu. Macierzystymi ska�ami lazurytu s� metasomatycznie przeobra�one kompleksy w�glanowe.
Lazuryt jest niezwykle popularnym kamieniem ozdobnym, stosowanym cz�sto do wyrobu pier�cieni, brosz i naszyjnik�w. Sproszkowany lazuryt wykorzystywany by� dawniej do wytwarzania naturalnej farby mineralnej (ultramaryna).
Rombowy; Tw. 5-5,5; G. 2,2-2,4 g/cm3; bia�y, bezbarwny, ��tawy, czerwonawy; po�ysk szklisty, w drobnow��knistych skupieniach -jedwabisty; R. bezbarwna
Natrolit zosta� rozpoznany po raz pierwszy w 1824 r. w znanym z�o�u Maria�ska Hora ko�o Usti nad �ab� w Czechach. Tworzy wyd�u�one kryszta�y o pokroju s�upkowym lub cieniutkich igie�ek zgrupowanych w promieniste wi�zki. Delikatne igie�kowate kryszta�y osi�gaj� zazwyczaj d�ugo��
228
3-4 cm, ale czasami s� kr�tsze i grubsze, zako�czone nisk� piramid�. Poprzeczny przekr�j bywa niemal kwadratowy, co sprawia mylne wra�enie symetrii tetragonalnej (tzw. pseudotetragonalnej). Kryszta�y natro-litu spotykane s� w szczelinach i pustkach skalnych, gdzie tworz� druzy i skupienia kuliste. S� zwykle przezroczyste lub prze�wiecaj�ce. W p�omieniu �wiecy ulegaj� stopieniu, a uchodz�ca para wodna wydziela charakterystyczny zapach (zjawisko typowe dla minera��w z grupy zeolit�w). W postaci zbitej wyst�puje rzadko. Natrolit jest rozpowszechniony jako minera� wt�rny w pustkach skalnych ska� wulkanicznych, g��wnie bazalt�w i fonolit�w. Nale�y do najbardziej rozpowszechnionych minera��w z grupy zeolit�w.
Wa�niejsze wyst�pienia natrolitu znajduj� si� w fonolitach Maria�skiej Hory w Czechach, w okolicy Eisenach w Niemczech, w Owernii (Francja), na Islandii, w Nowej Szkocji (Kanada). Jako kamienie ozdobne u�ywane s� tylko odmiany zbite spotykane m.in. na Islandii oraz w Wirtembergii (Niemcy), kt�re s�u��, cz�sto wraz ze ska�� macierzyst�, do wyrobu drobnych przedmiot�w dekoracyjnych. Jest przedmiotem usilnych zabieg�w kolekcjoner�w, kt�rzy ceni� sobie szczeg�lnie okazy pochodz�ce z klasycznych z�� w Czechach i na Islandii. Wyst�puj� one z regu�y wraz z innymi minera�ami grupy zeolit�w, charakterystycznych dla pr�ni skalnych w bazaltach i fonolitach.
229
Jednosko�ny - pseudorombowy; Tw. 5; G. 2,29 g/cm3; bia�y lub bezbarwny; po�ysk szklisty, w agregatach zbli�ony do jedwabistego; R. bia�a
Mezolit zosta� opisany jako odr�bny minera� przez niemieckich mineralog�w Fuchsa i Gehlena w 1816 r. Nale�y tak�e do grupy zeolit�w. Jego nazwa pochodzi z greckiego meson - �rodek, i lithos - kamie�, poniewa� stanowi on ogniwo po�rednie pomi�dzy natrolitem i skolecytem. Jest w istocie mieszanin� obu tych minera��w w przybli�onej proporcji 1:2.
Mezolit wyst�puje w postaci delikatnych, igie�kowatych kryszta��w, kt�re tworz� skupienia w��kniste lub niekiedy ziemiste. Spotykany jako minera� wt�rny, najcz�ciej razem z natrolitem w pustkach ska� bazaltowych oraz innych wylewnych ska� wulkanicznych m�odego wieku. Mezolit jest do�� rozpowszechniony, prawdopodobnie bardziej ni� czysty natrolit. Jego g��wne wyst�pienia s� w zasadzie takie same jak natrolitu: Wy�yna �rodkowoczeska, Pfalsterkaute ko�o Eise-nach w Turyngii, wyspa Skye u wybrze�y Szkocji, Antrim w Irlandii P�nocnej, Nowa Szkocja (Kanada), Wyspy Owcze.
Najwi�ksze kryszta�y mezolitu o pokroju igie�ek dochodz�cych do 15 cm d�ugo�ci spotykane s� w Teigarhorn na Islandii. Najpi�kniejsze okazy pochodz� ze stanowisk New Jersey w Stanach Zjednoczonych i maj� posta� skupie� niezwykle cienkich, igie�kowatych kryszta��w. Najbardziej
230
zdumiewaj�ce s� jednak wyst�pienia mezolit�w w stanie Oregon, gdzie tworz� pot�ne, zbite skupienia z doskonale widocznym, l�ni�cym po�yskiem. Mezolit nie ma jak dotychczas praktycznego zastosowania.
Jednosko�ny - pseudorombowy; Tw. 5-5,5; G. 2,2-2,4 g/cm3; bezbarwny, bia�y, szary; po�ysk szklisty, per�owy na p�aszczyznach �upliwo�ci; R. bezbarwna
Skolecyt jest obok czystego kalcytu wykazuj�cego dw�j�omno�� �wiat�a najwi�ksz� ciekawostk� mineralogiczn� Islandii.
Nazwa minera�u wywodzi si� z greckiego skoliaxo (krzywi� si�), poniewa� po podgrzaniu w p�omieniu dmuchawki jego kryszta�y wykrzywiaj� si�. Jest to cecha typowa dla wszystkich zeolit�w, kt�re wraz z utrat� wody zmieniaj� sw�j kszta�t.
Zewn�trzny wygl�d skolecytu jest niemal identyczny jak czystego, bia�ego natrojitu. Podobnie jak inne zeolity wyst�puje w szczelinach i pustkach ska� wzbogaconych w wap� i glin, a przede wszystkim w�r�d bazalt�w i fonolit�w. Znacznie rzadziej kryszta�y skolecytu spotykane s� w szczelinach innych ska�, takich jak granity, porfiry, sjenity, labradoryty i �upki krystaliczne. G��wne wyst�pienia znane s� m.in. z Table Rock w rejonie Golden (Kolorado, USA), a przede wszystkim z pokryw lawowych na wy�ynie Dekan w Indiach. Wiele wspania�ych okaz�w skolecytu znaleziono w g�rach Bhor-Ghat na wsch�d od Bombaju. St�d pochodz� pi�kne eksponaty, kt�re zdobi� dzi� najwa�niejsze kolekcje muzealne. Najdoskonalsze jednak okazy znaleziono w okolicy Teigarhorn w pobli�u Berufj�rdhur na wschodnich wybrze�ach Islandii. Skolecyt wyst�puje tu w postaci zadziwiaj�co pi�knych skupie� kryszta��w ukrytych w licznych kawernach i szczelinach pokryw lawowych rozprzestrzenionych na ca�ej powierzchni wyspy.
231
Rombowy; Tw. 5-5,5; G. 2,3-2,4 g/cm3; zazwyczaj bezbarwny, bia�y, szarawy, ��tawy, zielonkawy, czerwonawy; po�ysk szklisty, na p�aszczyznach �upliwo�ci per�owy; R. bezbarwna
Thomsonit [tomsonit] zosta� zidentyfikowany jako oddzielny przedstawiciel grupy zeolit�w przez brytyjskiego krystalografa i mineraloga H.J. Brooka, kt�ry nada� mu nazw� od nazwiska swojego przyjaciela T. Thomsona. Niekiedy okre�lany bywa tak�e mianem "comptonit" [komptonit]. Tworzy na og� kryszta�y s�upkowe lub tabliczkowe, wyst�puj�ce zazwyczaj w postaci skupie� w��knistych i promienistych. Spotykany r�wnie� w formie nerkowatych ziarnistych agregat�w, tworz�cych kuliste struktury w pustkach skalnych.
Thomsonit znajdowany jest najcz�ciej w pr�niach fonolit�w i bazalt�w, rzadziej w �y�ach pegmatytowych. G��wne wyst�pienia znane s� m.in. z okolic Eisenach w Niemczech, Kilpatrick w pobli�u Dumbarton w Szkocji, Vinaficka Hora ko�o Kladna w Czechach, w rejonie Jeziora G�rnego (USA). Obecnie najlepsze okazy thomsonitu pochodz� ze stanu New Jersey (USA). S� to bia�o zabarwione gwia�dziste skupienia o �rednicy do 5 cm, kt�re przypominaj� kszta�tem desmin. �adne, promieniste skupienia w��kniste wyst�puj� w Nowej Szkocji (Kanada). Thomsonit wykorzystywany jest niekiedy jako kamie� ozdobny, obrabiany w postaci soczewkowatych szlif�w kaboszonowych. Do tych cel�w u�ywane s� przede wszystkim thomsonity pochodz�ce ze stanowiska Good Harbor Bay nad jeziorem Michigan, kt�re wyst�puj� w postaci kulistych wype�nie� pustek skalnych, a ich kryszta�y osi�gaj� czasami ponad 3 cm d�ugo�ci. Spotka� je mo�na najcz�ciej nad brzegami jeziora w postaci otoczak�w. Maj� one charakterystyczny wygl�d spowodowany promienistym roz�o�eniem koncentrycznych warstewek thomsonitu, kt�re tworz� naprzemianleg�e pasemka o barwach mlecznobia�ych, ��tych i zielonych.
232
Jednosko�ny; Tw. 3,5-4; G. 2,1-2,2 g/cm3; bezbarwny, bia�awy, szary, ��tawy, czerwonawy, niekiedy ceglastoczerwony; po�ysk szklisty, na p�aszczyznach �upliwo�ci per�owy; R. bezbarwna
Stilbit (desmin) jest kolejnym minera�em z grupy zeolit�w. Jego nazwa wywodzi si� z greckiego stilbe (po�ysk) i stosowana by�a pocz�tkowo do wszystkich zeolit�w charakteryzuj�cych si� blaszkowatym pokrojem kryszta��w i silnym po�yskiem. Obecnie nazwa ta u�ywana jest jedynie w kr�gu brytyjskim i niemieckim. Powszechnie stosowana nazwa "desmin" pochodzi z greckiego desme - snop, wi�zka, i nawi�zuje do charakterystycznego wygl�du skupie� kryszta��w tego minera�u zgrupowanych w wi�zki przypominaj�ce snopy. Tabliczkowate kryszta�y desminu s� z regu�y zbli�niaczone. Formy przerost�w pojedynczych kryszta��w imituj� symetrie rombow�. Stilbit (desmin) jest minera�em wt�rnym krystalizuj�cym z roztwor�w hydrotermalnych i wyst�puje z regu�y w szczelinach skalnych.
Spotykany najcz�ciej w bazaltach i ska�ach pokrewnych, w melafirach i amfibolitach. G��wne wyst�pienia: Kilpatrick w Szkocji, Gianfs Causeway w Irlandii P�nocnej, dolina Fassa we W�oszech, w rejonie Strzelina i Strzegomia na Dolnym �l�sku, Kozakov w Czechach, na Wyspach Owczych, na Islandii oraz w rejonie Poona w Indiach. Desmin nie znalaz� dotychczas �adnego praktycznego zastosowania, ale niekt�re jego kryszta�y wyr�niaj� si� niezwyk�� pi�kno�ci�. Odnosi si� to szczeg�lnie do okaz�w pochodz�cych z pokryw lawowych p�askowy�u Dekanu (Poona), kt�re wyst�puj� w postaci du�ych bia�oszarych lub czerwonawych kryszta��w i charakterystycznych, snopkowatych skupie�, uznawanych za najpi�kniejsze w �wiecie.
Podobie�stwo do stilbitu wykazuje inny minera� - heulandyt, od kt�rego r�ni si� jedynie zawarto�ci� wody (CaAl2Si7O,8 � 6H2O). Nazwa "heulandyt" wywo�uje niekiedy nieporozumienie, gdy� we wcze�niejszych pracach minera� ten okre�lany by� jako "Stilbit". W odr�nieniu od stilbitu heulandyt tworzy kryszta�y o pokroju tabliczkowatym, wyst�puj�ce w postaci blaszkowatych lub promienistych skupie�. Spotykany jest zazwyczaj w ska�ach tego samego typu jak wcze�niej opisany Stilbit.
Inny minera� z grupy zeolit�w - laumontyt, Ca(AlSi2O6)2,4H2O, wyst�puje w postaci kruchych, bia�ych kryszta��w lub ziarnistych skupie�.
233
Jednosko�ny; Tw. 4,5; G. 2,2 g/cm3; bezbarwny, bia�awy, ��tawy; po�ysk szklisty; R. bezbarwna
Phillipsyt [filipsyt] nale�y tak�e do grupy zeolit�w. Zosta� odkryty w 1825 r. i nazwany na cze�� brytyjskiego geologa i mineraloga J.W. Phillipsa (1773-1828). Zaliczany jest do najbardziej rozpowszechnionych zeolit�w. Wyst�puje tylko w postaci male�kich kryszta��w, z regu�y zbli�niaczonych krzy�owo, i tworzy skupienia kuliste i promieniste. Phillipsyt krystalizuje w uk�adzie jednosko�nym, ale jego zbli�niaczone osobniki imituj� symetri� regularn�.
Phillipsyt, podobnie jak inne zeolity, wyst�puje w pustkach ska� magmowych, g��wnie w bazaltach i fonolitach. G��wne jego nagromadzenia znane s� m.in. z Stempel ko�o Marburga (Niemcy), Capo di Bove ko�o Rzymu, w okolicach �eskiej Lipy w Czechach oraz w rejonie Richmond w stanie Victoria (Australia).
Podobne do phillipsytu bli�niaki krzy�owe tworzy inny minera� z grupy zeolit�w - harmotom, uwodniony krzemian baru i glinu, Ba(Al2Si6O|6) � 6H2O. [W Polsce phillipsyt spotykany jest w ska�ach bazaltowych na obszarze Dolnego �l�ska i �l�ska Opolskiego (m.in. G�ra �w. Anny)].
234
Trygonalny - pseudoregularny; Tw. 4,5; G. 2,1 g/cm3; bia�y, czerwony; po�ysk szklisty; R. bezbarwna
Chabazyt zosta� opisany w 1788 r. na podstawie pr�bki ze z�� w Oberstein w Nadrenii. Jego nazw� wprowadzi� w 1818 r. niemiecki mineralog F.A. Breithaupt. Wywodzi si� ona z greckiego chabaz.ios, kt�rym to s�owem okre�lano w staro�ytnych poematach pi�kne i tajemnicze minera�y. Kryszta�y tego minera�u o d�ugo�ci dochodz�cej do 2,5 cm znalezione zosta�y w okolicach Rep�ic w pobli�u Litomeric (Czechy) przez praskiego mineraloga F.X.M. Zippa, a tak�e przez J.W. Goethego.
Romboedryczne kryszta�y chabazytu s� cz�sto zbli�niaczone i tworz� osobniki o soczewkowatym kszta�cie, tak zwane phakolity. Chabazyt znajdowany jest razem z innymi zeolitami oraz kalcytem i aragonitem, najcz�ciej w bazaltach i melafirach. Opr�cz wymienionych ju� wyst�pie� chabazyt spotykany jest m.in. w Islandii, Kanadzie, Chile, Australii, Nowej Zelandii oraz w Polsce na Dolnym �l�sku, przede wszystkim w masywie Strzegomia.
235
Rozdzia� 9
ZWI�ZKI ORGANICZNE
Do mineralnych substancji organicznych zalicza si� zwykle sole kwas�w organicznych, naturalne w�glowodory oraz �ywice kopalne. Do grupy tej w��czano niegdy� tak�e wszystkie typy w�gli i ropy naftowej, obecnie traktowane jako ska�y i rozpatrywane odr�bnie [kopalne paliwa sta�e i p�ynne].
Systematyka niedok�adnie okre�lonych substancji organicznych i dzi� sprawia wiele trudno�ci w jednoznacznym zaliczeniu ich do grupy minera��w. Na przyk�ad ozokeryt uwa�any bywa przez niekt�rych mineralog�w za minera� organiczny [przez innych natomiast traktowany jest jako substancja genetycznie zwi�zana z rop� naftow�]. Rozpowszechniony jest tak�e pogl�d, �e do grupy minera��w organicznych nale�� wy��cznie sole kwas�w organicznych. Wszystkie te zwi�zki wi��� si� �ci�le z biosfer�, chocia� warto zauwa�y�, �e np. whewellit znajdowany jest nawet w �y�ach kruszcowych. Z drugiej strony, bardzo cz�sto minera�y powstaj�ce w zasadzie na drodze nieorganicznej (siarka, apatyt, kalcyt, aragonit, piryt itp.) mog� r�wnie� tworzy� si� przy wsp�udziale organizm�w �ywych.
Jednosko�ny; Tw. 2,5; G. 2,23 g/cm3; bezbarwny, rzadziej bia�awy lub szary; po�ysk per�owy; R. bezbarwna
Whewellit rzadko wyst�puje w postaci krystalicznej, ale jego pochodzenie i sk�ad chemiczny poznano ju� dawno. Znajdowany by� cz�sto przez g�rnik�w w szczelinach skalnych s�siaduj�cych z pok�adami w�gla, kt�rzy brali go za kwarc (kryszta� g�rski), kalcyt lub baryt. Opisany zosta� w 1840 r. przez brytyjskich badaczy W.H. Millera i J. Brooka, prawdopodobnie na podstawie pr�bki pochodz�cej ze z�� w Siedmiogrodzie, oraz nazwany na cze�� brytyjskiego przyrodnika Williama Whewella.
P�niej znajdowano whewellit w okolicach Freital-Burgk i Freibergu w Saksonii w kopalniach w�gla znajduj�cych si� w G�rach Kruszcowych. Mimo to ogromne zdziwienie specjalist�w wzbudzi�o odkrycie w 1906 r. wspania�ych kryszta��w whewellitu, na kt�re natrafiono w szczelinach skalnych w kopalni w�gla Teodor na p�nocny wsch�d od Kladna w Czechach. Doskonale wykszta�cone, przezroczyste kryszta�y dochodzi�y do 4 cm d�ugo�ci i tworzy�y skupienia przekraczaj�ce 10 cm. W miar� up�ywu czasu pojawia�y si� informacje o kolejnych wyst�pieniach whewellitu w rejonie Kladna, potwierdzaj�ce spostrze�enia, �e minera� ten zwi�zany jest �ci�le ze z�o�ami w�gla kamiennego. Kryszta�y z okolic Kladna s� najwspanialej wykszta�conymi okazami tego szczeg�lnego minera�u.
Whewellit jest typowym minera�em towarzysz�cym zag��biom w�glowym, nigdy jednak nie zosta� znaleziony bezpo�rednio w w�glu, lecz w otaczaj�cych ska�ach lub w konkrecjach ilastych syderyt�w. Powstaje on prawdopodobnie na skutek wytr�cania si� z roztwor�w szczawian�w wapnia, �ugowanych z substancji ro�linnej podczas tworzenia si� pok�ad�w w�gla. Kryszta�y whewellitu powstawa�y wsz�dzie tam, gdzie zaistnia�y sprzyjaj�ce warunki. Jest rzecz� znamienn�, �e najwi�ksze kryszta�y spotykane s� zawsze w szczelinach skalnych, podczas gdy w pelosyderytach [syderytach ilastych] wyst�puj� jedynie ma�e kryszta�y, kt�rym towarzysz� zwykle ankeryt, baryt, kaolin oraz drobniutkie kryszta�ki niekt�rych siarczk�w. Spo�r�d tych wszystkich minera��w whewellit wyst�puje w najmniejszej ilo�ci i powstaje na samym ko�cu. Jeszcze rzadziej spotykany jest w �y�ach kruszcowych (Freiberg), gdzie tworzy si� w wyniku wytr�cania si� szczawian�w wapnia pochodz�cych z materii ro�linnej.
237
Whewellit krystalizuje najcz�ciej w postaci wielo�ciennych s�up�w lub p�ytek przybieraj�cych najrozmaitsze formy krystaliczne. Cz�sto spotykane s� bli�niaki o kszta�cie sercowatym lub przypominaj�ce skrzyd�a motyla. Kryszta�y tworz� zazwyczaj skupienia blaszkowate lub gwia�dziste. Cz�sto r�wnie� pojawiaj� si� inkrustacje. Od bardzo podobnego barytu odr�ni� mo�na whewellit dzi�ki doskona�ej �upliwo�ci ujawniaj�cej si� w kilku kierunkach.
G��wne wyst�pienia whewellitu znane s� z Kladna i Cavnic w Rumunii, gdzie w 1926 r. znaleziono nawet kryszta� o d�ugo�ci 7 cm, chocia� nie by� on tak doskonale rozwini�ty jak kryszta�y pochodz�ce z Kladna. Wyst�pienia kryszta��w whewellitu stwierdzono r�wnie� w Saksonii (Burgk ko�o Drezna,Zwickau, Freiberg), w Alzacji (Uberis) oraz w rejonie Mostu (Czechy).
Bogate stanowiska zosta�y r�wnie� odkryte na polach naftowych w rejonie Majkopu na Kaukazie. Whewellit jest bez w�tpienia najpi�kniejszym minera�em organicznym.
Innym minera�em z grupy szczawian�w rodzimych jest humboldtyn, nazwany tak na cze�� wybitnego niemieckiego geografa, geologa i podr�nika Aleksandra von Humboldta (1769-1859). Minera� ten, znany r�wnie� pod nazw� oxalit, jest jednosko�nym uwodnionym szczawianem �elaza, Fe(C2O4)-� 2H2O. Tworzy wyd�u�one, pseudorombowe kryszta�y lub wyst�puje w postaci skupie� pizolitycznych, w��knistych lub ziemistych. Jego wyst�pienia stwierdzono w rejonie Capo dArco na wyspie Elbie. Podobny, rombowy oksammit jest uwodnionym szczawianem amoniaku (NH4-O) � H2O. Zazwyczaj ma ��tobia�e zabarwienie i znany jest jako sk�adnik z�� guana u wybrze�y Peru.
238
Mellit jest uwodnion� sol� glinow� kwasu mellitowego [szesciOKarooKsyioweguj, �l 8H2O. Jego nazwa wywodzi si� z �aci�skiego mel (mi�d), poniewa� charakteryzuje si� miodowo��tym zabarwieniem. Tworzy bia�e lub ��te kryszta�y o pokroju piramidy i wyst�puje w postaci skupie� ziarnistych wzgl�dnie zbitych. Spotykany w piaskowcach lub w w�glu, m.in. w Artern ko�o Halle w Niemczech oraz w rejonie Tu�y (Rosja).
Doppleryt jest mieszanin� wapniowych soli kwasu huminowego. Tworzy czerwonobr�zowe, t�uste pokrywy na bagnach i torfowiskach, powstaj�ce w wyniku utleniania substancji humusowych, kt�re, przenikaj�c do szczelin osad�w organogenicznych lub szcz�tk�w drewna, ulegaj� powolnemu stwardnieniu po odparowaniu wody. Minera� ten zosta� po raz pierwszy opisany jako substancja koloidalna przez H. Dopplera w 1849 r. i nazwany na jego cze�� przez austriackiego mineraloga i geologa Wilhelma von Haidingera (1795-1871).
Jednosko�ny; Tw. 1; G. 1,03 g/cm3; bezbarwny, ��tawy; po�ysk t�usty; R. bezbarwna
Fichtelit zosta� odkryty w 1837 r. na torfowiskach w okolicach Redwitz w Bawarii (Niemcy). Jego nazwa wywodzi si� z rejonu wyst�powania w pa�mie g�rskim Fichtelgebirge w Niemczech. Znacznie bogatsze z�o�a fichtelitu odkryto p�niej na torfowiskach w pobli�u miejscowo�ci Sobeslav w po�udniowych Czechach. Wyst�puje tam do�� obficie w�r�d szcz�tk�w drewna, przede wszystkim na sosnowych pniach i ga��ziach poch�oni�tych niegdy� przez bagniska. Fichtelit tworzy
239
warstewkowane skupienia, krystaliczne naskorupienia, niekiedy nawet wyd�u�one, tabliczkowate kryszta�y. S� one z regu�y drobniutkie i bardzo rzadko osi�gaj� 7 mm. Cz�sto s� wyra�nie wyd�u�one w jednym kierunku. Fichtelit jest minera�em delikatnym, o doskona�ej �upliwo�ci, t�ustym w dotyku i �amliwym. Inne znane wyst�pienia fichtelitu znajduj� si� m.in. w rejonie Kolbermoor w po�udniowej Bawarii, w okolicach Sulzendeich ko�o Oldenburga, w �upkach w�glowych ko�o Uznach w pobli�u Zurichu, na torfowiskach Heltegaard w Danii oraz w rejonie Handforth ko�o Chester (Anglia). Znaleziska te �wiadcz� o tym, �e krystaliczne substancje mineralne powstawa� mog� nawet podczas rozk�adu i przemiany materii ro�linnej i zwierz�cej.
Bezpostaciowa; Tw. 2-2,5; G. 1-1,1 g/cm3; ��ta, ��toczerwona, rozmaite odmiany barwne; po�ysk t�usty; R. bezbarwna
Bursztyn by� jednym z najwy�ej cenionych kamieni ozdobnych ju� w czasach prehistorycznych i staro�ytnych. Cz�owiek pierwotny ch�tnie si�ga� po ten kamie� ze wzgl�du na jego urod� i �atwo�� obr�bki. Mi�kki bursztyn zyskiwa� szybko wielk� popularno�� z uwagi na urozmaicone barwy oraz pi�kny, wysoki po�ysk po oszlifowaniu i wypolerowaniu.
Naszyjniki wykonane z bursztynu znajdowano w wykopaliskach pochodz�cych z pocz�tku drugiego tysi�clecia przed nasz� er� (wczesna epoka br�zu). Jednak proste ozdoby z bursztynu sporz�dzano ju� znacznie wcze�niej, w starszej epoce kamiennej
240
(paleolicie), o czym �wiadcz� liczne znaleziska, szczeg�lnie w Europie �rodkowej i P�nocnej.
Bursztyn by� r�wnie� przedmiotem handlu i �rodkiem p�atniczym prawdopodobnie w neolicie, a z ca�� pewno�ci� w epoce br�zu. Bursztynow� bi�uteri� cenili wysoko staro�ytni Babilo�czycy i Asyryjczycy. Pi�kno bursztynu opiewa� Homer na kartach Odysei. Arystoteles (384-322 p.n.e.) prawid�owo okre�li� bursztyn jako kopaln� �ywic� drzew. Staro�ytni Grecy doskonale wiedzieli, �e bursztyn po tarty o tkanin� przyci�ga drobne okruchy. Zjawisko to odkry� w VI wieku p.n.e. grecki filozof Tales z Miletu. Du�o p�niej stwierdzono, �e wi��e si� ono z w�asno�ciami elektrostatycznymi bursztynu; st�d wywodzi si� nazwa zjawiska elektryczno�ci, pochodz�ca od greckiego okre�lenia bursztynu - elektron.
Rzymianki z upodobaniem nosi�y bursztynow� bi�uteri�, a wszelkie ozdoby z bursztynu by�y wysoko cenione. Wp�ywa�a na to r�wnie� znaczna odleg�o�� dziel�ca granic� imperium rzymskiego od z�� bursztynu. Wiadomo, �e cesarz Neron (37-68 n.e.) s�a� specjalne ekspedycje w poszukiwaniu tego minera�u nad brzegami Ba�tyku. Znane s� dobrze tak zwane bursztynowe szlaki, kt�re w tej epoce wiod�y znad
Ba�tyku przez ca�� Europ� a� do centrum imperium rzymskiego. Bursztyn by� wa�nym przedmiotem wymiany handlowej, ale r�wnie� cieszy� si� du�ym zainteresowaniem uczonych i my�licieli staro�ytnego Rzymu. Pliniusz Starszy (23-79 n.e.) rozwa�a� genez� bursztynu, podzielaj�c pogl�d Arystotelesa. Tacyt (oko�o 55-120 n.e.) wspomina� o wykorzystaniu bursztynu przez plemiona germa�skie.
Popularno�� bursztynu przetrwa�a przez wieki. Bursztynow� bi�uteri� wykonywano w �redniowieczu i przez nast�pne stulecia. Jednym z najwspanialszych dzie� sztuki bursztyniarskiej by�a s�ynna Komnata Bursztynowa podarowana carowi rosyjskiemu Piotrowi Wielkiemu (1672-1725) przez kr�la pruskiego Fryderyka Wielkiego (1712-1768). Zagin�a ona podczas II wojny �wiatowej i dotychczas nie zosta�a odnaleziona.
O nieprzemijaj�cej popularno�ci bursztynu �wiadczy� mo�e m.in. fakt zachowania w wielu j�zykach europejskich odr�bnych nazw u�ywanych dla okre�lenia bursztynu. Grecka nazwa elektron zastosowana zosta�a po raz pierwszy w trzecim stuleciu przed nasz� er� przez Teofrasta, ucznia Arystotelesa. Znaczeniowo sugeruje ona "b�yszcz�cy metal" i nawi�zuje prawdopodobnie do czystego, ��tego po�ysku bursztynu ujawniaj�cego si� wyrazi�cie po oszlifowaniu kamienia.
�aci�ska nazwa succinum ma r�wnie� stary rodow�d; sta�a si� ona p�niej �r�d�em naukowego okre�lenia bursztynu - sukcynit. Niemiecka nazwa Bernstein pochodzi od s�owa brennen - p�on��, i nawi�zuje do �atwopalno�ci bursztynu. Angielski termin amber wywodzi si� wprost ze �redniowiecznej �aciny -ambra i arabskiego anbar. W j�zykach s�owia�skich stosowana jest nazwa "jantar".
Wed�ug rozpowszechnionych pogl�d�w bursztyn jest kopaln� �ywic� trzeciorz�dowych drzew szpilkowych. [Nowsze badania wskazuj�, �e mo�e ona r�wnie� pochodzi� z silnie �ywicuj�cych drzew li�ciastych]. W rozleg�ych lasach okresu trzeciorz�dowego drzewa �ywicowa�y podobnie jak dzi�, chocia� na znacznie wi�ksz� skal�. [Pogl�dy na temat przyczyn wzmo�onego �ywicowania las�w trzeciorz�dowych s� obecnie przedmiotem o�ywionych dyskusji naukowych]. P�ynna �ywica wype�nia�a szczeliny i sp�kania wewn�trz pni drzew, a tak�e formowa�a sople i niewielkie krople, niekiedy za� i wi�ksze zewn�trzne nacieki. Cz�� z nich spada�a z drzew na ziemi� i pokrywana by�a nast�pnie innymi osadami.
Po up�ywie wielu milion�w lat bursztyn przenoszony z miejsca na miejsce ods�aniany by� ponownie na powierzchni dzi�ki procesom erozji wodnej.
241
Bursztyn wyst�puje w postaci nieregularnych skupie�. Jest zwykle zm�tnia�y, nieprzezroczysty, czasami prze�wiecaj�cy lub przezroczysty. [Dominuj� najrozmaitsze odcienie barw ��tych, ale tak�e spotykane s� odmiany bia�e i bardzo rzadko niebieskawe i zielonkawe]. Bursztyn jest stosunkowo delikatny i charakteryzuje si� wyj�tkowo niewielkim ci�arem w�a�ciwym. Podgrzewany staje si� bardziej przezroczysty. Najwi�ksza zachowana bry�a bursztynu ze z�� ba�tyckich znajduje si� obecnie w zbiorach Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Humboldta w Berlinie. Masa okazu wynosi ponad 9 kg (9750 g), ale zgodnie z przekazami nad brzegiem Ba�tyku znajdowano bursztynowe bry�y wa��ce nawet ponad 10 kg. [Jedna z najwi�kszych w �wiecie kolekcji naturalnych form i odmian bursztynu ba�tyckiego znajduje si� w Muzeum Ziemi w Warszawie].
W wielu okazach bursztynu zachowuj� si� doskonale szcz�tki ro�linne i zwierz�ce, g��wnie owady [oko�o 90% wszystkich inkluzji zwierz�cych]. Stanowi� one pozosta�o�ci �wiata organicznego sprzed oko�o 50 milion�w lat, zatopione w �ywicznej pu�apce. Maj� one niezwyk�� warto�� dla bada� naukowych ze wzgl�du na znakomicie cz�sto zachowane najdrobniejsze nawet elementy.
Najlepiej znane z�o�a bursztynu znajduj� si� przede wszystkim nad brzegami Ba�tyku, gdzie s� one cz�sto wyp�ukiwane przez wzburzone fale morskie, szczeg�lnie podczas sztormu. Macierzyst� ska�� bursztynono�n� s� piaski trzeciorz�dowe (g�rny eocen), zwane niebiesk� ziemi�. Najwi�ksze z�o�a bursztynu zlokalizowane s� w okolicy Kr�lewca w rejonie miejscowo�ci zwanej obecnie Jantarnyj (dawniej Palmnicken) na P�wyspie Sambijskim. Bursztyn spotykany jest r�wnie� nad brzegami Ba�tyku i Morza P�nocnego na obszarze Polski, Niemiec, Danii, Szwecji, Holandii i wschodniej Anglii. Znajduje si� go tak�e na z�o�ach wt�rnych w wielu innych rejonach �rodkowej Europy. Cz�� tych wyst�pie� wi��e si� z osadami polodowcowymi przemieszczonymi z p�nocnej strefy ba�tyckiej w czasie epoki lodowcowej.
Mniejsze ilo�ci bursztynu wyst�puj� r�wnie� w innych miejscach, g��wnie na Ukrainie ko�o Kijowa i Lwowa oraz w Rumunii, gdzie spotykane s� bry�y o masie dochodz�cej do 3 kg. Niebieskie i zielonkawe
242
bry�ki bursztynu o silnej fluorescencji pochodz� z Sycylii, szczeg�lnie z osad�w aluwialnych rzeki Simeto w pobli�u Katanii. Ta odmiana bursztynu znana jest jako symetyt. Charakteryzuje si� ona ciemnobr�zowym zabarwieniem i r�ni wyra�nie od bursztynu ba�tyckiego. Warunki powstawania z�� innych �ywic kopalnych by�y jednak zbli�one do bursztynu ba�tyckiego.
Kopalne �ywice przypominaj�ce bardzo bursztyn wyst�puj� na Morawach oraz w s�siednich rejonach Czech. S� one jednak klasyfikowane pod odr�bnymi nazwami, r�ni� si� bowiem od bursztynu nie tylko wygl�dem i w�a�ciwo�ciami, ale przede wszystkim starszym wiekiem geologicznym (g�rna kreda).
�ywice kopalne, pochodz�ce z rejonu Valchova na Morawach, znane s� jako walchowit. Maj� one barw� ��towoskow� i wyst�puj� w postaci bulastych skupie� lub soczewek w�r�d osad�w w�glowych, piask�w i i��w wieku kredowego. W lignitach tego samego wieku spotykane s� r�wnie� inne bursztynopodobne minera�y nazywane muckitem. W przeciwie�stwie do walchowitu maj� one ciemnobr�zowe zabarwienie. W tych samych osadach w�glono�nych znaleziono tak�e jasno��te �ywice kopalne nosz�ce nazw� "neudorfit".
[Bursztynopodobne �ywice kopalne wyst�puj� tak�e w wielu innych rejonach �wiata i okre�lane s� r�nymi nazwami, np. retynit, rumenit, cedaryt, birmit, bursztyn meksyka�ski, bursztyn dominika�ski itp.].
Obecnie bursztyn jest nadal szeroko wykorzystywany, przede wszystkim do wyrobu najrozmaitszych przedmiot�w ozdobnych, chocia�, jak niekt�rzy s�dz�, okres ich najwi�kszej �wietno�ci (XVI-XVIII wiek) nale�y ju� do przesz�o�ci. Wyroby z bursztynu s� obecnie szczeg�lnie popularne w krajach nadba�tyckich, gdzie surowiec bursztynowy wydobywany jest w du�ych ilo�ciach. Niekt�rzy kolekcjonerzy pozyskuj� bursztyn z osad�w wsp�czesnych nad brzegiem morza lub "po�awiaj�" bry�ki bursztynu wprost z morza przy u�yciu specjalnych siatek.
Wydobywany obecnie bursztyn, poddawany obr�bce w nowoczesnych warsztatach przetw�rczych, segreguje si� zazwyczaj w zale�no�ci od jako�ci surowca. Do wst�pnego polerowania u�ywa si� specjalnych b�bn�w, w kt�rych jako materia� polerski (szlifierski) stosuje si� m.in. sepiolity lub ziemi� okrzemkow�. Z bursztynu wykonuje si� najrozmaitsze przedmioty ozdobne i pami�tkowe o bardzo zr�nicowanym przeznaczeniu. Odmiany przezroczyste lub prze�wiecaj�ce o interesuj�cych odcieniach barwnych wykorzystywane s� do wyrobu cenniejszych ozd�b jubilerskich, takich jak naszyjniki, bransolety i pier�cienie. W wyrobach artystycznych zwraca si� szczeg�ln� uwag� na w�a�ciwy dob�r kolorystyki naturalnych odmian, zmiennego nat�enia odcieni oraz naturalnej ornamentyki, zm�tnie� itp. Nie marnuje si� nawet skrawka bursztynowego surowca. Po podgrzaniu w warunkach podwy�szonego ci�nienia uzyskuje si� tzw. bursztyn prasowany (ambroid).
Bursztyn sycylijski - symetyt, jest na og� wy�ej ceniony ni� bursztyn ba�tycki. Szczeg�ln� warto�� maj� kamienie charakteryzuj�ce si� fluorescencj�, kt�r� mo�na jeszcze uwydatni�, stosuj�c odpowiednie metody obr�bki. Do wyrobu niewielkich przedmiot�w ozdobnych sporadycznie wykorzystuje si� r�wnie� �ywice kopalne z pogranicza Czech i Moraw. [Najwi�ksz� popularno�ci� cieszy si� jednak wci�� bursztyn ba�tycki ze wzgl�du na swoj� niepowtarzaln� urod� i nieprzeci�tne walory zdobnicze. Konkurowa� z nim mo�e jedynie bursztyn dominika�ski, kt�ry ostatnio pojawi� si� na rynkach europejskich].
Bursztyn, wykorzystywany przede wszystkim w zdobnictwie artystycznym, jest r�wnie� cenionym surowcem do produkcji kwasu bursztynowego, olejk�w bursztynowych, a tak�e jako materia� izolacyjny do precyzyjnych urz�dze� elektrycznych. Olejki bursztynowe stosowane s� r�wnie� obecnie w medycynie.
243
Rozdzia� 10
METEORYTY I TEKTYDY
W ksi��ce zaprezentowano przegl�d wszystkich najwa�niejszych grup minera��w, do kt�rych zgodnie z powszechnie przyjmowan� definicj� zaliczono nieorganiczne substancje naturalne stanowi�ce jednorodne (homogeniczne) pod wzgl�dem chemicznym i fizycznym, sta�e sk�adniki skorupy ziemskiej. [Zaliczone zosta�y do nich zar�wno minera�y jako fazy krystaliczne powstaj�ce w wyniku proces�w geologicznych, jak i substancje mineralne, kt�re s� bezpostaciowymi cia�ami sta�ymi]. Wsp�czesna mineralogia zajmuje si� jednak r�wnie� innymi naturalnymi sk�adnikami materii nieorganicznej, kt�re nie w pe�ni odpowiadaj� �cis�ej definicji minera�u. Do takich substancji zaliczane s� m.in. meteoryty i tektyty, kt�re charakteryzuj� si� wieloma cechami bardziej zbli�onymi do cech ska� ni� minera��w. I chocia� ze wzgl�du na zupe�nie wyj�tkow� budow� i pochodzenie nie mo�na ich rozpatrywa� w�r�d �adnej ze znanych grup minera��w, to jednak stanowi� one niezwykle interesuj�ce obiekty. Badania meteoryt�w i tektyt�w pozwalaj� bowiem poszukiwa� odpowiedzi na pytania o budow� materii kosmicznej, warunki panuj�ce w przestrzeni pozaziemskiej oraz, co nie mniej wa�ne, na rozwa�ania o powstaniu samej Ziemi. Jest wi�c rzecz� zrozumia��, �e szczeg�lnie obecnie zainteresowanie badaczy t� problematyk� jest ogromne. [Coraz cz�ciej zakres tradycyjnej mineralogii rozszerzany jest o now� dziedzin� zwan� kosmomineralogi�].
Meteoryty uwa�ane s� za szcz�tki pozaziemskiego cia�a, kt�re spad�y na Ziemi� z przestrzeni mi�dzyplanetarnej. Wzbudzaj� one szczeg�lne zainteresowanie nie tylko ze wzgl�du na swoj� rzadko��, ale przede wszystkim dlatego, �e stwarzaj� niepowtarzaln� szans� bli�szego poznania materii kosmicznej oraz dziej�w naszego Uk�adu S�onecznego. Ze zrozumia�ych wzgl�d�w spadki meteoryt�w zawsze wywo�ywa�y ogromn� ciekawo��, a nawet przera�enie. W kronice praskiej z 1135 r. zapisano: "...Ogromny kamie�, wielki jak dom, spad� z chmur na r�wnin� Turyngii. Ludzie �yj�cy w okolicy s�yszeli wielki huk od trzech dni. Kiedy ju� spad�, po�owa kamienia zag��bi�a si� w ziemi i przez trzy dni pozostawa�a rozgrzana do czerwono�ci jak stal wyci�gni�ta z ognia". Zacytowany opis wydawa� si� mo�e nieco fantastyczny, ale jego waga polega na tym, �e �redniowieczni uczeni kategorycznie zaprzeczali, �e kamienie mog� "spada� z niebios".
W 1754 r. praski astronom Josef Stepling zaobserwowa�, a nast�pnie opisa� "kamienny deszcz", kt�ry spad� w okolicach miasta Tabor w Czechach. By� on pierwszym badaczem, kt�ry stwierdzi� z ca�� pewno�ci�, �e kamienie te pochodz� z przestrzeni pozaziemskiej. Mimo to jeszcze w 1790 r. Francuska Akademia Nauk w Pary�u wyrazi�a swoj� dezaprobat� wobec takiego pogl�du, a relacje naocznych �wiadk�w uzna�a za twory wybuja�ej wyobra�ni. Dopiero w 1794 r. s�ynny niemiecki fizyk E.F. Chladni dostarczy� niezbite dowody naukowe, kt�re definitywnie rozstrzygn�y wszelkie w�tpliwo�ci.
Obecnie, zgodnie z wynikami bada� mineralogicznych i pogl�dami niekt�rych astronom�w, przyjmuje si�, �e meteoryty stanowi� pozosta�o�� du�ej planety, kt�ra sk�adem chemicznym i budow� bardzo przypomina�a Ziemi�, i to nie tylko jej j�dro, ale tak�e zewn�trzne jej warstwy. Owa planeta znalaz�a si� w obr�bie naszego Uk�adu S�onecznego mi�dzy Marsem a Jowiszem i rozpad�a si� z nieznanych przyczyn. Jej szcz�tki wci�� poruszaj� si� w przestrzeni kosmicznej. Kiedy znajd� si� w odleg�o�ci 80-150 km od powierzchni Ziemi, wchodz� w kontakt z atmosfer� ziemsk�. Poniewa� poruszaj� si� z pr�dko�ci� od 30 do 60 km na sekund�, op�r powietrza rozgrzewa je do czerwono�ci. Wtedy rozb�yskuj� jak z�ote gwiazdy i spadaj�c roz�wietlaj� nocne niebo. Jednak niewiele z nich osi�ga powierzchni� Ziemi.
245
Najog�lniej rzecz bior�c, zwa�ywszy na sk�ad, wyr�nia si� meteoryty �elazne i meteoryty kamienne. Po�rednia grupa, okre�lana mianem meteoryt�w �elazno-kamiennych, spotykana jest znacznie rzadziej. Meteoryty �elazne charakteryzuj� si� wyj�tkowo du�ym ci�arem w�a�ciwym. Ich g��wnym sk�adnikiem jest �elazo niklowe, kt�re z regu�y wyst�puje w postaci dw�ch stop�w r�ni�cych si� zawarto�ci� niklu [kamacyt - 5-6% Ni i taenit -16-50% Ni]. Wewn�trzn� struktur� tych meteoryt�w mo�na ujawni� na wypolerowanym przekroju wytrawionym kwasem. Powstaje w�wczas zr�nicowany obraz geometrycznie uporz�dkowanych, charakterystycznych linii [tzw. figury Widmanstattena]. Kiedy wzbogacone w nikiel stopy krystalizuj� w postaci blaszek u�o�onych w przerostach zbli�onych do o�mio�cianu, m�wimy o oktaedrytach, natomiast kiedy przypominaj� one w zarysie sze�ciany, okre�la si� je mianem heksaedryt�w. Nieuporz�dkowane odmiany strukturalne nosz� nazw� ataksyt�w.
Meteoryty kamienne s� zazwyczaj mniejsze i przypominaj� swoim wygl�dem ziemskie ska�y magmowe. Jednak na ich powierzchni widoczna jest cz�sto ciemna pow�oka, kt�ra powstaje na skutek nadtopienia si� meteorytu pod wp�ywem wysokiej temperatury w czasie jego przelotu przez atmosfer�. Do grupy po�redniej meteoryt�w �elazno-kamiennych nale�� m.in. bardzo interesuj�ce pallasyty. W podstawowej masie sk�adaj� si� one z �elaza niklowego oraz kryszta��w oliwinu, wyst�puj�cych cz�sto w postaci zaokr�glonych ziaren.
246
Najwi�kszy znany dotychczas meteoryt �elazny w postaci ogromnej bry�y o masie 60 ton znajduje si� w okolicy miejscowo�ci Grootfontein w Namibii. Jest on chroniony jako niezwykle cenny pomnik przyrody. Najwi�kszy meteoryt kamienny o masie przekraczaj�cej ton� spad� na Ziemi� 18 lutego 1948 r. w rejonie Norton County w stanie Nebraska. Wchodzi� on w sk�ad tzw. kamiennego deszczu, kt�ry powstaje w trakcie rozpadu meteoryt�w kamiennych w g�rnych warstwach atmosfery. Spektakularnym przyk�adem takiego kamiennego deszczu by� w 1808 r. spadek oko�o 300 kamiennych meteoryt�w w okolicy miejscowo�ci Stonafov pod Jihlav� na Morawach. [S�ynny meteoryt pu�tuski, kt�ry spad� deszczem kamiennym pod Pu�tuskiem w 1868 r., sk�ada� si� z ogromnej liczby osobnik�w, szacowanej na kilkadziesi�t tysi�cy. Odnaleziono zaledwie niewielk� cz��, ocenian� naoko�o 5000 okaz�w o ��cznej masie 276 kg, kt�re przechowywane s� w r�nych muzeach na ca�ym �wiecie].
Okazy licznych pi�knych pallasyt�w pochodz� m.in. z r�nych rejon�w Ameryki P�nocnej. Na przyk�ad w 1885 r. okaz pallasytu o masie 9 kg znaleziono w Brenham w stanie Kansas. W 1931 r. natrafiono w okolicy Springwater (Kanada) na trzy bry�y podobnego meteorytu o ��cznej masie 68 kg. Znajduj�ce si� w nim ziarna oliwinu dochodzi�y do 4 cm �rednicy. [Najwi�kszym jednak znanym obecnie pallasytem jest s�ynny meteoryt Esquell o masie 571 kg, znaleziony na obszarze Patagonii w Argentynie w 1951 r.].
247
Tektyty s� tajemniczymi zagadkowymi obiektami o nie wyja�nionej do ko�ca genezie, budz�cej wci�� �ywe zainteresowanie badaczy. Najlepiej i najd�u�ej znane s� vltaviny lub moldawity [nazwy pochodz� od rzeki We�tawy - po czesku Vltava, po niemiecku Moldau], znajdowane na obszarze Czech i Moraw. Odkryto je w drugiej po�owie XVIII wieku i uwa�ano pocz�tkowo za oliwiny, szkliwa wulkaniczne lub za szklan� szlak� pozosta�� po dawnych warsztatach szklarskich. Kiedy pod koniec XIX w. odkryto kolejne wyst�pienia podobnego szkliwa w odleg�ych rejonach Azji i Australii, wysuni�to hipotez�, �e s� to prawdopodobnie meteoryty szkliste. Nadano im wsp�ln� nazw� - tektyty, wywodz�c� si� z greckiego tektos (stopiony).
Z opini� o meteorytycznym pochodzeniu tektyt�w nie zgodzili si� jednak astronomowie. Wysuni�to szereg innych hipotez. Wed�ug jednej z nich tektyty powsta�y w czasie uderzenia o Ziemi� wielkiego meteorytu i przetopienia ska� ziemskich, wyrzuconych nast�pnie w r�nych kierunkach.
W tektytach stwierdzono obecno�� coesytu (koezytu), krystalicznej odmiany krzemionki, kt�ra mo�e powstawa� jedynie pod wp�ywem wysokich ci�nie� i jest znajdowana w miejscach spadku meteoryt�w. Z drugiej strony zachowane w tektytach p�cherzykowate struktury wskazuj� na niskie
248
ci�nienie. Przes�anki te pozwalaj� na wyra�enie przypuszczenia, �e tektyty powsta�y rzeczywi�cie na skutek przeobra�enia ska� powierzchniowych, kt�re podczas uderzenia wielkiego meteorytu uleg�y przetopieniu na szkliwo. Cz�ciowo stopiona materia wyparowa�a, a cz�ciowo ponownie zastyg�a. Wytworzona podczas spadku fala uderzeniowa oraz pot�ne pr�dy termiczne spowodowa�y wyrzucenie zestalonych cz�stek szkliwa na du�e odleg�o�ci. Potwierdzeniem tej hipotezy mo�e by� fakt, �e tektyty wyst�puj� w s�siedztwie wielkich krater�w meteorytowych. Uwa�a si�, �e kraterem macierzystym dla czeskich i morawskich vltavin jest ogromny krater Ries ko�o Stuttgartu.
Mo�dawity (vltaviny) i inne tektyty wyst�puj� w postaci kulistych, kroplowatych bry�ek o charakterystycznej, wyra�nie urze�bionej powierzchni. Zazwyczaj maj� barw� ciemnozielon�, niekiedy czarnozielon�, ale pod �wiat�o s� zawsze intensywnie zielone. Spotyka si� je g��wnie w okolicach Czeskich Budziejowic i Tfebi� na Morawach. Mo�dawity noszono jako wisiorki lub szlifowano jako kamienie ozdobne. R�wnie� i obecnie s� one do�� popularne. Zwykle pozostawia si� je w stanie surowym i oprawia w z�oto lub srebro. Tektyty pochodz�ce z innych z�� tak�e wykorzystuje si� do cel�w zdobniczych, ale ze wzgl�du na mniej urozmaicon� rze�b� powierzchni ni� mo�dawity nie s� tak atrakcyjne.
Obecnie mo�dawity pozyskiwane s� praktycznie tylko z rejonu po�udniowych Czech, a ich wydobycie na szersz� skal� nie jest rozwa�ane. Nie maj� one bowiem, podobnie jak inne tektyty, walor�w kamieni szlachetnych. Ich stopie� twardo�ci jest zbyt niski, �atwo si� uszkadzaj� i cz�sto brak im dostatecznie silnego po�ysku. Swoj� popularno�� zawdzi�czaj� raczej tajemniczemu pochodzeniu oraz niezwyk�ym kszta�tom. Do elitarnej rodziny kamieni szlachetnych przyj�to jednak mo�dawit znaleziony w Szwajcarii. Zosta� on oprawiony w platyn� wraz z diamentem i czarnymi per�ami i przekazany w darze kr�lowej El�biecie II przez rz�d szwajcarski.
Wiele innych tektyt�w, podobnie jak mo�dawity (vltaviny), okre�la si� nazwami pochodz�cymi od miejsc ich znalezienia. Znamy wi�c obecnie australity, jawaity, indochinity, filipinity i tajlandyty, ivoryty (od "Kory Coast" - Wybrze�e Ko�ci S�oniowej w Afryce Zachodniej), p�nocnoameryka�skie bediasyty, georgianity oraz wiele innych.
Wszystkie tektyty s� podobne pod wzgl�dem sk�adu chemicznego i postaci, ale r�ni� si� kszta�tem i odcieniem barwy. Przede wszystkim jednak r�ni� si� wiekiem geologicznym. Okre�lany jest on metodami radiometrycznymi opartymi na rozpadzie izotop�w promieniotw�rczych pierwiastk�w (metoda argon-potas i metoda o�owiowa). Metoda potasowo-argonowa wykorzystuje przemiany promieniotw�rczego izotopu potasu w promieniotw�rczy argon, natomiast metoda o�owiowa wykorzystuje przemiany izotop�w uranu. Na tej podstawie ustalono, �e najstarsze s� tektyty wyst�puj�ce w Ameryce P�nocnej (ponad 34 mln lat), najm�odsze za� - afryka�skie ivoryty (1,3 mln lat). Wiek mo�dawit�w nie przekracza 15 mln lat.
249
Nawi�zuj�c do tendencji w leksykografii naukowej, nazewnictwo minera��w dostosowano do zasad zapisu obowi�zuj�cych obecnie w polskiej terminologii mineralogicznej, zgodnej z regu�ami ustalonymi przez Mi�dzynarodow� Asocjacj� Mineralogiczn� (IMA). Pomini�to nazwy zdyskredytowane oraz zrezygnowano niemal zupe�nie z podawania nazw niepoprawnie spolszczonych. Jedynie w przypadkach uzasadnionych tradycj� lub powszechno�ci� stosowania spolszczone odpowiedniki prawid�owych nazw minera��w pozostawiono w nawiasach, np. smithsonit (smitsonit), jad (zad). Podano r�wnie� niekt�re nazwy synonimiczne stosowane w pi�miennictwie polskim, np. hematyt (b�yszcz �elaza), sfaleryt (blenda cynkowa).
Wprowadzone uzupe�nienia dotycz� przede wszystkim informacji odnosz�cych si� do miejsc wyst�powania wa�niejszych z�� niekt�rych minera��w w Polsce. Tam gdzie by�o to konieczne, podano r�wnie� dodatkowe wyja�nienia niekt�rych poj�� lub termin�w specjalistycznych. Wszystkie uzupe�nienia i zmiany zaznaczono nawiasami kwadratowymi.
250
Liczby wyt�uszczone wskazuj � stronice z podstawowym opisem, liczby wydrukowane kursyw� -numer ilustracji
Achroit 195
adular 95, 217, 218, 220, 227, 222
agalmatolit 209
agat 92, 98, 99, 105-109, 10, 67, 99, 100. 101. 103
agat mszysty 102, 104, 97, 98
agat minowy 109, 104
aktynolit 88, 95, 200-201, 205
akwamaryn 156, 189-192, 191, 194
alabaster 146, 147
albit 215, 216, 219, 221, 222
aleksandryt 79, 90
allanit 185
allemonyt 35
almandyn 169-172, 174, 3, 770, 774
aluminit 60
amalgamat 29
amazonit 217, 221-222, 225
amblygonit 153
ambroid 243
ametyst 86, 87, 92, 93, 95, 97, 108, 156, 180, 75, 80, 82
88
amfibol 24, 78, 89, 172, 198, 200-202, 204 amfibol bazaltowy 201 amfibol pospolity 201 amfibolit 27, 184, 202, 207, 233 analcym 207 anatazl!9, 120, 114 andaluzyt 176, 776, 777 andezyt!13, 223, 224 andradyt78, 169, 172, 174 anhydryt 70, 128, 141-142, 736 anortyt24, 215, 216, 224 anortozyt 24, 224-225 antofyllit 200-201 antygoryt214
antymonit 33, 54, 55, 66, 35, 47 apatyt 20, 153, 156-158, 195, 237, 148, 152, 153 apofyllit 205, 209
aragonit21, 127, 128, 130, 136, 137, 235, 237, 730, 737 aragonit o�owiowy 137 argentyt 32, 46, 49, 39 arkanzyt 120 arkoz213, 217 arlekin 114 arsen 35, 28
arsenopiryt 33, 35, 64, 66, 57 ataksyty 246 augit 198, 199
aurypigment 66, 67, 112, 60, 61 australit 249 autunit 165 awenturyn 89, 95 azbest 200, 204, 213, 214 azurmalachit 138 azuryt 30, 138, 733
Baryt 128, 141, 143-144, 735, 73S
barytolit 143
bavenit 207
"bawole oko" 223
bazalt 5, 15, 18, 24, 105, 113, 114, 127, 129, 168, 201, 203, 205, 217, 224, 226, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 237, 238
bediasyt 249
benitoit 189, 790
berezowit 149 *-*berthieryt 55, 56, 48 � .berKl 179, 189-193, 195, 207, 793, 794
beryl z�oty 191
beriel|anit 44, 37 :njiotyt209, 211 " "birmit, (243
bixbtf 191
"bleffda arsenowa 66 -bjienda smolista 122, 123, 147, 148 Jtfli�niaki bawe�skie 216 "�" bli�niaki karlsbadzkie 21, 216, 218, 219, 220
bli�niaki manebachskie 216
b�yszcz srebra 46
bornit 45, 49
boulangeryt 57, 50
bournonit 56, 49
"Braunbleierz" 159
brazylianit 155-156, 193, 757
bronzyt 197, 198, 200
brookit!20, 7/5
brukitl!9, 120, 115
bukovskyit 193
bursztyn 240, 240, 243, 245
bursztyn ba�tycki 243, 240, 245, 246
bursztyn dominika�ski 243
bursztyn meksyka�ski 243
bursztyn prasowany 243
bursztyn sycylijski 243
Californit 187-188
cedanyt 243
celestyn 142, 737
celestyt 142, /37
cerusyt 127, 137-138, 158, /32
chabazyt 235, 239
chalcedon 89, 97, 98, 99, 100-105, 95
chalkopiryt 47, 48, 49, 155, 204, 41
chalkotricht 76
chalkozyn 45, 38
chamozyt212
chiastolit 176, 176
chloryt95, 98, 102, 209, 211, 212, 219
chromit 78-79, 149
251
chryzoberyl 7V-8U, 72, 71 chryzokola 204, 208 chryzolit 11, 168 "chryzolity brazilijskie" 196 chryzopraz 100, 102, 105, 15 chryzoty!214, 217 cjanit 176 clevelandyt 221 coesyt 248 comptonit 232 cronstedytyt 212 cymofan 80 cynober 53, 46 cypryn 188 cyrkon 174-175, 175 cytryn 87, 89, 90 czermikit 145
Demantoid 172, 174
desmm233, 237
diabaz!81, 224
diallag 198-200
dialogit 131
diament 18, 20, 29, 37, 39, 79, 82, 171, /, 30, 31, 32
"diamenty marmaroskie" 93
"diamenty Matara" 175
"diamenty z Herkimer" 93
diatomit 113
dichroit 193
diopsyd!73, 197, 199
dioptaz 193, 197
dioryt 24, 118, 119, 217, 224, 218
dolomit 127, 132, 135, 188, 228, 129
doppleryt 239
drawit 195, 199
dysten 176
Egeran 187
ehlit 154
elektrum 33
enstatyt 197, 198, 207
epidot78, 184-185, 186
essonit 173
Fajalit 168
fibrolit 176
fichtelit 239-240, 242
filipinit 249
filipsyt 234, 238
fioryt 112
flogopit209, 211
fluoryt 20, 69, 72-73, 128, 129, 143, 65, 66
fonolit 18, 24, 129, 173, 181, 205, 218, 226, 231, 232,
234, 19 forcheryt 112 forsteryt 168 fosforokalcyt 154 fosforyt 156, 158
franklmit 79 freibergit 49 fyllit27, 170
Gabro 24, 25, 198, 200, 224
galena 22, 32, 46, 47, 49, 52, 129, 138, 158, 160, 183, 45
galman krzemianowy 134
gejzeryt 113, 115
georgianit 249
getyt 123
gigantolit 193
gips 20, 21, 60, 63, 69, 70, 128, 141, 142, 145-147, 163,
140, 141 gnejs 15, 27, 92, 112, 118, 119, 120, 150, 170, 174, 176,
178, 193, 223
goethyt61, 75, 123-124, 118 goshenit 191 goszenit 191 grafit 29, 36, 65, 18, 29 granat 167, 169-174, 187, 225, 8, 173 granat chromowy 173 granat czeski 171 granat pospolity 171, 174 granit 15, 24, 26, 65, 69, 82, 93, 122, 123, 141, 143, 150,
170, 173, 174, 178, 179, 185, 191, 195, 217, 218, 219,
221, 222, 231 granit hebrajski 219 granit napisowy 219, 222 granit pi�mowy 219 grandioryt 181, 204 grejzen26, 116, 191 grochowiec 137 grossular 169, 173 "Grtinbleierz" 159
Halit69-71, <52, 63, 64 halotrichtit!41, 145, 139 harle�uin 114 harmotom 234 hailyn 226 hedenbergit 78, 172 heksaedryt 246 heliodor 189, 191, 192, 795 heliotrop 98, 99
hematyt 70, 83-84, 89, 98, 102, 143, 179, 193, 223, 77, 78 hemimorfit 134, 182-183, 185 hesfsonit 173, 187, 777 hessyt 44, 36 heulandyt 233 hiacynt 173, 175 hialitm, 115, 70P hiddenit 197 hipersten 197, 198, 199 hiperstenit 198 hornblenda 200 hornblenda bazaltowa 201 hortonolit 168 humboldtyn 238 hydrofan 111
252
Idokrazyt 187 ilmenit 223 indochinit 249 indygolit 195 indykolit 195 itabryt 84 ivoryt 249
Jad 201
jadeit 197, 199, 202
jadeityt 199
jamesonit 57
jan tar 241
jaspis 88, 97-99, 105, 9, 14, 15, 92, 93, 94
jaspopal 112
jawait 249
joaquinit 189
Kacholong 102, 105, 112, 113, 115
kalait 164
kalamin 134, 183
kalcyt 17, 20, 22, 44, 79, 127-130, 135, 136, 137, 231,
233, 235, 237, 122, 123 kalifornit 187 "kameleon" 115 kamie� amazo�ski 221 kamie� garncarski 209 kamie� ksi�ycowy 220 kamie� mydlany 209 "kamie� szparagowy" 158 kammereryt212 kampylit 160, 159 kaolin 217, 219 kaolinitl67, 213, 237, 27<5 karneol 100, 101, 104 karneolonyks 107
kasyteryt 9, 26, 65, 75, 116, 121, 150, 158, 178, 179, 777 kimberlit 37, 38, 39 kocie oko 89, 95 koezyt 248 komptonit 232 kordieryt 193, 796 korund 20, 81, 82, 83, 180, 75, 76 krokoit 141, 149, 143 krwawnik 84
kryszta� g�rski 84, 93, 94, 95, 96, 108, 117, 178, 112 kryszta� skalny 84 krzemie� 9, 85, 86, 89, 92 kunzyt 197, 199, 203 kupryt 75, 76, 68 kwarc 9, 19, 20, 23, 24, 26, 75, 84-96, 97, 99, 101, 105,
112, 113, 120, 149, 150, 159, 174, 196, 204, 211, 219,
221, 79
kwarc awenturynowy 89, 95, 85 kwarc babilo�ski 90 kwarc ber�owy 89, 86 kwarc dymny 87, 92, 94, 95, 96, 81 kwarc gwia�dzisty 89, 91 kwarc kapturowy 89
kwarc "plaster miodu" 90
kwarc porfirowy 90
kwarc pospolity 89
kwarc r�owy 88, 92, 94, 95, 82
kwarc ruinowy 90
kwarc szafirowy 88
kwarc zielony 88
kwarc zwyk�y 89
kwarc �elazisty 88, 95, 83
kwarcyt 15, 92
"kwiat �elaza" 133, 136
Labrador 215, 216, 217, 224, 22 7
labradoryt 224, 231
labradorytyt 224
lapis crucifh 180
lapis-lazuli 154, 227
laumontyt 233
Iazulitl53, 154, 149
lazuryt 154, 227-228, 230, 23/, 232
lepidolit 195, 209, 211, 2/4
leucyt 225-226, 225
Ieukoszafir81, 82, 75
limonit 61, 76, 98, 102, 123, 124, 125, 128, 138, 204, 119
lunnit 154
lusakit 181
�upki 93, 161, 171, 174, 209, 218
�upki mikowe 27, 92, 118, 170, 172, 178, 180, 184, 191
Magnetyt 75, 78-79, 143, 162, 223, 71
magnezyt 127, 132, 135, 209, 726
malachit 31, 76, 138, 139, 154, 155, 204, 5, 121, 134
malachit a�urowy 138
manganit 125, 720
markasyt 50, 62, 63, 141, 55, 56
marmur 15, 82, 93, 127, 128, 130, 170, 181, 227
marmur ruinowy 127, 124
maxaxyt 192
melafir 18, 24, 92, 98, 102, 106, 129, 130, 132, 217, 233,
235
melakonit 76 melanit 172, 174 melanteryt 60, 141 mellit 239
menilit 112, 113, 115
meteoryt 198, 245-247, 248, 249, 248, 249 meteoryt kamienny 246, 247 meteoryt �elazny 246, 247, 248 > mezolit 230-231, 234 miargyryt 55, 56 mied� 9, 11, 30, 76, 130, 27 "miesyt" 159 mika litowa 211 mika uranowa 153 mika �elazna 83 miki 22, 24, 26, 89, 193, 209-211, 212, 273, 214, 222
253
mikroklin 215, 219, 220-222, 223
mikroklinit221
milleryt 50, 44
mimetezyt 153, 160, 158
mimetyt 153, 160, 158
molibdenit 65, 58
mo�dawit 248-249, 247, 250, 251
monzonit 220
morganit 189, 191, 792
morion 87, 92, 94, 95
muckit 243
muskovit 193, 209-211, 219, 213
Natrolit 189, 203, 207, 228-229, 230, 19, 166, 233
nefryt 201, 221
neptunit 189
"neudorfit" 243
nigryn 118
nikielin 50
nitrokalit 127
nitronartyt 127
noryt 198, 225, 292
Obsydian 9
ochra 84, 124
ochra uranowa 148
oksammit 238
oktaedryt 246
oligoklaz215, 216, 219, 223, 226
oliwin 11, 24, 167-168, 177, 207, 247, 248, 167, 168
onyks 107, 109, 102
opal 75, 101, 102, 104, 105, 110-116, 132
opal arlekinowy-114
opalbulasty 112, 115
opal czarny 111, 114
opal dendrytyczny 115
opal drzewiasty 112, 115, 110
opal drzewny 112, 115
opaljaspisowy 112
opal mleczny 112
opal ognisty 111, 114, 107, 108
opal pospolity 112, 113, 115
opal prazowy 112
opal serpentynowy 112
opal szklisty 112
opal szlachetny 110, 113, 114, 105, 106
opal w�gierski 113
opal wodnisty 111
opal woskowy 112
opal �elazisty 112
ortoklaz 20, 21, 214, 216-221, 219, 220
ortyt 185
osm34
oxalit 238
Pagodyt 209 pajsbergit 202 pallad 34
pallasyt 246, 247, 249
pegmatyt26, 65, 73, 79, 82, 92, 94, 120, 122, 153, 154,
155, 158, 164, 170, 174, 175, 176, 178, 179, 181, 185,
191, 195, 196, 209, 211, 217, 219, 221, 222, 232 pegmatyt napisowy 221 pektolit 203-204, 207 pelosyderyt 237 pennin 212, 215 pentlandyt 50 perydot 168 peryklin 222, 224 perysteryt 223 phacolit 235 phillipsyt 234, 238 piaskowiec 9, 27, 93, 113, 162, 164, 175, 217, 218, 239,
242, 243 pickeringit 145 pingosd agoa 178 pinit 193 pirargiryt 58, 59 piroryllit 209, 2/2
piroksen 24, 167, 170, 172, 197-200, 229 piroluzyt 125, 202 piromorfit 153, 158-159, 160, 755 pirop 169, 170, 171, 172, 174, 169, 174 pirotyn 50, 43 piryt 33, 41, 43, 47, 48, 49, 50, 59-61, 62, 63, 64, 124,
125, 131, 141, 145, 163, 212, 229, 237, 52, 53, 54 piryt grzebieniasty 62 piryt magnetyczny 50 piryt w�trobowy 63 pisalit 130 pistacyt 184
plagioklaz216, 217, 219, 222, 223, 224, platyna 34, 27 plazma 100, 101, 104, 96 pleonast 77, 70 porfir 217, 223, 231 prasyn 154 pra� 88 prazopal 112 prehnit207, 210, 211 prenit207, 210, 211 prustyt 58, 51
pseudomalachit 154-155, 750 psylomelan 75, 125, 131, 202 pyknit 178, 179
Realgar 66, 59, 60
redondyt 161
retynit 243
rhatizyt 176
riolit 191
rodochrozyt 127, 131, 725
rodolit 171
rodonit 202, 206
rogowiec 89, 92
r�e alpejskie 84
r�e pustyni 147, 141
rubellit 194, 195, 196, 198
rubin 11, 81-82, 195, 196, 13, 74, 76
254
rubin arizo�ski 171
rubin arsenowy 66
rubin ba�a� 77
rubin cejlo�ski 172
rubin gwia�dzisty 82
rubin przyl�dkowy 171
rubin spinelowy 77
ruda darniowa 125
ruda ��kowa 125
ruda pierzasta 57
ruda skalista 124
rumenit 243
ruty!95, 117-118, 119, 120, 113
Sagenit95, 117, 118, 112
saletra 127
sanidyn218, 220
sard 104
sardonyks 104, 107
scheelit 141, 150, 144
schorl 194, 200
schOrlit 194
schwazyt 49
sekaninait 193
selenit 146, 147, 140
serpentyn 112, 213-214, 2/7
serpentynit 27, 113, 132, 170, 172, 173, 198, 214, 223
serycyt 209
sfaleryt47, 134, 183, 40
sfen 181
sferosyderyty 133
siarka 40-41, 61, 237, 33, 34
sjenit24, 118, 175, 181, 182, 222, 223, 226, 231
skalak 124
skalenie 24, 167, 179, 207, 209, 213, 214-225, 226
ska�y wapienne 9, 27, 51, 127, 135, 173, 186
skarn78, 184
skolecyt231, 235
skory l 194
smithsonit 127, 134, 182, 128
smitsonit 134, 128
sodal it226, 229, 229
sodalityt 226
sokole oko 89, 95
s�l kamienna 69, 16
spat islandzki 127
spat satynowy 146
spektrolit 224
sperrylit 34
spessartyn 169, 173, 172, 174
spine!76, 77, 174, 180, 69, 70
spodumen 197, 199, 205
srebro 11, 31, 32, 46, 49, 22, 23
srebrzanka 52
staffelit 15&J54
staurolit 180-181, 752
steatyt 209
stilbit233, 237
stolzyt 150
stroncjanit 138
strontianit 138
sukcynit241
syderyt 104, 127, 133, 136, 7, 127
syllimanit 176
sylwin 71
symetyt 243
szafir 11, 81-82, 174, 189, 227, 12, 75
szafir gwia�dzisty 82
szafir wodny 193
szafir ��ty 82, 75
szamozyt212
szaroglaz 161, 162
szelit 150
szerl 194
szerlit 194, 195, 196, 200
szk�o arsenowe 66
szmaragd 11, 189, 190, 191, 192, 193, 2
"szmaragd brazylijski" 196
"szmaragd miedziowy" 193
szmergiel 82
szpak gipsowy 146
szungit 36
r
omietana hematytowa 83
J. abasheer 112 tagilit 154 tajlandyt 249 talk 20, 209, 2/2 tantal it 121 tanzanit 185, 186 tarnowski! 137 tektyt 248-249, 250 tellurobizmutyt 44 tenantyt 49 tenoryt 76 tetradymit 44 tetraedryt 48, 49, 42 thomsonit 232, 236 thullit 186 tomsonit 232
topaz20, 177-180, 187, 195, 211, 775, /79, 180, 181 topaz hiszpa�ski 94" 180 topaz Madera 94, 180 topaz szkocki 180 topaz uralski 94, 180 topaz z�oty 94 topazolit 172 torbernit 165, 165
trachit 112, 113, 114, 218, 222, 223, 226 trawertyn 130 tremolit 203 tripolill3 trombolitl54 "trypla" 113
tuf44, 113, 201, 224, 227 turkus 164, 3, 163
turmalin 95, 156, 194-196, 211, 200 turyngit212 tygrysie oko 89, 9, 5, 84 tytanit 181-182, 183, 184
255
Uraninit 122, 123, 148, 17. 117 uranopilit 148 utahlit 161, 165 uwarowit 169, 173, 174
Yalencjanit 220 yesignieit 156 vltavin 248, 249 vridlovec 137, 730
Wad 202
walchowit 243, 244
wanadynit 159, 156, 157
wapie� 15, 63, 73, 98, 128, 129, 130, 132, 188, 204
wardyt 161, 165, 165
waryscyt 153, 161, 165, /60
wawelit 162
waweilit 162, 161
werdelit 196
wezuwian 187-188, 188, 189
wezuwianit 188
whewellit 237-239, 241
wiluit 187
witeryt 138
witheryt 138
wolframit�S, 75, 121, 116
wollastonit 187, 204
worobiewit 191
wulfenit 141, 150-151, 145, 146, 147
wurcyt 47
wurtzyt47
Xantyt 188
Zeolit 167, 205, 207, 228-235
zepharovichyt 162
zinnwaldyt 150
zippeit 141, 147, 142
z�oto 11, 29, 32, 33, 34, 44, //, 20, 24, 26, 26
zoisyt 185- 186, 187
Zad 201
�elaziak brunatny 124 �elaziak ilasty 133 �elazo 9, 29
Podzi�kowania
Fotografie 2 i 4 udost�pnione dzi�ki uprzejmo�ci Muzeum Kultur Azji, Afryki
i Ameryki (Naprstkowo Muzeum) w Pradze, fotografia 5 za zgod�
Muzeum Etnograficznego w Pradze.
Fotografie 8 i 10 przedstawiaj� wyroby artystyczne z metalu i kamieni
szlachetnych wykonane przez profesor�w i uczni�w Szko�y Rzemios�
Artystycznych w Turnovie.
Wi�kszo�� minera��w przedstawionych na fotografiach pochodzi
z kolekcji Muzeum Narodowego w Pradze.
Zdenek Borovec: fot. 216
Vladimir Bou�ka: Nos, 244, 251
Jizi Koufimsky: pp. 4, 5; Nos. 7, 9, 14, 15, 1*9, 24, 34, 40, 46, 57, 62, 68, 91, 111, 116, 135, 166, 189, 247
Karel Neubert: No. l
Du�an Slivka: 2; Nos. 28, 29, 35, 37, 38, 39, 45, 49, 54, 63, 67, 71, 87, 117, 120, 121, 123, 126, 127, 129, Inne fotografie: Franti�ek Tvrz
Rysunki: Ewa Smr�inova