plik


ÿþMINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ {aneta AopuszyDska Monta| sieci wodocigowych 713[03].Z1.06 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji  PaDstwowy Instytut Badawczy Radom 2006  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego Recenzenci: mgr in|. Elwira Krzemieniewska mgr in|. MaBgorzata SkowroDska Opracowanie redakcyjne: mgr in|. {aneta AopuszyDska Konsultacja: mgr in|. MirosBaw {urek Korekta: mgr in|. MirosBaw {urek Poradnik stanowi obudow dydaktyczn programu jednostki moduBowej 713[03].Z1.06  Monta| sieci wodocigowej zawartego w moduBowym programie nauczania dla zawodu monter sieci komunalnych. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji  PaDstwowy Instytut Badawczy, Radom 2006  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 1 SPIS TREZCI 1. Wprowadzenie 4 2. Wymagania wstpne 6 3. Cele ksztaBcenia 7 4. MateriaB nauczania 8 4.1. Przepisy bhp i ochrony ppo|. przy monta|u sieci wodocigowych 8 4.1.1. MateriaB nauczania 8 4.1.2. Pytania sprawdzajce 9 4.1.3. wiczenia 9 4.1.4. Sprawdzian postpów 11 4.2. Rodzaje sieci wodocigowych 12 4.2.1. MateriaB nauczania 12 4.2.2. Pytania sprawdzajce 13 4.2.3. wiczenia 13 4.2.4. Sprawdzian postpów 14 4.3. yródBa wody i jej ujcia 15 4.3.1. MateriaB nauczania 15 4.3.2. Pytania sprawdzajce 18 4.3.3. wiczenia 18 4.3.4. Sprawdzian postpów 19 4.4. Urzdzenia do oczyszczania i magazynowania wody 20 4.4.1. MateriaB nauczania 20 4.4.2. Pytania sprawdzajce 24 4.4.3. wiczenia 24 4.4.4. Sprawdzian postpów 25 4.5. Rurocigi sieci wodocigowych i ich monta| 26 4.5.1. MateriaB nauczania 26 4.5.2. Pytania sprawdzajce 30 4.5.3. wiczenia 30 4.5.4. Sprawdzian postpów 31 4.6. Uzbrojenie sieci wodocigowej 32 4.6.1. MateriaB nauczania 32 4.6.2. Pytania sprawdzajce 37 4.6.3. wiczenia 37 4.6.4. Sprawdzian postpów 39 4.7. Monta| sieci wodocigowych. Bloki oporowe 40 4.7.1. MateriaB nauczania 40 4.7.2. Pytania sprawdzajce 44 4.7.3. wiczenia 44 4.7.4. Sprawdzian postpów 47 4.8. PrzyBcze wodocigowe 48 4.8.1. MateriaB nauczania 48 4.8.2. Pytania sprawdzajce 52 4.8.3. wiczenia 52 4.8.4. Sprawdzian postpów 54  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 2 4.9. Próba szczelno[ci i odbiór techniczny sieci i przyBcza wodocigowego 55 4.9.1. MateriaB nauczania 55 4.9.2. Pytania sprawdzajce 57 4.9.3. wiczenia 57 4.9.4. Sprawdzian postpów 59 4.10. Eksploatacja sieci wodocigowej 60 4.10.1. MateriaB nauczania 60 4.10.2. Pytania sprawdzajce 64 4.10.3. wiczenia 64 4.10.4. Sprawdzian postpów 65 5. Sprawdzian osigni 66 6. Literatura 71  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 3 1. WPROWADZENIE Poradnik bdzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach monta|u przewodów i uzbrojenia sieci wodocigowych. W poradnik zamieszczono: - wymagania wstpne, stanowice wykaz niezbdnych wiadomo[ci i umiejtno[ci, które powiniene[ mie opanowane, aby przystpi do realizacji tej jednostki moduBowej, - cele ksztaBcenia jednostki moduBowej, czyli wiadomo[ci i umiejtno[ci jakie uksztaBtujesz podczas pracy z poradnikiem, - materiaB nauczania, który obejmuje niezbdne wiadomo[ci teoretyczne umo|liwiajce samodzielne przygotowanie si do wykonania wiczeD i zaliczenia sprawdzianów. Do poszerzenia wiedzy wykorzystaj oprócz poradnika wskazan literatur oraz inne zródBa informacji, - zestaw pytaD, który pomo|e Ci sprawdzi czy opanowaBe[ materiaB nauczania, - wiczenia, dziki którym bdziesz mógB zweryfikowa swoje wiadomo[ci teoretyczne i uksztaBtowa umiejtno[ci praktyczne, - sprawdzian postpów, dziki któremu okre[lisz stan posiadanej wiedzy. Zaliczenie tego sprawdzianu z wynikiem pozytywnym potwierdzi Twoj wiedz i umiejtno[ci z zakresu jednostki moduBowej. Wynik negatywny jest wskazaniem do powtórzenia materiaBu nauczania i poprawienia umiejtno[ci z pomoc nauczyciela, - sprawdzian osigni stanowicy przykBadowy zestaw pytaD testowych, dziki któremu sprawdzisz czy opanowaBe[ materiaB w stopniu umo|liwiajcym zaliczenie caBej jednostki moduBowej, - wykaz literatury uzupeBniajcej. Je|eli masz trudno[ci ze zrozumieniem materiaBu nauczania lub wiczenia, to popro[ nauczyciela lub instruktora o wyja[nienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz dan czynno[. Jednostka moduBowa:  Monta| sieci wodocigowej , której tre[ci teraz poznasz jest jednym z elementów niezbdnych do opanowania umiejtno[ci monta|u sieci komunalnych.  schemat 1 BezpieczeDstwo i higiena pracy W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzega regulaminów, przepisów bezpieczeDstwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpo|arowych, wynikajcych z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 4 ModuB 713[03].Z1 Technologia monta|u sieci wodocigowych 713[03].Z1/2/3/4.01 Prace przygotowawczo  zakoDczeniowe przy monta|u sieci komunalnych 713[03].Z1/2/3/4.02 Monta| instalacji z rur stalowych 713[03].Z1/2/3/4.03 Monta| rurocigów stalowych 713[03].Z1/2/3/4.04 Monta| rurocigów z tworzyw sztucznych 713[03].Z1/2/3/4.05 Monta| rurocigów |eliwnych kamionkowych i innych 713[03].Z1.06 Monta| sieci wodocigowej 713[03].Z1.07 Monta| i instalacja urzdzeD regulujcych ci[nienie wody w sieci Schemat ukBadu jednostek moduBowych  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 5 2. WYMAGANIA WSTPNE Przystpujc do realizacji programu jednostki moduBowej powiniene[ umie: - posBugiwa si podstawowymi pojciami z zakresu budownictwa, - posBugiwa si dokumentacj techniczn, - rozró|nia rodzaje i zadania sieci komunalnych, - wykonywa roboty ziemne niezbdne do budowy sieci komunalnych, - rozró|nia materiaBy budowlane, - wykonywa roboty przygotowawczo-zakoDczeniowe przy monta|u sieci, - wykonywa poBczenia rur z tworzyw sztucznych, rur stalowych, |eliwnych, - dobra sprzt, narzdzia i materiaBy do wykonania prac przygotowawczo- zakoDczeniowych oraz do wykonania monta|u poBczeD rur sieciowych, - organizowa stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii, - przestrzega przepisów bezpieczeDstwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo|arowej oraz ochrony [rodowiska, - korzysta z ró|nych zródeB informacji, - wspóBpracowa w grupie.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 6 3. CELE KSZTAACENIA W wyniku realizacji programu jednostki moduBowej powiniene[ umie: - zastosowa przepisy bhp, ochrony ppo|. i przeciwpora|eniowej obowizujcej podczas monta|u i demonta|u rurocigów i uzbrojenia sieci wodocigowych, - rozpozna uzbrojenie sieci wodocigowej, - rozró|ni rodzaje sieci wodocigowej, - rozró|ni zródBa wody i jej ujcia, - zaplanowa kolejno[ wykonywanych robót przy monta|u sieci, - dobra i przygotowa materiaBy, potrzebne do monta|u rurocigów i uzbrojenia sieci wodocigowej, - oceni stan techniczny rur, ksztaBtek i uzbrojenia, - dobra narzdzia i sprzt potrzebny do obróbki rur oraz monta|u rurocigów i uzbrojenia, - dobra [rodki do transportu elementów sieci wodocigowych na miejsce monta|u, - przetransportowa elementy sieci wodocigowych na miejsce monta|u, - zmontowa rurocigi wodocigowe oraz odgaBzienia do przyBczy ze spadkiem, okre[lonym w dokumentacji technicznej, - sprawdzi poprawno[ zachowania spadków rurocigów, - dokona demonta|u rurocigów i uzbrojenia, - zamontowa urzdzenia kontrolno-pomiarowe zabezpieczajce i sygnalizacyjne na sieci, - zamontowa uzbrojenie na sieci, - sprawdzi poprawno[ zamontowania uzbrojenia, - zdemontowa uzbrojenie i wymieni uszkodzone elementy, - wykona bloki oporowe na sieci, - sprawdzi poprawno[ wykonania bloków oporowych na sieci, - wykona prace zwizane z konserwacj sieci wodocigowych, - zamontowa i zdemontowa wodomierze w sieciach wodocigowych, - wykona poBczenie przyBcza z rurocigiem sieciowym, - wykona przyBcze wodocigowe zgodnie z dokumentacj, - sprawdzi poprawno[ wykonania przyBcza wodocigowego, - przeprowadzi próby szczelno[ci, ci[nienia sieci oraz przyBczy wodocigowych, - przeprowadzi pBukanie i dezynfekcj sieci i przyBczy wodocigowych, - przygotowa sie i przyBcza do odbioru technicznego, - wykona prace zwizane z oznakowaniem uzbrojenia, - przygotowa materiaBy potrzebne do monta|u urzdzeD oczyszczania i magazynowania wody, - oceni staD techniczny urzdzeD do oczyszczania i magazynowania wody, - zamontowa i zdemontowa urzdzenia do oczyszczania i magazynowania wody, - przeprowadzi prób szczelno[ci urzdzeD do oczyszczania i magazynowania wody, - wykona prace zwizane z konserwacj urzdzeD do oczyszczania i magazynowania wody, - sporzdzi obmiar wykonanych robót, - zlokalizowa awarie eksploatowanej sieci, - dobra narzdzia i sprzt potrzebny do eksploatacji i konserwacji sieci wodocigowej, - przeprowadzi konserwacj sieci wodocigowej, - stosowa przepisy bhp, ochrony ppo|. i przeciwpora|eniowych obowizujcych podczas eksploatacji i konserwacji sieci wodocigowych, - wykorzysta budowlan dokumentacj techniczn.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 7 4. MATERIAA NAUCZANIA 4.1. Przepisy bhp i ochrony ppo|. przy monta|u i eksploatacji sieci wodocigowej 4.1.1. MateriaB nauczania W czasie prac monta|owych lub eksploatacyjnych na sieci wodocigowej pracodawca powinien zapewni pracownikom odpowiednie warunki higieniczno-sanitarne, zwBaszcza: pomieszczenie do podgrzewania i spo|ywania posiBków, szatni na odzie| wBasn i robocz, umywalni z kabinami natryskowymi, suszarni odzie|y i obuwia, pomieszczenie ustpowe. W przypadku prowadzenia robót z dala od zakBadu pracy nale|y zapewni pracownikom przewóz na miejsce, schronisko przewozne lub staBe oraz ustp [6, s. 215]. Pracodawca nie mo|e dopu[ci pracownika do pracy bez [rodków ochrony indywidualnej oraz odzie|y i obuwia roboczego przewidzianych do stosowania na danym stanowisku. Odzie| ochronna zabezpiecza pracownika przed niekorzystnymi wpBywami [rodowiska zewntrznego. Zrodki ochrony indywidualnej w jakie powinien by wyposa|ony pracownik przy ukBadaniu sieci wodocigowej to: - odzie| robocza: ubranie drelichowe, kurtka lub kamizelka ciepBochronna, kurtka przeciwdeszczowa, kamizelka z elementami odblaskowymi, - [rodki ochrony koDczyn dolnych: trzewiki skórzano  gumowe, - [rodki ochrony koDczyn górnych: rkawice ochronne drelichowe lub gumowe, - [rodki ochrony gBowy: kask ochronny, - [rodki ochrony sBuchu: nauszniki przeciwhaBasowe i wkBadki przeciwhaBasowe [9, s. 53-57]. Przepisy bezpieczeDstwa i higieny pracy w czasie budowy sieci wodocigowych zawieraj normy zwizane z przebiegiem robót ziemnych, monta|owych i towarzyszcych. Roboty nale|y prowadzi zgodnie z zasadami wykonywania robót monta|owych oraz z zachowaniem zasad bhp dotyczcych warunków pracy w wykopach. Zagospodarowanie terenu robót: - teren robót powinien by odpowiednio zabezpieczony i oznakowany poprzez ustawienie barierek ochronnych, znaków drogowych widocznych zarówno w dzieD jak i w nocy, - nale|y doprowadzi energi elektryczn i wod, - nad wykopami powinny by ustawione mostki komunikacyjne dla pieszych, - na terenie robót wyznacza si, utwardza i odwadnia miejsce do skBadowania materiaBów, - skBadowiska materiaBów, wyrobów i urzdzeD technicznych wykonuje si w sposób wykluczajcy mo|liwo[ wywrócenia, zsunicia, rozsunicia si lub spadnicia skBadowanych materiaBów i urzdzeD, - nale|y zachowa ostro|no[ podczas mechanicznego wykonywania robót ziemnych, tj. zachowania bezpiecznej odlegBo[ci od pracujcych maszyn i sprztu transportowego [9, s. 21]. Podczas robót zwizanych z monta|em i demonta|em sieci wodocigowej nale|y przestrzega nastpujcych przepisów bhp: - na stanowisku pracy nale|y zachowa Bad i porzdek, - przed rozpoczciem prac monta|owych nale|y sprawdzi stan wszystkich narzdzi, prace nale|y wykonywa tylko sprawnymi narzdziami i urzdzeniami, - u|ywanie narzdzi uszkodzonych jest zabronione,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 8 - wszelkie samowolne przeróbki narzdzi s zabronione, - codziennie przed wej[ciem do wykopu nale|y sprawdzi stan jego obudowy, - schodzenie i wychodzenie z wykopu mo|e odbywa si tylko po odpowiedniej drabince, - nie wolno wrzuca do wykopu |adnych przedmiotów ani narzdzi, nale|y je natomiast opuszcza w odpowiednich pojemnikach, - opuszczanie lub podnoszenie rur o masie ponad 250 kg mo|e si odbywa wyBcznie za pomoc odpowiednich urzdzeD mechanicznych i tylko pod nadzorem brygadzisty lub majstra, - usuwanie bali z wykopu odbywa si jedynie z jednoczesnym zasypywaniem i ubijaniem ziemi, - w czasie przerw i po zakoDczeniu pracy maszyny powinny by zabezpieczone przed ich przypadkowym uruchomieniem, - stosowa odzie| ochronn oraz odpowiednie urzdzenia i narzdzia. Po zakoDczonej pracy stanowiska powinny by uprztnite, narzdzia i materiaBy schowane w odpowiednich pomieszczeniach, a same wykopy pokryte balami lub zabezpieczone ogrodzeniem, o zmierzchu za[ i w nocy o[wietlone [wiatBami ostrzegawczymi [1, s. 155]. Przepisy bhp podczas eksploatacji sieci wodocigowej Podczas robót eksploatacyjnych na sieci wodocigowej nale|y: - stosowa podczas pracy odzie| ochronn oraz odpowiednie urzdzenia i narzdzia, - u|ywa sprztu ochronnego podczas cicia rur, - zabezpieczy roboty prowadzone na jezdni, zgodnie z obowizujcymi przepisami, - ostro|nie prowadzi roboty w pobli|u innych elementów uzbrojenia miejskiego jak kable, gazocigi itp., - zachowa odpowiednie [rodki ostro|no[ci przy u|ywaniu do dezynfekcji ciekBego chloru lub wody chlorowej, Przepisy bhp zabraniaj: - zrzucania do wykopu narzdzi, materiaBów itp., - schodzenia po elementach obudowy wykopu, nale|y u|y drabiny, - regulacji narzdzi pneumatycznych bez wyBczonego dopBywu powietrza, - pozostawienia pracownika pod opuszczanym do wykopu Badunkiem, opuszczanie powinno by poprzedzone sygnaBem [9, s. 930]. 4.1.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jakie [rodki ochrony indywidualnej powinien posiada pracownik przy ukBadaniu sieci wodocigowej? 2. Jak nale|y zabezpieczy teren robót? 3. Jakie przepisy bhp obowizuj przy monta|u i demonta|u sieci wodocigowej? 4. Jakie przepisy bhp i ochrony ppo|. obowizuj przy wykonywaniu prac eksploatacyjnych na sieci wodocigowej? 4.1.3. wiczenia wiczenie 1 Okre[l skutki nieprzestrzegania przepisów bhp zwizanych z ukBadaniem sieci wodocigowej.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 9 Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z wymaganiami dotyczcymi bezpieczeDstwa i higieny pracy przy ukBadaniu sieci wodocigowej, 2) obejrze film, zdjcia lub ilustracje przedstawiajce ukBadanie sieci wodocigowej i stosowanie przepisów bhp, 3) przeanalizowa uzyskane informacje, 4) wskaza dlaczego konieczne jest stosowanie przepisów bhp przy monta|u sieci wodocigowej, 5) zapisa wyniki swoich spostrze|eD w zeszycie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  film przedstawiajcy monta| sieci wodocigowej,  zdjcia lub ilustracje z miejsc budowy sieci wodocigowej,  literatura z rozdziaBu 6. wiczenie 2 Okre[l skutki nieprzestrzegania przepisów bhp zwizanych z wykonywaniem prac eksploatacyjnych na sieci wodocigowej. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z wymaganiami dotyczcymi bezpieczeDstwa i higieny pracy przy eksploatacji sieci wodocigowej, 2) obejrze film, zdjcia lub ilustracje przedstawiajce przebieg prac eksploatacyjnych na sieci wodocigowej i stosowanie przepisów bhp, 3) przeanalizowa uzyskane informacje, 4) wskaza dlaczego konieczne jest stosowanie przepisów bhp podczas eksploatacji sieci wodocigowej, 5) zapisa wyniki swoich spostrze|eD w zeszycie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  film przedstawiajcy prace eksploatacyjne na sieci wodocigowej,  zdjcia lub ilustracje prac eksploatacyjnych na sieci wodocigowej,  literatura z rozdziaBu 6.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 10 4.1.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) poda szczegóBowe przepisy bhp zwizane z monta|em sieci wodocigowej? 2) poda szczegóBowe przepisy bhp zwizane z wykonywaniem prac eksploatacyjnych na sieci wodocigowej? 3) wskaza [rodki ochrony indywidualnej stosowane przez pracowników podczas budowy i eksploatacji sieci wodocigowej? 4) zastosowa przepisy bhp przy wykonywaniu prac monta|owych sieci wodocigowej? 5) zastosowa przepisy bhp przy wykonywaniu prac eksploatacyjnych na sieci wodocigowej? 6) zabezpieczy teren robót dotyczcych budowy i eksploatacji sieci wodocigowej?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 11 4.2. Rodzaje sieci wodocigowych 4.2.1. MateriaB nauczania Wodocig to zespóB obiektów wyposa|onych w urzdzenia do ujmowania, podnoszenia, transportowania, uzdatniania, magazynowania i rozprowadzania wody. Wodocigi dostarczaj wod na potrzeby: - ludno[ci miast i wsi (wod do picia, mycia, gotowania, prania itp.), - przemysBu, odpowiedni pod wzgldem ilo[ci i jako[ci, - do gaszenia po|arów na terenie miast, osiedli i wsi. Elementy skBadowe systemu zaopatrzenia w wod:  ujcie wody (pobór wody na cele wodocigowe),  pompownia wodocigowa (zapewnienie odpowiedniego ci[nienia w sieci),  stacja uzdatniania wody (dostosowywanie jako[ci wody do wymagaD odbiorcy),  sie wodocigowa (ukBad przewodów rozprowadzajcych wod do wszystkich odbiorców),  zbiornik wodocigowy (magazynowanie wody),  instalacja wodocigowa (przewody wraz z uzbrojeniem rozprowadzajce wod po budynku). Ze wzgldu na zasig terytorialny rozró|nia si wodocig lokalny, centralny, grupowy i regionalny. Ze wzgldu na sposób dostarczania lub ujmowania wody wyró|nia si wodocig grawitacyjny, pompowy i mieszany. Sie wodocigowa jest to ukBad przewodów wodocigowych, znajdujcych si poza budynkami odbiorców, zaopatrujcych w wod ludno[ lub zakBady produkcyjne. Zadaniem sieci wodocigowej jest dostarczenie wody bez przerwy do wszystkich odbiorców w przewidywanej maksymalnej ilo[ci i pod odpowiednim ci[nieniem. Rozró|nia si dwa ukBady sieci wodocigowej: - rozgaBzion (promienist), której przewody tworz gaBzie nie Bczce si w obwody, doprowadzajc wod do odbiorców z jednej strony, jest ona niekorzystna pod wzgldem hydraulicznym ze wzgldu na wystpowanie du|ej ró|nicy ci[nieD wzdBu| poszczególnych przewodów. W przypadku uszkodzenia przewodu magistralnego du|y obszar miasta zostaje pozbawiony wody. - pier[cieniow (obwodow, zamknita) jest znacznie korzystniejszym rozwizaniem gdy| wzajemne powizanie przewodów magistralnych i rozdzielczych tworzcych obwody zamknite stwarza bardzo dobre warunki przepBywu wody i wyrównania ci[nieD. Sie tego typu zapewnia staBy dopByw wody do odbiorcy, natomiast w przypadku awarii woda mo|e dopBywa drog okr|n do miejsc rozbioru [6, s. 296]. a) b) Rys. 1. Schematy ukBadów sieci wodocigowych: a) sie pier[cieniowa, b) sie rozgaBziona 1  przewody tranzytowe, 2- magistralne, 3  rozdzielcze, 4  zbiornik wody czystej, 5  ujcie wody, 6  pompownia, 7  zbiornik wyrównawczy pocztkowy, 8  zbiornik wyrównawczy koDcowy, 9  obszar zasilania [6, s. 297].  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 12 Przewody wystpujce w ukBadach wodocigowych: - tranzytowy (przesyBowy)  przewód wodocigowy bez odgaBzieD, przeznaczony do transportu wody na du|e odlegBo[ci i Bczcy zródBo wody ze zbiornikiem pocztkowym lub magistral wodocigow (grawitacyjny lub tBoczny), - magistralny (magistrala wodocigowa)  przewód wodocigowy doprowadzajcy wod od stacji wodocigowej do przewodów rozdzielczych, - rozdzielczy  przewód wodocigowy doprowadzajcy wod od przewodu magistralnego do przyBczy domowych i innych punktów czerpalnych, - przyBcze domowe  przewód wodocigowy z wodomierzem, Bczcy sie wodocigow z instalacj obiektu zasilanego w wod [6, s. 296]. Ze wzgldu na warunki pracy rozró|nia si przewody: - ci[nieniowy tBoczny (przewód tBoczny)  w którym przepByw nastpuje w skutek ci[nienia wytworzonego przez pomp, - grawitacyjny ci[nieniowy  przewód wodocigowy w którym przepByw wody odbywa si pod ci[nieniem statycznym wody dopBywajcej z wy|ej poBo|onego zródBa wody, - grawitacyjny bezci[nieniowy  przewód wodocigowy, w którym przepByw wody odbywa si pod dziaBaniem siBy grawitacji [6, s. 297]. Zale|nie od przeznaczenia rozró|nia si sie wodocigow komunaln, przemysBow i po|arow itp. 4.2.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Co to jest wodocig i jakie pokrywa potrzeby? 2. Jakie znasz rodzaje wodocigów? 3. Z jakich elementów skBada si system wodocigowy? 4. Do czego sBu|y sie wodocigowa? 5. Z jakich przewodów skBada si sie wodocigowa? 6. Czym charakteryzuje si ukBad rozgaBziony sieci wodocigowej? 7. Dlaczego ukBad pier[cieniowy sieci wodocigowej jest korzystniejszy od rozgaBzionego? 4.4.3. wiczenia wiczenie 1 Okre[l jakie zadanie speBnia sie wodocigowa i na podstawie dokumentacji technicznej okre[l ukBad sieci wodocigowej w miejscowo[ci, w której mieszkasz? Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z rodzajami sieci wodocigowej, 2) zapozna si ze schematem ukBadu wodocigowego na (plan, mapy geodezyjne danego terenu) danym terenie, 3) odczyta informacje przedstawione na mapach geodezyjnych, 4) zidentyfikowa ukBad wodocigowy zastosowany na danym terenie, 5) zapisa wyniki w zeszycie, 6) zaprezentowa wyniki grupie.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 13 Wyposa|enie stanowiska pracy:  zeszyt przedmiotowy,  mapy geodezyjne z naniesion sieci wodocigow,  literatura z rozdziaBu 6. wiczenie 2 Porównaj ukBady pier[cieniowy i rozgaBziony sieci wodocigowej. Wybierz korzystniejszy ukBad i uzasadnij wybór. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z wiadomo[ciami dotyczcymi charakterystyki ukBadów sieci wodocigowej, 2) zapozna si ze schematami lub modelami sieci pier[cieniowej i rozgaBzionej, 3) okre[li cechy sieci wodocigowej pier[cieniowej i rozgaBzionej, 4) zestawi cechy ukBadów sieci wodocigowej w formie porównania, 5) wyniki zapisa w zeszycie np. w formie tabeli, 6) zaprezentowa wyniki grupie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  modele i schematy ró|nych ukBadów sieci pier[cieniowej i rozgaBzionej,  opracowania zawierajce charakterystyki ukBadów wodocigowych (literatura z rozdziaBu 6). 4.2.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymieni zadanie i rodzaje wodocigów? 2) wymieni elementy systemu wodocigowego? 3) zdefiniowa pojecie: sieci wodocigowej? 4) omówi zadanie sieci wodocigowej? 5) omówi i porówna ukBady sieci wodocigowej? 6) rozró|ni przewody wodocigowe?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 14 4.3. yródBa wody i jej ujcia 4.3.1. MateriaB nauczania yródBem zaopatrzenia w wod mog by wody powierzchniowe i podziemne. Do wód powierzchniowych pByncych zalicza si wody z rzek, potoków i strumieni, a do stojcych  wody z jezior naturalnych i sztucznych. Wody podziemne to wody zaskórne, gruntowe, gBbinowe i wgBbne. yródBa wody dobiera si na podstawie ogólnego zapotrzebowania na wod na danym terenie oraz wydajno[ci tego zródBa. Bierze si równie| pod uwag jako[ wody i zakres jej uzdatniania. Zapotrzebowanie na wod jest to ilo[ wody zaspokajajca potrzeby wszystkich odbiorców, znajdujcych si w zasigu dziaBania sieci wodocigowej, wymagajcych wody tej samej jako[ci, oraz ilo[ wody do celów technologicznych wodocigu (straty wody na ujciu, w stacji uzdatniania wody i w sieci wodocigowej, a tak|e ilo[ wody do pBukania sieci i zbiorników wodocigowych). Zapotrzebowanie na wod oraz jej zu|ycie s nierównomierne i waha si w cigu roku, doby i godziny [6, s. 12]. Za najlepsze zródBa na potrzeby wodocigów uznaje si wody podziemne gBbinowe znajdujce si poni|ej pierwszej warstwy nieprzepuszczalnej gdy| s one naturalnie zabezpieczone przed zanieczyszczeniem z zewntrz. Wyró|niaj si korzystniejszymi wBa[ciwo[ciami fizycznymi i s w mniejszym stopniu zanieczyszczone bakteriologicznie. Do uj wód powierzchniowych zalicza si ujcia wód opadowych, ujcia wód powierzchniowych pByncych (ujcia brzegowe, nurtowe, zatokowe, wie|owe) oraz ujcia wód stojcych (ujcia denne i szybowe). Ujcia wód opadowych stosowane s w rejonach deficytu wody sBodkiej (tereny górskie lub nad brzegami mórz). W ujciu takim woda spBywa z powierzchni terenu do zbiornika oczyszczania wstpnego gdzie zatrzymywana jest cz[ zanieczyszczeD Batwo opadajcych. Nastpnie woda przepBywa do zbiornika z piaskiem filtracyjnym i po dalszym oczyszczaniu odpBywa do zbiornika wody czystej [6, s. 58]. Ujcia nurtowe wykonuje si na rzekach gdy gBboko[ wody przy brzegu jest zbyt maBa. SkBada si ono z wlotu (czerpni) umiejscowionego w nurcie rzeki oraz przewodu doprowadzajcego wod (grawitacyjnego lub lewarowego) do komory zbiorczej zlokalizowanej na brzegu. Wlot czerpni zaopatrzony jest w krat lub kosz ssawny w celu zabezpieczenia przed zanieczyszczeniami mechanicznymi [6, s. 60]. Ujcie wie|owe wykonuje si przy du|ych gBboko[ciach ujmowanej wody, jest ono oddalone od brzegu rzeki. Ujcia te sBu| do ujmowania wód z du|ych rzek, jezior i zbiorników retencyjnych. SkBada si ono z komory zbiorczej z otworami wlotowymi w [cianie czoBowej zaopatrzonymi w krat rzadk oraz z pompowni. Woda pBynie do brzegu przewodami tBocznymi umieszczonymi na specjalnej kBadce [6, s. 62]. Ujcie denne najcz[ciej stosuje si do ujmowania wód stojcych np. z jezior naturalnych i sztucznych. Ujcie to skBada si z czerpni o trwaBej konstrukcji smoka, któr umieszcza si na gBboko[ci wody 3 6 m oraz przewodu ssawnego którym woda trafia do pompowni zlokalizowanej na brzegu. Ujcie brzegowe sBu|y do ujmowania wody z rzek o prdko[ci przepBywu wody powy|ej 0,3 m/s. Sytuuje si je na brzegach wklsBych [rednich i du|ych rzek, przy du|ej gBboko[ci wody przy brzegu. Rozró|nia si ujcie brzegowe otwarte zBo|one z kanaBu wlotowego, przez który woda dopBywa grawitacyjnie do komory zbiorczej usytuowanej na brzegu oraz ujecie brzegowe komorowe w którym woda z rzeki trafia bezpo[rednio do komory zbiorczej przez otwory wlotowe w [cianie czoBowej komory.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 15 Rys. 2. Ujcie brzegowe otwarte: 1  krata rzadka, 2  kanaB wlotowy, 3  krata gsta, 4  smok ssawny, 5  [cianka szczelna, 6  wnki na szandory, NWW  najwy|sza wysoka woda, SW  [rednia woda, NNW  najni|sza niska woda [1, s. 101]. Ujcie zatokowe stosowane jest do ujmowania wody z du|ych rzek o prdko[ci przepBywu wody powy|ej 0,3 m/s oraz w których tworzy si w okresie zimowym [ry| i lód denny lub wystpuje du|e st|enie zanieczyszczeD. Ujcie skBada si z zatoki uformowanej przy wklsBym brzegu oraz czerpni zlokalizowanej na koDcu zatoki przeciwlegBym do wlotu. Rozró|nia si trzy rodzaje uj zatokowych: - ujcie podprdowe  z wlotem od strony wody górnej, - ujcie zaprdowe  z wlotem od strony wody dolnej, - ujcie porczowe  z wlotem od strony wody górnej i dolnej. Ujcie szybowe umieszczone w korpusie zapory stosowane jest do ujmowania wody ze zbiorników sztucznych. Jest ono zbudowane z wlotów czerpalnych umieszczonych na kilku poziomach w korpusie zapory z których woda przepBywa do przewodów zbiorczych umieszczonych w szybie i sztolni. Wloty zaopatrzone s w kraty rzadkie [6, s. 65]. Wody podziemne ujmuje si za pomoc cigów drenowych oraz studni kopanych, abisyDskich i wierconych. Systemy drena|owe sBu| do ujmowania pBytko zalegajcych wód podziemnych z warstwy wodono[nej poBo|onej na gBboko[ci 5 7 m i przeznaczone na potrzeby maBych wodocigów o wydajno[ci do 90 m3 /h. Systemy drena|owe skBadaj si z sczków uBo|onych na dnie wykopu obsypanych obsypk filtracyjn ze |wiru i grubego piasku. W odstpach 30 50 m wykonuje si studzienki kontrolne o [rednicy powy|ej 1m. Systemy drena|owe ukBada si na spgu warstwy wodono[nej ze spadkiem w kierunku studni zbiorczej do której spBywa woda. Studnia lub komora zbiorcza ma [rednic powy|ej 1,5 m i mo|e by wyposa|ona w pompy lub poBczona z pompowni, zbiornikiem wody lub stacj uzdatniania wody [6, s. 40]. Studnie kopane (szybowe) sBu| do ujmowania wody na potrzeby pojedynczych domów lub ich niewielkich zgrupowaD. GBboko[ studni kopanych dochodzi do 40 m, a zazwyczaj nie przekracza 20 m. Najmniejsza [rednica tych studni wynosi 0,8 m. Pobór wody gruntowej przez studnie kopane mo|e by boczny przez otwory [cienne lub boczny i denny przez filtr studzienny i denny. Studnie wykonuje si z krgów betonowych lub |elbetowych jako zapuszczane. Studnie skBadaj si z wieDca (no|a), obudowy (muru pBaszczowego) i obudowy górnej. Na dnie studni wykonuje si filtr naturalny ze |wiru grubo[ci 0,20 0,30 m, chronicy przed wynoszeniem z dna czstek gruntu i mceniem wody w czasie pompowania. Górna cz[ studni musi by zabezpieczona warstw ochronn. Teren wokóB studni powinien by wyBo|ony glin i utwardzony ze spadkiem 5  10% w kierunku od studni [6, s. 43].  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 16 Rys. 3. Schematy uj wody za pomoc studni kopanych z dopBywem wody: a) przez [ciany boczne, b) przez [ciany boczne i dno, c) przez dno; 1  pBaszcz studni, 2  dno studni, 3  otwory w [cianie bocznej studni, 4  zasypka dna, 5  uszczelnienie tBust glina lub iBem, 6  przykrycie szczelne, 7 - brukowanie [6, s. 41]. Studnie wiercone sBu| do ujmowania wód podziemnych z gBboko poBo|onych warstw wodono[nych. SkBadaj si one z nastpujcych elementów: - kolumna rur okBadzinowych (stalowych) zabezpiecza przed przedostawaniem si do wntrza studni materiaBu ziarnistego, - kolumna filtrowa skBada si z filtru wBa[ciwego umo|liwiajcego dopByw wody do studni, rury podfiltrowej speBniajcej funkcj osadnika drobnych czstek skaBy przedostajcych si przez filtr do studni i rury nadfiltrowej (rura wiertnicza Bczca filtr z rura okBadzinow), - obudowa studni stanowi zakoDczenie górnej cz[ci studni i zabezpiecza przed uszkodzeniem i zanieczyszczeniem. Rozró|nia si studnie wiercone bezfiltrowe do ujmowania wód artezyjskich pod ci[nieniem oraz studnie wiercone filtrowe. Czerpanie wody ze studni mo|e si odbywa za pomoc pomp umieszczonych w ka|dej studni, za pomoc lewarów lub bez dodatkowych urzdzeD gdy wystpi samowypByw [6, s. 45]. Ujcia wód infiltracyjnych. Wody infiltracyjne najcz[ciej ujmuje si za pomoc studni chBonnych lub drena|y chBonnych, za pomoc rowów, basenów lub te| basenów nawadniajcych. Ujcia i zbiorniki wody, stanowice zródBo wody zaopatrujcej wodocigi komunalne, oraz tereny przylegajce do tych urzdzeD wymagaj [cisBej ochrony sanitarnej przez ustanowienie stref ochronnych. Strefa ochronna ujcia wody to obszar poddany zakazom i ograniczeniom u|ytkowaniu gruntów i korzystaniu z wody, obejmujcy ujcie wody, zbiornik wodocigowy oraz tereny przylegajce do ujcia i zbiornika wody. Stref ochronn dzieli si na teren ochrony bezpo[redniej i teren ochrony po[redniej [6, s. 69]. Zasig terenów ochrony bezpo[redniej obejmuje ujcie oraz pas terenu wokóB o szeroko[ci: - studnie wiercone 8 ÷ 10 m, - studnie kopane 10 ÷ 15 m, - ujcia wód zródlanych 10 ÷ 20 m, - ujcia wód powierzchniowych 15 ÷ 25 m, Teren ochrony bezpo[redniej musi by ogrodzony, oznakowany a jego u|ytkowanie jest zwizane z eksploatacj uj i zródeB wody.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 17 Tereny ochrony po[redniej mog by objte ograniczeniami w u|ytkowaniu gruntów i korzystaniu z wód. Powinny by oznakowane tablicami orientacyjnymi. Zasig terenu ochrony po[redniej od granicy ochrony bezpo[redniej powinien wynosi: - studnie wiercone 20 ÷ 100 m, - studnie kopane i ujcia wód zródlanych 70 ÷ 100 m [6, s. 70]. 4.3.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jakie s zródBa wody na cele wodocigowe? 2. Jakie znasz rodzaje uj wód podziemnych? 3. Dlaczego wody gBbinowe stanowi najlepsze zródBo wody wodocigowej? 4. Jakie znasz rodzaje uj wód powierzchniowych? 5. Co to jest strefa ochronna ujcia wody? 4.3.3. wiczenia wiczenie 1 Okre[l jakie zródBa wody wystpuj na terenie Twojego miejsca zamieszkania. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z rodzajami zródeB wody, 2) okre[li rodzaj zródeB wody wystpujcych na danym terenie, 3) scharakteryzowa wystpujce zródBa wody pod wzgldem ich jako[ci i wykorzystania, 4) wyniki zapisa w zeszycie, 5) zaprezentowa wyniki grupie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  mapa danego terenu,  opracowania dotyczce zasobów wodnych danego terenu,  literatura z rozdziaBu 6. wiczenie 2 Okre[l z jakich rodzajów uj pobierana jest woda na cele wodocigowe na terenie miejscowo[ci, w której mieszkasz. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z rodzajami i charakterystyk uj wody, 2) okre[li rodzaj uj wody na danym terenie, 3) scharakteryzowa wystpujce ujcia wody, 4) zapisa wyniki w zeszycie, 5) zaprezentowa wyniki grupie. Wyposa|enie stanowiska pracy: - mapy terenu z naniesionymi ujciami wodnymi na danym terenie, - opracowania dotyczce uj wody na danym terenie, - literatura z rozdziaBu 6.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 18 4.3.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniowa pojecie zapotrzebowania na wod? 2) rozró|nia zródBa wody? 3) okre[li mo|liwo[ wykorzystania danego zródBa wody? 4) rozró|nia ujcia wody? 5) okre[li mo|liwo[ci zastosowania danego ujcia wody w zale|no[ci od rodzaju zródBa wody? 6) zdefiniowa pojecie strefy ochronnej ujcia?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 19 4.4. Urzdzenia do oczyszczania i magazynowania wody 4.4.1. MateriaB nauczania Wszystkie wody wystpujce w przyrodzie zawieraj pewne ilo[ci zanieczyszczeD zawieszonych lub rozpuszczonych. Ich ilo[ i rodzaj zale| od [rodowiska, przez które przepBywa woda. Zanieczyszczenia dzieli si na fizyczne (muB, piasek, ro[liny itp.), chemiczne (zwizki |elaza i manganu, sole amonowe itp.) i biologiczne (drobnoustroje i bakterie) [1, s. 110]. Zanieczyszczenia te maj wpByw na wBa[ciwo[ci wody i decyduj o jako[ci wody i jej przydatno[ci do u|ytkowania. WBa[ciwo[ci fizyczne wody charakteryzuje temperatura, barwa, mtno[, smak i zapach. Chemiczne wBa[ciwo[ci wody okre[la si za pomoc wskazników tj.: odczyn wody pH, twardo[, zasadowo[, kwasowo[, utlenialno[, zawarto[ dwutlenku wgla, |elaza, manganu, azotanów, chlorków, siarczanów oraz sucha pozostaBo[. Wskazniki bakteriologiczne obejmuj analiz jako[ciow i ilo[ciow majc na celu wykrycie bakterii chorobotwórczych w wodzie. Najcz[ciej oznacza si bakteri Escherichia coli (paBeczki okr|nicy) niebezpieczn dla czBowieka, która [wiadczy o zanieczyszczeniu wody wydalinami. Miano coli oznacza najmniejsz objto[ wody (cm3), w której wykryto 1 bakteri okr|nicy. Woda do celów wodocigowych nie mo|e zawiera substancji szkodliwych dla zdrowia lub wskazujcych na jej zanieczyszczenie ani skBadników wpBywajcych ujemnie na jej smak, zapach lub barw albo powodujcych mtno[. Dlatego te| przed wykorzystaniem wód do zasilania wodocigów nale|y je podda procesom uzdatniania. Uzdatnianie wody polega na dostosowywaniu jej wBa[ciwo[ci i skBadu do wymagaD wynikajcych z jej przeznaczenia. Proces ten zachodzi w stacji uzdatniania wody SUW. Zale|nie od stopnia zanieczyszczenia wody i jej przeznaczenia stosuje si ró|ne metody jej uzdatniania. W[ród tych metod rozró|nia si uzdatnianie wody przez osadzanie, koagulacj, filtracj, od|elazianie i odmanganianie, odkwaszanie, dezynfekcj itp. Podczas uzdatniania wód powierzchniowych najcz[ciej stosuje si takie urzdzenia, jak kraty, sita, osadniki, filtry otwarte lub zamknite i urzdzenia do dezynfekcji wody. Natomiast do uzdatniania wód podziemnych (gBbokich) sBu| od|elaziacze, zmikczacze i urzdzenia do odkwaszania wody [1, s. 111]. Kraty i sita to urzdzenia na których odbywa si proces cedzenia polegajcy na usuwaniu z przepBywajcej wody najgrubszych zanieczyszczeD (gaBzie, li[cie itp.). Proces ten to pierwszy etap uzdatniania wód powierzchniowych [6, s. 99]. Mieszalniki i komory flokulacji sBu| do mieszania reagentów z wod uzdatnian w celu zapewnienia wBa[ciwego przebiegu procesów oczyszczania wody. Rozró|nia si mieszalniki hydrauliczne i mechaniczne. W komorach flokulacji tworz si kBaczki, które pózniej s usuwane w osadnikach. Osadniki wykorzystywane s do procesu sedymentacji czyli usuwania zanieczyszczeD poprzez opadanie ich pod wpBywem siB grawitacji. Rozró|nia si osadniki poziome podBu|ne, poziome radialne i pionowe. Osadniki poziome podBu|ne to zbiorniki |elbetowe podBu|ne o dBugo[ci kilkudziesiciu metrów oraz szeroko[ci i gBboko[ci kilku metrów [6, s.156]. Filtracja polega na gromadzeniu (zatrzymywaniu) zanieczyszczeD na powierzchni piaskowego zBo|a filtracyjnego. Jako materiaB filtracyjny najcz[ciej stosuje si |wirki filtracyjne, piasek i ewentualnie |wir, przez które przepBywa oczyszczana woda. Rozró|nia si filtry powolne i pospieszne. Filtry powolne buduje si jako urzdzenia otwarte  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 20 (grawitacyjne), prostoktne w planie o powierzchni do 2500 m2. Na dnie ukBada si kanaBy drena|owe do odprowadzania wody przefiltrowanej. Na |wirowej warstwie podtrzymujcej ukBada si warstw filtracyjn z piasku, nad któr znajduje si woda. Filtry pospieszne wykonuje si jako urzdzenia otwarte lub zamknite (ci[nieniowe). Pospieszne filtry ci[nieniowe to zbiorniki stalowe w ksztaBcie walca o [rednicy do 5 m i wysoko[ci zale|nej od wysoko[ci zBo|a filtracyjnego. Woda uzdatniana doprowadzona jest nad zBo|e filtracyjne uBo|one na rurowym lub pBytowym drena|u. Za po[rednictwem drena|u przefiltrowana woda jest odprowadzona, a w czasie pBukania jest doprowadzona woda do pBukania lub spr|one powietrze [6, s. 173]. Dezynfekcja to proces zazwyczaj stosowany na koDcu ukBadu oczyszczania wody. Celem jej jest zniszczenie mikroorganizmów obecnych w wodzie po wcze[niejszych procesach ich oczyszczania oraz zabezpieczenie dobrej jako[ci sanitarnej wody w sieci wodocigowej przed wtórnym rozwojem organizmów |ywych, gBównie bakterii chorobotwórczych. Jako czynniki dezynfekujce (dezynfekanty) stosuje si: chlor, chloraminy, dwutlenek chloru, promienie UV, ozon [6, s. 99]. Aeratory sBu| do napowietrzania poprzez wprowadzenie tlenu do wody z jednoczesnym usuniciem rozpuszczonych w niej innych gazów tj.: CO2, H2S, CH4. Rozró|nia si aeratory ci[nieniowe zamknite i aeratory otwarte np. kaskadowy. Proces aeracji stosuje si m.in. podczas od|elaziania, odgazowania wody. Do najcz[ciej przeprowadzanych procesów zwizanych z usuniciem z uzdatnianej wody rozpuszczonych zanieczyszczeD zalicza si od|elazianie. Polega ono na dziaBaniu tlenem zawartym w powietrzu na kwa[ne zwizki |elaza, zawarte w wodzie. Dziki temu powstaje w wodzie wodorotlenek |elazowy wytrcajcy si z niej jako brunatne kBaczki zatrzymywane na zBo|u filtrujcym wod. Proces ten przeprowadza si w od|elaziaczach otwartych lub  cz[ciej  w od|elaziaczach zamknitych [1, s. 115]. Monta| urzdzeD do uzdatniania wody Urzdzenia do oczyszczania wody najcz[ciej dostarczane s do stacji uzdatniania wody jako kompletne urzdzenia gotowe do monta|u. Urzdzenia ustawia si na podBodze lub na odpowiednio przygotowanych fundamentach. Po ustawieniu podBcza si je do instalacji wody surowej (lub po kolejnym stopniu oczyszczania) i wody czystej, do sieci zrzutów popBuczyn i ewentualnie do sieci spr|onego powietrza. Monta| poBczeD wykonuje si zgodnie z dokumentacj techniczn i zaleceniami producenta. Podczas monta|u rurocigów i uzbrojenia nale|y pamita by ich obsBuga nie byBa uci|liwa. Wszystkie zawory i aparatur kontrolno  pomiarow ustawia si w miejscu Batwo dostpnym, od przodu zbiornika. PokrtBa do zasuw powinny by rozmieszczone w zasigu rk pracownika, a tarcze urzdzeD kontrolno  pomiarowych na wysoko[ci oczu. Przed oddaniem do u|ytku nale|y przeprowadzi pBukanie urzdzenia oraz wykona eksploatacj próbn czyli rozruch technologiczny. Rozruch, prób poprawno[ci dziaBania urzdzenia do oczyszczania wody prowadzi si zgodnie z instrukcj eksploatacji i rozruchu w celu sprawdzenia wszystkich parametrów pracy urzdzenia [3, s. 70]. Do magazynowania wody sBu| zbiorniki wodocigowe. Wod gromadzi si w celu: - wyrównywania dostawy wody poprzez gromadzenie nadmiaru produkowanej wody w okresach niewielkiego jej poboru przez u|ytkowników, a w okresach zwikszonego zapotrzebowania uzupeBnianie niedoborów, - wyrównywania ci[nieD na obszarze zasilania, zmieniajcych si w ró|nych porach dnia zale|nie od rozbioru wody, - gromadzenia zapasu wody na wypadek po|aru oraz w celu zapewnienia dostawy wody na wypadek awarii. Ze wzgldu na funkcje wyró|nia si nastpujce rodzaje zbiorników wodocigowych:  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 21 - zbiorniki terenowe budowane s bezpo[rednio na powierzchni terenu. Mog by zbiornikami dolnymi lub zbiornikami górnymi. Zbiorniki terenowe dolne maj za zadanie magazynowanie wody i wyrównywanie ró|nic midzy dostaw a rozbiorem wody. - zbiornik terenowy górny tak|e magazynuje wod, a ponadto utrzymuje ci[nienie w sieci wodocigowej. - zbiorniki wie|owe, oprócz magazynowania wody wyrównuj ci[nienie w sieci wodocigowej podobnie jak zbiorniki terenowe górne. - wie|e ci[nieD i hydrofory to zbiorniki wodocigowe których zadaniem jest tylko utrzymanie ci[nienia w sieci. Ze wzgldu na rol oraz usytuowanie w ukBadzie wodocigowym rozró|nia si: - zbiorniki ujciowe na ujciach wody, które gromadz ujmowan wod. - zbiorniki technologiczne s to zbiorniki zapasowo  wyrównawcze, gromadzce czyst wod po jej uzdatnieniu, przeznaczon do przesyBania sieci wodocigow. - zbiorniki sieciowe wspóBpracuj z sieci wodocigow rozdzielcz oraz pompowni. Zale|nie od usytuowania rozró|nia si zbiornik pocztkowy (miedzy ujciem a rozdzielcza sieci wodocigow), koDcowy (na koDcu obszaru zasilania), centralny (poBo|ony w centrum obszaru zasilania) [6, s. 246]. Monta| zbiorników wodocigowych Zbiorniki wodocigowe terenowe buduje si jako prostoktne lub okrgBe, jednokomorowe lub wielokomorowe. Zbiorniki terenowe maj wydzielon komor wodn i komor zasuw, w której zgrupowane jest uzbrojenie przewodów stanowicych wyposa|enie zbiornika: przewody doprowadzajcy, dopBywowy, przelew, przewód spustowy, przewód odpBywowy i odprowadzajcy. Uzbrojenie to gwarantuje wBa[ciwe u|ytkowanie zbiornika oraz cyrkulacj i wymian wody. Dna zbiorników wykonuje si pBaskie lub w ksztaBcie sto|ka [citego pod ktem 30°. PBaska pByta denna powinna mie spadek 1 2% w kierunku studzienki zbiorczej. W przypadku wystpowania wysokiego poziomu wód gruntowych pByt denn wykonuje si jako monolityczn, zbrojon, powizan z konstrukcj [cian. Je|eli woda gruntowa nie wystpuje na poziomie dna zbiornika pByta mo|e by l|ejszej konstrukcji [3, s. 54]. Zciany zbiorników wykonuje si jako pByty odpowiedniej grubo[ci: w dolnej cz[ci [ciany zbiorników cylindrycznych 20 ÷ 25 cm, a w górnej 15 ÷ 18 cm, natomiast w zbiornikach prostoktnych odpowiednio 30 ÷ 50 cm i 25 ÷ 30cm [3, s. 55]. Zbiorniki wy|sze obci|one du|ym parciem bocznym wykonuje si ze [cianami pionowymi zw|ajcymi si ku górze, z tym |e od wewntrz zbiornika pBaszczyzny [ciany powinny by pionowe. PoBczenie [cian z pByt denn mo|e by przegubowe lub monolityczne. Przykrycia (stropy) zbiorników zagBbionych w gruncie wykonuje si tak, |eby mo|na je byBo obsypa warstw ziemi o grubo[ci min. 1,0 m. Wykonuje si je najcz[ciej jako konstrukcje |elbetowe, prefabrykowane. Jako izolacj wewntrzn zbiornika stosuje si wyprawy wodoszczelne, wykBadziny z pBytek ceramicznych oraz ró|nego rodzaju powBoki. Powierzchnie wewntrzne zbiornika powinny by gBadkie i Batwo zmywalne [3, s. 57]. Zbiorniki wie|owe skBadaj si ze zbiornika na wod, konstrukcji no[nej i obudowy ochronnej. Zbiorniki te wykonuje si najcz[ciej jako cylindryczne jedno lub dwukomorowe pojemniki konstrukcji stalowej lub |elbetowej. Uzbrojenie rurocigów umieszczone jest w podziemnej cz[ci wie|y. Dno zbiorników jest najwa|niejszym elementem no[nym, gdy| obci|a je peBne parcie wody. Dlatego te| dno czsto wykonuje si jako wypukBe lub wklsBe, rzadziej pBaskie. Obudow zbiornika stanowi komora ze stropami dolnym, górnym i [cianami,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 22 mieszczca wewntrz zbiornik. W komorze obudowy znajduj si przej[cia robocze umo|liwiajce obsBug i konserwacj zbiornika [3, s. 58]. Konstrukcje |elbetowe zbiorników zabezpiecza (izoluje) si od wewntrz i na zewntrz przed przesikaniem wody. Po zakoDczeniu robót zbiorniki sprawdza si na przesikliwo[. Badanie szczelno[ci wykonuje si po 28 dniach od chwili stwardnienia betonu. Po 72 godzinach od napeBnienia zbiorników ubytek wody w zbiorniku nie powinien by wikszy ni| 5 litrów na dob na 1 m2 dna i [cian stykajcych si ze sob. Zbiornik hydroforowy to zbiornik wodno powietrzny którego zadaniem jest utrzymanie wymaganych ci[nieD w rozdzielczej sieci wodocigowej. Urzdzenie hydroforowe skBada si z zespoBu pomp z silnikami elektrycznymi, spr|arki z osprztem oraz ze zbiornika wodno  powietrznego z osprztem [6, s. 287]. DziaBanie urzdzenia hydroforowego polega na tym |e pompa tBoczy wod do zbiornika powodujc spr|anie powietrza znajdujcego si w zbiorniku, a wtBaczanego tam za pomoc spr|arki. Po osigniciu najwy|szego poziomu wody w zbiornikach Hmax, co odpowiada ustalonej maksymalnej wysoko[ci ci[nienia, przetwornik ci[nieniowy powoduje wyBczenie silnika i pompy. Rozbiory wody w sieci powoduj obni|enie poziomu wody w zbiorniku i rozpr|enie si powietrza. Je|eli woda w zbiorniku osignie najni|szy poziom Hmin, wyBcznik ci[nieniowy powoduje wBczenie pompy. Spr|arka okresowo uzupeBnia ubytek powietrza w zbiorniku. Przed monta|em zbiornika hydroforowego nale|y sprawdzi stan techniczny zbiornika na podstawie dokumentacji. Monta| odbywa si zgodnie z zaleceniami producenta i wedBug dokumentacji technicznej. Zbiornik nale|y zainstalowa w hydroforni wraz z osprztem. Ustawia si go za pomoc urzdzenia dzwigowego - suwnicy. OdlegBo[ zbiornika od [cian oraz midzy zbiornikami powinna wynosi co najmniej 0,6 m. Po ustawieniu zbiornika nale|y poBczy króce poBczeniowe zbiornika z przewodami ssawnym i tBocznym, oraz przewodem powietrznym spr|arki. Zbiornik wyposa|ony jest równie| w króciec do podBczenia przewodu ci[nieniowego z wyBcznikiem ci[nieniowym. Po podBczeniu urzdzenia hydroforowego nale|y sprawdzi jako[ poBczeD, wykona prób szczelno[ci zbiornika i przeprowadzi eksploatacj próbn czyli rozruch technologiczny. Aby przeprowadzi badanie szczelno[ci nale|y za[lepi przewody zasilajcy i tBoczny urzdzenia hydroforowego, zawory i zasuwy na przewodach powinny by otwarte, a osprzt zdemontowany. Przewody, pompy i zbiornik wodno-powietrzny nale|y napeBni wod, po pojawieniu si wody w rurkach odpowietrzajcych nale|y zamkn zawory i odci dopByw wody. Nastpnie nale|y wBczy pompy i podnie[ ci[nienie do 1,5 krotnej warto[ci ci[nienia roboczego. Po zamkniciu zaworu przy pompie hydraulicznej nale|y w cigu 30 min obserwowa manometry, je|eli w tym czasie ci[nienie nie wyka|e spadku próba szczelno[ci jest dodatnia. Przed przekazaniem do eksploatacji ka|dy zbiornik wodny nale|y podda pBukaniu i dezynfekcji. PBukanie polega na dokBadnym zmyciu [cian i stropów strumieniem wody, a nastpnie napeBnieniu caBego zbiornika i wypuszczeniu wody. Wod z ostatecznego pBukania oddaje si do analizy by sprawdzi czy zbiornik nadaje si do eksploatacji [3, s. 62]. Zasady eksploatacji zbiorników wodocigowych. Eksploatacja zbiorników wodocigowych polega na utrzymaniu zbiorników w stanie zapewniajcym ich wBa[ciw prac oraz ochron wody przed zanieczyszczeniem. Podstawowe czynno[ci eksploatacyjne obejmuj: - kontrol stanu wody w zbiornikach, - kontrol jako[ci wody, - kontrol stanu zbiornika i jego elementów (komora zasuw, otwory wentylacyjne, pokrywy wBazowe, ocieplenie, o[wietlenie itp.), - staB konserwacj i utrzymanie w sprawno[ci,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 23 - obsBug zbiornika oraz utrzymanie go w czysto[ci, a tak|e bezpo[redniego otoczenia. Przegld zbiornika przeprowadza si po uprzednim opró|nieniu go z wody. Wod odprowadza si do sieci wodocigowej natomiast warstw przydenn wody do sieci kanalizacyjnej. Dno nale|y spBuka i zmy [ciany i strop. Przegldu dokonuj osoby które maj do tego uprawnienia. Po przegldzie nale|y zbiornik dokBadnie umy i zdezynfekowa po czym ponownie spBuka i odda do u|ytku [6, s. 262]. 4.4.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Na czym polega uzdatnianie wody? 2. Jakie znasz wskazniki jako[ci wody? 3. Jakie znasz metody i urzdzenia do uzdatniania wody? 4. W jakim celu stosuje si osadniki? 5. W jaki sposób przebiega monta| urzdzeD do oczyszczania wody? 6. Podaj rodzaje zbiorników wodocigowych? 7. Podaj zasady monta|u zbiornika wodocigowego? 8. Na czym polega badanie szczelno[ci zbiornika wodocigowego? 9. Omów zasady eksploatacji zbiornika wodocigowego? 4.3.3. wiczenia wiczenie 1 Na podstawie dokumentacji technicznej, okre[l jakie rodzaje urzdzeD do uzdatniania wody stosuje si w SUW na terenie Twojego miejsca zamieszkania, omów ich dziaBanie i zasady monta|u. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z rodzajami i zastosowaniem urzdzeD do uzdatniania wody, 2) okre[li rodzaje urzdzeD do uzdatniania wody stosowanych w miejscowych SUW, 3) scharakteryzowa urzdzenia pod wzgldem budowy, zasady dziaBania, 4) na podstawie dokumentacji technicznej okre[li zasady monta|u i demonta|u urzdzeD oraz dobra odpowiednie materiaBy, 5) wyniki zapisa w zeszycie, 6) zaprezentowa wyniki grupie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  film dotyczcy technologii uzdatniania wody na danym terenie,  schemat technologiczny SUW na danym terenie,  dokumentacja przygotowana przez nauczyciela,  literatura z rozdziaBu 6. wiczenie 2 Na podstawie modelu lub schematu okre[l rodzaj, budow, przeznaczenie oraz zasad monta|u i demonta|u zbiornika wodocigowego.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 24 Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z rodzajami i charakterystyk zbiorników wodocigowych, 2) przeanalizowa budow zbiornika wodocigowego na podstawie modelu, schematu (ewentualnie filmu tematycznego), 3) okre[li rodzaj i zastosowanie i budow zbiornika wodocigowego, 4) na podstawie dokumentacji technicznej okre[li zasady monta|u i demonta|u zbiornika wodocigowego oraz dobra odpowiednie materiaBy, 5) zapisa wyniki w zeszycie, 6) zaprezentowa wyniki grupie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  model, schemat, zdjcie lub film dotyczcy danego zbiornika wodocigowego,  literatura z rozdziaBu 6. 4.4.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) omówi wskazniki jako[ci wody? 2) rozró|ni metody uzdatniania wody i urzdzenia w jakich si je przeprowadza? 3) rozró|ni rodzaje zbiorników wodocigowych? 4) omówi zasady monta|u i demonta|u zbiorników wodocigowych? 5) omówi zasady monta|u i demonta|u urzdzeD do uzdatniania wody?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 25 4.5. Rurocigi sieci wodocigowych i ich monta| 4.5.1. MateriaB nauczania Przewody wodocigowe skBadaj si z rur, ksztaBtek i uzbrojenia. Wykonywane s z ró|nego rodzaju materiaBów. MateriaB powinien gwarantowa odporno[ na dziaBanie chemiczne wody wewntrz oraz wody i gruntu na zewntrz przewodu. Jednocze[nie materiaB nie mo|e wpBywa ujemnie na jako[ wody przepBywajcej przez te przewody. Do budowy sieci wodocigowych sBu| najcz[ciej rury i ksztaBtki z PVC (polichlorek winylu) oraz PE (polietylen), a znacznie rzadziej takie materiaBy, jak |eliwo, stal czy beton spr|ony. Rury i ksztaBtki |eliwne stosuje si od ponad 300 lat. Zalet ich jest trwaBo[ i odporno[ na korozj, natomiast do wad zalicza si krucho[ i maB odporno[ na uderzenia oraz zginanie. Do budowy przewodów wodocigowych stosuje si rury |eliwne ci[nieniowe kielichowe i koBnierzowe. Rury kielichowe (klasa LA) maj [rednice nominalne 50÷1200 mm, grubo[ [cianek 6,7÷22,5mm i dBugo[ 2÷6 m. S one zaopatrzone w jednym koDcu w kielich umo|liwiajcy szczelne i sztywne Bczenie rur. PoBczenia te wykonuje si przy u|yciu przy u|yciu wciskarek. Do Bczenia kielichowych rur |eliwnych sBu| równie| poBczenia elastyczne: gwintowane oraz koBnierzowe. Jako materiaB uszczelniajcy nale|y stosowa pier[cieniowe uszczelki gumowe. PoBczenia kielichowe wykonuje si z reguBy na rurocigach ukBadanych bezpo[rednio w ziemi. Stosowane w budowie sieci wodocigowych z rur |eliwnych kielichowych ksztaBtki to: nasuwki, kolana, Buki jedno- i dwukielichowe, zw|ki, czwórniki, odwadniacze oraz korki. Rury koBnierzowe (klasa A) o [rednicach nominalnych 80÷1000 mm, grubo[ci [cianek 8,8÷27mm i dBugo[ci 3÷4 m. Maj po obu koDcach koBnierze do Bczenia rur midzy sob. Szczelno[ poBczeD koBnierzowych zapewniaj uszczelki tekturowe z przekBadkami gumowymi lub gumowe. Obecnie do uszczelnienia poBczeD koBnierzowych stosuje si sznury teflonowe. Po zaBo|eniu uszczelki koBnierze nale|y [ciga [rubami równomiernie i w okre[lonym porzdku. PoBczenia koBnierzowe stosuje si wszdzie tam, gdzie mo|e zachodzi potrzeba wymiany rury, ksztaBtki czy elementu uzbrojenia, a wic przede wszystkim w pompowniach, zbiornikach, tunelach i innych obiektach wodocigowych. Produkowane ksztaBtki koBnierzowe to: kolana, Buki, zw|ki, trójniki i koBnierze [lepe. Obecnie coraz cz[ciej zamiast tradycyjnego |eliwa stosuje si |eliwo sferoidalne, na rynku polskim dostpne s: - rury o [rednicach 80÷700 mm, Bczone za pomoc kielichów lub koBnierza i wytrzymujce ci[nienie robocze do 8 MPa, - rury o [rednicach 80÷1800 mm, Bczone za pomoc kielichów, kielichów z dBawicami oraz koBnierzy i wytrzymujce ci[nienie robocze 2,3÷6,4 MPa [6, s. 298]. Zasady obowizujce podczas transportu i skBadowania rur |eliwnych: - rury |eliwne du|ej [rednicy nale|y podczas transportu zabezpieczy przed przetaczaniem si przez podklinowanie, - podczas transportu rury i ksztaBtki |eliwne nie powinny uderza o siebie lub inne przedmioty metalowe,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 26 - podczas wyBadunku nie wolno zrzuca rur ze [rodków transportowych, lecz przetacza je po pochylni, - rury i ksztaBtki |eliwne mo|na skBadowa na wolnym powietrzu pod warunkiem, |e bd ukBadane na terenie suchym i wyrównanym, a w okresie zimowym na podkBadach [3, 103]. Rury stalowe s odporne na dziaBanie siB zewntrznych i wewntrznych, maja cienkie [cianki i s znacznie l|ejsze od rur |eliwnych. Podstawowa wad rur stalowych jest ich maBa odporno[ na korozj co wymaga to stosowania izolacji, jak te| ogranicza w znacznym stopniu ich stosowanie. Produkuje si rury stalowe: - bez szwu walcowane o maBych [rednicach i dBugo[ci 4÷12 m, - bez szwu kielichowe, z kielichem kulistym (KK) lub kielichem sto|kowym (KS) gwintowanym ([rednice nominalne 50÷500 mm, dBugo[ 7÷16 m). Rury stalowe mog by Bczone, podobnie jak rury |eliwne, na kielichy lub koBnierze, przede wszystkim jednak przez spawanie. Kielich mo|e by przyspawany do rury lub wykonany przez walcowanie [6, s. 300]. Rury stalowe o grubo[ci [cianki do 5 mm Bczy si przez spawanie gazowe, rury o [ciankach grubszych przez spawanie gazowe lub elektryczne. Przed spawaniem rury powinny by starannie oczyszczone od wewntrz, a krawdzie przygotowane do spawania za pomoc szlifierki, przecinaka lub pilnika. Podczas spawania gazowego u|ywa si specjalnych palników. PoBczenia kielichowe stosuje si do Bczenia rur stalowych z rurami |eliwnymi kielichowymi lub z uzbrojeniem. PoBczenia koBnierzowe stosuje si zazwyczaj do Bczenia rur stalowych z uzbrojeniem koBnierzowym. Rury stalowe nale|y zabezpieczy przed korozj poprzez naBo|enie powBoki bitumicznej z pojedyncz lub podwójn przekBadk wBókna szklanego. ZBcza spawane nale|y pomalowa roztworem asfaltu po przeprowadzeniu próby szczelno[ci. Wewntrzn izolacj antykorozyjn rur nale|y wykona zgodnie z dokumentacj techniczn [6, s. 300]. Obecnie tradycyjne rury stalowe ustpuj miejsca rurom ze stali nierdzewnej. S to rury o [rednicy 15÷1200 mm, Bczone na koBnierze i wytrzymujce ci[nienie robocze do 6,4 MPa. Podczas transportu i skBadowania rur nale|y przestrzega nastpujcych zasad: - zaBadunek i wyBadunek rur nale|y wykona w sposób nie powodujcy ich uszkodzenia oraz zapewniajcy zachowanie wBa[ciwych warunków bezpieczeDstwa pracy, podczas wyBadunku nie wolno zrzuca rur lecz przetacza je po pochylni, - w miejscu skBadowania rury powinny by zabezpieczone przed opadami atmosferycznymi. Wyjtkowo rury mo|na skBadowa na wolnym powietrzu, pod warunkiem jednak, |e czas skBadowania nie przekracza 1 miesica, - skBadowane rury nale|y ukBada pod wiat na terenie suchym i wyrównanym, a zim na podkBadach drewnianych. Wysoko[ skBadowania rur nie powinna by wiksza ni| 2 m, - rury [rednic do 100 mm nale|y skBadowa na regaBach wedBug rodzaju i [rednic, rury wikszych [rednic nale|y ukBada na terenie pod wiat wedBug [rednic, - je|eli rury ukBada si warstwami, poszczególne warstwy powinny by oddzielone Batami drewnianymi, - rury z powBok ochronn skBadowane na wolnym powietrzu, nale|y zabezpieczy przed dziaBaniem promieni sBonecznych przez pomalowanie powierzchni mlekiem wapiennym. [3, s. 103]. Rury betonowe i |elbetowe s stosowane do[ rzadko i zasadniczo tylko do budowy niskoci[nieniowych przewodów tranzytowych. Produkuje si je o du|ych [rednicach 500÷1200 mm i dBugo[ciach 3÷5 m jako kielichowe i o koDcach bosych. Do Bczenia rur  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 27 betonowych i |elbetowych stosuje si poBczenia kielichowe i nasuwkowe. Do uszczelniania poBczeD u|ywa si sznura konopnego ubijanego w kielichu doszczelniakiem, cementu lub pier[cieni gumowych. Rury du|ych [rednic z poBczeniami kielichowymi nale|y zabezpieczy przed przesuwaniem si podczas monta|u. W tym celu wykonuje si bloki betonowe lub konstrukcje oporowe. Po wykonaniu monta|u przewodu nale|y odpowiednio zabezpieczy powBok izolacyjn, powierzchnie rur, bloków i konstrukcji oporowych oraz wszystkie elementy stalowe i |eliwne. Do tego celu stosuje si powBoki z masy asfaltowej [1, s. 129]. Podczas transportu i skBadowania rur betonowych i |elbetowych nale|y przestrzega nastpujcych zasad: - rury nale|y transportowa w sposób uniemo|liwiajcy ich uszkodzenie, zabezpieczajc je przed wzajemnym uderzeniem si poprzez przeBo|enie poszczególnych warstw rur deskami lub weBn drzewn, - rury powinny by skBadowane na otwartym powietrzu, warstwami, poziomo na podkBadach. - warstwy powinny by wzajemnie odizolowane listwami drewnianymi [3, s. 105]. Rury z nieplastyfikowanego polichlorku winylu PVC s trwaBe, lekkie, nie ulegaj korozji, posiadaj zdolno[ tBumienia drgaD, maj gBadkie [cianki co redukuje opory podczas przepBywu wody i zmniejsza stopieD zarastania rur wytrcajcymi si osadami. PVC wykazuje odporno[ na chemiczne i mechaniczne dziaBanie wody i roztworów wodnych, kwasów, tBuszczy i olejów mineralnych oraz nie ulega wpBywom prdów bBdzcych. Rury te starzej si jednak pod wpBywem dziaBania promieni ultrafioletowych. Rodzaje rur kielichowych: - rury typu 100, o [rednicy zewntrznej 63÷630 mm, - rury typu 125, o [rednicy zewntrznej 16÷450 mm, dBugo[ci 6÷12 m. Rury PVC s Bczone za pomoc poBczeD kielichowych lub koBnierzowych. PoBczenia rur PVC kielichowych o [rednicy powy|ej 63 mm Bczy si je na wcisk za pomoc pier[cienia gumowego. Do wykonania poBczenia u|ywa si wciskarki do rur PVC. Rury o [rednicy poni|ej 50 mm mog by bezkielichowe, do Bczenia ich metod klejenia sBu| ksztaBtki wtryskowe z PVC. Rury te mog by Bczone na klej agresywny, wprowadzany za pomoc pBaskiego pdzla do caBego wolnego miejsca w kielichu w miejsce uszczelki gumowej. Rury PVC mo|na Bczy z elementami z innych materiaBów (PE, stal, |eliwo) za pomoc poBczeD kielichowych z pier[cieniem gumowym, kielichowo-koBnierzowych z pier[cieniami i uszczelkami gumowymi (z elementami z |eliwa i stali), kielichowych nasuwkowych (z elementami PE), dwuzBczek (z elementami z PE i stali), koBnierzowych z koBnierzami luznymi i uszczelkami gumowymi oraz tulej klejow (z elementami |eliwnymi). Omawiane rury mo|na stosowa do przesyBania wody pitnej o ci[nieniu roboczym 1,6 MPa i temperaturze do 20°C oraz o temperaturze 0÷40°C przy ci[nieniu roboczym 1,0 MPa. Przy przesyBaniu mediów o temperaturze powy|ej 20°C nale|y uwzgldni spadek wytrzymaBo[ci rur i odporno[ci tworzywa [1, s.129]. Do Bczenia rur, zmiany kierunków i innych czynno[ci zwizanych z budow sieci wodocigowej u|ywa si takich ksztaBtek, jak: nasuwki, kolana, trójniki, zw|ki, za[lepki, dwuzBczki i tuleje oraz uchwyty do rur [6, s. 301]. Rury z polietylenu PE wyró|niaj si du| wytrzymaBo[ci mechaniczn, dobr elastyczno[ci, gBadk powierzchni wewntrzn, s lekkie, Batwe w monta|u, odporne na korozj, na prdy bBdzce. Ponadto s odporne na nisk temperatur (do -60°C). Rury z PE s produkowane z polietylenu wysokoci[nieniowego PE-LD oraz niskoci[nieniowego PE-HD. Do budowy sieci wodocigowych i poBczeD domowych produkuje si rury o [rednicach 40÷250 mm i grubo[ci [cianek 2,3÷14,2 mm przy dopuszczalnym ci[nieniu nominalnym 0,6 MPa oraz o grubo[ci [cianek 3,6÷22,8 mm przy ci[nieniu 1,0 MPa [1, s. 130].  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 28 Rury [rednicy do 75 mm s zwijane w krgi o [rednicy wewntrznej krgu wynoszcej minimum 25 [rednic zewntrznych rury (Dz). DBugo[ odcinka rury w krgu zale|y od [rednicy rury i wynosi od 150 m  przy [rednicy 75 mm, do 500 m  przy [rednicy 25 mm. Rury [rednicy powy|ej 90 mm s cite na odcinki 6 lub 12 m i pakowane w wizki [6, s. 304]. Rury z PE mo|na Bczy z elementami wykonanymi z innych materiaBów np.: |eliwo, stal, PVC. Rury polietylenowe mog by Bczone metodami termicznymi, takimi jak zgrzewanie czoBowe z zastosowaniem pByty grzejnej lub zgrzewarek, zgrzewanie polifuzyjne elementem grzejnym lub zgrzewarkami, zgrzewanie elektrooporowe za pomoc ksztaBtek kielichowych z wtopionym drutem oporowym oraz metodami mechanicznymi za pomoc metalowych Bczników zaciskowych lub zBczek z tworzyw sztucznych oraz tulei koBnierzowych. Przed zgrzewaniem nale|y odpowiednio przygotowa koDce rur. Do cicia rur u|ywa si piBy o drobnym uzbieniu np. piBa brzeszczotowa oraz korytka drewnianego jako szablonu [4, s. 92-93]. Transport i skBadowanie rur z tworzyw sztucznych - Podczas transportu i skBadowania rury powinny by zabezpieczone przed uszkodzeniami mechanicznymi, przed silnym promieniowaniem sBonecznym i nagrzewaniem od zródeB ciepBa. - Rury w wizkach powinny by transportowane na samochodach skrzyniowych lub posiadajcych boczne wsporniki. Samochód powinien mie odpowiedni dBugo[ aby koniec Badunku nie wystawaB wicej ni| 1 m. - Przy transporcie rur luzem powinny one spoczywa na caBej dBugo[ci na podBodze pojazdu, a kielichy rur nie mog by nara|one na dodatkowe obci|enia. - KoDce rur nale|y zabezpiecza korkami, kapturkami, wkBadkami itp. - Rury w krgach powinny le|e w caBo[ci na pBasko na powierzchni Badunkowej. - RozBadunek mo|e odbywa si rcznie (rury o [rednicy do 250 mm) lub za pomoc zawiesi z pasów. Nie wolno stosowa zawiesi z lin metalowych lub BaDcuchowych. - WyBadunek rur w wizkach o du|ych [rednicach i krgach powinien odbywa si przy u|yciu podno[nika widBowego lub dzwigu z belk (trawersem). - Niedopuszczalne jest zrzucanie,  wleczenie rur, wizek lub krgów po podBo|u. - Prace transportowe i rozBadunkowe powinny by prowadzone w temperaturach dodatnich. - Wizki z rurami mo|na skBadowa po trzy jedna na drugiej lecz nie wy|ej ni| na wysoko[ 2 m. Przy skBadowaniu rur w stertach nale|y zastosowa boczne wsporniki (np. drewniane) w odstpach 1,5 m. W stosie nie powinno si znajdowa wicej ni| 7 warstw, a jego wysoko[ nie mo|e przekroczy 1,5 m. - Rury w krgach nale|y skBadowa pBasko na równym podBo|u na drewnianych podkBadach, pokrywajcych co najmniej 50% powierzchni skBadowania. Wysoko[ skBadowania do 2 m. - Rury o ró|nych [rednicach i grubo[ciach powinny by skBadowane oddzielnie. Gdy nie jest to mo|liwe, rury o najgrubszej [ciance winny znajdowa si na spodzie. - Przy dBugotrwaBym skBadowaniu (dBu|szym ni| 12 miesicy) rury z tworzyw sztucznych nale|y zabezpieczy przed wpBywem promieniowania sBonecznego przez zadaszenie, ale tak by byBo mo|liwe przewietrzanie [4, s. 27 28]. Ocena stanu technicznego rur przed ich u|yciem polega na sprawdzeniu czy nie maj widocznych uszkodzeD powstaBych w czasie transportu i skBadowania. Nale|y je starannie oczy[ci zwBaszcza kielichy i bose koDce rur. Rury |eliwne sprawdza si opukujc mBotkiem, rury nie uszkodzone wydaj dzwik metaliczny, pknite  gBuchy. Rury stalowe sprawdza si na stopieD skorodowania powierzchni (powinny by gBadkie) i czy nie maj wgnieceD i szczelin. Rury betonowe  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 29 i |elbetowe powinny mie gBadkie powierzchnie zewntrzne i wewntrzne, bez [ladów wgnieceD i uszkodzeD. Przewody z tworzyw sztucznych powinny mie gBadk powierzchni bez wgBbieD, zagi i nierówno[ci, a odchylenia osi rury nie powinny przekracza 4 mm na dBugo[ci [3, s. 103-106]. Rury uszkodzone nale|y usun i zmagazynowa poza stref monta|ow. Ka|da z wymienionych metod umo|liwia budow sieci jednolitej pod wzgldem materiaBowym, jak równie| Bczenie rur i ksztaBtek z tworzywa z rurami i armatur tradycyjna (stal, |eliwo) [6, s. 304]. 4.5.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Z jakich materiaBów wykonuje si sieci wodocigowe? 2. Jakie wBa[ciwo[ci powinien posiada materiaB rurowy do budowy sieci wodocigowej? 3. Czym charakteryzuj si poszczególne rodzaje rur do budowy sieci wodocigowej? 4. W jaki sposób transportuje si i skBaduje rury z poszczególnych rodzajów materiaBów? 5. W jaki sposób sprawdza si stan techniczny rur? 6. W jaki sposób Bczy si poszczególne rodzaje rur do budowy sieci wodocigowej? 4.5.3. wiczenia wiczenie 1 Przedstaw zalety i wady materiaBów rurowych stosowanych do budowy sieci wodocigowej zaprezentowanych przez prowadzcego (rur |eliwnych, stalowych i rur z tworzyw sztucznych). Dokonaj oceny stanu technicznego materiaBów. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z rodzajami materiaBów rurowych do budowy sieci wodocigowej i ich charakterystyk, 2) okre[li zalety i wady poszczególnych rodzajów rur, 3) zestawi cechy poszczególnych materiaBów w tabeli stosujc odpowiednie kryteria, 4) dokona oceny stanu technicznego rur i ksztaBtek zaprezentowanych przez prowadzcego. 5) zaprezentowa efekty swojej pracy grupie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  fragmenty rur i ksztaBtek wodocigowych z ró|nych materiaBów,  zdjcia i rysunki przewodów wodocigowych,  katalogi techniczne rur do budowy sieci wodocigowych,  literatura z rozdziaBu 6. wiczenie 2 Okre[l rodzaje poBczeD rur |eliwnych, stalowych i z tworzyw sztucznych u|ywanych do budowy sieci wodocigowej na podstawie dostpnych materiaBów. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z rodzajami i charakterystyk materiaBów rurowych do budowy sieci wodocigowej,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 30 2) przeanalizowa modele, zdjcia i rysunki przedstawiajce poBczenia rur |eliwnych, betonowych, stalowych i rur z tworzyw sztucznych, 3) wykona zestawienie poBczeD dla okre[lonych rodzajów rur, 4) zaprezentowa efekty swojej pracy grupie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  modele poBczeD rur wodocigowych z ró|nych materiaBów,  zdjcia i rysunki poBczeD rur wodocigowych,  katalogi techniczne rur do budowy sieci wodocigowej,  literatura z rozdziaBu 6. wiczenie 3 Okre[l skutki niewBa[ciwego transportu i magazynowania rur |eliwnych, stalowych i rur z tworzyw sztucznych. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z zasadami transportu i skBadowania rur do budowy sieci wodocigowej, 2) obejrze film, zdjcia lub ilustracje przedstawiajce zasady transportu oraz skBadowania materiaBów do budowy sieci wodocigowej, 3) okre[li skutki niewBa[ciwego transportu i magazynowania rur z poszczególnych rodzajów materiaBów, 4) wyniki swojej pracy zapisa w zeszycie. Wyposa|enie stanowiska pracy: - film, zdjcia ilustracje przedstawiajce zasady transportu materiaBów do budowy sieci wodocigowej, - literatura z rozdziaBu 6. 4.5.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymieni rodzaje materiaBów rurowych do budowy sieci wodocigowej? 2) dokona charakterystyki poszczególnych materiaBów rurowych? 3) omówi sposób poBczeD rur wodocigowych z poszczególnych materiaBów? 4) okre[li zasady transportu i skBadowania materiaBów do budowy sieci wodocigowej? 5) okre[li mo|liwo[ci zastosowania poszczególnych materiaBów rurowych? 6) wykorzysta zdobyte wiadomo[ci w praktycznym dziaBaniu? 7) sprawdzi stan materiaBów do budowy wodocigów?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 31 4.6. Uzbrojenie sieci wodocigowych 4.6.1. MateriaB nauczania Uzbrojenie sieci wodocigowej to urzdzenia zapewniajce prawidBow eksploatacj przewodów wodocigowych. Uzbrojenie sieci dzieli si na regulujce przepByw wody, czerpalne, zabezpieczajce i pomiarowe. Projekt techniczny przewiduje w jakich punktach sieci maj by usytuowane poszczególne elementy uzbrojenia. Uzbrojenie regulujce przepByw wody sBu|y do otwierania lub zamykania przepBywu, kierowania przepBywu tylko w jednym kierunku oraz do opró|niania przewodów. Zasuwy sBu| do otwierania lub zamykania przepBywu wody w rurocigach. Zasuwy pod wzgldem funkcjonalnym dzieli si na - zasuwy liniowe (przedziaBowe), usytuowane na trasie rurocigu co 500 ÷ 700m, dzielce go na mniejsze odcinki aby uBatwi wykonywanie robót naprawczych i konserwacyjnych, - zasuwy na odgaBzieniu, ka|dy przewód rozdzielczy powinien by oddzielony od magistralnego zasuw, - zasuwy domowe, które sBu| do zamykania dopBywu wody do budynku. Ze wzgldu na budow dzieli si je na liniowe, owalne i pBaskie, a ze wzgldu na sposób poBczenia z przewodem na koBnierzowe i kielichowe [6, s. 308]. Do budowy sieci wodocigowej stosuje si |eliwne zasuwy klinowe: - kielichowe o [rednicy 50 ÷ 600 mm, pracujce przy ci[nieniu nominalnym do 1,0 MPa, - koBnierzowe o [rednicy 80 ÷ 1200 mm, pracujce przy ci[nieniu 0,25 ÷ 1,6 MPa, oraz zasuwy z tworzyw sztucznych kielichowe i koBnierzowe. Zasuwa zbudowana jest z gwintowanego wrzeciona (z mosidzu lub stali nierdzewnej), które podnosi lub opuszcza ruchom tarcze zamykajca (klinow lub pBytkow). Na tarczy z obu stron osadzone s dwa pier[cienie uszczelniajce (brzowe lub mosi|ne), które po jej opuszczeniu opieraj si na podobnych pier[cieniach korpusu zasuwy, zamykajc szczelnie przepByw wody. Rys. 4. Zasuwy |eliwne: a) klinowa kielichowa owalna (DN = 50 ÷ 600 mm), b) klinowa koBnierzowa pBaska (DN = 50 ÷ 1200 mm), c) klinowa koBnierzowa owalna (DN = 50 ÷ 1200 mm); 1  korpus zasuwy, 2  pokrywa, 3  trzpieD gwintowany (wrzeciono), 4  pByta klinowa, 5  dBawik uszczelniajcy, 6  kóBko [6, s. 308].  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 32 Rys. 5. Obudowa zasuwy podziemnej |eliwnej: a) szczegóBy obudowy, b) |eliwna skrzynka uliczna 1  skrzynka |eliwna, 2  pokrywa ochronna, 3  czworograniasta gBówka (kaptur), 4  sprzgBo, 5  dr|ek przedBu|ajcy trzpieD, 6  zasuwa |eliwna [6, s. 309]. Zasuwy odwadniajce sBu| do opró|niania rurocigu z wody, montowane s w najni|szych punktach przewodów magistralnych sieci wodocigowej. Zestaw odwadniajcy skBada si z ksztaBtki odwadniajcej (odwadniaka), zaBo|onej w najni|szym punkcie przewodu, zasuwy oraz przewodu spustowego odprowadzajcego wod z przewodu do kanalizacji. Na przewodzie tym umieszcza si syfon zapobiegajcy przedostawaniu si gazów kanaBowych do rurocigu magistralnego. Je|eli nie mo|na odprowadzi wody bezpo[rednio do kanalizacji to potrzebna jest studzienka spustowa. Zrednice odwodnieD zale| od [rednicy przewodu magistralnego, który ma by odwadniany. Na przykBad je|eli [rednica magistrali wynosi 300 mm, to [rednica odwodnienia powinna wynosi 150 mm, je|eli za[ [rednica magistrali równa si 1000 mm, to [rednica odwodnienia 300÷400 mm [6, s. 311]. Klapy zwrotne sBu| do regulacji przepBywu wody w jednym tylko kierunku. Klapy te otwieraj si podczas przepBywu prawidBowego, zamykaj za[ samoczynnie w czasie przepBywu odwrotnego. Stosowane s najcz[ciej w pompowniach na przewodach tBocznych, w zbiornikach zapasowo  wyrównawczych dla zapewnienia okre[lonego kierunku przepBywu oraz na przewodach sieci wodocigowej przy wodomierzach sieciowych w celu uniemo|liwienia przepBywu wody w kierunku przeciwnym do kierunku ustalonego dla wodomierza. Rys. 6. Zawór zwrotny: 1  korpus zaworu, 2  pokrywa, 3  klapa zawieszona na paBku [1, s. 133]. Uzbrojenie czerpalne sBu|y do czerpania wody z przewodów wodocigowych na cele przeciwpo|arowe, gospodarcze lub ogólnokomunalne. Do uzbrojenia czerpalnego nale| przede wszystkim hydranty po|arowe i zdroje uliczne. Hydranty po|arowe sBu| do czerpania wody w czasie po|aru, ale mog by wykorzystywane równie| do czerpania wody do celów budowlanych, do spBukiwania ulic itp.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 33 Przez hydranty umieszczone w najwy|szych punktach sieci mo|na j odpowietrza, a przez umieszczone w najni|szych punktach  odwadnia. Stosowane w praktyce wodocigowej hydranty po|arowe mog by podziemne lub nadziemne. Hydranty po|arowe podziemne umieszcza si caBkowicie pod ziemi, a dostp do nich zapewnia skrzynia |eliwna znajdujca si na powierzchni terenu. Aczy si je z przewodem wodocigowym przez trójnik wmontowany w przewód . Hydranty podziemne s zamykane lub otwierane zaworem grzybkowym, poruszanym wrzecionem obracanym kluczem, który zakBada si na koDcówk wrzeciona w skrzynce. Po otwarciu zaworu grzybkowego woda z rurocigu dostaje si pod ci[nieniem do korpusu hydrantu, a nastpnie do wylotu zaopatrzonego w uchwyt kBowy, umo|liwiajcy zaBo|enie stojaka hydrantowego, do którego z kolei doBcza si w|e po|arowe (stojak mo|e by jedno- lub dwuwylewowy) [6, s. 313]. Hydranty nadziemne skBadaj si z kolumny z dwoma wylotami zaopatrzonymi w koDcówki do przyBczenia w|ów po|arowych. Maj one, tak jak hydranty podziemne, gBboki zawór grzybkowy poruszany wrzecionem przez obracanie specjalnym kluczem gBowicy hydrantu. Hydranty nadziemne montuje si na przewodach wodocigowych w pozycji pionowej. Stosowane [rednice hydrantów to 80 i 100 mm  w miastach oraz 50 i 80 mm  na terenach wiejskich. Hydranty po|arowe umieszcza si: na przewodach rozdzielczych (o [rednicy mniejszej od 300 mm) midzy zasuwami w odstpach 100 m oraz na skrzy|owaniach ulic. OdlegBo[ hydrantu od budynku nie mo|e by mniejsza ni| 5 m i nie wiksza ni| 20 m, natomiast od ulicy nie wiksza ni| 2 m. OdlegBo[ midzy hydrantami mierzona wzdBu| ulic i dróg nie powinna przekracza 100 m (na terenach wiejskich  150 m) [6, s. 314]. Zdroje uliczne s to punkty czerpalne sBu|ce do zaopatrywania w wod bezpo[rednio z sieci wodocigowej mieszkaDców domów bez instalacji wodocigowych. Ustawia si je równie| na targowiskach, w miejscach skupienia ludzi i zwierzt, na podwórzach itp. Zdrój uliczny (czerpalny) skBada si z korpusu i kolumienki, wewntrz których znajduje si przewód rurowy oraz zawór grzybkowy uruchamiany dzwigni boczn. Naci[nicie dzwigni powoduje wypByw wody, a zwolnienie zamyka go. Je|eli zdroje uliczne maj by jedynym zródBem zaopatrzenia mieszkaDców w wod, to odlegBo[ midzy nimi nie powinna by wiksza ni| 100÷150 m [6, s. 315].  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 34 Rys. 7. Hydrant po|arowy podziemny: a) przekrój, b) skrzynka |eliwna, c) tabliczka orientacyjna, d) ustalenie poBo|enia hydrantu 1  skrzynka |eliwna, 2  zawór grzybkowy, 3  wrzeciono, 4  czworoktna gBówka wrzeciona, 5  korpus, 6  uchwyt kBowy, 7  otwór odwadniajcy korpus, 8  kolanko kielichowo  koBnierzowe ze stopk [ 6, s. 313]. Uzbrojenie zabezpieczajce chroni przewód przed gromadzeniem si w nim powietrza wydzielajcego si z wody (odpowietrzniki) lub powstawaniem w wodzie podci[nienia (napowietrzniki) oraz przed powstawaniem w przewodach zbyt du|ych siB rozrywajcych (zawory bezpieczeDstwa, zawory redukcyjne, kompensatory). Odpowietrzniki i napowietrzniki montuje si w studzienkach na przewodach magistralnych i tranzytowych jako urzdzenia automatyczne skonstruowane na zasadzie pBywaka kulowego. Montuje si je na przewodach wodocigowych po przeprowadzeniu próby szczelno[ci, montujc w trakcie budowy przewodu ksztaBtki poBczeniowe. Odpowietrzniki montowane s w najwy|szych punktach sieci na odnodze trójnika. W korpusie odpowietrznika znajduje si pBywak kulowy, który jest dociskany ci[nieniem wody do otworu odpowietrzajcego co powoduje jego zamknicie. Je|eli w korpusie zaczyna gromadzi si powietrze, to zwierciadBo wody opada, a wraz z nim pBywak i w pewnym momencie odsBania otwór, przez który wydostaje si znajdujce si pod ci[nieniem powietrze. Na miejsce powietrza dopBywa woda i podnosi pBywak, który doci[nity do otworu zamyka go [6, s. 316]. Napowietrzniki sBu| do szybkiego napowietrzania rurocigu w czasie opró|niania go z wody, by chroni przewód przed powstaniem w nim podci[nienia. Montowane s w górnych punktach sieci. Umieszcza je nale|y w studzienkach podziemnych zabezpieczonych przed mrozem.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 35 Rys. 8. Schematy urzdzeD do odpowietrzania i napowietrzania przewodów wodocigowych: a) odpowietrznik, b) napowietrznik: 1  korpus |eliwny, 2  pBywak kulowy, 3  otwór powietrzny [ 6, s. 316]. Zawory redukcyjne umieszcza si na sieci wodocigowej w miejscach Bczcych stref wysokiego i niskiego ci[nienia w celu utrzymania ci[nienia w granicach dopuszczalnych. Rys. 9. Zawór redukcyjny: a) przekrój: 1  korpus, 2  spr|yna, 3  [ruba nastawcza, 4  membrana, 5  grzybki, 6  trzpieD b) przykBadowe usytuowanie na przewodzie grawitacyjnym ci[nieniowym: 1  ujcie wody, 2,3  przewód grawitacyjny, 4  zawór redukcyjny, 5 - obszar zasilania, 6  linia maksymalnego ci[nienia statycznego, 7  linia zredukowanego ci[nienia statycznego, linia minimalnego ci[nienia statycznego [ 6, s. 319]. Zawór redukcyjny jest nastawiany za pomoc [ruby nastawczej na redukcj ci[nienia pocztkowego do ci[nienia dopuszczalnego. Ci[nienie pocztkowe w cz[ci górnej przewodu grawitacyjnego jest równowa|one ci[nieniem zredukowanym dolnej cz[ci przewodu, dziaBajcym na membran o powierzchni znacznie wikszej od powierzchni grzybków zaworu. W razie spadku ci[nienia w przewodzie poni|ej zaworu spr|yna przezwyci|a opór membrany i otwiera grzybki zaworu, podwy|szajc ci[nienie w dolnej cz[ci przewodu przez dopByw wody o ci[nieniu wikszym. Gdy ci[nienie w dolnym odcinku przewodu podniesie si do ustalonej wysoko[ci, to nacisk na membran powoduje przezwyci|enie ci[nienia spr|yny i domknicie grzybków zaworu, zmniejszajc w ten sposób dopByw wody. Kompensatory (wydBu|ki) s wmontowywane w przewody stalowe w celu zabezpieczenia przed nadmiernymi napr|eniami osiowymi. Napr|enia takie powstaj pod wpBywem zmian termicznych oraz ruchów ziemi (tereny górnicze). Kompensatory spr|yste wykonuje si z blachy miedzianej bez szwu z koBnierzami poBczeniowymi, natomiast w kompresorach dBawicowych ksztaBtki s z |eliwa, pier[cienie wodzce z brzu, a uszczelnienie z materiaBu elastycznego doci[nitego dBawikiem [6, s. 316]. Zawory bezpieczeDstwa chroni przewody tranzytowe, magistralne i rozdzielcze przed powstaniem w nich nadmiernych ci[nieD. Zawory bezpieczeDstwa umieszcza si przede wszystkim na rurocigach tBocznych wyprowadzonych z pompowni [6, s. 3 18]. Uzbrojenie kontrolno - pomiarowe sBu|y do ustalania ilo[ci i nat|enia przepBywajcej wody za pomoc wodomierzy oraz warto[ci i zmienno[ci ci[nieD  za pomoc manometrów.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 36 Wodomierze zakBada si przede wszystkim na ujciach wody i w pompowniach na gBównym przewodzie tBocznym (wodomierze gBówne), na magistralach doprowadzajcych wod do poszczególnych dzielnic (wodomierze dzielnicowe) oraz osiedli (wodomierze osiedlowe), jak równie| do poszczególnych odbiorców (wodomierze domowe i przemysBowe). Manometry staBe s zakBadane na ogóB tylko w pompowniach gBównych zasilajcych miasto w wod. Dla zapewnienia wBa[ciwej eksploatacji i sterowania prac sieci, manometry i wodomierze powinny by instalowane w wielu charakterystycznych punktach sieci w celu bie|cej rejestracji ci[nienia i przepBywu wody w sieci. Do kontroli ci[nieD panujcych w przewodach i sieci wodocigowej stosuje si zazwyczaj manometry przeno[ne [6, s. 321]. Oznakowanie uzbrojenia na sieci wodocigowej polega na rozmieszczeniu tabliczek orientacyjnych w pobli|u uzbrojenia w miejscach widocznych: na pobliskich budynkach, ogrodzeniach, sBupach i innych trwaBych przedmiotach. Powinny by one usytuowane na wysoko[ci okoBo 2 m nad powierzchni terenu, w odlegBo[ci nie wikszej ni| 25 m od oznaczanego uzbrojenia. Rys. 10. Tabliczki orientacyjne do oznaczania uzbrojenia na przewodach wodocigowych [6, s. 316]. Na tabliczkach powinien by podany rodzaj uzbrojenia (H  hydrant, Z  zasuwa itp.), jego numer oraz [rednica przewodu, w milimetrach, na którym umieszczone jest uzbrojenie. W dolnej poBowie tablicy, nale|y pokaza lokalizacj uzbrojenia na ukBadzie wspóBrzdnych w stosunku do tabliczki. OdlegBo[ uzbrojenia od tablicy, mierzona w pBaszczyznie tablicy (równolegle, poziomo) oraz odlegBo[ mierzona prostopadle podana w metrach z dokBadno[ci 0,1 m. OdlegBo[ mierzon równolegle nale|y umieszcza po lewej lub prawej stronie w zale|no[ci od kierunku, w którym znajduje si uzbrojenie. 4.6.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Co to jest uzbrojenie i jakie s jego rodzaje? 2. Okre[l zastosowanie zaworu zwrotnego 3. Jakie s zadania i elementy uzbrojenia regulujcego przepByw wody? 4. Jakie s zadania i rodzaje hydrantów? 5. do czego sBu| manometry? 6. Jaka jest ró|nica midzy odpowietrznikami i napowietrznikami? 7. Jakie s zadania zaworów redukcyjnych? 8. Jakie s zadania zaworów bezpieczeDstwa 9. Okre[l zasady oznakowania uzbrojenia na sieci wodocigowej? 4.6.3. wiczenia wiczenie 1 PosBugujc si modelem lub schematem przedstaw budow i zasad dziaBania zaworu zwrotnego.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 37 Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z rodzajami uzbrojenia sieci wodocigowej i ich charakterystyk, 2) przeanalizowa budow zaworu zwrotnego posBugujc si modelem lub schematem tego urzdzenia, 3) okre[li zasad dziaBania zaworu zwrotnego, 4) zapisa wyniki swojej w zeszycie, 5) zaprezentowa efekty swojej pracy grupie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  model zaworu zwrotnego,  rysunki i zdjcia przedstawiajce budow i zasad dziaBania zaworu zwrotnego,  literatura z rozdziaBu 6. wiczenie 2 PosBugujc si dokumentacj techniczn okre[l zasady lokalizacji elementów uzbrojenia na sieci wodocigowej. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z zasadami lokalizacji uzbrojenia na sieci wodocigowej, 2) przeanalizowa lokalizacj uzbrojenia sieci wodocigowej korzystajc z przygotowanej przez nauczyciela dokumentacji technicznej, 3) okre[li zasady lokalizacji uzbrojenia regulujcego przepByw wody na sieci wodocigowej, 4) okre[li zasady lokalizacji uzbrojenia zabezpieczajcego na sieci wodocigowej, 5) okre[li zasady lokalizacji uzbrojenia czerpalnego na sieci wodocigowej, 6) okre[li zasady lokalizacji uzbrojenia pomiarowego na sieci wodocigowej, 6) zapisa wyniki swojej w zeszycie, 7) zaprezentowa efekty swojej pracy grupie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  dokumentacja techniczna sieci wodocigowej,  literatura z rozdziaBu 6. wiczenie 3 Wykonaj oznaczenie hydrantu na sieci wodocigowej wedBug dokumentacji technicznej. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z zasadami oznakowania uzbrojenia na sieci wodocigowej, 2) okre[li w kolejno[ci czynno[ci zwizane z oznakowaniem hydrantu, 3) dobra materiaBy i narzdzia do wykonania oznaczenia, 4) wykona prace zwizane z oznakowaniem hydrantu na sieci wodocigowej. Wyposa|enie stanowiska pracy:  tabliczki orientacyjne do oznakowania uzbrojenia,  narzdzia niezbdne do wykonania prac.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 38 4.6.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) rozró|ni rodzaje uzbrojenia sieci wodocigowej? 2) poda elementy poszczególnych rodzajów uzbrojenia? 3) omówi budow i zasad dziaBania poszczególnych elementów uzbrojenia sieci wodocigowej? 4) okre[li zasady lokalizacji uzbrojenia sieci wodocigowej? 5) oznakowa uzbrojenie na sieci wodocigowej?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 39 4.7. Monta| sieci wodocigowych. Bloki oporowe 4.7.1. MateriaB nauczania Sie wodocigow wykonuje si na podstawie dokumentacji technicznej. Budowa sieci wodocigowej obejmuje nastpujce etapy: - wytyczenie trasy, - wykonanie wykopu i obudowy [cian, - wykonanie podBo|a i odwodnienie wykopu, - uBo|enie i monta| rur i uzbrojenia, - próba hydrauliczna odcinka sieci, - zasypanie i zagszczanie nasypanego gruntu, - pBukanie i dezynfekcja, - przekazanie do eksploatacji. Czynno[ci przygotowawcze przed przystpieniem do monta|u przewodów sieci wodocigowej obejmuj: - zapoznanie z dokumentacj techniczn dotyczc budowy danej sieci wodocigowej, - wyznaczenie w terenie trasy wodocigu, za pomoc punktów charakterystycznych (osi wykopu, miejsc zmiany kierunku przewodów, studzienek itp.) - wyznaczenie miejsc skBadowania ró|nych materiaBów oraz drogi dostarczenia tych materiaBów na miejsce wykonywania robót, - doprowadzenie na czas budowy wody i energii elektrycznej na potrzeby budowy i cele socjalno  bytowe, - wyznaczenie placu budowy i jego zagospodarowanie (ustawienie pomieszczeD socjalnych, biurowych, magazynowych itp.). Do ukBadania przewodów wodocigowych przystpuje si po wykonaniu czynno[ci przygotowawczych oraz robót ziemnych. Technologia ukBadania przewodów powinna zapewnia utrzymanie trasy i spadków zgodnie z dokumentacj techniczn. UkBadanie przewodów wodocigowych obejmuje: - przygotowanie rur i materiaBów do monta|u, - ukBadanie rur w wykopie, - monta| rur i uzbrojenia, - próby ci[nieniowe, - wykonanie izolacji przewodów i uzbrojenia, - pBukanie i dezynfekcja przewodów. Przygotowanie rur i materiaBów do monta|u przewodów polega na: - zorganizowaniu wBa[ciwego transportu rur i materiaBów na plac budowy, - zgromadzenie wszystkich potrzebnych materiaBów w pobli|u strefy monta|owej w ilo[ci zapewniajcej wykonanie odcinka stanowicego jeden cykl budowy, - sprawdzeniu jako[ci rur i materiaBów, - rozBo|eniu rur wzdBu| wykopu [7, s. 56]. Rury przygotowywane do ukBadania i monta|u skBaduje si na placach w pobli|u miejsca budowy, a nastpnie kolejno rozwozi si je i ukBada wzdBu| wykopu lub wprost opuszcza do wykopu. Przed przystpieniem do monta|u wykonawca ma obowizek zaznajomi si dokumentacj techniczn. Przed opuszczeniem rur do wykopu nale|y sprawdzi czy nie maj one widocznych uszkodzeD powstaBych w czasie transportu i skBadowania oraz zabezpieczy przed  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 40 zanieczyszczeniem przez u|ycie tymczasowych zamkni (korków, za[lepek itp.). Do budowy sieci wodocigowych mog by u|yte tylko rury i ksztaBtki nieuszkodzone. Przewód przygotowywany do monta|u powinien by uBo|ony wzdBu| wykopu na jego poboczu. Stosowane s dwie metody monta|u rurocigów: - opuszczanie pojedynczych rur i wykonywanie zBczy na dnie wykopu, - monta| odcinków rurocigu i stopniowe opuszczanie go na dno wykopu. W obydwu przypadkach wzBy sieci wodocigowej, na które skBadaj si elementy takie jak armatura |eliwna, ksztaBtki poBczeniowe z elementami z innych materiaBów powinny by przygotowywane w wykopie i wbudowane w przewód [4, s. 86]. Przygotowania do monta|u w pierwszym przypadku polegaj na uBo|eniu na caBej dBugo[ci wzdBu| caBej trasy na poboczu wykopu wszystkich rur i ksztaBtek oraz prefabrykowanych wzBów. W drugim przypadku montowany jest caBy odcinek rurocigu (rury z ksztaBtkami, uzbrojeniem, wszystkie wzBy prefabrykowane) wzdBu| trasy wykopu i uBo|ony na podkBadach drewnianych na poboczu wykopu lub na pomo[cie nad wykopem. DBugo[ odcinka rurocigu montowanego na powierzchni terenu jest nieograniczona. Ze wzgldu na warunki wykonywania robót ziemnych jako dBugo[ optymaln nale|y przyjmowa 100 m [8, s. 57]. GBboko[ uBo|enia przewodów zale|y od gBboko[ci przemarzania gruntu w danej strefie klimatycznej. W naszych warunkach klimatycznych przewody wodocigowe ukBada si na gBboko[ci 1,2; 1,4; 1,6 lub 1,8 m mierzonej od powierzchni gruntu do wierzchu rury odpowiednio przy gBboko[ci przemarzania gruntu hz  0,8; 1,0; 1,2; 1,4 m [1, s. 146]. Sposób opuszczania rur do wykopu zale|y od ich masy i dBugo[ci. Rury o niewielkiej masie i [rednicach do 250 mm opuszcza si rcznie za pomoc lin lub drga. Rury ci|sze, opuszczane za pomoc trójnogów i wielokr|ków lub dzwigów. Sposób opuszczania zmontowanych odcinków przewodów zale|y przede wszystkim od rodzaju wykopu, tzn. czy [ciany wykopu s obudowane z poprzecznymi rozporami lub nie obudowane  pionowe lub skarpowe [1, s. 152]. W pierwszym przypadku ze wzgldu na dBugo[ pojedynczych rur z PVC (6-12 m) zachodzi konieczno[ opuszczenia pojedynczych rur i pojedynczych wzBów. Mo|na to wykonywa wahadBowo. Jednym koDcem wprowadza si rur w [rodkowy rzd rozpór, a drugi koniec w odwrotnym kierunku opuszcza si na dno wykopu. Do wykopu nie obudowanego przewody opuszcza si zdejmujc je z podkBadek, uBo|onych na poboczu wykopu lub z pomostów uBo|onych nad wykopem [8, s. 57]. UkBadanie i monta| rurocigu w wykopie Opuszczane rury ukBada si [ci[le osiowo na dnie wykopu, ze spadkiem okre[lonym w dokumentacji technicznej. UkBadanie rur pojedynczych lub odcinków rurocigów wykonuje si na uprzednio przygotowanym i wyrównanym podBo|u. Powinny by ukBadane na gruncie rodzimym natomiast w gruntach skalistych lub luznych nale|y wykona podsypk z piasku lub tBucznia i piasku o wysoko[ci 15  25 cm. Ka|da rura powinna spoczywa na wygBadzonym dnie co najmniej na 2/3 swojej dBugo[ci [6, s. 344]. UkBadanie rur w wykopie rozpoczyna si od przesunicia ich pod jedn ze [cian wykopu. Nastpnie montuje si uszczelnienia i montuje poszczególne zBcza. Monta| zBczy zale|y od rodzaju materiaBu rur, od uksztaBtowania koDcówek rur oraz rodzaju ksztaBtki poBczeniowej. W miejscach zBczy tworzy si gniazda (pogBbienie wykopu) umo|liwiajce nale|yte wykonanie poBczenia [6, s. 345]. Podczas monta|u przewodów sieci wodocigowej wszystkie poBczenia rur |eliwnych i stalowych s wykonywane w wykopach. Rury |eliwne kielichowe nale|y ukBada w kierunku postpu monta|u przewodu. Przy spadkach terenu kielichy rur powinny by zwrócone w stron podnoszcej si niwelety dna. PoBczenia rur z tworzyw sztucznych nale|y wykonywa na poboczu nad wykopem.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 41 Monta| wzBów odbywa si [ci[le wedBug schematów, na których jest zaznaczona kolejno[ poBczeD ksztaBtek i armatury. ZBcza poszczególnych elementów wzBa wykonuje si, podobnie jak monta| rur, w zale|no[ci od zastosowanych materiaBów [6, s. 345]. Rys. 11. Ustawienie Bat celowniczych (celowników) [6, s. 341]. Podczas ukBadania przewodów wodocigowych nale|y stale sprawdza osiowe ich poBo|enie, gBboko[ uBo|enia i spadek. Wykonuje si to korzystajc z Bat celowniczych (celowników). S to cienkie deski o jednakowej szeroko[ci zamontowane nad wykopem (na wysoko[ci 1,00  1,50 m od poziomu terenu) w odlegBo[ci 10÷30 m od siebie. Celowniki przybite s do nakBadek obudowy [cian wykopu lub do sBupków na poboczu wykopu je[li wykop nie jest obudowany. Powinny by dwukolorowe, a granica obu kolorów powinna by spójna z osi kanaBu. W tym miejscu celownika wbija si gwózdz umo|liwiajcy przywizanie pionu i opuszczenie go na dno w celu sprawdzenia osiowego uBo|enia przewodu. Sprawdzenie gBboko[ci uBo|enia i spadku przewodu wykonuje si za pomoc krzy|a celowniczego, który ustawia si midzy celownikami tak aby górna krawdz krzy|a i celowników pokrywaBy si. Odmierzajc odlegBo[ wierzchu poprzeczki krzy|a od spodu jego stopy okre[la si zagBbienie liczone od górnej krawdzi [6, s. 341]. Bezpieczne odlegBo[ci Przewody powinny by rozmieszczone w stosunku do pozostaBych elementów uzbrojenia podziemnego zgodnie z dokumentacj techniczn. Przy ukBadaniu przewodu wodocigowego równolegle do innych przewodów i urzdzeD uzbrojenia podziemnego nale|y midzy zewntrznymi [ciankami tych przewodów zachowa odlegBo[ci: - od przewodów gazowych i kanalizacyjnych 1,5 m, - od kabli elektrycznych 0,8 m, - od kabli telekomunikacyjnych 0,5 m, W przypadku skrzy|owania przewodów wodocigowych z kanalizacyjnymi, przy odlegBo[ci mniejszej ni| 0,5 m, nale|y na przewodzie wodocigowym zastosowa rur ochronn [4, s. 90]. Monta| uzbrojenia Zasuwy i odwodnienia nale|y montowa zgodnie z dokumentacj techniczn, w trakcie budowy przewodu. Zasuwy koBnierzowe s montowane gBównie na przewodach o du|ych [rednicach. Montuje si je w pompowniach wodocigowych, zbiornikach. Natomiast na przewodach w ziemi montuje si zasuwy kielichowe.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 42 Na przewodach z PVC instaluje si zasuwy |eliwne kielichowe lub koBnierzowe, oraz zasuwy z PVC kielichowe lub koBnierzowe o [rednicach zewntrznych w zakresie 50÷400 mm. Rys. 12. Monta| zasuwy na przewodzie 1  rura PVC z koDcem bosym, 2  rura PVC z kielichem, 3  uszczelka gumowa, 4  ksztaBtka |eliwna, 5  zBczka dwukielichowa z PVC, 6  zasuwa |eliwna [3, s. 128]. Zasuwy s montowane w wykopie, w przypadku zasuw maBych [rednic do 160 mm mo|na je montowa na powierzchni terenu i jako zmontowany wzeB z ksztaBtkami przej[ciowymi opuszcza do wykopu. Ka|da zasuwa |eliwna powinna spoczywa na betonowym podBo|u, niezale|nie od rodzaju gruntu. Natomiast zasuwy z PVC nie wymagaj fundamentu betonowego, a ich monta| wynika z przyjtej technologii budowy caBego przewodu zwizanej równie| z rodzajem gruntu. Zasuwy o [rednicy powy|ej 500 mm nale|y montowa w studzienkach wodocigowych. Klapy zwrotne montuje si przewa|nie na rurocigach tBocznych w pompowniach w celu zabezpieczenia pomp przed cofajc si wod, a tak|e w zbiornikach wodocigowych [5, s. 521]. Hydranty i odpowietrzenia nale|y instalowa dopiero po przeprowadzeniu próby szczelno[ci przewodu. Odpowietrzniki nale|y instalowa na odgaBzieniach koBnierzowych w studzienkach zabezpieczonych przed przemarzaniem. Hydranty najcz[ciej umieszcza si na odgaBzieniach od przewodu, stosujc zasuw umo|liwiajc wymian hydrantu bez konieczno[ci wyBczania odcinka przewodu. Mog by instalowane równie| bezpo[rednio przez trójnik. Trójnik pod hydrant powinien by posadowiony na podBo|u betonowym zgodnie z dokumentacj techniczn. Hydrant na odgaBzieniu mo|e spoczywa na Buku koBnierzowym ze stopk [4, s. 95 96]. Kolumn zdroju ulicznego montuje si w studzience z krgów betonowych o [rednicy 100 cm z pokryw i wBazem. W obrbie studzienki zdrój uliczny Bczy si z sieci odcinkiem rury o [rednicy 32 mm uzbrojonej w zawór odcinajcy przelotowy umo|liwiajcy wyBczenie zdroju. W studzience umieszczona jest zasuwa, a czsto równie| wodomierz okre[lajcy ilo[ zu|ytej wody. Studzienka musi by pokryta stropem z otworem wBazowym, a otoczenie zdroju wybrukowane. Woda wypBywajca ze zdroju powinna by odprowadzana do kanalizacji [6, s. 315]. Przewody z PE Bczy si z elementami uzbrojenia za pomoc poBczeD koBnierzowych ze zgrzewan tulej lub poBczeD kielichowych [4, s. 96]. Elementy uzbrojenia sieci wodocigowej po zamontowaniu powinny by oznakowane ze wzgldu na ich lokalizacj. Przed zasypaniem przewodów sieci wodocigowej nale|y sprawdzi zgodno[ wykonania przewodów z dokumentacj techniczn oraz przeprowadzi badanie szczelno[ci. Czynno[ci koDcowe to obsypanie przewodu ziemia, któr nale|y dokBadnie zag[ci co powinno zapobiega przemieszczaniu si przewodu. Do wykonania obsypki nale|y wykorzysta materiaB gruntowy o podobnych wBa[ciwo[ciach co podsypka. Wysoko[ obsypki wynosi ok. 0,30  0,40 m ponad wierzch rury. Nastpnie nale|y zasypa wykop warstwami gruntu 0,15÷0,20 m ubijanymi równomiernie po obu stronach przewodu ubijakami stalowymi do wysoko[ci 0,6 m ponad wierzch rury. Dalsze zasypywanie mo|na wykona Bopatami lub maszynowo, warstwami o grubo[ci 0,3÷0,4 m [1, s. 154]. Monta| bloków oporowych  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 43 Podczas eksploatacji sieci wodocigowej Buki rurocigu nara|one s na uderzenia hydrauliczne lub siBy od[rodkowe podczas zmiany kierunku strumienia przepBywajcej wody. Na skutek dziaBania tych siB mo|e nastpi wyboczenie przewodu z osi trasy i wysunicie bosych koDców z kielicha. UkBadajc przewody z PVC, nale|y ksztaBtki i uzbrojenie na przewodzie, tj. Buki, kolana, trójniki, czwórniki, zasuwy, hydranty, zabezpieczy przed wysadzaniem i wyboczeniem zBczy za pomoc betonowych bloków oporowych [1, s. 151; 10, s. 28]. Rys. 13. Bloki oporowe na wzBach przewodów z PVC: a) trójniki, b) koDcówki c) Buki, d) zasuwy [6, s. 344]. Bloki oporowe wykonuje si w miejscach zmiany kierunku oraz odgaBzieD przewodów. KsztaBt i wymiar bloku oporowego zalez od ci[nienia wody w sieci, [rednicy przewodu i rodzaju gruntu. Bloki oporowe mog by prefabrykowane lub wykonane na miejscu z betonu lanego. Zciany bloków oporowych mo|na opiera tylko o grunt nienaruszony. Powinny by równie| odizolowane od przewodu wodocigowego np. warstw papy bitumicznej. OdlegBo[ bloku oporowego od zBcza kielichowego nie powinna by mniejsza od 50 mm, aby nie byBo problemów z wykonaniem zBcza [6, s. 345]. 4.7.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Podaj etapy budowy sieci wodocigowej? 2. Jaki zakres robót obejmuj prace przygotowawcze do monta|u sieci wodocigowej? 3. W jaki sposób nale|y sprawdzi spadek rurocigi i kierunek trasy? 4. Podaj metody opuszczania rur do wykopu? 5. W jaki sposób ukBada si przewody sieci wodocigowej w wykopie? 6. Podaj zasady monta|u zasuwy na przewodach sieci wodocigowej? 7. Podaj zasady monta|u hydrantu na przewodach sieci wodocigowej? 8. W jakim celu stosuje si bloki oporowe? 9. Jaki sprzt i narzdzia potrzebne s do monta|u i demonta|u sieci wodocigowej? 4.7.3. wiczenia wiczenie 1 Na podstawie przedstawionej przez nauczyciela dokumentacji technicznej wykonaj monta|, a nastpnie demonta| odcinka przewodu sieci wodocigowej z rur PE w gotowym wykopie. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z wymaganiami dotyczcymi monta|u przewodów sieci wodocigowej z rur PE,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 44 2) zapozna si z instrukcj zawierajc przepisy bhp na stanowisku do wiczeD oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem i warunkami technicznymi monta|u przewodów sieci wodocigowej, 3) okre[li w kolejno[ci czynno[ci zwizane z monta|em, 4) dobra sprzt i narzdzia potrzebne do monta|u i demonta|u fragmentu sieci wodocigowej, 5) przygotowa potrzebne do monta|u materiaBy, 6) wykona monta| odcinka przewodu sieci wodocigowej z rur PE, 7) wykona demonta| odcinka przewodu sieci wodocigowej. Wyposa|enie stanowiska pracy:  stanowisko symulacyjne tzw.  piaskownica z wykonanym wykopem (najkorzystniej by wiczenie zostaBo wykonane w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu budowy sieci wodocigowej),  dokumentacja techniczna odcinka sieci wodocigowej,  instrukcja dla ucznia obejmujca przepisy bhp oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem i warunkami technicznymi monta|u przewodów sieci wodocigowej z rur PE,  materiaBy potrzebne do monta|u (rury i ksztaBtki PE o odpowiedniej [rednicy).  sprzt i narzdzia potrzebne do monta|u (zgrzewarka dostosowana do technologii zgrzewania). wiczenie 2 Wykonaj monta| zasuwy |eliwnej kielichowej na przewodzie z PVC w gotowym wykopie, posBugujc si przygotowan dokumentacj techniczn. Nastpnie sprawdz poprawno[ zamontowania uzbrojenia i zdemontuj zasuw. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z wymaganiami dotyczcymi monta|u uzbrojenia sieci wodocigowej, 2) zapozna si z instrukcj zawierajc przepisy bhp na stanowisku do wiczeD oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem i warunkami technicznymi monta|u i demonta|u uzbrojenia, 3) okre[li w kolejno[ci czynno[ci zwizane z monta|em zasuwy, 4) dobra sprzt i narzdzia potrzebne do monta|u, 5) przygotowa potrzebne do monta|u materiaBy, 6) wykona monta| zasuwy na przewodzie wodocigowym w gotowym wykopie, 7) sprawdzi poprawno[ monta|u uzbrojenia i zdemontowa zasuw. Wyposa|enie stanowiska pracy:  stanowisko symulacyjne tzw.  piaskownica z wykonanym wykopem (najkorzystniej by wiczenie zostaBo wykonane w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu budowy sieci wodocigowej),  instrukcja dla ucznia obejmujca przepisy bhp oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem i warunkami technicznym monta|u i demonta|u uzbrojenia sieci wodocigowej,  materiaBy potrzebne do monta|u (króce rur PVC o odpowiednich [rednicach, zasuwa |eliwna kielichowa),  sprzt i narzdzia potrzebne do monta|u i demonta|u (przymiar ta[mowy, narzdzia do cicia rur).  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 45 wiczenie 3 PosBugujc si dokumentacj techniczn zamontuj zdrój uliczny na przewodzie sieci wodocigowej wykonanym z rur |eliwnych. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z wymaganiami dotyczcymi monta|u uzbrojenia sieci wodocigowej, 2) zapozna si z instrukcj zawierajc przepisy bhp na stanowisku do wiczeD oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem i warunkami technicznymi monta|u uzbrojenia sieci wodocigowej, 3) okre[li w kolejno[ci czynno[ci zwizane z monta|em uzbrojenia sieci wodocigowej, 4) dobra sprzt i narzdzia potrzebne do monta|u, 5) przygotowa potrzebne do monta|u materiaBy, 6) wykona monta| zdroju ulicznego na przewodzie sieci wodocigowej z rur |eliwnych, 7) sprawdzi poprawno[ monta|u zdroju ulicznego. Wyposa|enie stanowiska pracy:  stanowisko symulacyjne tzw.  piaskownica z wykonanym wykopem (najkorzystniej by wiczenie zostaBo wykonane w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu budowy sieci wodocigowej),  instrukcja dla ucznia obejmujca przepisy bhp oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem i warunkami technicznym monta|u uzbrojenia sieci wodocigowej,  sprzt i narzdzia potrzebne do monta|u (przymiar ta[mowy, klucz do skrcania [rub),  materiaBy potrzebne do monta|u (zdrój uliczny, trójnik koBnierzowy, rury |eliwne koBnierzowe, materiaBy uszczelniajce). wiczenie 4 PosBugujc si dokumentacj techniczn zamontuj hydrant przeciwpo|arowy podziemny na przewodzie sieci wodocigowej wykonanym z rur stalowych. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z wymaganiami dotyczcymi monta|u uzbrojenia sieci wodocigowej, 2) zapozna si z instrukcj zawierajc przepisy bhp na stanowisku do wiczeD oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem i warunkami technicznymi monta|u uzbrojenia sieci wodocigowej, 3) okre[li w kolejno[ci czynno[ci zwizane z monta|em uzbrojenia sieci wodocigowej, 4) dobra sprzt i narzdzia potrzebne do monta|u, 5) przygotowa potrzebne do monta|u materiaBy, 6) wykona monta| hydrantu podziemnego na przewodzie sieci wodocigowej z rur stalowych w gotowym wykopie, 8) sprawdzi poprawno[ monta|u hydrantu podziemnego. Wyposa|enie stanowiska pracy:  stanowisko symulacyjne tzw.  piaskownica z wykonanym wykopem (najkorzystniej by wiczenie zostaBo wykonane w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu budowy sieci wodocigowej),  instrukcja dla ucznia obejmujca przepisy bhp oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem i warunkami technicznym monta|u uzbrojenia sieci wodocigowej,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 46  materiaBy potrzebne do monta|u (hydrant podziemny, trójnik ze stopk koBnierzowy, rury stalowe koBnierzowe, materiaBy uszczelniajce i pomocnicze),  sprzt i narzdzia potrzebne do monta|u (przymiar ta[mowy, klucz do skrcania [rub). wiczenie 5 Na podstawie dokumentacji technicznej przedstawionej przez nauczyciela wykonaj monta| bloku oporowego na odcinku przewodu sieci wodocigowej w gotowym wykopie. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z wymaganiami dotyczcymi monta|u przewodów sieci wodocigowej, 2) zapozna si z instrukcj zawierajc przepisy bhp na stanowisku do wiczeD oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem i warunkami technicznymi monta|u przewodów sieci wodocigowej, 3) okre[li w kolejno[ci czynno[ci zwizane z monta|em, 4) dobra narzdzia i materiaBy potrzebne do monta|u i demonta|u bloków oporowych, 5) wykona monta| bloku oporowego na przygotowanym odcinku sieci wodocigowej, 6) sprawdzi poprawno[ monta|u bloku oporowego. Wyposa|enie stanowiska pracy:  stanowisko symulacyjne tzw.  piaskownica z wykonanym wykopem (najkorzystniej by wiczenie zostaBo wykonane w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu budowy sieci wodocigowej),  dokumentacja techniczna odcinka sieci wodocigowej,  instrukcja dla ucznia obejmujca przepisy bhp oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem i warunkami technicznymi monta|u przewodów sieci wodocigowej,  materiaBy i narzdzia potrzebne do monta|u bloku oporowego (prefabrykowany blok oporowy). 4.7.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymieni etapy budowy sieci wodocigowej? 2) wymieni czynno[ci przygotowawcze do monta|u sieci wodocigowej? 3) sprawdzi spadek i osiowo[ rurocigu? 4) zaplanowa czynno[ci podczas monta|u sieci wodocigowej? 5) dobra materiaB i narzdzia do monta|u sieci wodocigowej? 6) wykona monta| odcinka sieci wodocigowej z ró|nych materiaBów 7) rurowych? 8) wykona monta| uzbrojenia na sieci wodocigowej? 9) wykona monta| bloków oporowych na sieci wodocigowej? 10) zastosowa przepisy bhp i ppo|. obowizujce przy monta|u sieci 11) wodocigowej? 12) dobra materiaBy i narzdzia do monta|u i demonta|u uzbrojenia? 13) wykorzysta zdobyte umiejtno[ci w praktycznym dziaBaniu?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 47 4.8. PrzyBcze wodocigowe 4.8.1. MateriaB nauczania PodBczeniem wodocigowym nazywa si odcinek przewodu Bczcy sie wodocigow lub lokalne zródBo wody z instalacj w budynku. Odcinek ten, w razie zasilania z sieci wodocigowej, liczy si od przewodu ulicznego do gBównego zaworu wewntrznego montowanego tu| za wodomierzem od strony instalacji wodocigowej. PodBczenie budynku do przewodu rozdzielczego nale|y wykona zgodnie z dokumentacj techniczn. Przewód rozdzielczy sieci miejskiej z przewodem doprowadzajcym wod do budynku Bczy si z zastosowaniem opaski lub trójnika. PodBczenie z tzw. opaski wykonuje si gdy [rednica odgaBzienia wynosi do 50 mm lub gdy [rednica jest mniejsza od poBowy [rednicy przewodu ulicznego. Jest to podBczenie tzw. ci[nieniowe poniewa| wykonuje si je bez wyBczania przepBywu wody w przewodzie ulicznym, do którego si podBczamy. W zale|no[ci od rodzaju materiaBu podBczenia domowego mo|na zastosowa ró|ny typ ksztaBtki, tzw. siodeBka. Mog to by siodeBka kielichowe do poBczeD klejonych, kielichowe do poBczeD zgrzewanych z rur PE, z dwuzBczk do poBczeD gwintowanych z rur PE lub stalowych, zaciskowe z pier[cieniem gumowym do poBczeD rur z PE. Mog by te| stosowane siodeBka i ksztaBtki |eliwne kielichowe i koBnierzowe. SideBka z poBczeniem na gwint lub koBnierze nie wymagaj wzmocnieD i bloków oporowych [4, s. 99]. Rys. 14. Sposoby Bczenia przewodów za pomoc opaski: a) gwintowanej, b) kielichowej c) koBnierzowej [6, s. 394]. Aczenie to polega na umocowaniu na przewodzie wodocigowym w miejscu projektowanego odgaBzienia opaski z siodeBkiem. Miedzy przewód a siodeBko nale|y wBo|y uszczelk gumow. Do siodeBka nale|y zamontowa kolejno kurek nawiertny lub zasuw (zale|nie od typu podBczenia), a nastpnie aparat do nawiercania otworu w przewodzie. Po wywierceniu otworu usuwa si wiertBo, zamyka kurek nawiertny lub zasuw i demontuje aparat do nawiercania. Obecnie oprócz omówionego aparatu do nawiercania stosuje si aparat z zamkniciem kulowym, eliminujcy konieczno[ u|ycia kurka nawiertnego. Po nawierceniu otworu i wycofaniu wiertBa zamknicie kulowe zamyka wypByw wody z przewodu. Nastpnie przystpuje si do monta|u przyBcza wodocigowego. Na podBczeniu na zewntrz budynku instaluje si zawsze zasuw domow umo|liwiajc zamknicie dopBywu wody do budynku. Przy podBczeniu z opaski, zale|nie od miejsca uBo|enia przewodu ulicznego, funkcje zasuwy domowej mo|e speBnia kurek nawiertny lub zasuwa przyBczona bezpo[rednio do siodeBka, kiedy przewód uBo|ony jest pod chodnikiem, lub montowana specjalne, gdy przewód uliczny jest pod jezdni [1, s. 158 159]. PodBczenie z trójnika wykonuje si, gdy [rednica podBczenia wynosi powy|ej 50 mm, przy maBej [rednicy przewodu ulicznego ( 80 lub 100 mm) lub gdy [rednica podBczenia jest wiksza od poBowy [rednicy przewodu ulicznego. Trójniki rozmieszczone i wbudowane s w przewód rozdzielczy zazwyczaj ju| podczas budowy sieci wodocigowej, w tym  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 48 przypadku podBczenie wykonuje si jak typowe odgaBzienie. PodBczenie z trójnika mo|e by równie| wykonane wtedy, gdy sie wodocigowa jest ju| w eksploatacji, wówczas nale|y wbudowa trójnik w istniejcy przewód metod tzw.  wcinki . PodBczenie to nazwane jest bezci[nieniowym, gdy| montuje si do przewodu opró|nionego z wody po uprzednim zamkniciu dwóch ssiednich zasuw. W odwodnionym przewodzie ulicznym wycina si odcinek rury o dBugo[ci równej dBugo[ci trójnika zwikszonej o gBboko[ kielicha. Po usuniciu wycitej rury nakBada si nasuwk dwukielichow na koniec przewodu od strony bosego koDca trójnika i przystpuje do monta|u samego trójnika. W tym celu midzy bosy koniec trójnika i przecit rur przewodu wbija si klin, który dociskajc kielich trójnika do przewodu umo|liwia jego uszczelnienie. Nastpnie usuwa si klin, a nasuwk przesuwa tak, aby objBa równocze[nie bosy koniec trójnika i przewodu ulicznego. W celu wykonania zBcza nasuwk unieruchamia si raz z jednej, drugi raz z drugiej strony. Po wykonaniu omówionych podBczeD przystpuje si do monta|u zasuwy kielichowej poBczonej z kielichem trójnika przy u|yciu wstawki obustronnie bosej. Zmontowanie zasuwy i jej zamknicie umo|liwia nawodnienie przewodu ulicznego i uBo|enie dalszego odcinka przyBcza wodocigowego [1, s. 160 161]. Rys. 15. Schematy poBczeD domowych: a) za pomoc trójnika, b) opaski; 1  przewód wodocigowy, 2  trójnik kielichowy, 3  opaska, 4  zasuwa kielichowa, 5  nawiertka, 6  przewód z rur kielichowych, 7  zawór lub zasuwa, 8  wodomierz, 9  zawór gBówny ze spustem, 10  klosz |eliwny, 11  skrzynka uliczna [ 6, s. 393]. PrzyBcze wodocigowe nale|y wykonywa tak jak przewody sieci wodocigowej. DBugo[ przyBcza wodocigowego zale|y od odlegBo[ci budynku od przewodu wodocigowego. Powinno by Bczone do najbli|ej poBo|onego przewodu sieci wodocigowej. PrzyBcze powinno by prowadzone prostopadle do ulicznego przewodu sieci wodocigowej, w odlegBo[ci ok. 2 m od budynku. W razie konieczno[ci zmiany kierunku poBczenia nale|y je wykona w odlegBo[ci minimum 1m od [ciany budynku i dalej prostopadle [2, s. 158]. PoBczenia wodocigowe maBych [rednic (do 50 mm) wykonuje si z rur stalowych ocynkowanych, Bczonych na gwint i Bczniki, lub z rur z tworzyw sztucznych. PodBczenia wodocigowe z rur stalowych zabezpiecza si przed korozyjnym dziaBaniem gruntu i wód gruntowych. PoBczenia wikszych [rednic: 80, 100, 150 mm wykonuje si z rur |eliwnych kielichowych lub z rur kielichowych z tworzyw sztucznych [2, s. 156]. PrzyBcze mo|e by zamontowane w wykopach wskoprzestrzennych wykonanych na caBej dBugo[ci lub tylko w dwóch miejscach  w miejscu podBczenia si do przewodu  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 49 ulicznego i w miejscu monta|u zasuwy domowej. PozostaBe odcinki wykopu na podBczenie wodocigowe wykonuje si sposobem tunelowym za pomoc By|ek drenarskich lub prasy hydraulicznej. Wysoko[ przykrycia przewodu zale|y od strefy klimatycznej i gBboko[ci przemarzania gruntu. PoBczenia wodocigowe ukBada si ze spadkiem min 30 w kierunku przeciwnym do przepBywu wody, co gwarantuje odpowietrzenie przewodów sieci wodocigowej i umo|liwia jego odwodnienie [1, s. 162]. Ze wzgldu na ró|n gBboko[ uBo|enia przewodów wynikajc z ró|nej gBboko[ci przemarzania gruntów oraz ró|n gBboko[ posadowienia Baw fundamentowych budynków, poBczenia wodociagowe mog by uBo|one nad lub pod Baw fundamentowa. PodBczenie wodocigowe doprowadza si do wodomierza, który zale|nie od odlegBo[ci budynku mieszkalnego od ulicy mo|e by montowany wewntrz budynku w pomieszczeniu piwnicznym (gdy odlegBo[ ta nie przekracza 15,0 m) lub w specjalnej studzience wodomierzowej (kiedy odlegBo[ ta przekracza 15 m albo budynek jest niepodpiwniczony) [2, s. 157]. Wodomierze na sieci wodocigowej Wodomierz sBu|y do samoczynnego pomiaru i rejestracji nat|enia i objto[ci przepBywajcej przez niego wody. Wodomierze umieszczone s przewa|nie na rurocigach tBocznych na ujciach wody oraz w pompowniach i obiektach zaopatrywanych w wod. Na magistralach doprowadzajcych wod do poszczególnych dzielnic (wodomierze dzielnicowe) oraz osiedli (wodomierze osiedlowe), jak równie| do poszczególnych odbiorców (wodomierze domowe i przemysBowe). Najcz[ciej stosuje si wodomierze wirnikowe, które dzieli si na: - wodomierze skrzydeBkowe o [rednicach nominalnych DN= 15  40 mm (50 mm), - wodomierze [rubowe o [rednicach nominalnych DN e" 50 mm. Wodomierze skrzydeBkowe przeznaczone s do pomiaru maBych objto[ci wody mog by budowane jako suchobie|ne (tylko wirnik pracuje w wodzie) lub mokrobie|ne (wirnik i mechanizm liczcy pracuj w wodzie). Wodomierze skrzydeBkowe suchobie|ne dziel si na jednostrumieniowe lub wielostrumieniowe. Rys. 16. Wodomierz skrzydeBkowy jednostrumieniowy: 1  wodomierz, 2  Bcznik gwintowany, 3  wirnik, 4  skrzydeBka wirnika [ 6, s. 393]. Wodomierz suchobie|ny jednostrumieniowy (typu JS) sBu|y do pomiaru objto[ci wody zimnej o temperaturze do 50°C lub wody ciepBej o temperaturze do 90°C. Wodomierze typu SJ mog pracowa przy ci[nieniu roboczym nie przekraczajcym 1 MPa.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 50 Wodomierz suchobie|ny wielostrumieniowy (typu WS) sBu|y do pomiaru objto[ci wody o temperaturze jak poprzednio oraz mo|e pracowa przy ci[nieniu 1 lub 1,6 MPa. Wodomierze [rubowe to wodomierze, których wirnik, wyposa|ony w szereg Bopatek uksztaBtowanych w postaci [ruby wielozwojowej, jest zasilany jednym zwartym strumieniem wody. Zale|nie od rozwizania konstrukcyjnego rozró|nia si dwa typy wodomierzy [rubowych: - z poziom osi wirnika, - z pionow osi wirnika. Wodomierze z poziom osi wirnika mog by w obudowie zamknitej (MZ) lub z wyjmowana wstawk pomiarow (MW). Wodomierze z pionow osi wirnika mog by przeznaczone do wbudowania w przewody poziome (MP) lub do zainstalowania w studni  kolanowe (MK). Rys. 17. Wodomierz [rubowy: a) wodomierz z poziom osi wirnika w obudowie zamknitej MZ, b) wodomierz z pionow osi wirnika MP, 1  obudowa, 2  wirnik, 3  przekBadnia, 4  sprzgBo magnetyczne lub mechaniczne, 5  osBona [ 6, s. 393]. Wodomierze sprz|one s specjalnego rodzaju ukBadem pomiarowym stosowanym w miejscach o bardzo du|ej nierównomierno[ci zu|ycia wody. Wodomierz taki skBada si z wodomierza [rubowego (MZ) poBczonego z wodomierzem skrzydeBkowym. PrzepBywy maBe (np. w nocy) rejestruje wodomierz skrzydeBkowy, a wodomierz [rubowy rejestruje przepBywy [rednie i najwiksze (szczytowe) Wielko[ wodomierza okre[la [rednica nominalna DN [mm] i maksymalny strumieD objto[ci qmax [m3/h]. Wodomierze skrzydeBkowe maj dwie klasy metrologiczne (dokBadno[ pomiaru)  klas A lub B i mog by instalowane poziomo (H) lub pionowo (V). [6, s. 384 386] Wodomierze, których wskazania s podstaw do rozliczeD za zu|yt wod pomidzy jej dostawc a odbiorc podlegaj kontroli metrologicznej. Okres legalizacji wodomierzy wynosi: - 5 lat dla wodomierza skrzydeBkowego do wody zimnej, - 4 lata dla wodomierza skrzydeBkowego dla wody ciepBej, - 4 lata dla wodomierzy [rubowych dla wody zimnej i ciepBej. Warunki monta|u wodomierzy. Wszystkie wodomierze nale|y montowa na przewodach poziomych wspóBosiowo z przewodami i Bcznikami, zgodnie z kierunkiem przepBywu zaznaczonym na korpusie wodomierza. Wodomierze mo|na montowa na przewodach o [rednicy równej lub wikszej od [rednicy nominalnej wodomierza. Zawory przelotowe lub zasuwy montowane przed wodomierzem nie powinny ujemnie wpBywa na dokBadno[ jego pomiarów, powinny by montowane przed wodomierzem  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 51 w odlegBo[ci nie mniejszej ni| 10 [rednic nominalnych wodomierza. Za wodomierzem odlegBo[ nie mniejsza ni| 5 [rednic. Wodomierze na przewodach stalowych [rednicy nominalnej 25 ÷ 50 mm mo|na instalowa na [cianie budynku lub w studzience wodomierzowej, na przewodach |eliwnych [rednicy nominalnej 50 ÷150 mm w zewntrznej studzience wodomierzowej [1, s. 166]. Rys. 18. PrzykBad monta|u wodomierza w studzience na przewodach |eliwnych o [rednicy 50 ÷150 mm Lz - dBugo[ zabudowy zestawu wodomierzowego zale|na od [rednicy nominalnej przewodu, L  minimalna dBugo[ studzienki (przy szeroko[ci 1000 ÷ 1200 mm) [ 1, s. 168]. 4.8.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jakie zadanie speBnia podBczenie wodocigowe? 2. W jaki sposób wykonuje si podBczenie za pomoc opaski? 3. Kiedy stosuje si podBczenie z opaski, a kiedy z trójnika? 4. W jaki sposób wykonuje si wcink do przewodu ulicznego sieci wodocigowej? 5. Z jakich materiaBów wykonuje si przyBcze wodocigowe? 6. Podaj rodzaje wodomierzy i ich budow? 7. W jaki sposób montuje si wodomierze? 8. Jakie zasady bhp obowizuj podczas monta|u podBczenia wodocigowego? 4.8.3. wiczenia wiczenie 1 Korzystajc z dokumentacji technicznej przyBcza wodocigowego, przygotowanej przez nauczyciela, wykonaj  wcink na rurocigu z PVC w gotowym wykopie. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z wymaganiami dotyczcymi monta|u podBczenia wodocigowego, 2) zapozna si z instrukcj zawierajc przepisy bhp na stanowisku do wiczeD oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem i warunkami technicznymi monta|u podBczenia wodocigowego, 3) okre[li kolejno[ czynno[ci zwizanych z monta|em wcinki, 4) dobra sprzt i narzdzia potrzebne do wykonania wcinki, 5) przygotowa potrzebne do monta|u materiaBy, 6) wykona wcink na przewodzie wodocigowym w gotowym wykopie.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 52 Wyposa|enie stanowiska pracy:  stanowisko symulacyjne tzw.  piaskownica z wykonanym wykopem (najkorzystniej by wiczenie zostaBo wykonane w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu budowy sieci wodocigowej),  instrukcja dla ucznia obejmujca przepisy bhp oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem i warunkami technicznym monta|u podBczenia wodocigowego,  dokumentacja techniczna wykonania przyBcza wodocigowego,  materiaBy potrzebne do monta|u (trójnik PVC, rury PVC o odpowiedniej [rednicy),  sprzt i narzdzia potrzebne do monta|u (piBka rczna do cicia rur, przymiar ta[mowy, poziomnica). wiczenie 2 Wykonaj monta| przyBcza wodocigowego z rur PE, za pomoc opaski w gotowym wykopie zgodnie ze spadkiem okre[lonym w dokumentacji technicznej. Sprawdz poprawno[ wykonania przyBcza. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z zasadami ukBadania i monta|u przyBcza wodocigowego za pomoc opaski, 2) zapozna si z dokumentacj techniczn przyBcza wodocigowego, 3) dobra materiaBy i narzdzia do monta|u przyBcza, 4) zamontowa przyBcze wodocigowe zgodnie z dokumentacj techniczn, 5) sprawdzi poprawno[ wykonania przyBcza wodocigowego. Wyposa|enie stanowiska pracy:  dokumentacja techniczna przyBcza wodocigowego,  materiaBy i narzdzia do monta|u przyBcza wodocigowego (rury PE o odpowiedniej dBugo[ci i [rednicy, opaska do wykonania podBczenia z zasuw, zgrzewarka, przymiar ta[mowy),  literatura z rozdziaBu 6. wiczenie 3 Na podstawie modelu wodomierza okre[l jego zastosowanie, budow i zasad dziaBania. Wykonaj monta| wodomierza skrzydeBkowego na podstawie dokumentacji technicznej i schematu monta|owego, a nastpnie zdemontuj uzbrojenie. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z rodzajami wodomierzy i ich charakterystyk, 2) okre[li zastosowanie, budow i zasad dziaBania wodomierza skrzydeBkowego na przykBadowym modelu, 3) okre[li zasady monta|u i demonta|u wodomierza skrzydeBkowego, 4) zamontowa wodomierz zgodnie z przygotowanym schematem, 5) zdemontowa wodomierz, 6) zapisa swoje spostrze|enia w zeszycie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  wodomierz, rury stalowe ocynkowane i ksztaBtki o odpowiednich [rednicach,  narzdzia do monta|u (klucze do skrcania poBczeD gwintowanych, przymiar ta[mowy),  literatura z rozdziaBu 6.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 53 4.8.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymieni rodzaje wodomierzy stosowanych na sieciach wodocigowych? 2) omówi zasady monta|u wodomierzy? 3) rozró|ni rodzaje poBczeD wodocigowych? 4) wykona poBczenie z opaski? 5) wykona poBczenie z trójnika? 6) wykona monta| przyBcza wodocigowego zgodnie z dokumentacj techniczn? 7) dobra materiaBy i narzdzia do wykonania tego poBczeniu? 8) wykona monta| i demonta| wodomierza? 9) zastosowa zdobyte umiejtno[ci w praktyce?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 54 4.9. Próba szczelno[ci i odbiór techniczny sieci wodocigowej 4.9.1. MateriaB nauczania Odbiór techniczny Przed przekazaniem sieci wodocigowej do eksploatacji nale|y przeprowadzi odbiór techniczny, który jest sprawdzeniem zgodno[ci wykonanych robót z dokumentacj techniczn. Odbiór techniczny cz[ciowy dotyczy robót zanikajcych do których pózniej nie bdzie dostpu albo zostan zakryte min.: - monta|u przewodów w rurach ochronnych, - wykonania bloków oporowych, - zabezpieczenia przed korozj elementów metalowych [8, s. 109]. Odbiór koDcowy dotyczy wszystkich wykonanych robót, odbywa si po zakoDczeniu monta|u przewodów, urzdzeD, uzbrojenia na trasie rurocigu, a tak|e po badaniu szczelno[ci i pBukaniu i dezynfekcji sieci. Odbiór techniczny koDcowy obejmuje sprawdzenie: - zgodno[ci wykonania z dokumentacj techniczna, - u|ytych materiaBów, - uBo|enia przewodu: (gBboko[ci uBo|enia, odlegBo[ci od ssiadujcego uzbrojenia terenu, uBo|enia przewodu na podBo|u, odchylenia osi przewodu, odchylenia spadku, zmiany kierunków przewodu, zabezpieczenia przewodu przy przej[ciach przez przeszkody, zabezpieczenia przed korozj, zabezpieczenia przed przemieszczaniem, zasypki przewodu, oznakowania w terenie), - monta|u uzbrojenia, - obiektów na przewodzie: (wykonania obiektów budowlanych, zabezpieczenia studzienek, wykonania bloków oporowych), - badanie szczelno[ci przewodu. Badania szczelno[ci obejmuj badania odcinków przewodu oraz badania podczas odbioru technicznego caBego przewodu. Badania szczelno[ci odcinka przewodu nale|y przeprowadzi w takich warunkach, aby przewód nie byB nasBoneczniony i aby temperatura powierzchni zewntrznej przewodu nie byBa ni|sza ni| 1°C. Badany odcinek przewodu powinien by wewntrz czysty. DBugo[ badanego odcinka przewodu nie powinna by wiksza ni| 300 m dla rur |eliwnych, bez wzgldu na sposób wykonania wykopów i w odniesieniu do przewodów z innych materiaBów, gdy s uBo|one w wykopach o [cianach umocnionych, oraz nie wiksza ni| 600 m w odniesieniu do przewodów z rur stalowych i |elbetowych uBo|onych w wykopach nie umocnionych. W czasie badania powinien by zapewniony dostp do zBczy ze wszystkich stron. KoDcówki odcinka prostego przewodu oraz wszystkie odgaBzienia od hydrantów, zaworów odpowietrzajcych i innej armatury powinny by zamknite za pomoc za[lepek z uszczelnieniem. Przed próbami szczelno[ci, na badanym odcinku przewodu, nie instaluje si hydrantów, zaworów odpowietrzajcych i innej armatury, z wyjtkiem zasuw, które w czasie badania powinny by caBkowicie otwarte. Powinny by te| wykonane wszystkie przewidziane bloki oporowe. Wykopy zasypuje si ziemi do wysoko[ci poBowy [rednicy rury i dobrze ubija ziemi. Przygotowanie odcinka przewodu do badania: - na wy|ej poBo|onych koDcówkach odcinków przewodów oraz we wszystkich miejscach, w których mo|e si gromadzi powietrze, umieszcza si rurki odpowietrzajce  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 55 z zaworami do odprowadzania powietrza. Na rurce odpowietrzajcej montuje si trójniki z manometrem oraz zawór przelotowy z kurkiem spustowym. - napeBnianie odcinka przewodu wod nale|y rozpocz od ni|ej poBo|onego koDca i przeprowadza je powoli, aby umo|liwi odprowadzenie powietrza. Po ukazaniu si wody w rurkach odpowietrzajcych zamyka si na nich zawory, przyBcza do ni|ej poBo|onego koDca odcinka przewodu pomp hydrauliczn z manometrem. Przy jej pomocy nale|y podnie[ ci[nienie w rurocigu do warto[ci zapewniajcej jej caBkowite napeBnienie i odpowietrzenie. Po okresie ustabilizowania (ok. 12 h) nale|y podnie[ ci[nienie do warto[ci ci[nienia próbnego które powinno by wiksze o 50% wiksze od najwikszego wystpujcego w badanym odcinku przewodu ci[nienia roboczego pr, lecz nie wiksze ni|: - 1,0 MPa  przewody z rur PVC, PE, stalowych i |eliwnych, - 0,2 MPa  przewody z rur |elbetowych. Wysoko[ przyjtego ci[nienia próbnego powinien wskazywa manometr przy pompie hydraulicznej. Nastpnie nale|y otworzy zawór w rurce odpowietrzajcej w najwy|szym punkcie przewodu. Po stwierdzeniu wypBywu wody i spadku ci[nienia na manometrze nale|y zamkn zawór, podnie[ ci[nienie w przewodzie do wysoko[ci ci[nienia próbnego i ponownie otworzy zawór w rurce odpowietrzajcej. Po stwierdzeniu wypBywu i spadku ci[nienia na manometrze nale|y w odstpach 5-minutowych podnosi ci[nienie, a| do uzyskania jego stabilizacji na wysoko[ci ci[nienia próbnego, po czym nale|y wyBczy pomp, zamykajc zawór na dopBywie wody. Prób szczelno[ci rurocigu uwa|a si za pozytywn je|eli: - w odniesieniu do przewodów z PVC, PE, stalowych i |eliwnych oraz |elbetowych, dla których przyjto ci[nienie próbne  1,0 MPa, przez 30 minut ci[nienie na manometrze nie spadnie poni|ej ci[nienia próbnego, obserwujc jednocze[nie przewód i zBcza, - w odniesieniu do przewodów |elbetowych, dla których przyjto ci[nienie próbne powy|ej 0,2 MPa, nale|y utrzyma to ci[nienie przez 2 godziny. - je|eli warunki te s speBnione, to sprawdzany przewód mo|na uzna za szczelny [6, s. 345 347]. Badanie szczelno[ci caBego przewodu wodocigowego wykonuje si, gdy przewód jest caBkowicie ukoDczony, zaizolowany i zasypany, a poszczególne odcinki przewodu przeszBy ju| prób szczelno[ci z wynikiem pozytywnym. Podczas badania, zasuwy na trasie przebiegu przewodu powinny by caBkowicie otwarte. Na trasie przewodu, w wypukBych zaBamaniach przewodu, nale|y otworzy hydrant w celu odprowadzenia nagromadzonego powietrza podczas napeBniania przewodu wod. NapeBnianie przewodu powinno odbywa si powoli, wykorzystujc w miar mo|liwo[ci urzdzenia staBe lub przyBczajc pomp. Po stwierdzeniu pojawienia si wody w otwartych hydrantach i spokojnego jej wypBywu bez domieszki powietrza nale|y hydranty kolejno zamkn. Po uzyskaniu spokojnego przepBywu wody w punkcie koDcowym nale|y stopniowo podnosi ci[nienie do wysoko[ci ci[nienia próbnego. Ci[nienie próbne nale|y przyj równe maksymalnemu wystpujcemu w badanym przewodzie ci[nieniu roboczemu. Po ustabilizowaniu si ci[nienia próbnego w przewodzie nale|y utrzymywa je na tej wysoko[ci przez okres niezbdny do przeprowadzenia ogldzin hydrantów, spustów, odpowietrzników i innej armatury, w której mog wystpi nieszczelno[ci powodujce ubytek wody. Wyniki badaD mo|na uzna za pozytywne, je|eli wszystkie wymagania techniczne zostaBy speBnione. W razie stwierdzenia w czasie próby spadku ci[nienia nale|y ustali jego przyczyn. ZBcza, w których zaobserwowano wystpowanie kropel wody, nale|y ponownie uszczelni, rury za[  zale|nie od materiaBu  zaspawa lub wymieni. Potem powtórzy prób szczelno[ci.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 56 Po wykonaniu próby szczelno[ci nale|y zasypa przewód, wypBuka z wszelkich zanieczyszczeD mechanicznych oraz przeprowadzi dezynfekcj [6, s. 347]. PBukanie i dezynfekcj przewodów wodocigowych prowadzi si odcinkami po 500 ÷ 1000 m, u|ywajc czystej wody wodocigowej, a prdko[ przepBywu wody nie mo|e by mniejsza ni| 1 m/s. Wod brudn z przewodu odprowadza si do studzienek odwadniajcych lub przez hydranty. PBukanie powinno trwa do momentu kiedy wypBywajca woda bdzie czysta. Po pBukaniu przewody wodocigowe dezynfekuje si wprowadzajc do przewodu wod z dodatkiem chlorku wapnia w ilo[ci 100 mg/dm3 lub chloraminy w ilo[ci 20  30 mg/dm3. Roztwór pozostawia si w przewodach przez dob. Po ponownym przepBukaniu wod nale|y pobra próbk wody do analizy bakteriologicznej [3, s. 143]. Po zakoDczeniu prac monta|owych nale|y wykona obmiar wykonanych robót wedBug nastpujcych zasad: - dBugo[ci przewodów rurowych okre[la si w metrach mierzonych wzdBu| osi, zestawiajc odcinki przewodów w zale|no[ci od ich rodzaju i [rednicy, sposobu poBczeD (rodzaju uszczelnienia), gBboko[ci uBo|enia przewodów oraz sposobu wykonania prac monta|owych tj. czy s one prowadzone w gruntach nawodnionych czy o normalnej wilgotno[ci, czy wykop jest o [cianach skarpowych czy umocnionych, - do dBugo[ci przewodów nie wlicza si ksztaBtek z wyjtkiem przewodów z tworzyw sztucznych, obmierza si je w sztukach. - elementy uzbrojenia sieci wodocigowej dla wzBów obmierza si w kompletach, natomiast pozostaB w sztukach. - podBo|a pod rurocigi obmierza si w metrach kwadratowych, - przyBcza wodocigowe obmierza si w metrach z dokBadno[ci do 0,1 m stosujc podziaB wedBug rodzaju i [rednic rur, z dBugo[ci poszczególnych odcinków nie odejmuje si ksztaBtek i armatury, - dBugo[ci odcinków przewodów do próby szczelno[ci mierzy si w ich osi stosujc podziaB wedBug rodzaju i [rednic rur [7, s. 121]. 4.9.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Na czym polega odbiór techniczny cz[ciowy? 2. Jak powinien by przygotowany odcinek przewodu do próby szczelno[ci? 3. Jak przebiega próba szczelno[ci odcinka przewodu? 4. Ile wynosi ci[nienie próbne dla rurocigów z poszczególnych rodzajów rur? 5. Na czym polega odbiór techniczny koDcowy? 6. Jakie s zasady obmiaru robót zwizanych z monta|em sieci wodocigowej? 7. W jaki sposób wykonuje si pBukanie sieci wodocigowej? 8. Jakich [rodków u|ywa si do dezynfekcji sieci wodocigowej? 4.9.3. wiczenia wiczenie 1 Wykonaj prób szczelno[ci odcinka sieci wodocigowej zgodnie z warunkami technicznymi badania szczelno[ci i odbioru sieci wodocigowej Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z wymaganiami dotyczcymi przeprowadzenia próby szczelno[ci sieci wodocigowej,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 57 2) zapozna si z instrukcj zawierajc przepisy bhp na stanowisku do wiczeD oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem próby szczelno[ci odcinka sieci i warunkami technicznymi, 3) dobra sprzt do wykonania próby szczelno[ci, 4) okre[li przebieg próby szczelno[ci odcinka sieci, 5) wykona prób szczelno[ci odcinka sieci wodocigowej, 6) okre[li wynik próby. Wyposa|enie stanowiska pracy:  stanowisko symulacyjne tzw.  piaskownica z zamontowanym odcinkiem sieci wodocigowej (najkorzystniej by wiczenie zostaBo wykonane w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu budowy sieci wodocigowej),  urzdzenie do wykonania próby szczelno[ci z manometrem, za[lepki do rur,  instrukcja dla ucznia obejmujca przepisy bhp oraz czynno[ci zwizane z przebiegiem próby szczelno[ci i warunkami technicznymi. wiczenie 2 Wykonaj pBukanie i dezynfekcj wykonanego fragmentu sieci wodocigowej zgodnie z warunkami technicznymi. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z warunkami pBukania i dezynfekcji sieci wodocigowej, 2) zapozna si z instrukcj zawierajc zasady pBukania i dezynfekcji sieci wodocigowej oraz przepisy bhp na stanowisku do wiczeD, 3) przygotowa sprzt i materiaBy do pBukania i dezynfekcji, 4) wykona pBukanie oraz przeprowadzi dezynfekcj odcinka sieci wodocigowej zgodnie z warunkami technicznymi. Wyposa|enie stanowiska pracy:  stanowisko symulacyjne tzw.  piaskownica z zamontowanym odcinkiem sieci wodocigowej (najkorzystniej by wiczenie zostaBo wykonane w warunkach rzeczywistych tj. na miejscu budowy sieci wodocigowej),  sprzt i materiaBy do pBukania i dezynfekcji ([rodki chemiczne do dezynfekcji, pompa do napeBniania przewodu w czasie pBukania),  instrukcja dla ucznia zawierajca zasady pBukania i dezynfekcji sieci wodocigowej oraz przepisy bhp na stanowisku do wiczeD,  literatura z rozdziaBu 6.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 58 4.9.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) powiedzie na czym polega odbiór techniczny cz[ciowy i koDcowy? 2) porówna przebieg próby szczelno[ci odcinka i caBego przewodu? 3) przygotowa odcinek przewodu do badania szczelno[ci? 4) omówi w jaki sposób wykonuje si pBukanie sieci? 5) wykona badanie szczelno[ci odcinka przewodu? 6) okre[li ci[nienie próbne dla rurocigów z PVC? 7) dobra narzdzia do przeprowadzenia próby szczelno[ci? 8) wykona obmiar robót zwizanych z monta|em przewodów i uzbrojenia sieci wodocigowej? 9) zastosowa zdobyte umiejtno[ci w praktyce?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 59 4.10. Eksploatacja sieci wodocigowej 4.10.1. MateriaB nauczania Sie wodocigowa w skBad której wchodz przewody wodocigowe: magistralne, rozdzielcze i poBczenia domowe wraz z uzbrojeniem poczynajc od pompowni wtBaczajcej wod do sieci do wodomierzy w nieruchomo[ciach, eksploatowana jest przez dostawc wody  Przedsibiorstwo Wodocigów i Kanalizacji. Podstawow zasad eksploatacji sieci wodocigowej jest utrzymanie cigBego dopBywu wody do sieci i odbiorców przy zachowaniu odpowiedniego ci[nienia i wBa[ciwej jako[ci wody. Eksploatacja sieci wodocigowej polega na: - utrzymaniu przewodów, uzbrojenia i urzdzeD w peBnej sprawno[ci, poprzez systematyczne wykonywanie niezbdnych robót konserwacyjnych, - niezwBoczne usuwanie uszkodzeD zdarzajcych si w ró|nych okresach doby i roku, - badanie, analiza i regulacja pracy sieci w celu utrzymania najwBa[ciwszego rozkBadu ci[nieD, - badanie, zwykle w [cisBej wspóBpracy z innymi jednostkami eksploatacji wodocigu, jako[ci wody dostarczanej do odbiorców i zapewnienie jej odpowiednich wBa[ciwo[ci, - ustalenie zawczasu, które z przewodów wymagaj wymiany ze wzgldu na nieodpowiedni stan techniczny [6, s. 349]. Sie wodocigowa na terenach obiektów wodocigowych, ujciach i stacjach uzdatniania jest eksploatowana podobnie jak sie uliczna. Podstaw eksploatacji sieci wodocigowej jest inwentaryzacja przewodów wodocigowych. Powinna ona obejmowa przewody magistralne i rozdzielcze oraz uzbrojenie sieci. MateriaBy inwentaryzacyjne to: - rysunek inwentaryzacyjny przewodów magistralnych i rozdzielczych, - plan orientacyjny w skali 1: 5000 bdcy podstaw pracy pogotowia wodocigowego, badaD, analiz i regulacji pracy sieci. Na planie naniesione s wszystkie przewody wodocigowe z podaniem nazw ulic, [rednic przewodów i ich uzbrojenia. Zasuwy i zawory po|arowe musz by zaopatrzone w numery z numeracj w ksi|ce inwentarzowej i na rysunkach. Takie same numery znajduj si na tabliczkach orientacyjnych umieszczonych w pobli|u miejsc wbudowania uzbrojenia. - ksi|ki inwentarzowe przewodów i uzbrojenia, - kartoteka przewodów gdzie notuje si wszystkie uszkodzenia, - szkic i rysunki powykonawcze poBczeD domowych [6, s. 351].  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 60 Rys. 19. Plan orientacyjny sieci wodocigowej [6, s. 316] Roboty eksploatacyjne na sieci wodocigowej Pogotowie wodocigowe zajmuje si gBównie wyBczaniem i wBczaniem do pracy przewodów wodocigowych eksploatowanych przez dostawc wody. Przewody wyBcza si z pracy je|eli nastpiBo ich uszkodzenie, wówczas nale|y przeprowadzi prace remontowe czy wykona podBczenie poBczenia domowego lub przewodu wodocigowego. Praca pogotowia wodocigowego powinna odbywa si bez przerwy 24 godziny ze wzgldu na charakter uszkodzeD przewodów wodocigowych, które czsto wymagaj natychmiastowego wyBczenia przewodu ze wzgldu na mogce powsta szkody. Pogotowie powinno by wyposa|one w póBci|arowe samochody, obsBugiwane przez 2 ludzi: kierowc i montera pogotowia, plan orientacyjny sieci oraz narzdzia do otwierania i zamykania zasuw, zaworów po|arowych, odwodnieD, odpowietrzników [6, s. 353]. WyBczenie odcinka przewodu z pracy wykonuje si przez zamknicie wszystkich zasuw na poBczeniach z innymi odcinkami za wyjtkiem zasuw na poBczeniach domowych. Zamykanie rozpoczyna si od zasuw na przewodach o najwikszych [rednicach, a nastpnie na przewodach mniejszych. Dla mieszkaDców pozbawionych dopBywu wody konieczne jest zapewnienie dostawy wody na czas awarii. Je|eli stwierdza si wypByw wody, nale|y sprawdzi zamkniecie zasuw na przewodach magistralnych, rozdzielczych i zamkn zasuwy na poBczeniach domowych. Przy dalszym wypBywie wody trzeba zamkn nastpne zasuwy i wyBczy z pracy dBu|szy odcinek przewodu. Po wyBczeniu przewodu czsto opró|nia si go z wody przez odwodnienie do kanaBu lub studni odwadniajcej, skd woda musi by odpompowana. Po usuniciu przyczyny wyBczenia nastpuje wBczenie przewodu. Je|eli przewód nie byB odwadniany, jego wBczenie nastpuje przez otwarcie zasuw. Natomiast je|eli byB odwadniany to przed otwarciem zasuw musi by napeBniony woda. Wod do przewodu wprowadza si z jednoczesnym usuwaniem z niego powietrza [6, s. 353]. Prace konserwacyjne s to czynno[ci wykonywane na sieci, które nie przerywaj dostarczania wody do odbiorców, a mianowicie: - przegld (systematyczna kontrola  obchód) urzdzeD i budowli na sieci, - przegld uzbrojenia i kontrola jego oznakowania, - utrzymanie nale|ytego stanu przewodów, zabezpieczenie urzdzeD wodocigowych przed zamarzaniem, - drobne remonty (bez wyBczania odcinków sieci).  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 61 Roboty konserwacyjne wykonuj dzielnicowe brygady konserwacyjne, skBadajce si z sze[ciu robotników, pod kierunkiem majstra lub brygadzisty. PracochBonno[ robót konserwacyjnych stanowi przecitnie 60÷70% ogóBu robót zwizanych z eksploatacj sieci wodocigowych [6, s. 354]. Roboty naprawcze s to prace wykonywane na sieci wodocigowej poBczone z przerwaniem dopBywu wody do odbiorców. S to: - roboty naprawcze, które po wykryciu uszkodzenia wymagaj szybkiego: - usunicia uszkodzeD przewodów wodocigowych i ich uzbrojenia, - odmra|ania przewodów wodocigowych i ich uzbrojenia, - zabezpieczania sieci wodocigowej przed zaka|eniem w czasie napraw i ewentualnego usunicia zaka|enia, - roboty naprawcze, których miejsce i czas mog by zaplanowane, najcz[ciej sprowadzaj si do oczyszczania przewodów wodocigowych z osadów. Roboty naprawcze zalicza si do remontów bie|cych. Stanowi one okoBo 30÷40% robót eksploatacyjnych sieci wodocigowej [6, s. 355]. Lokalizacja awarii Orientacyjn lokalizacj miejsca uszkodzenia okre[la pogotowie wodocigowe, wyBczajc uszkodzony przewód z pracy. O uszkodzeniu przewodów wodocigowych mo|e [wiadczy wypBywanie wody na powierzchnie terenu, do piwnic domów, zwikszenie przepBywu wody w kanaBach lub zaobserwowanie mokrych miejsc w studniach rewizyjnych. Podczas uszkodzeD gBównych przewodów magistralnych nastpuje gwaBtowny spadek ci[nienia na stacji pomp wtBaczajcych wod do sieci. Je|eli przewód ulegB zBamaniu lub pkniciu i towarzyszy mu du|y wypByw wody, w miejscu uszkodzenia na powierzchni terenu powstaje wyrwa, co umo|liwia dokBadne zlokalizowanie uszkodzenia. Zazwyczaj jednak uszkodzenie jest maBe i trudne do odszukania. Miejsce wypBywu wody nie zawsze [wiadczy o uszkodzeniu przewodu bezpo[rednio przy nim lub w jego pobli|u. Czsto woda wydostaje si na powierzchnie terenu w odlegBo[ci kilku lub kilkunastu metrów od uszkodzenia. Zdarza si tak zazwyczaj w przypadku, gdy wierzchni warstw stanowi zamarznity grunt lub nawierzchnia ulepszona (beton, asfalt itp.). Wykonywanie robót naprawczych zaczyna si zwykle bezpo[rednio po wyBczeniu przewodu i prowadzi bez przerwy do momentu przywrócenia dopBywu wody. Przed przystpieniem do robót naprawczych, nale|y zapozna si z rysunkiem inwentaryzacyjnym przewodu i rozpozna prawdopodobne miejsca uszkodzenia, materiaB przewodu oraz wbudowane rury i ksztaBtki, a tak|e usytuowanie innych przewodów uzbrojenia miejskiego. Je|eli roboty s prowadzone tylko w chodniku, to trzeba zwróci uwag na zapewnienie przej[cia dla pieszych, stosujc np. specjalne mostki. Czsto konieczne jest przeprowadzenie robót w jezdni. Ruch koBowy mo|e si odbywa bez ograniczeD, je|eli na jezdni dwukierunkowej pozostanie swobodny pas szeroko[ci 7 m, a na jezdni jednokierunkowej pas 3,5 m. Teren zajty pod napraw powinien by ograniczony barier o szeroko[ci 20 cm i wysoko[ci 1,25 m, pomalowana w szerokie biaBo-czerwone pasy. W godzinach nocnych kraniec nale|y oznaczy pomaraDczowymi [wiatBami sygnalizacyjnymi. Roboty ziemne musz by prowadzone ostro|nie, aby unikn uszkodzenia innych urzdzeD podziemnych. Zerwanie nawierzchni ulepszonych powinno si odbywa w sposób zmechanizowany przy u|yciu mBotów pneumatycznych zasilanych z przewoznych spr|arek.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 62 Roboty naprawcze musz by wykonywane w wykopach otwartych ze wzgldu na technologi tych robót, tylko wyjtkowo mog by prowadzone pod pomostami, umo|liwiajc w ten sposób utrzymanie ruchu koBowego [6, s. 358]. Oczyszczanie przewodów z osadów Z biegiem lat na wewntrznych [ciankach przewodów wodocigowych mog powsta osady. Powodem tworzenia si osadów w sieci wodocigowej s gBównie zawarte w niej zwizki |elaza, manganu, a tak|e charakter korozyjny wody. Zanieczyszczenie sieci osadami powoduje wzrost chropowato[ci [cianek przewodów, zmniejszenie przekrojów, a w konsekwencji zwikszenie strat ci[nienia i zmniejszenie przepustowo[ci. Aby przywróci pierwotn przepustowo[ przewodów prowadzi si czyszczenie jedna z nastpujcych metod: pBukanie wod, pBukanie wod i powietrzem, rozpuszczanie osadów zwizkami chemicznymi, czyszczenie mechaniczne. PBukanie wod wodocigow mo|liwe jest tylko w przewodach o maBych [rednicach, usytuowanych w pobli|u przewodu magistralnego, zanieczyszczonych Batwo usuwalnymi osadami. Do usunicia osadów konieczna jest prdko[ wody równa 1,0÷1,2 m/s. PBukanie mieszanin wody wodocigowej i powietrza Do pBukanego przewodu wtBacza si powietrze pod ci[nieniem ok. 0,5 MPa. Prdko[ przepBywu powietrza wynosi 0,4÷0,5 m/s. Ilo[ wtBaczanego powietrza jest ok. 50÷100-krotna w stosunku do ilo[ci przepBywajcej wody. Powietrze mo|e by wtBaczane w sposób cigBy lub okresowo w odstpach 2÷3 min. Czyszczenie przewodów metod chemiczn polega na wprowadzeniu do przewodu kwasów: solnego lub siarkowego w okre[lonym st|eniu co powoduje rozpuszczenie osadu. W celu zmniejszenia korozyjnego dziaBania kwasów na [cianki przewodów dodaje si do roztworu tzw. inhibitory, które  zmniejszajc agresywno[ kwasów w stosunku do metali  nie zmniejszaj ich zdolno[ci do rozpuszczania osadów. Po usuniciu osadów przewód przepBukuje si kilkakrotnie wod [6, s. 361]. Mechaniczne oczyszczanie przewodów wodocigowych polega na zeskrobaniu specjalnymi urzdzeniami osadu ze [cianek przewodów i wypBukaniu zerwanych osadów do kanalizacji lub innego miejsca odprowadzania wody pBuczcej. Mechaniczne czyszczenie przewodów stosuje si do usuwania osadów bardziej zwartych i przyczepionych do powierzchni rur, a niemo|liwych do usunicia przez pBukanie przewodu. Badania i regulacja pracy sieci wodocigowej Badanie pracy sieci wodocigowej ma na celu okre[lenie rozkBadu ci[nienia w sieci i zwizanych z tym kierunków przepBywu wody oraz orientacyjnych warto[ci tych przepBywów. Najwa|niejsz wskazówk dla obsBugi eksploatacyjnej sieci jest rozkBad ci[nienia w przewodach magistralnych. Pomiarów ci[nienia najlepiej dokonywa za pomoc manometrów samopiszcych, wyjtkowo mo|na stosowa manometry tarczowe. Manometry mog by zainstalowane na ka|dym zaworze po|arowym. Dokonuje si równie| pomiaru ilo[ci przepBywajcej wody, który prowadzi si na przewodach, w których wystpuje jednokierunkowy przepByw wody. Pomiar mo|e by prowadzony za pomoc sond do pomiaru prdko[ci przepBywu, wodomierzy [rubowych (dla przewodów do 300 mm) lub wodomierzy zw|kowych (dla przewodów do 500 mm). Wyniki pomiarów ci[nienia i przepBywów sBu| za podstaw do regulacji pracy sieci. Sie reguluje si zasuwami. Mo|liwo[ regulacji wystpuje w zasadzie tylko w wodocigach strefowych, gdzie dysponuje si du|ymi ró|nicami rzdnych i ci[nieD w poszczególnych strefach i gdzie mog wystpi zmiany zasigu stref lub przesyB wody z jednej strefy do drugiej.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 63 Oprócz badaD sieci przewodów magistralnych konieczna jest obserwacja ci[nienia w sieci przewodów rozdzielczych, która umo|liwia poznanie pracy tych przewodów i wykrycie odcinków przeci|onych, wpBywu pracy urzdzeD hydroforowych na rozkBad ci[nienia w przewodach ulicznych i opracowanie skutecznych metod likwidacji tego wpBywu, zanieczyszczenia sieci osadami i planowanie czyszczenia przewodów [6, s. 362]. Monitoring sieci wodocigowej Komputerowy system nadzoru i obsBugi sieci wodocigowej i obiektów na sieci, obejmuje pomiar podstawowych parametrów w wybranych punktach pomiarowych, zlokalizowanych na sieci wodocigowej. Za pomoc urzdzeD kontrolno  pomiarowych i sygnalizacyjnych na poszczególnych punktach pomiarowych obserwuje si prac ukBadu wodocigowego. System mo|e obejmowa punkty w stacjach pomp przekazujce pomiary dotyczce przepBywu wody z ujcia do zbiorników, stanu napeBnienia zbiorników, ci[nienia wody kierowanej do sieci miejskiej, oraz punkty terenowe na sieci wodocigowej przekazujce informacje na temat aktualnego pomiaru ci[nienia. Monitoring caBego ukBadu zapewnia na bie|co poprawno[ funkcjonowania ukBadu, wychwycenie ewentualnych zakBóceD w pracy, kontrol i rejestrowanie rozbioru wody w poszczególnych strefach sieci wodocigowej. 4.10.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Na czym polega eksploatacja sieci wodocigowej? 2. W jaki sposób wykonuje wyBczenie odcinka sieci? 3. Na czym polegaj roboty konserwacyjne na sieci wodocigowej? 4. Na czym polegaj roboty naprawcze? 5. Na czym polega praca pogotowia wodocigowego? 6. Jakie s konsekwencje zanieczyszczenia przewodów osadami? 7. Jakie znasz metody czyszczenia przewodów wodocigowych? 8. W jaki sposób nale|y zabezpieczy teren robót naprawczych? 9. W jakim celu stosuje si regulacj pracy sieci wodocigowej? 4.10.3. wiczenia wiczenie 1 Okre[l zakres robót ekipy eksploatacyjnej zwizanych z przegldem uzbrojenia sieci wodocigowej. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z zasadami eksploatacji sieci wodocigowej, 2) opisa czynno[ci jakie nale|y wykona w ramach prac konserwacyjnych  przegldów hydrantów po|arowych, zdrojów ulicznych i zasuw, 3) zapisa wyniki swojej pracy w zeszycie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  modele, zdjcia lub rysunki przedstawiajce elementy uzbrojenia sieci wodocigowej,  literatura z rozdziaBu 6.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 64 wiczenie 2 Okre[l w jaki sposób usuwa si osady z przewodów sieci wodocigowej. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene[: 1) zapozna si z metodami oczyszczania przewodów z osadów, 2) obejrze film, zdjcia lub rysunki przedstawiajce metody czyszczenia przewodów, 3) opisa czynno[ci zwizane z czyszczeniem przewodów wodocigowych z osadów ró|nymi metodami, 4) zapisa wyniki swojej pracy w zeszycie. Wyposa|enie stanowiska pracy:  film przedstawiajcy czyszczenie przewodów,  zdjcia lub rysunki przedstawiajce czyszczenie przewodów,  literatura z rozdziaBu 6. 4.10.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) omówi zakres pracy pogotowia wodocigowego? 2) omówi zakres robót konserwacyjnych? 3) omówi zakres robót naprawczych? 4) omówi metody czyszczenia przewodów wodocigowych? 5) zabezpieczy teren robót naprawczych? 6) omówi zasady regulacji sieci wodocigowej?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 65 5. SPRAWDZIAN OSIGNI INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uwa|nie instrukcj. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kart odpowiedzi. 3. Zapoznaj si z zestawem zadaD testowych. 4. Test zawiera 20 zadaD. Do ka|dego doBczone s 4 mo|liwo[ci odpowiedzi. Tylko jedna z nich jest prawidBowa. 5. Udzielaj odpowiedzi tylko na zaBczonej karcie odpowiedzi stawiajc w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyBki bBdn odpowiedz nale|y zakre[li kóBkiem, nastpnie ponownie zaznaczy odpowiedz prawidBow. 6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy bdziesz miaB satysfakcj z wykonanego zadania. 7. Gdy udzielenie odpowiedzi bdzie sprawiaBo Ci trudno[, odBó| jego rozwizanie na pózniej i wró do tego zadania, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwizanie testu masz 40 minut. ZESTAW ZADAC TESTOWYCH 1. Przedstawione na rysunku oznaczenie graficzne uzbrojenia sieci wodocigowej przedstawia: a) wodomierz. b) zasuw. c) zawór zwrotny. d) zawór bezpieczeDstwa. 2. Odcinek przewodu Bczcy sie wodocigow z instalacj w budynku to: a) przewód rozdzielczy. b) przyBcze wodocigowe. c) przykanalik. d) przewód magistralny. 3. Ci[nienie próbne podczas badania szczelno[ci dla przewodów z rur PVC, PE, stalowych i |eliwnych powinno wynosi nie wicej ni|: a) 0,2 MPa. b) 0,1 MPa. c) 1,0 MPa. d) 0,01 MPa. 4. Który z ukBadów sieci wodocigowej przedstawia schemat: a) ukBad mieszany. b) ukBad pier[cieniowy (obwodowy). c) ukBad rozgaBziony. d) ukBad rozbudowany.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 66 5. Jaka jest kolejno[ robót podczas budowy sieci wodocigowej: a) wytyczenie trasy, wykonanie i zabezpieczenie wykopu, ukBadanie i monta| przewodów, próba szczelno[ci, prace wykoDczeniowe. b) wykonanie i zabezpieczenie wykopu, wytyczenie trasy, ukBadanie i monta| przewodów, prace wykoDczeniowe. c) wykonanie i zabezpieczenie wykopu, wytyczenie trasy, ukBadanie i monta| przewodów, próba szczelno[ci, prace wykoDczeniowe. d) wykonanie i zabezpieczenie wykopu, ukBadanie i monta| przewodów, próba szczelno[ci, prace wykoDczeniowe. 6. Jaki rodzaj uzbrojenia przedstawia rysunek: a) hydrant podziemny. b) hydrant nadziemny. c) odpowietrznik. d) zawór zwrotny. 7. Wielokr|ki u|ywane s przy opuszczaniu do wykopu rur o [rednicy: a) powy|ej 250 mm. b) powy|ej 280 mm. c) powy|ej 150 mm. d) powy|ej 300 mm. 8. Jaki rodzaj poBczeD rur wodocigowych przedstawia rysunek: a) poBczenie kielichowe rur |eliwnych. b) poBczenie zgrzewane elektrooporowo rur PE. c) poBczenie zgrzewane czoBowo rur PE. d) poBczenie kielichowe rur PVC. 9. Aby zabezpieczy ksztaBtki i uzbrojenie na przewodach wodocigowych przed wysadzeniem i wyboczeniem zBczy stosuje si: a) rury ochronne. b) bloki oporowe. c) gniazda monta|owe. d) studzienki. 10. Ile wyniesie zagBbienie przewodu wodocigowego je|eli gBboko[ przemarzania gruntu wynosi 1,0 m: a) 1,2 m. b) 1,4 m. c) 1,6 m. d) 1,8 m. 11. Oblicz spadek przewodu sieci wodocigowej o dBugo[ci 20 m je|eli rzdna dna na pocztku odcinka wynosi 123,15 m n.p.m., a na koDcu 122,55 m n.p.m. : a) 3 %o. b) 5 %o. c) 5 %. d) 3%.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 67 12. Prace eksploatacyjne wykonywane na sieci wodocigowej wymagajce przerwania dopBywu wody do odbiorców to: a) prace konserwacyjne. b) przegldy. c) roboty naprawcze. d) drobne remonty. 13. Przewody wodocigowe z PVC zostaBy uBo|one i zamontowane w wykopie bez sprawdzenia stanu technicznego, jakie bd skutki takiego postpowania: a) pkanie przewodów. b) odksztaBcenie przewodów. c) korozja przewodów. d) niedro|no[ przewodów. 14. Zrodki ochrony indywidualnej podczas monta|u w sieci wodocigowej to: a) okulary ochronne, tarcze, skórzany fartuch do ochrony ubrania. b) rkawice gumowe, maska przeciwgazowa, kask ochronny. c) odzie| ochronna, okulary, nauszniki przeciwhaBasowe. d) odzie| robocza, kask ochronny, rkawice ochronne, trzewiki ochronne. 15. Podaj rzeczywisty wymiar fragmentu przewodu wodocigowego, który na rysunku w skali 1:100 ma dBugo[ 55 mm: a) 2,5 m. b) 5 m. c) 5,5 m. d) 0,55 m. 16. Podaj liczb hydrantów po|arowych na odcinku sieci wodocigowej przedstawionej na planie sytuacyjnym: a) 21. b) 6. c) 22. d) 16. 17. Na podstawie przedstawionej tabliczki orientacyjnej okre[l rodzaj uzbrojenia i jego lokalizacj: a) zasuwa " 100 w odlegBo[ci od tabliczki w kierunku prostopadBym 6,3 m i równolegBym 3,0 m. b) hydrant " 150 w odlegBo[ci od tabliczki w kierunku prostopadBym 6,3 m i równolegBym 3,0 m. c) zasuwa " 150 w odlegBo[ci od tabliczki w kierunku prostopadBym 6,3 m i równolegBym 3,0 m. d) zasuwa " 150 w odlegBo[ci od tabliczki w kierunku prostopadBym 3,0 m i równolegBym 6,3 m.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 68 18. Do budowy sieci wodocigowej stosuje si nastpujce materiaBy rurowe: a) rury |eliwne, kamionkowe, PE, PP. b) rury kamionkowe, betonowe, PVC. c) rury |eliwne, stalowe, PE, PVC. d) rury |elbetowe, kamionkowe, stalowe. 19. W czasie prowadzenia robót monta|owych lub eksploatacyjnych nale|y zapewni bezpieczeDstwo ruchu pieszego poprzez ustawienie: a) znaków drogowych, mostków komunikacyjnych dla pojazdów. b) barierek ochronnych, mostków komunikacyjnych nad wykopami dla pieszych. c) barierek ochronnych, znaków ostrzegawczych. d) teren nie musi by zabezpieczony. 20. Podczas wykonywania robót monta|owych robotnik powa|nie zraniB si narzdziem w nog, w zwizku z czym wystpiBo du|e krwawienie. Jakie dziaBania nale|y podj przed przybyciem lekarza: a) zastosowa sztuczne oddychanie. b) zaBo|y opatrunek uciskowy. c) udro|ni drogi oddechowe. d) unie[ koDczyny ku górze.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 69 KARTA ODPOWIEDZI Imi i nazwisko............................................................................................................................. Monta| sieci wodocigowych Zakre[l poprawn odpowiedz Nr Odpowiedz Punkty zadania 1. a b c d 2. a b c d 3. a b c d 4. a b c d 5. a b c d 6. a b c d 7. a b c d 8. a b c d 9. a b c d 10. a b c d 11. a b c d 12. a b c d 13. a b c d 14. a b c d 15. a b c d 16. a b c d 17. a b c d 18. a b c d 19. a b c d 20. a b c d Razem:  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 70 6. LITERATURA 1. Cie[lowski S., Krygier K.: Instalacje sanitarne. Technologia. WSiP, Warszawa 2000. 2. Chudzicki J., Sosnowski.: Instalacje wodocigowe. Projektowanie, wykonanie i eksploatacja. Wydawnictwo  Seidel  Przywecki Sp. z o.o., Warszawa 2005. 3. Dindorf J.: Technologia robót sieci wodocigowej i kanalizacyjnej. WSiP, Warszawa 1998. 4. Furtak L., Rabiej St., Wild J.: Warunki techniczne wykonania i odbioru rurocigów z tworzyw sztucznych. Polska Korporacja Techniki Sanitarnej, Grzewczej, Gazowej i Klimatyzacji. Warszawa 1994. 5. Gabryszewski T.: Wodocigi. Arkady, Warszawa 1983. 6. Heidrich Z.: Wodocigi i kanalizacja cz. 1 i cz. 2.WSiP, Warszawa 1998. 7. Kowalczyk Z., Loska F., Czarkowski M.: Kosztorysowanie w budownictwie. Warszawa 1995. 8. PBaski H., PBaski J.: Sieci wodocigowe z tworzyw sztucznych. Arkady, Warszawa 1981. 9. Roj-Chodacka A.: Przestrzeganie przepisów bezpieczeDstwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo|arowej oraz ochrony [rodowiska. KOWEZ, Warszawa 2002. 10. Warunki Techniczne Wykonania i Odbioru Robót Budowlano Monta|owych, Tom II. Instalacje Sanitarne i PrzemysBowe. Arkady, 1988. 11. Wymagania Techniczne COBRIT Instal Zeszyt nr 3  Warunki techniczne wykonania i odbioru sieci wodocigowych. Warszawa 200. Czasopisma: 1. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2. Polski Instalator 3. Rynek instalacyjny 4. Instalacje sanitarne Wykaz norm PN-87/B-01060 Sie wodocigowa zewntrzna  Obiekty i elementy wyposa|enia  Terminologia. PN-B-01700:1999 Wodocigi i kanalizacja  Urzdzenia i sie zewntrzna  Oznaczenia graficzne. PN-85/B-01705 Obiekty i urzdzenia uj wody  Terminologia. PN-86/B-09700 Tablice orientacyjne do oznaczania uzbrojenia na przewodach wodocigowych PN-91/B-10728 Studzienki wodocigowe. PN-B-10702:1999 Wodocigi i kanalizacja  Zbiorniki  Wymagania i badania. PN-92/B-10703 Wodocigi  Przewody z rur |eliwnych i stalowych ukBadanych w ziemi  Ochrona katodowa  Wymagania i badania. PN-88/B-9192-07 Wodomierze. Zasady monta|u i badaD. PN-B-10725:1997 Wodocigi  Przewody zewntrzne  Wymagania i badania. PN-EN 805:2002 Zaopatrzenie w wod  Wymagania dotyczce systemów zewntrznych i ich systemów skBadowych. PN-EN 545:2004 Rury, ksztaBtki i wyposa|enie z |eliwa sferoidalnego oraz ich poBczenia do rurocigów wodnych  Wymagania i metody badaD. PN-EN 640:2000 Rury ci[nieniowe |elbetowe i rury ci[nieniowe |elbetowe ze zbrojeniem równomiernie rozBo|onym (bez pBaszcza blaszanego) oraz zBcza i ksztaBtki. Katalogi techniczne producentów i dystrybutorów materiaBów rurowych do budowy sieci wodocigowych oraz informacje techniczne zawarte na stronach internetowych tych firm.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 71

Wyszukiwarka