plik


ÿþII. StaroÝytnoÊç 4. Kultura i nauka staroÝytnych Greków. Úycie religijne Greków " W Grecji rozwin´"y si´ dwa porzàdki architektoniczne: dorycki i jo’ski. Naj- s"ynniejszà Êwiàtynià w stylu doryckim jest Partenon na Akropolu w Atenach. " W okresie klasycznym, czyli w V IV w. p.n.e., Ateny sta"y si´ najwaÝniejszym oÊrodkiem sztuki w Grecji. Wzniesiono wtedy zespó" Êwiàty’ na Akropolu, sk"a- dajàcy si´ z: Partenonu, Erechtejonu i Êwiàtyni Nike. " Obchody Êwiàt ku czci Dionizosa da"y poczàtek teatrowi. G"ówni dramaturdzy greccy to: Ajschylos, Sofokles, Eurypides i Arystofanes. " Grecy zas"yn´li jako twórcy wielu gatunków literackich. Najwybitniejsi poeci staroÝytnoÊci to Homer, Hezjod i Safona. " Na prze"omie VII i VI w. p.n.e. rozwija"a si´ w Grecji filozofia. Pierwszymi filo- zofami byli filozofowie jo’scy. Filozofi´ okresu klasycznego reprezentujà: So- krates, Platon i Arystoteles. " Religia grecka by"a politeistyczna i oparta na mitologii. " Sport i utrzymanie t´Ýyzny fizycznej wÊród m´Ýczyzn stanowi"y element wycho- wania. Rozwój sztuki greckiej sceny rodzajo- Artystyczna twórczoÊç Greków by"a podziwiana w staroÝytnym Êwie- we, mitolo- cie. W odróÝnieniu od Egipcjan, którzy opierali si´ na wypracowanym giczne i wojen- przez wieki schemacie, artyÊci greccy wprowadzali do swojej twórczoÊci ne tematem wiele udoskonale’ i nowatorskich pomys"ów. Jednak sztuka grecka greckiej sztuki w okresie archaicznym poczàtkowo nie odbiega"a zbytnio od utartych schematów. Dzie"a by"y surowe i proste. Ceramik´, wyrabianà w róÝnych kszta"tach i rozmiarach, zdobiono prostymi wzorami geome- trycznymi. Z czasem dekoracje sta"y si´ bogatsze, za- cz´to przedstawiaç na nich róÝnego rodzaju sceny: ro- dzajowe, mitologiczne, nawiàzujàce do dzie" Homera i wojenne. Ze wzgl´du na kolorystyk´ wyróÝnia si´ dwa style: czarnofigurowy i czerwonofigurowy. Styl czerwonofigurowy Styl czarnofigurowy Styl czarnofigurowy zosta" wynaleziony w Koryncie w VII w. p.n.e. Postacie malowano czarnym barwnikiem, a szczegó"y i t"o  bia"ym lub czerwonym. Wstylu czerwonofigurowym post´powano odwrotnie  postacie i elementy dekoracyjne malowano na czerwono, a elementy t"a na czarno. Styl ten, wynaleziony w greckich Tebach, bardzo szybko rozprzestrzeni" si´ w ca"ej Grecji. 102 4. Kultura i nauka staroÝytnych Greków. Úycie religijne Greków NajwaÝniejszymi budowlami, s"uÝàcymi celom sakralnym, by"y Êwiàty- wykszta"cenie si´ stylu nie. Poczàtkowo wznoszono je przewaÝnie z drewna. Dopiero oko"o doryckiego VII VI w. p.n.e. architekci zacz´li wykorzystywaç kamie’. Wykszta"ci"y i jo’skiego si´ dwa style: dorycki i jo’ski. kapitel, g"owica  zwie’czenie ko- lumny, filaru; ele- ment konstrukcyj- no-dekoracyjny znajdujàcy si´ mi´dzy podporà a elementem dêwiganym kapitel Kapitele kolumn, od lewej: doryckiej, jo’skiej, korynckiej WGrecji istnia"y dwa podstawowe porzàdki architektoniczne: dorycki i jo’ski. Dorycki wyst´powa" g"ównie na Peloponezie i w Wielkiej Grecji, czyli na terenach po"udniowej Italii skolonizowanych przez Greków, a jo’ski  na wyspach i w Azji Mniejszej. Budowle wznoszone w stylu doryckim by"y bardziej surowe, ci´Ýkie, a w porzàdku jo’skim  wy- smuk"e i dekoracyjne. Porzàdek koryncki, w którym kolumna ozdobiona jest wzorem li- Êci akantu, uwaÝa si´ za odmian´ jo’skiego. Âwiàtynie otoczone kolumnadà wznoszono zazwyczaj na planie pro- stokàta. Budowano wiele typów Êwiàty’, róÝniàcych si´ liczbà i roz- mieszczeniem kolumn. Jako ozdoby s"uÝy"y p"askorzeêby przedstawiajà- ce histori´ bóstwa lub bohatera zwiàzanego z danym miejscem. NiezaleÝnie od architektury rozwija"a si´ rzeêba. ArtyÊci studiowali studia arty- budow´ cz"owieka, poznawali proporcje jego cia"a i przenosili te obser- stów nad budowà ludz- wacje na swoje dzie"a. NajwaÝniejszym tematem greckich rzeêb by" kiego cia"a przedstawiany nago m"ody m´Ýczyzna  kuros. Wizerunki te sà Êwiadec- twem dominujàcej roli m´Ýczyzn w greckim spo"ecze’stwie. Tworzono takÝe posàgi m"odych dziewczàt  kor, przystrojonych w fa"dziste szaty. Wi´kszoÊç greckich rzeêb by"a pokryta kolorowà polichromià. Rzeêbia- rze greccy wykonywali swoje prace nie tylko w marmurze, ale równieÝ w bràzie i koÊci s"oniowej. Mimo duÝego kunsztu i talentu rzeêbiarze czy malarze nie zaliczali si´ do elity spo"ecznej. Uchodzili oni za zwyk"ych rzemieÊlników, zarabiajàcych twórczoÊcià na Ýycie. W okresie klasycznym (V IV w. p.n.e.) oÊrodkiem sztuki sta"y si´ Ate- ny. Po odparciu inwazji perskiej, za rzàdów Peryklesa, sztuka grecka zna- laz"a si´ u szczytu rozwoju. Wykorzystujàc fundusze Ate’skiego Zwiàzku 103 II. StaroÝytnoÊç Morskiego, Perykles zleci" odbudow´ zniszczonych przez Persów Êwiàty’ wzniesienie na Akropolu ate’skim. W 447 r. p.n.e. rozpocz´to wznoszenie Partenonu Partenonu  Êwiàtyni poÊwi´conej Atenie, opiekunce miasta. Architekci  Iktinos  Êwiàtyni i Kallikrates zaprojektowali Partenon jako Êwiàtyni´ doryckà. Do budo- poÊwi´conej wy wykorzystano bloki marmuru uk"adane bez zaprawy. Dzi´ki talentowi Atenie i doÊwiadczeniu budowniczych oraz dok"adnym obliczeniom (w rozwià- zaniach architektonicznych wykorzystano z"udzenie optyczne, np. lekkie nachylenie kolumn ku Êrodkowi budowli dajàce wraÝenie lekkoÊci), sank- tuarium to uchodzi za wzór doskona"oÊci i pi´kna. Partenon Âwiàtynia Ateny Partenos (Dziewicy) zosta"a wzniesiona w latach 447 432 p.n.e. Liczy 70 m d"ugoÊci i 31 m szerokoÊci, a 136 kolumn ma oko"o10 m wysokoÊci. Âwiàtynia stawiana za wzór pi´kna uleg"a powaÝnym zniszczeniom w ciàgu wieków. WV w. n.e. mieÊci" si´ w niej koÊció" chrzeÊcija’ski, w XV w.  meczet. W1687 r., w czasie obl´Ýe- nia Aten przez Wenecjan, uleg"a cz´Êciowemu zniszczeniu wskutek wybuchu sk"adowa- nego w niej prochu. DuÝa cz´Êç rzeêb zdobiàcych Partenon zosta"a wywieziona do An- glii w XIX w. i do dziÊ znajduje si´ w Muzeum Brytyjskim. posàgi Pallas Wykonanie rzeêb i nadzór nad dekoracjà Partenonu Perykles powie- Ateny i Zeusa rzy" Fidiaszowi. Do jego najs"ynniejszych rzeêb zalicza si´ posàg Pallas Olimpijskiego Ateny, wykonany do sanktuarium w Partenonie i posàg Zeusa Olimpij- najs"ynniej- skiego, zaliczany do siedmiu cudów Êwiata. Oba posàgi wykonane by"y szymi rzeêba- w technice chryzelefantyny  czyli pokryte z"otem i koÊcià s"oniowà. Po- mi Grecji sàg Ateny liczy" 11 m wysokoÊci, jej zbroja i szata zrobione by"y ze z"ota, skóra  z koÊci s"oniowej, a oczy  ze szlachetnych kamieni. Fidiasz wy- kona" takÝe posàg Ateny Promachos (Walczàcej w Pierwszym Szeregu), który znajdowa" si´ na zewnàtrz Partenonu. 104 4. Kultura i nauka staroÝytnych Greków. Úycie religijne Greków Atena Varvakeion, rzymska kopia dzie"a Fidiasza Do czasów nam wspó"czesnych nie przetrwa"a Ýadna rzeêba Fidiasza. Po- dobnie jak wi´kszoÊç dzie" greckich artystów znane sà tylko z opisów lub rzymskich kopii wykonywanych dla podróÝników i zbieraczy. Na Akropolu wzniesiono równieÝ budynek tworzàcy wielkà bram´  Propyleje, przez którà wierni wchodzili na teren sanktuariów. Przy Propylejach, na bastionie wzgórza umiejscowiono niewielkà Êwiàtyni´ poÊwi´conà Nike  bogini zwyci´stwa. W ko’cu V w. p.n.e. powsta" Erechtejon, Êwiàtynia ku czci Ateny Polias (Opiekunki Miasta), Posej- donowi oraz mitycznemu królowi Aten Erechteuszowi. Erechtejon zo- sta" zbudowany w stylu jo’skim, a jeden z jego portyków ozdobiono po- sàgami dziewczàt  kariatyd, które spe"nia"y funkcj´ kolumn. Erechtejon Kariatydy Zosta" zbudowany z bia"ego marmuru w latach 421 405 p.n.e. w miejscu, gdzie Atena mia"a posadziç pierw- sze drzewo oliwne, darowane póêniej miastu. Erechtejon jest Êwiàtynià w stylu jo’skim. Jego kolumny sà de- likatniejsze i cie’sze niÝ w stylu doryckim, a ich kapitele majà zdobienia w formie baranich rogów (tzw. jajow- nik). Ganek po"udniowy Êwiàtyni zosta" ozdobiony kariatydami. W okresie klasycznym dokona"a si´ znaczàca ewolucja rzeêby grec- kiej. Oprócz wizerunków bogów, przedstawianych w statycznych, powaÝ- nych pozach, pojawi"y si´ rzeêby niezwiàzane z tematykà sakralnà. By"y 105 II. StaroÝytnoÊç dzie"ami sztuki przedstawiajàcymi po prostu pi´kno ludzkiego cia"a. Ar- tyÊci rozwin´li umiej´tnoÊç obrazowania emocji i przedstawiania cia"a ludzkiego w ruchu. Przyk"adem moÝe byç Dyskobol rzeêbiarza Myrona. Innymi znanymi twórcami byli: Praksyteles, Lizyp i Poliklet, który opra- cowa" wzorzec proporcji cia"a ludzkiego. Filozofia Greków ludzkie zdziwie- Filozof grecki Platon w jednym ze swych dialogów noszàcym tytu" Te- nie wobec ajtet napisa", Ýe êród"em filozofii (wyraz ten oznacza" umi"owanie mà- Êwiata êród"em droÊci) jest ludzkie zdziwienie wobec Êwiata, cz"owieka i spo"ecze’stwa. filozofii Rozwój filozofii w Grecji nastàpi" na prze"omie VII i VI w. p.n.e. Jed- nym z pierwszych filozofów by" Tales z Miletu, który g"osi", Ýe zadaniem filozofii jest poszukiwanie prawdy o Êwiecie dla niej samej. Posiadanie tej prawdy stanowi bowiem jedynà wartoÊç istotnà dla cz"owieka. Narodzinom filozofii w Grecji sprzyja"o wiele czynników. Przede przejÊcie od mitologiczne- wszystkim charakter polis zmusza" obywateli do angaÝowania si´ w dzia- go do racjo- "alnoÊç publicznà. W dyskusjach na temat codziennych problemów, który- nalnego wyja- mi Ýy"o miasto, Êciera"y si´ róÝne poglàdy i pomys"y. Nie bez znaczenia by" Ênienia Êwiata brak silnej grupy kap"a’skiej, która narzuca"aby rozwiàzania zgodne z wy- mogami religii. Filozofia narodzi"a si´ w momencie, gdy cz"owiek przesta" t"umaczyç zjawiska otaczajàcego Êwiata za pomocà mitologii. Pierwszy rozwój filozofii przyrody okres dzia"alnoÊci filozoficznej okreÊla si´ mianem filozofii przyrody lub jo’skiej. Filozofów jo’skich najbardziej interesowa"y pytania o podstaw´ próby poszu- kiwania pra- i praprzyczyn´ Êwiata, byt, prawd´ i istot´ poznania. Badali takÝe natur´ przyczyny cz"owieka i jego doÊwiadczenia. W róÝny sposób rozwiàzywali problem Êwiata praprzyczyny Êwiata. Wed"ug Talesa Êwiat powsta" z wody, wed"ug Anaksy- mandra  z pramaterii wiecznej i nieokreÊlonej (apeiron). Anaksymenes za praprzyczyn´ rzeczywistoÊci uwaÝa" powietrze, Heraklit zaÊ uzna", Ýe jest nià ogie’. Demokryt jako pierwszy wprowadzi" poj´cie atomu jako praprzyczyny Êwiata. Dla tego filozofa atomy by"y male’kimi i niepodziel- nymi czàstkami, z których sk"ada"y si´ wszystkie rzeczy. RównieÝ dusz´ cz"owieka Demokryt uwaÝa" za skupisko kulistych atomów, a wraÝenia i uczucia rodzi"y si´ na skutek reakcji zachodzàcych mi´dzy atomami du- szy a atomami obserwowanych przez cz"owieka rzeczy. W drugim okresie rozwoju filozofii dzia"ali sofiÊci, którzy przedmiotem cz"owiek i wartoÊci swoich docieka’ uczynili cz"owieka. Protagoras  jeden z sofistów  ma- przedmiotem wia":  miarà wszystkich rzeczy jest cz"owiek . Przedmiotem docieka’ sofi- docieka’ stów by"y takÝe wartoÊci. UwaÝali, Ýe sà one wzgl´dne, gdyÝ odpowiadajà sofistów interesom konkretnego cz"owieka bàdê spo"ecze’stwa. SofiÊci byli takÝe pierwszymi p"atnymi nauczycielami. W V w. p.n.e. Sokrates, a póêniej Platon (jego ucze’), og"osili, w przeciwie’stwie do sofistów, Ýe istniejà wartoÊci sta"e, takie jak sprawiedliwoÊç i dobro. Sokrates wyodr´bni" tak- Ýe  wartoÊci liche , takie jak: tchórzostwo, mÊciwoÊç i nienawiÊç. Dlatego filozofa najwaÝniejszà sprawà w Ýyciu cz"owieka by"o poszukiwanie dobra. Platon do tych rozwaÝa’ doda", Ýe istniejà ponad Êwiatem hierarchicz- nie u"oÝone idee. NajwaÝniejszymi z nich sà idee dobra, prawdy i pi´kna. 106 4. Kultura i nauka staroÝytnych Greków. Úycie religijne Greków Ale istniejà takÝe inne idee: spo"ecze’stwa, cz"owieka i po- szczególnych rzeczy. Platon dzieli" Êwiat na idealny i zmy- s"owy, nasz Êwiat. Âwiat idealny stanowi doskona"y proto- typ, którego niedoskona"ym odwzorowaniem jest Êwiat materialny. Platon (428 347 r. p.n.e.) Prawdziwe imi´ filozofa brzmia"o Aristokles, jednak ze wzgl´du na sil- nà budow´ cia"a zosta" nazwany Platonem (barczystym). By" starannie wykszta"cony, wiele podróÝowa", odwiedzi" mi´dzy innymi Sycyli´, Egipt i prawdopodobnie Kret´. Wwieku 20 lat zosta" uczniem Sokrate- sa i poÊwi´ci" si´ filozofii. W IV w. p.n.e. dzia"a" ucze’ Platona, Arystoteles, najwszechstronniejszy podzia" nauk myÊliciel i uczony staroÝytnoÊci. Obaj ci filozofowie za"oÝyli w Atenach na teoretycz- ne, praktyczne swoje szko"y filozoficzne: Platon w gaju poÊwi´conym greckiemu herosowi i wytwórcze Akademosowi (stàd wzi´"a si´ nazwa  akademia ), a Arystoteles w ogro- dach Lykejonu (stàd nazwa  liceum ). Arystoteles by" pierwszym, który próbowa" uporzàdkowaç myÊlenie nie tylko co do treÊci, ale takÝe stosow- nie do formy (logika formalna). Dokona" podzia"u nauk na trzy grupy: na- uki teoretyczne (metafizyka, fizyka i matematyka), nauki praktyczne (ety- ka i polityka) oraz nauki wytwórcze (sztuka i retoryka). Zajmujàc si´ teorià polityki, wyodr´bni" trzy ustroje prawid"owe (monarchi´, arystokracj´ i po- litej´) i trzy nieprawid"owe (tyrani´, oligarchi´ i demokra- cj´). Arystoteles pozostawi" wiele prac poÊwi´conych na- ukom przyrodniczym, zainteresowa" si´ nawet kosmologià, próbujàc dociec prawdziwego obrazu Êwiata. Wywar" prze- moÝny wp"yw na dalszy rozwój nauki i filozofii europejskiej. Arystoteles (384 322 r. p.n.e.) By" synem Nikomachosa, lekarza dworu macedo’skiego. Wwieku 17 lat uda" si´ do Aten, gdzie rozpoczà" nauk´ u Platona. W342 r. p.n.e. Filip II Macedo’ski zatrudni" go jako wychowawc´ swego syna Aleksandra. Ary- stoteles pe"ni" t´ funkcj´ przez 7 lat, po czym powróci" do Aten. OskarÝo- ny przez stronnictwo antymacedo’skie o bezboÝnoÊç zosta" wygnany z miasta i uda" si´ do Chalkis na wyspie Eubeja, gdzie zmar". W okresie hellenistycznym (330 30 r. p.n.e.) rozwin´"y si´ istotne kie- stoicyzm  cnota, czyli zachowanie runki filozoficzne, takie jak stoicyzm i epikureizm. W Atenach dzia"ali tak- równowagi ducho- Ýe cynicy, przekonani, Ýe szcz´Êliwym jest tylko ten, kto Ýyje zgodnie z na- wej, jest najwyÝ- turà i ogranicza swe potrzeby do minimum. Najbardziej znanym cynikiem szym dobrem by" Diogenes, któremu tradycyjnie przypisuje si´ zamieszkanie w beczce. cz"owieka epikureizm Przez filozofi´ w czasach staroÝytnych rozumiano ca"à wiedz´ rozumo-  szcz´Êcie utoÝsa- wà. Wszechstronne zainteresowanie Êwiatem prowadzi"o do rozwoju na- miane z brakiem uki. Filozofowie byli zatem ludêmi nauki. Najlepszym przyk"adem jest tu cierpie’, jest g"ów- Arystoteles, uprawiajàcy niemal wszystkie dziedziny wiedzy. Filozofowie nym celem cz"owie- ka; póêniej: dàÝenie nie gromadzili wiedzy, jak to mia"o miejsce we wschodnich cywilizacjach, do przyjemnoÊci ale starali si´ jà porzàdkowaç i wykorzystywaç. 107 II. StaroÝytnoÊç Teatr i literatura grecka Podobnie jak w wypadku architektury, malar- epickie po- ematy Home- stwa i rzeêby, równieÝ w dziedzinie literatury ra podstawà Grecy zawdzi´czali wiele rozwiàza’ cywilizacjom greckiego wy- Bliskiego Wschodu. Oko"o IX w. p.n.e. przej´li chowania od Fenicjan alfabet i przetworzyli go zgodnie z charakterem swojego j´zyka. Dzi´ki temu spi- sane zosta"y poematy epickie w´drownego Êpie- waka Homera: Iliada i Odyseja, wczeÊniej przeka- zywane ustnie. Sta"y si´ one podstawà greckiego wychowania. Inne utwory ludowej poezji epic- kiej, nie zachowa"y si´ do naszych czasów. Homer (VIII w. p.n.e.) Fragment wazy przedstawiajàcy Êmierç Achillesa Iliada jest eposem opowiadajàcym histori´ kilkudziesi´ciu dni z ostatniego roku dziesi´cioletniego obl´Ýenia Troi przez wojska greckie. Zarzewiem wojny by" spór o Helen´, najpi´kniejszà kobiet´, która zosta"a uprowa- dzona do Troi przez Parysa. G"ównà postacià dzie"a jest Achilles, grecki heros, który opuszcza obóz Greków, gdy ich wódz Agamemnon odbiera mu pi´knà brank´  Bryzejd´. Wraca jednak na pole walki na wieÊç o Êmierci swego przyjaciela Patroklesa. Achilles ginie pod Trojà z r´ki Parysa. Ta w"aÊnie scena zosta"a przed- stawiona przez artyst´ na wazie. Drugim wielkim poetà epickim Grecji by" Hezjod. W przeciwie’stwie do Homera, którego istnienie bywa kwestionowane, Hezjod jest posta- cià historycznà. Jego najwaÝniejsze dzie"o to Teogonia, zawierajàca opis powstania Êwiata i bogów. rozwój liryki Równolegle z epikà rozwija"a si´ poezja liryczna. Najs"awniejszà greckà poetkà lirycznà by"a Safona. Pochodzi"a z Mityleny na wyspie Lesbos, gdzie za"oÝy"a religijny kràg poÊwi´cony kultowi Afrodyty. Gro- madzi"a w nim dziewcz´ta, które czci"y bogini´ modlitwami i poezjà. Sa- fona pozostawi"a wiele pi´knych pieÊni mi"osnych i hymnów, w których subtelnie wyraÝa"a uczucia mi"oÊci i przyjaêni. Wybitnymi przedstawicielami liryki byli takÝe: Solon  ate’ski prawo- dawca i poeta zarazem, bajkopisarz Ezop oraz Pindar z Teb, który two- rzy" pieÊni Ýa"obne, hymny na czeÊç bogów i zwyci´zców igrzysk. obchody ku Oko"o po"owy VI w. p.n.e. wykszta"ci" si´ trzeci rodzaj literacki: czci Dionizosa dramat, dzielàcy si´ na tragedi´ i komedi´. Poczàtek tym gatunkom da"y  narodziny obchody Êwiàt ku czci Dionizosa. Dionizje Wielkie, czyli Miejskie, dramatu obchodzone by"y na prze"omie marca i kwietnia. W trakcie uroczystoÊci chór wykonywa" hymny na czeÊç boga. By" to zalàÝek tragedii. Poczàtki 108 4. Kultura i nauka staroÝytnych Greków. Úycie religijne Greków komedii wiàÝà si´ z obchodami Dionizji Ma"ych, czyli Wiejskich, które wypada"y na koniec grudnia i poczàtek stycznia. Mia"y one form´ zaba- wy ludowej zwiàzanej ze Êwi´tem otwierania naczy’ z m"odym winem. W VI w. p.n.e. z chóru uczestniczàcego w obrz´dach wy"oni" si´ prze- najwi´ksi dramaturdzy wodnik (koryfeusz), a nast´pnie aktorzy. W tym wieku i w nast´pnym greccy wykrystalizowa" si´ dramat i ukszta"towa"a klasyczna budowla teatralna. Na prze"om tych dwóch wieków przypada twórczoÊç trzech najwi´kszych tragików greckich: Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. W V w. p.n.e. nast´puje rozkwit komedii. Najwybitniejszym komediopisarzem grec- kim, by" Arystofanes. Obchody Wielkich Dionizji przyczyni"y si´ do powstania budowli te- powstanie budowli atralnych. Poczàtkowo chór wyst´powa" na ubitej ziemi, wokó" o"tarza teatralnych Dionizosa, z trzech stron obudowanego trybunami dla widzów. Ajschylos zainicjowa" budow´ tak zwanej skene. By" to budynek s"uÝàcy za gardero- b´ dla aktorów, a jego Êciany tworzy"y t"o dla przedstawienia. NajwaÝniej- szà cz´Êcià teatru by"a kolista orchestra, na której wyst´powa"y chóry, oto- czona widownià. Póêniej orchestra uleg"a zmniejszeniu, a widownia na zboczu wzgórza uformowa"a si´ w amfiteatr z kamiennymi "awami. Teatr w Delfach Teatr w Delfach obok teatru w Epidauros jest jednym z najlepiej zachowanych na tere- choreg  w sta- nie Grecji. KaÝda budowla teatralna by"a wznoszona wed"ug ustalonego kanonu. Sk"a- roÝytnej Grecji da"y si´ na nià: kolista orchestra, na której wyst´powa" chór; teatron, czyli widownia; obywatel polis skene  rekwizytornia i garderoba dla aktorów; proskenion  estrada, na której wyst´- zobowiàzany do powali aktorzy. Teatron, czyli schodkowa widownia, by"a usytuowana na stoku wzgó- wystawienia w"a- rza. DojÊcie do miejsc u"atwia"y szerokie przejÊcia. Teatry mog"y pomieÊciç doÊç duÝà snym kosztem liczb´ widzów, na przyk"ad teatr Dionizosa w Atenach oko"o 17 tysi´cy. (m.in. zaopatrze- nie w kostiumy) Widowiska teatralne odbywa"y si´ dwa razy w roku podczas Êwiàt reli- chóru na igrzy- ska teatralne lub gijnych. Po"àczone one by"y z igrzyskami teatralnymi, które organizowa- muzyczne "o i finansowa"o trzech choregów, wyznaczonych przez archonta spoÊród 109 II. StaroÝytnoÊç obywateli miasta. Na kilka dni przed uroczystoÊciami autorzy przygoto- wywanych dzie" prezentowali chór i aktorów oraz treÊç sztuk. Aktorami byli m´Ýczyêni, którzy grali takÝe role Ýe’skie. Wyst´powali w kostiu- mach o symbolicznym kroju lub kolorze, maskach i butach na koturnie. Przedstawieniom towarzyszy"a muzyka instrumentalna. Do literatury pi´knej Grecy zaliczali równieÝ dziejopisarstwo, czyli rozwój dziejo- pisarstwa historiografi´. Za jej twórc´ uwaÝa si´ Herodota z Halikarnasu. Religia i bogowie greccy Zanim narodzi"a si´ mitologia, b´dàca zbiorem opowieÊci o bogach rozpowszech- nienie kultu i bohaterach, Grecy oddawali czeÊç si"om przyrody. Czcià otaczano zmar"ych drzewa, kamienie, groty i jaskinie, zwierz´ta. Na przyk"ad na Krecie roz- powszechniony by" kult byka, w Tesalii  mrówki, a w Delfach  wilka. Bogom poczàtkowo nadawano cechy zwierz´ce. Powszechnie wierzono w demony. Bardzo waÝny dla staroÝytnych Greków by" kult zmar"ych. Wierzono, Ýe tylko liczne dary, uczta na czeÊç zmar"ego mogà zapobiec jego powrotowi na ziemi´ pod postacià upiora. panteon (gr. pantheon Dzi´ki poezji epickiej znamy wyobraÝenia greckich bóstw i ich póê-  Êwiàtynia po- niejsze przemiany. Homer i Hezjod przedstawili ca"y panteon bogów Êwi´cona olimpijskich. Bogowie ci, podobni do ludzi pod wzgl´dem swych przy- wszystkim bo- war, obdarzeni byli nieÊmiertelnoÊcià, wiecznà m"odoÊcià i urodà. Ale gom)  ogó" bóstw powiàza- niektóre bóstwa mia"y nadal cechy zwierz´ce, jak na przyk"ad koêlonogi nych zwiàzkami i rogaty Pan  bóg lasów, pasterzy i ich stad, satyrowie oraz centaury. Za- rodzinnymi zwyczaj teÝ zwierz´, które najpierw wyobraÝa"o boga, z czasem stawa"o uporzàdkowa- si´ jego towarzyszem, na przyk"ad Atena wyst´powa"a z sowà. nie wierze’ Hezjod uporzàdkowa" tradycyjne wierzenia ludowe i nada" im nowe ludowych znaczenie. W Teogonii zawar" opis Êwiata wy"aniajàcego si´ z chaosu w system i ukaza" mi´dzy innymi pierwszà par´ bogów: Uranosa  Niebo i Gaj´ mitów  Ziemi´. Hezjod przekaza" równieÝ wiele mitów, wÊród nich te o po- centaur wstaniu cz"owieka  o Prometeuszu i puszce Pandory. (gr. Kéntauros) Od czasów archaicznych w Grecji rozwija" si´ takÝe pràd religijny  istota o wyglà- zwany orfizmem. Za"oÝycielem mia" byç mityczny muzyk Orfeusz. dzie konia z g"o- W wierzeniach orfików najwaÝniejszà rol´ odgrywa" Zeus  bóg b´dàcy wà i torsem m´Ýczyzny êród"em wszystkiego, co Ýyje i istnieje. W Grecji nie istnia" oddzielny i uprzywilejowany stan kap"a’ski. W naj- satyr (gr. Sáty- wczeÊniejszym okresie ojciec rodziny by" jednoczeÊnie kap"anem sprawu- ros)  boÝek jàcym domowe kulty. Póêniej kap"anem, sprawujàcym obrz´dy, móg" byç p"odnoÊci i uro- dzaju o postaci kaÝdy ze zwyk"ych obywateli, zarówno m´Ýczyzna, jak i kobieta. Kap"ani m´Ýczyzny z ro- stali teÝ na straÝy Êwiàty’, ale nie zajmowali si´ nauczaniem ludzi. gami i koêlimi NajwaÝniejszà cz´Êcià obrz´dów religijnych by"a ofiara. Sk"adano nogami w niej zwierz´ta, zboÝe, owoce i wino. Bogu przeznaczano t"uszcz, skór´ i koÊci zwierz´cia, a pozosta"e cz´Êci zjadano w trakcie uczty. Codziennà ofiarà by"a libacja, czyli odlanie kilku kropli wina dla boga w czasie uczty. Niekiedy sk"adano ofiary z ludzi, ale z czasem zastàpiono je ofiarà ze zwierzàt. Cz´Êcià kultu by"y takÝe igrzyska i procesje. 110 4. Kultura i nauka staroÝytnych Greków. Úycie religijne Greków Istotnà rol´ w Ýyciu religijnym Greków odgrywa"y wyrocznie i wróÝby. istotna rola wyroczni Rozmaite znaki: uderzenia piorunów, lot ptaków, uk"ad wn´trznoÊci i wróÝb w Ýy- zwierzàt sk"adanych w ofierze, sny mia"y objawiaç wol´ boskà. Najs"yn- ciu Greków niejsza grecka wyrocznia znajdowa"a si´ w Delfach. Wyrocznia w Delfach Wyrocznia delficka, po"oÝona w górach Parnas, by"a poÊwi´cona Apollinowi. Wierzono, Ýe bóg poprzez swoje kap"anki  Pytie udziela odpowiedzi na pytania pielgrzymów. WnajÊwi´tszym miejscu wyroczni tak zwanym adytonie, w oparach gazów Pytie wyg"a- sza"y przepowiednie, które nast´pnie kap"ani uk"adali w wierszowanej formie i przeka- zywali wiernym. Do wyroczni zwraca"y si´ równieÝ ca"e polis przed podj´ciem waÝnych decyzji i wypraw wojennych. Âwiàtyni´ w Delfach Grecy uwaÝali za Êrodek Ziemi. Na jej terenie znajdowa" si´ kamie’ oznaczajàcy miejsce b´dàce centrum Êwiata. Podstawowym miejscem kultu religijnego by"y Êwiàtynie poÊwi´cone misteria ("ac. róÝnym bogom. KaÝde miasto posiada"o swojego boskiego patrona. Gre- mysterium  ta- cy oddawali czeÊç bogom takÝe w grotach, Êwi´tych gajach i przy êró- jemnica)  forma kultu po"àczona d"ach. WaÝnym elementem kultu by"y misteria. Najs"ynniejsze odbywa"y z procesjami, wi- si´ w Eleusis w Attyce i by"y poÊwi´cone bogini Demeter i Korze. W mia- dowiskami, ta’- r´ jak Grecy kolonizowali nowe obszary, przejmowali i dostosowywali do cami, Êpiewami swoich wierze’ zastane na nich kulty. Tak sta"o si´ na przyk"ad z kultem egipskiej bogini Izydy. W okresie hellenistycznym zapoczàtkowany zosta" takÝe boski kult w"adcy. Sport i igrzyska, ich rola w Ýyciu staroÝytnych Greków Sport odgrywa" ogromnà rol´ w Ýyciu Greków. NajwaÝniejszym Êwi´tem sportowym by"y igrzyska olimpijskie. Za ich twórc´ uchodzi" Herakles, mityczny heros. NajwaÝniejsze igrzyska odbywa"y si´ ku czci 111 II. StaroÝytnoÊç Zeusa w Olimpii. Pierwsze zawody rozegrane zosta"y w 776 r. p.n.e. i do pierwsze igrzyska 393 r. n.e. odbywa"y si´ nieprzerwanie co cztery lata. Ten czteroletni olimpijskie okres pomi´dzy igrzyskami Grecy nazywali olimpiadà. Przed rozpocz´- ciem igrzysk og"aszano  Êwi´ty pokój , w trakcie którego zaprzestawano wszelkich wojen. Zawody trwa"y pi´ç dni, zawsze podczas letniego przesi- zawody m.in. lenia dnia z nocà. Pierwszego dnia odbywa"y si´ zawody w bieganiu, dru- w bieganiu, giego  tak zwany pentatlon (pi´ciobój), na który sk"ada" si´: skok, bieg, boksie, rzucie rzut dyskiem, rzut oszczepem i zapasy. W trzecim dniu rozgrywano pan- dyskiem kration, czyli zawody w boksie i zapasach, w czwartym  wyÊcigi konnych zaprz´gów. Piàty dzie’ igrzysk, na który przypada"a pe"nia Ksi´Ýyca, by" dniem zwyci´zców. Nagradzano ich wie’cami z ga"àzek drzewa oliwnego i otrzymywali prawo wystawienia swego posàgu w Êwi´tym gaju Zeusa. Wszystkie konkurencje odbywa"y si´ na stadionie. Mia" on kszta"t wyd"uÝonej elipsy, z torem do wyÊcigów konnych i z amfiteatralnà widownià. Nazwa  stadion pochodzi"a od odleg"oÊci, jakà zawodnicy pokony- wali w biegu  1 stadion liczy" 192, 27 m d"ugoÊci. Stadion w Olimpii móg" pomieÊciç 45 tysi´cy widzów. Igrzyska w Olimpii by"y ogólnogreckà uroczysto- Êcià. Kres ich rozgrywaniu po"oÝy" cesarz Teodozjusz, który zakaza" zawodów jako praktyk poga’skich. Myron: Dyskobol (ok. 450 r. p.n.e.)  rzymska kopia wykonana wed"ug bràzowego orygina"u Artysta mistrzowsko przedstawi" cia"o ludzkie w ruchu. Poza modela nie jest jednak przyk"adem najdogodniejszej pozycji do rzucenia dyskiem. Czy wiesz, Ýe... Idea nieprowadzenia walk zbrojnych w dni Êwiàteczne (Êwi´ty pokój) by"a zna- na nie tylko w staroÝytnoÊci. WÊredniowiecznej Europie KoÊció" wprowadzi" tzw. treuga Dei (rozejm boÝy) na czas od Êrody wieczorem do poniedzia"ku rano oraz w trakcie takich Êwiàt, jak BoÝe Narodzenie, adwent, okres Wielkanocy. 112 4. Kultura i nauka staroÝytnych Greków. Úycie religijne Greków Poza igrzyskami olimpijskimi rozgrywano takÝe igrzyska w innych zawody muzyczne, miastach. W Fokidzie odbywa"y si´ igrzyska pytyjskie na czeÊç Apollina. gimnastyczne Poczàtkowo obejmowa"y tylko zawody muzyczne, póêniej do"àczono do i hippiczne nich wyÊcigi konnych wozów i zawody gimnastyczne. Zwyci´zcy otrzymy- wali wieniec wawrzynowy. Zawody te odbywa"y si´ co cztery lata, w kaÝ- dym trzecim roku olimpiady. W Nemei rozgrywano zawody poÊwi´cone Zeusowi Nemejskiemu, a zwyci´zców wie’czono bluszczem. Ku czci Po- sejdona co cztery lata odbywa"y si´ igrzyska istmijskie w Koryncie. W ich programie znajdowa"y si´ zawody muzyczne, gimnastyczne i hippiczne, a zwyci´zców nagradzano wie’cem z liÊci suszonego selera. Odbywa"y si´ takÝe igrzyska, w których udzia" bra"y kobiety. W pozosta"ych zawo- dach nie wolno by"o im uczestniczyç ani zasiadaç na widowni. RównieÝ kaÝde polis organizowa"o swoje zawody sportowe. W mia- budowa oÊrodków stach wydzielone by"y place, gdzie çwiczono i uprawiano sporty. W VI w. przeznaczo- p.n.e. by"y to prymitywne bieÝnie i boiska urzàdzane pod go"ym niebem, nych do nad brzegami rzek. Od IV w. p.n.e. w kaÝdym mieÊcie znajdowa" si´ çwicze’ kompleks budynków nazywany gimnazjonem. Gimnazjony miejskie by"y fizycznych dost´pne dla wszystkich wolnych obywateli miasta i czynne od wschodu do zachodu s"o’ca. åwiczàcy byli podzieleni na grupy wiekowe i mieli wyznaczony czas na trening. Igrzyska olimpijskie odegra"y duÝà rol´ w historii Grecji. Czteroletnie okresy mi´dzy igrzyskami sta"y si´ podstawà rachuby czasu. Budzi"y rów- nieÝ poczucie jednoÊci i wspólnoty u Greków. Idea igrzysk, zako’czo- nych w IV w. n.e., zosta"a ponownie podj´ta w XIX w. Do dzisiaj olim- piady sà Êwi´tem sportu i dobrej rywalizacji w duchu przyjaêni. Pytania i çwiczenia 1. Korzystajàc z ilustracji zawartych w podr´czniku, omów rozwój sztuk (architektura, rzeêba i ceramika) w Atenach. Jakà rol´ w kreowaniu sztuk pi´knych odgrywa"y religia i pa’stwo? 2. Wiele dzie" sztuki zosta"o wywiezionych poza granice Grecji i umiesz- czonych w muzeach, gdzie sà odpowiednio przechowywane i konser- wowane. Pozostawione w pierwotnych miejscach uleg"yby zniszcze- niu. Jak w tej sytuacji oceniasz problem wywozu dzie" sztuki? 3. Porównaj grecki teatr ze wspó"czesnym. Co je "àczy, a co róÝni? Dla- czego twórczoÊç greckich dramaturgów ma wymiar ponadczasowy? 4. Dlaczego idea olimpijska przezwyci´Ýa wszelkie bariery i utrudnie- nia? Jakà rol´ odgrywajà wspó"czeÊnie zawody sportowe i sport ama- torski oraz zawodowy? 5. Przeczytaj poniÝszy tekst êród"owy. Na jego podstawie spróbuj okre- Êliç rol´ filozofii w Ýyciu Ate’czyka. 113 II. StaroÝytnoÊç Tekst êród"owy  (...) Nigdy nie przestan´ filozofowaç, przestrzegaç was i wykazywaç kaÝde- mu, kogo tylko spotkam, mówiàc jak zwykle: Cz"owiecze zacny, toÊ ty jest Ate’czykiem, obywatelem wielkiego miasta, s"awnego z màdroÊci i pot´gi, a nie wstyd ci troszczyç si´ o majàtek i o jego nieustanne powi´kszanie, o twojà opini´ i czeÊç  a o rozum i o prawd´, i o dusz´ twojà nie troszczysz si´ wcale i nie dbasz o to, aby by"a jak najlepsza? A jeÊli ktoÊ z was temu za- przeczy i powie, Ýe dba o to, to go wcale od razu nie puszcz´ i nie pójd´ so- bie w swojà stron´, tylko b´d´ go pyta", bada" i zbija", a jeÊli dojd´ do przeko- nania, Ýe on nie ma prawdziwej arte, a tylko tak mówi, to b´d´ go "aja", Ýe wcale nie dba o rzeczy najwi´cej warte, a znacznie wi´cej o rzeczy bez warto- Êci. Tak b´d´ czyni" z m"odymi i starymi, kogo tylko spotkam, z obcymi i swo- imi, a bardziej ze swoimi, boÊcie mi bliÝsi krwià. Bo wiedzcie o tym, Ýe tak mi kaÝe bóg, a ja myÊl´, nie macie tu w mieÊcie nic cenniejszego jak ta moja s"uÝ- ba boÝa. Bo ja przecieÝ nic innego nie robi´, tylko chodz´ po mieÊcie i przeko- nuj´ m"odszych i starszych z was, Ýeby ani o cia"o, ani o majàtek nie dbali pierwej ani tak bardzo, jak o doskona"oÊç duszy . Platon, Apologia (Obrona Sokratesa), cyt. za: W. Jaeger, Paideia, t. II, t"um. M. Plezia, Warszawa 1964, s. 87. 6. Przeczytaj poniÝszy tekst êród"owy i odpowiedz na pytanie: Czym jest szcz´Êcie wed"ug Arystotelesa? Tekst êród"owy  (...) stàd rodzi si´ pytanie, czy szcz´Êcie uzyskaç moÝna poprzez nauk´, czy przez przyzwyczajenie lub inny jakiÊ rodzaj çwiczenia, czy teÝ dzi´ki jakiemuÊ zrzàdzeniu boskiemu lub dzi´ki przypadkowi. OwóÝ jeÊli istnieje w ogóle coÊ, co ludzie zawdzi´czajà bogom, to chyba i szcz´Êcie jest darem boÝym i to bar- dziej aniÝeli którekolwiek z dóbr ludzkich, skoro jest najcenniejszym z nich; ale to moÝe naleÝy raczej do innego rodzaju rozwaÝa’; jeÊli zaÊ nawet szcz´- Êcie nie jest darem niebios, lecz zdobywa si´ je dzi´ki dzielnoÊci i jakiejÊ nauce czy çwiczeniu, to mimo to naleÝy  jak si´ zdaje  do rzeczy najbardziej bo- skich. To bowiem, co jest nagrodà i celem dzielnoÊci, zdaje si´ byç czymÊ naj- lepszym i boskim i b"ogos"awie’stwem. W takim razie jest teÝ szcz´Êcie czymÊ powszechnie dost´pnym; bo moÝe dzi´ki pewnego rodzaju nauce i starannoÊci staç si´ udzia"em wszystkich, któ- rzy nie sà, skutkiem jakby kalectwa jakiegoÊ, niezdolni do dzielnoÊci. (...) Odpowiedê na nasze pytanie wynika teÝ z definicji szcz´Êcia, wedle której jest nim pewnego rodzaju czynnoÊç duszy zgodna z wymogami jej dzielnoÊci . Arystoteles, Etyka nikomachejska, t"um. D. Gromska, Warszawa 1956, s. 28. Literatura pomocnicza I. BieÝu’ska-Ma"owist, Kobiety antyku. Talenty, ambicje, nami´tnoÊci, Warszawa 1993. R. Flaceliere, Úycie codzienne w Grecji za czasów Peryklesa, t"um. Z. Bobowicz, J. Tar- galski, Warszawa 1985. R. Graves, Mity greckie, t"um. H. Krzeczkowski, Warszawa 1992. L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje, obyczaje staroÝytnej Grecji i Rzymu, cz. I, Warszawa 1987. 114 5. Podboje Aleksandra Wielkiego. Okres hellenistyczny 5. Podboje Aleksandra Wielkiego. Okres hellenistyczny " Rozwój pa’stwa macedo’skiego rozpoczyna si´ za panowania króla Filipa II. " Po zwyci´skiej dla Macedo’czyków bitwie pod Cheronejà w Beocji w 338 r. p.n.e. greckie polis zostajà podporzàdkowane Filipowi II. " Syn Filipa II Aleksander III Wielki doprowadzi" Macedoni´ do rozkwitu. W wy- niku licznych wypraw wojennych zdoby" Persj´, Egipt, Syri´ i Iran, dotar" rów- nieÝ do Indii. " Wyprawy Aleksandra przyczyni"y si´ do rozprzestrzenienia si´ greckiej kultury i j´zyka oraz przemieszania z kulturami wschodnimi. Rozpoczà" si´ tak zwany okres hellenistyczny, trwajàcy od 323 do 30 r. p.n.e. " Po Êmierci Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e. jego monarchia rozpad"a si´ na liczne pa’stwa hellenistyczne. Macedonia za panowania Filipa II StaroÝytni Grecy okreÊlali wszystkie ludy obcoj´zyczne mianem barba- rzy’ców1. Za takie barbarzy’skie pa’stwo wi´kszoÊç Greków uwaÝa"a Macedoni´, sàsiadujàcà z nimi od pó"nocy. Macedonia obejmowa"a ob- szar wi´kszy niÝ którekolwiek greckie pa’stwo (ok. 40 tys. km2), jej stolica znajdowa"a si´ w Pelli. Etniczna przynaleÝnoÊç Macedo’czyków do dziÊ budzi wiele wàtpliwoÊci. Wspó"czeÊnie wyróÝnia si´ dwa stanowiska doty- czàce ich pochodzenia. Jedno zak"ada, Ýe Macedo’czycy mówili w dialek- cie greckim, tak wi´c naleÝeli do pó"nocnej grupy Greków. Drugie nato- miast dostrzega u Macedo’czyków powiàzania z ludami trackimi lub iliryjskimi i przyjmuje, Ýe Macedo’czycy to jedno z plemion s"owia’skich. Poczàtki powstania pa’stwa macedo’skiego sà nieznane. W latach zaleÝnoÊç Macedonii siedemdziesiàtych V w. p.n.e. Macedonia wyzwoli"a si´ spod dominacji od Teb perskiej, ale do po"owy IV w. p.n.e. nie odgrywa"a wi´kszej roli w Êwiecie Êródziemnomorskim. Walki dynastyczne i koniecznoÊç odpierania najaz- dów obcych plemion tak bardzo os"abi"y pa’stwo macedo’skie, Ýe sta"o si´ ono zaleÝne od Teb. W grupie zak"adników wys"anych do Teb w celu zabezpieczenia podleg"oÊci Macedonii znalaz" si´ póêniejszy król Filip II. UwaÝna obserwacja organizacji greckiej polis i jej armii pozwoli"a Fili- reformy Filipa II i zjed- powi po powrocie do Macedonii dokonaç niezb´dnych reform, gdy noczenie w 359 r. p.n.e. zasiad" na tronie. Jedna z reform obj´"a armi´, którà król pa’stwa ma- zorganizowa" na wzór teba’ski. Sk"ada"a si´ ona z konnicy, a w boju sto- cedo’skiego sowano falang´, którà tworzy"a ci´Ýka piechota uzbrojona w d"ugie oszczepy zwane sarisami. Ca"e pa’stwo zosta"o podzielone na okr´gi, z których powo"ywani byli Ýo"nierze. Filip zjednoczy" pa’stwo macedo’skie, upora" si´ z niebezpiecze’- podbój kolonii stwem groÝàcym ze strony plemion trackich i iliryjskich, a nast´pnie rozpo- greckich czà" systematyczne podbijanie kolonii greckich na wybrzeÝu macedo’skim. 1 Barbarzy’ca (z gr. barbaros  cudzoziemiec)  poniewaÝ okreÊlenie to powsta"o w czasach wojen Greków z Persami, mia"o dla tych pierwszych negatywne znaczenie, ale oznacza"o takÝe cz"owieka mówiàcego niezrozumia"ym j´zykiem. 115 II. StaroÝytnoÊç Zaczà" równieÝ coraz bardziej ingerowaç w sprawy Grecji, która  sk"ó- cona wewn´trznie  nie potrafi"a si´ przeciwstawiç Macedo’czykowi. Wykorzystujàc trwanie tak zwanej Êwi´tej wojny o zwierzchnictwo nad Delfami, Filip zajà" Tesali´, a w 348 r. p.n.e. zdoby" i zniszczy" miasto Olint. Stronnictwo antymacedo’skie, skupione wokó" Aten i Teb, zosta- "o pokonane w 338 r. p.n.e. podczas bitwy pod Cheronejà. Zwyci´ski Fi- Filip II przywódcà lip og"osi" si´ hegemonem utworzonego Zwiàzku Korynckiego. Zwiàzek Zwiàzku skupi" wszystkie greckie polis poza Spartà, nieodgrywajàcà juÝ w tym Korynckiego czasie powaÝnej roli w Êwiecie greckim. Polis zachowa"y swojà autono- mi´, ale pod zwierzchnictwem króla macedo’skiego. grecko- Celem kolejnego podboju by"a Persja. Idea wojny z Persami zjednoczy"a -macedo’skie Greków i Macedo’czyków. Filip, g"oszàc has"a ekspansji, trafi" na bardzo plany podboju podatny grunt. W Grecji sytuacja gospodarcza by"a zróÝnicowana. W wielu Persji polis nastàpi" kryzys w rolnictwie i pojawi"y si´ konflikty spo"eczne. Skutki takiej sytuacji mog"a z"agodziç kolonizacja nowych terenów. W 336 r. p.n.e. Zwiàzek Koryncki podjà" decyzj´ o wojnie z Persjà i zleci" Filipowi jej pro- wadzenie. Jednak w czasie przygotowa’ do wyprawy Filip zosta" skryto- bójczo zamordowany, a na czele wojsk stanà" jego syn Aleksander. Czy wiesz, Ýe... Stronnictwo antymacedo’skie w Grecji by"o wspierane przez wybitnego mów- c´ ate’skiego Demostenesa. Wi´kszà cz´Êç Ýycia poÊwi´ci" on na walk´ z wp"y- wami macedo’skimi. Zachowa"y si´ jego mowy g"oszone przeciwko Filipowi II  Filipiki i Mowy olintyjskie. Demostenes pope"ni" samobójstwo w 322 r. p.n.e., aby nie wpaÊç w r´ce poszukujàcych go Macedo’czyków. Legenda mówi, Ýe ten wielki mówca grecki pokona" swà wad´ wymowy d"ugotrwa"ymi çwiczenia- mi nad brzegiem morza, przekrzykujàc z kamykami w ustach szum fal. Aleksander Wielki J. Aralskie r Pella 334 Aleksandria Eschata 334 Markanda (Samarkanda) 329 Milet A 328 Halikarnas 333 334 333 330 Aleksandria Aleksandropolis 331 Arbela 327 Aleksandria Aleksandria Aleksandria Arion Nikeforion Bukefala 333 330 (Herat) 331 331 323 Aleksandria Damaszek 326 329 Tyr 324 330 Aleksandria Suza Gaza Aleksandria 332 (Kandahar) 331 Opiana Heliopolis Sogdes Aleksandria Memfis 324 Aleksandria Aleksandria Proftazja i a G e d Persepolis Aleksandria Aleksandria skala 1:30 000 000 Rambakia 325 Macedonia ok. 336 r. p.n.e. I n d y obszary podbojów Aleksandra Wielkiego kierunki i lata marszu Aleksandra Wielkiego miasta oblegane przez Aleksandra Wielkiego miasta za"oÝone przez Aleksandra Wielkiego miejsca i rok bitew z Persami Podboje Aleksandra Wielkiego 116 d i M M a a j o c c e a r d T o r n i z a z e o E M C z p e a i O r r x n o K s e a F s s y r l a y p a j g H c a e i j i r a c G j o s d a k r m p e n i a i a a i M e r I K t n o d k u a s r B z M e e z o M p  o r t C y a r e e n ó m a j k d a i d a z a i t r a i P i e e m n a L i b i a E u f r a E t A r g a b a i n a m r a K r o z i j s a Z u p a n I t o t k a P e r l s j k s n k a e c i a O N 5. Podboje Aleksandra Wielkiego. Okres hellenistyczny Po Êmierci Filipa II w 336 r. p.n.e. na tronie macedo’skim zasiad" je- wyprawa Aleksandra go syn Aleksander. Zosta" hegemonem Zwiàzku Korynckiego i objà" na Persj´ dowództwo wyprawy na Persj´. Wyprawa nie rozpocz´"a si´ jednak zgodnie z planami, gdyÝ w Grecji wybuch"o powstanie antymacedo’skie. Dopiero po jego krwawym st"umieniu w 335 r. p.n.e. i zapewnieniu sobie uleg"oÊci miast greckich Aleksander wyruszy" na Persj´. Przygotowana armia liczy"a 30 tysi´cy piechoty i 5 tysi´cy jazdy konnej. By"a to g"ówna si"a uderzeniowa. Zwià- zek Koryncki uzupe"ni" si"y Aleksandra o 7 tysi´- cy Ýo"nierzy i 160 okr´tów. Aleksander Wielki (356 323 r. p.n.e.) Aleksander III Wielki by" synem Filipa II i pochodzàcej z Epi- ru Olimpias. Poczàtkowo wychowywa" go Leonidas, krewny jego matki, k"adàc nacisk na wykszta"cenie sprawnoÊci fi- zycznej i odpornoÊci na trudy. Wpóêniejszym wieku wycho- wawcà Aleksandra zosta" Arystoteles, sprowadzony na dwór w Pelli przez Filipa. Monarchia perska nie by"a przygotowana do wojny. Od czasów króla Aleksander Kserksesa pa’stwo perskie s"ab"o w wyniku nieumiej´tnej polityki kolej- królem perskim nych w"adców i wewn´trznych konfliktów. Ogromne dochody z danin przeznaczano na utrzymanie dworu królewskiego. Pozycja i autorytet królów podupad"y, a coraz silniejszà w"adzà zacz´li dysponowaç lokalni ksiàÝ´ta. Zdajàc sobie spraw´ ze s"aboÊci Persji, Aleksander rozpoczà" w 334 r. p.n.e. wypraw´. Armia macedo’ska przekroczy"a Hellespont i wesz"a do Azji Mniejszej, gdzie w bitwie nad Granikiem rozbi"a wojska satrapów ma"oazjatyckich. Chcàc zabezpieczyç si´ przed niebezpiecze’- stwem odci´cia od wybrzeÝa morskiego, Aleksander zaplanowa" podbi- cie Fenicji, Syrii, Cypru i Egiptu. W trakcie realizacji tego planu Da- riusz III, król perski, zaskoczy" Aleksandra i dosz"o do bitwy pod Issos. Po wygranej bitwie w r´ce armii macedo’skiej dosta" si´ wojenny skarb perski z"oÝony w Damaszku. Dariusz III zwróci" si´ do Aleksandra z propozycjà zawarcia pokoju, oferujàc zwyci´zcy tereny Azji Mniejszej, Syrii, Fenicji i Egiptu. Aleksander odrzuci" jednak ofert´ perskiego kró- la. W 332 r. p.n.e. dotar" do Palestyny, którà okupowa" przez rok, a na- st´pnie wkroczy" do Egiptu. Za"oÝy" w nim miasto nazwane od jego imienia Aleksandrià. W roku 331 p.n.e. opuÊci" Egipt i uda" si´ do Babi- lonu, gdzie w bitwie pod Gaugamelà (331 r. p.n.e.) zada" ostatecznà kl´sk´ Dariuszowi III. Aleksander zosta" obwo"any królem perskim. Po podbiciu Persji (lata 329 327 p.n.e.) Aleksander podjà" wypraw´ nieudana na Indie. Uda"o mu si´ opanowaç PendÝab, jednak zaciek"y opór lud- wyprawa Aleksandra noÊci, bardzo uciàÝliwe warunki klimatyczne, wyczerpanie Ýo"nierzy na Indie zmusi"y go do przerwania wyprawy. Po powrocie do Babilonu Aleksan- der poÊwi´ci" si´ planowaniu wyprawy do Arabii i umacnianiu swojego w"adztwa. 117 II. StaroÝytnoÊç osobiste rzà- Aleksander rzàdzi" podbitymi terytoriami osobiÊcie. Do pomocy dy Aleksandra dobiera" sobie ludzi pochodzàcych najcz´Êciej z arystokracji macedo’- na terenach skiej, ale równieÝ miejscowej. Chcàc zrównaç Macedo’czyków i Per- podbitych sów, popiera" mieszane ma"Ýe’stwa. Sam poÊlubi" najpierw córk´ bak- tryjskiego ksi´cia Roksan´, a nast´pnie córk´ Dariusza III  Statejr´. Na dworze przyjà" ceremonia" perski, a do swej armii w"àcza" oddzia"y apoteoza perskie. W 324 r. p.n.e. zaÝàda" ubóstwienia swojej osoby i mimo po- (gr. apotheosis czàtkowego oporu greckich miast zosta" uznany za boga. W Egipcie by"  ubóstwienie)  tu: uznanie czczony jako syn boga Ra. Apoteoza panujàcego mia"a bardzo wyraêny jakiejÊ osoby cel polityczny  taki kult by" czynnikiem jednoczàcym róÝne narodowo- za bóstwo Êci w pa’stwie. Êmierç Alek- Aleksander duÝy nacisk k"ad" na rozwój gospodarczy swego pa’stwa. sandra poczàt- Nakaza" rozbudow´ sieci dróg, a za"oÝona w Egipcie Aleksandria mia"a kiem rozpadu odgrywaç rol´ najwaÝniejszego centrum handlowego ówczesnego Êwia- imperium ta. Zak"ada" takÝe mniejsze miasta, równieÝ nazwane jego imieniem, w róÝnych punktach pa’stwa. W"adca mia" wiele ciekawych projektów majàcych oÝywiç handel, mi´dzy innymi budow´ kana"u "àczàcego Mo- rze Czerwone i Nil. Dalekosi´Ýne plany Aleksandra nie doczeka"y si´ realizacji. Przerwa"a je Êmierç króla w 323 r. p.n.e. Zmar" w wieku 32 lat. Do dziÊ historycy zastanawiajà si´ nad przyczynà jego Êmierci, wska- zujàc malari´, tyfus lub otrucie. Po Êmierci Aleksandra rozpoczyna si´ rozpad utworzonego imperium. Wybuchajà liczne wojny na terenie epigoni  tu: Grecji, Macedonii oraz Persji. Ostatecznie w tak zwanym okresie epi- potomkowie nast´pców gonów wykszta"cajà si´ trzy monarchie: Antygonidów w Macedonii, Aleksandra Ptolemeuszy w Egipcie i Seleucydów w Mezopotamii, Syrii, Iranie i Azji Wielkiego Mniejszej. Kultura hellenistyczna i jej znaczenie rozprzestrze- Wyprawy prowadzone przez Aleksandra Wielkiego zaowocowa"y na nienie si´ kul- obszarze oikumene, czyli zamieszka"ego Êwiata, nie tylko zmianami poli- tury greckiej tycznymi, ale równieÝ kulturalnymi. Epoka zapoczàtkowana po Êmierci na obszar Aleksandra i trwajàca do 30 r. p.n.e., czyli do podbicia Egiptu przez Rzy- Wschodu mian, nazywana jest epokà hellenistycznà. Kultura grecka rozprzestrze- ni"a si´ w tym okresie na obszary Wschodu. Nie zdominowa"a jednakÝe tamtejszych kultur, ale si´ z nimi przemiesza"a. Przenika"y si´ wzajemnie róÝne pràdy artystyczne, wierzenia, prawa i zasady organizacji pa’stwa. Wspólnym j´zykiem by"a greka, zwana koine. Ceniono helle’skie wy- kszta"cenie, a kaÝdy w"adca dàÝy", by w miastach jego monarchii istnia"y gimnazjony, teatry i biblioteki. Aleksandria Przyk"adem takiego dzia"ania by"a Aleksandria, stolica pa’stwa egip- przyk"adem skiego. Dynastia Ptolemeuszy zadba"a, by miasto mia"o wyodr´bnione miasta helle- dzielnice (np. handlowà, administracyjnà) i otoczonà portykami agor´. nistycznego Za najwi´ksze osiàgni´cie architektoniczne okresu hellenistycznego uwaÝana by"a latarnia morska na wyspie Faros ko"o Aleksandrii. By"a to pierwsza tego typu budowla, uznana za jeden z siedmiu cudów Êwiata. 118 5. Podboje Aleksandra Wielkiego. Okres hellenistyczny Aleksandria szczyci"a si´ najwi´kszà bibliotekà staroÝytnoÊci, w której gro- madzono orygina"y i kopie greckich dzie". Oblicza si´, Ýe mog"o byç w niej zgromadzonych od 400 do 700 tysi´cy zwojów. W Aleksandrii powsta" tak- Ýe Musejon  za"oÝony przez Ptolemeusza I Sotera instytut badawczy. Zgromadzeni w nim badacze z ca"ego Êródziemnomorskiego Êwiata, utrzy- mywani przez pa’stwo, prowadzili swobodnie swoje prace. W Musejonie, który istnia" do oko"o 400 r. n.e., powsta"y mi´dzy innymi prace Euklidesa, Archimedesa i Galena, jednego z najs"ynniejszych lekarzy staroÝytnoÊci. Za przyk"adem Aleksandrii, choç na mniejszà skal´, posz"o wiele miast. OÊrodkami Ýycia kulturalnego sta"y si´ Milet, Efez, Bizancjum, Antiochia oraz Pergamon. To ostatnie miasto posiada"o najwi´kszà po aleksandryj- skiej bibliotek´ i sta"o si´ jednym z waÝniejszych oÊrodków produkcji per- gaminu, materia"u piÊmiennego ze skór zwierz´cych. W okresie hellenistycznym nastàpi" bardzo dynamiczny rozwój róÝ- dynamiczny rozwój sztuki nych dziedzin sztuki. Rzeêba sta"a si´ róÝnorodna tematycznie. Oprócz dzie" oryginalnych powstawa"y teÝ kopie starych dzie". Najs"ynniejsze rzeêby hellenistyczne to Nike z Samotraki, Grupa Laokoona i Wenus z Milo. Rozwija"o si´ malarstwo, w którym równieÝ pojawiajà si´ nowe tematy: martwa natura i pejzaÝ. Wenus z Milo Grupa Laokoona Rzeêby Wenus z Milo i Grupa Laokoona to przyk"ady róÝnych tendencji w rzeêbie helle- nistycznej. Wenus z Milo, nazywana tak od wyspy Melos, gdzie zosta"a znaleziona, to rzeêba rozwijajàca wczeÊniejsze, klasyczne tradycje. Grupa Laokoona, przedstawiajàca troja’skiego kap"ana z synami, duszonych przez w´Ýe, jest przyk"adem bardzo dyna- micznego i dramatycznego uj´cia tematu, charakterystycznego dla epoki hellenizmu. 119 II. StaroÝytnoÊç Hellenizm przyniós" takÝe rozkwit filozofii. Szczególnego znaczenia nabra"y wspomniane juÝ: szko"a stoicka, za"oÝona przez Zenona z Kition w III w. p.n.e. i szko"a epikurejska, za"oÝona przez Epikura z Samos w Atenach oko"o 307 r. p.n.e. kultura grecka Epoka hellenistyczna przynios"a ogromne zmiany w staroÝytnym Êwie- wzorem dla cie. Kultura grecka przeÝywa"a ponowny rozkwit, stanowiàc wzór do na- pa’stw Êladowania. Ca"y Êwiat Êródziemnomorski mówi" j´zykiem greckim, mia" Êródziemno- podobne obyczaje, a kulty religijne i pràdy artystyczne wzajemnie si´ morskich w nim przenika"y. Mimo istnienia polis powszechne stawa"y si´ ogromne monarchie, których w"adcy odbierali boskà czeÊç. Dorobek hellenizmu przej´li Rzymianie i przekazali dalej w czasy Êredniowiecza. Pytania i çwiczenia 1. Dlaczego Aleksander III otrzyma" przydomek  Wielki ? Czy uwa- Ýasz, Ýe s"usznie? 2. Przeczytaj tekst êród"owy i odpowiedz na pytanie: Dlaczego Aleksan- der Wielki podjà" si´ prowadzenia wojen po Êmierci Filipa II? Tekst êród"owy  (...) Majàc lat dwadzieÊcia objà" Aleksander w"adz´ królewska, naraÝonà jed- nak na wielkà zawiÊç, a przy tym znienawidzonà i zagroÝonà ze wszystkich stron niebezpiecze’stwem. Tu bowiem ludy niegreckie i sàsiadujàce z Mace- donià nie chcia"y d"uÝej znosiç niewoli i pragn´"y wróciç pod panowanie w"a- snych ksiàÝàt, tam zaÊ Filip zgniót" or´Ýem opór Hellady, ale nie mia" czasu, by jà ca"kowicie ujarzmiç i oswoiç z istniejàcym stanem rzeczy. Wprowadzi" wi´c zmiany i wywo"a" tym duÝo zamieszania, pozostawiajàc wsz´dzie nastroje wzburzone i pe"ne buntu, poniewaÝ ludzie nie przyzwyczaili si´ do nowego porzàdku rzeczy. Macedo’czycy bali si´ tego korzystnego dla wrogów momentu i uwaÝali, Ýe Aleksander powinien w danej chwili ca"kiem zrezygnowaç z Hellady i nie stosowaç wobec niej przemocy, a szczepy niehelle’skie, które si´ od Macedo- nii oderwa"y, w "agodny sposób wezwaç do poddania si´ i t"umiç zarzewie nowych rozruchów. Ale on sam by" innego zdania, gotów zapewniç pa’stwu natychmiast bezpiecze’stwo i ca"oÊç granic przez swà w"asnà dzielnoÊç i wielkoÊç ducha. Mia" bowiem przekonanie, Ýe jeÝeli choç troch´ upadnie na duchu i okaÝe to na zewnàtrz, wszyscy na niego rzucà si´ od razu. ToteÝ roz- ruchy wÊród szczepów niehelle’skich i groÝàce mu stamtàd wojny usunà" b"y- skawicznym marszem ze swà armià do rzeki Istros . Plutarch, Úywoty s"awnych m´Ýów, t"um. M. BroÝek, Wroc"aw 1953, s. 201. 3. Przeczytaj tekst êród"owy i odpowiedz na pytania: W jaki sposób dzia- "ania Aleksandra Wielkiego wp"yn´"y na kszta"towanie si´ kultury hellenistycznej? Co nam zostawi" hellenizm? 120 5. Podboje Aleksandra Wielkiego. Okres hellenistyczny Tekst êród"owy  (...) Stàd pomaszerowa" do kraju Partów. Tu korzystajàc ze spokoju, po raz pierwszy wdzia" na siebie strój obcokrajowców. I nie wiadomo, czy chcia" tyl- ko przystosowaç si´ do miejscowych obyczajów zdajàc sobie spraw´, jak wiel- ki wp"yw na przychylne nastroje wÊród ogó"u ludnoÊci ma równoÊç obycza- jów i zewn´trznych form Ýycia, czy teÝ próbowa" w ten sposób wprowadziç u swoich Macedo’czyków perski zwyczaj padania przed królem na kolana, przyzwyczajajàc ich z wolna do zmiany etykiety dworskiej. (...) UÝywa" zaÊ tego stroju poczàtkowo tylko w rozmowach z ludêmi pocho- dzenia helle’skiego i z towarzyszami swymi w prywatnym Ýyciu. Póêniej jed- nak zaczà" si´ w nim pokazywaç takÝe publicznie i oficjalnie. Dla Macedo’czyków widok to by" nieprzyjemny. Ale poniewaÝ Ýywili po- dziw dla innych jego cnót i m´stwa, uwaÝali, Ýe trzeba mu w pewnych rze- czach pob"aÝaç, jeÊli go bawià lub zaspokajajà próÝnoÊç. (...) Kaza" nawet 30 tysiàcom wybranej m"odzieÝy tamtejszej uczyç si´ j´zyka greckiego i çwiczyç we w"adaniu bronià macedo’skà, wyznaczajàc do tego celu bardzo dobrych instruktorów. (...) Z czasem teÝ m"odzieÝ owa, którà po- zostawi" by" na miejscu, by çwiczy"a si´ i kszta"ci"a, wyros"a na okaza"ych i dzielnych m´Ýczyzn wykazujàcych przy çwiczeniach podziwu godnà lekkoÊç i sprawnoÊç . Plutarch, Úywoty s"awnych m´Ýów, t"um. M. BroÝek, Wroc"aw 1953, s. 295. Literatura pomocnicza A. Bravo, E. Wipszycka, Historia staroÝytnych Greków, t. III, Warszawa 1992. N. G. L. Hammond, StaroÝytna Macedonia. Poczàtki, instytucje, dzieje, t"um. A. S. Chan- kowski, Warszawa 1999. P. Iwaszkiewicz, W. ¸oÊ, M. St´pie’, W"adcy i wodzowie staroÝytnoÊci. S"ownik, Warsza- wa 1998. A. Krawczuk, Ród Argeadów. Filip i Aleksander, Kraków 1982. T. R. Martin, StaroÝytna Grecja od czasów prehistorycznych do okresu hellenistycznego, t"um. T. Derda, Warszawa 1998. A. Âwiderkówna, Hellada królów, Warszawa 1999. A. Âwiderkówna, Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Warszawa 1978. 121

Wyszukiwarka