��TytuB
oryginaB
u: The Hobbit and Philosophy TB
umaczenie: Olga KwiecieD
-Maniewska Projekt okB
adki: Anna Mitka ISBN: 978-83-246-6863-2 Copyright � 2012 by John Wiley & Sons. All rights reserved Published by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey All Rights Reserved. Authorised translation from the English language edition published by John Wiley & Sons Limited. Responsibility for the accuracy of the translation rests solely with Helion S.A. and is not the responsibility of John Wiley & Sons Limited. No part of this book may be reproduced in any form without the written permission of the original copyright holder, John Wiley & Sons Limited. Translation copyright � 2013 by Helion S.A. All rights reserved. Wszelkie prawa zastrze|
one. Nieautoryzowane rozpowszechnianie caB
o[
ci lub fragmentu niniej-szej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metod
kserograficz-n
, fotograficzn
, a tak|
e kopiowanie ksi
|
ki na no[
niku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji. Wszystkie znaki wyst
puj
ce w tek[
cie s
zastrze|
onymi znakami firmowymi b
dz
towarowymi ich wB
a[
cicieli. Autor oraz Wydawnictwo HELION doB
o|
yli wszelkich staraD
, by zawarte w tej ksi
|
ce informacje byB
y kompletne i rzetelne. Nie bior
jednak |
adnej odpowiedzialno[
ci ani za ich wykorzystanie, ani za zwi
zane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION nie ponosz
r�wnie|
|
adnej odpowiedzialno[
ci za ewentualne szkody wynikB
e z wykorzystania informacji zawartych w ksi
|
ce. Fotografia na okB
adce zostaB
a wykorzystana za zgod
Shutterstock. Wydawnictwo HELION ul. Ko[
ciuszki 1c, 44-100 GLIWICE tel. [phone] e-mail: [e-mail] WWW: http://editio.pl (ksi
garnia internetowa, katalog ksi
|
ek) Printed in Poland. " Kup ksi
|
k
" Ksi
garnia internetowa " Pole
ksi
|
k
" Lubi
to! � Nasza spoB
eczno[

" OceD
ksi
|
k
SPIS TREZ
CI Podzi kowania: D kuj bardzo 7 Wst p: Nigdy nie miej si z ywych filozof�w 9 Gregory Bassham i Eric Bronson CZ
Z

I ODKRYJ SWOJEGO WEWN
TRZNEGO TUKA 1. Hobbit mi uj cy przygody 15 Gregory Bassham 2.  A droga wiedzie w prz�d i w prz�d : Tao Hobbita 29 Michael C. Brannigan 3. Wielkie ow osione stopy: Hobbita cie ka do o wiecenia 41 Eric Bronson 4. Bilbo Baggins: Kosmopolityczny hobbit 55 Dennis Knepp CZ
Z

II DOBRY, ZA
Y I OZ
LIZGA
Y 5. Chwa a Bilba Bagginsa 71 Charles Taliaferro i Craig Lindahl-Urben 6. Duma i skromno w Hobbicie 83 Laura Garcia 7.  M�j skarb : Tolkien o zagro eniach zwi zanych z ch ci posiadania 99 Anna Minore i Gregory Bassham Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM 8. Tolkiena wojna sprawiedliwa 113 David Kyle Johnson 9.  Nic m drego : Sztuka i pi kno w Hobbicie 129 Philip Tallon 10. Hobbitus ludens: Dlaczego hobbici lubi zabaw i dlaczego my te powinni my j lubi ? 141 David L. O Hara CZ
Z

III ZAGADKI I PIERZ
CIENIE 11.  Pan magii i machin : Tolkien o magii i technologii 159 W. Christopher Stewart 12. Wewn trz Hobbita: Bilbo Baggins i paradoks fikcji 173 Amy Kind 13. Filozofia w ciemno ciach: Hobbit i hermeneutyka 189 Tom Grimwood CZ
Z

IV TAM I Z POWROTEM 14. Niekt�rzy hobbici to maj szcz cie 205 Randall M. Jensen 15. Pocieszenie Bilba: Opatrzno i wolna wola w r�dziemiu 219 Grant Sterling 16. Odwaga i podejmowanie decyzji w Dzikich Krajach 233 Jamie Carlin Watson 17. Tam i z powrotem: Pie ni niewinno ci i do wiadczenia 251 Joe Kraus O autorach: Nasi znakomici i zuchwali wsp� autorzy 267 6 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
Hobbitus ludens Dlaczego hobbici lubi
zabaw
i dlaczego my te|
powinni[
my j
lubi
? David L. O Hara Co dwa lata sportowcy z ca ego wiata zbieraj si , by uczestniczy w igrzy- skach olimpijskich. Gdy pomy limy o kosztach treningu, podr� y i o rod- k�w sportowych, zauwa ymy, e olimpiada kosztuje miliardy dolar�w. Gdy dodamy to do kwot wydawanych na profesjonalny sport na wiecie, to mo- emy si zacz zastanawia , czy tych pieni dzy nie mo na by jako lepiej spo ytkowa , na przyk ad na szukanie sposobu na rozwi zanie kwestii g odu na wiecie, leczenie raka, finansowe wspomaganie profesor�w filozofii itd. Jednak werdykt historii wydaje si g osi , e w ka dej kulturze zabaw uwa a si za istotn cz dobrego ycia. Warto wi c zapyta , jak powa nie powinni my traktowa zabaw . Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM PiB
ka no|
na, golf i inne gry, w kt�re bawi
si
hobbici Je li uznamy Hobbita za wskaz�wk , to dojdziemy do przekonania, e Tolkien s dzi , i powinni my traktowa zabaw bardzo powa nie. W ko - cu to ksi ka o hobbicie. Je li kto jest hobbitem, to znaczna cz jego ycia jest po wi cona rozmaitym rozrywkom  sportom, przyj ciom, sztucznym ogniom, plotkom, odwiedzaniu przyjaci� i s siad�w, rzucaniu kamykami i strza kami, zapasom, piewaniu, zbieraniu grzyb�w, piciu piwa i wydmuchiwaniu k� ek z dymu1. To prawda, e hobbity  narz dziami pos ugiwa y si zr cznie i bez w tpienia ci ko pracowa y, by utrzyma swoj  dobrze rz dzon i dobrze zagospodarowan rolnicz krain  2 (kto musi uprawia ro liny i przy- gotowywa posi ki, skoro hobbity lubi jada sze posi k�w dziennie!). Jest jasne, e Tolkienowscy hobbici sp dzaj znacznie wi cej czasu na zabawie i odpoczynku ni wi kszo ludzi dzisiaj. Nie tylko hobbici si bawi . Elfowie nocami piewaj i ucztuj po lasach. Ludzie z Miasta na Jeziorze r�wnie lubi wi towa (chocia znajdzie si w r�d nich jeden czy dw�ch ponurak�w). Nawet postaci, o kt�rych nie powiedzieliby my, e potrafi si bawi , lubi oddawa si temu zaj - ciu: Gollum namawia Bilba na gr w zagadki, a Gandalf wkupia si w go- cin u Beorna poprzez opowie ci. W nocy Beorn te si bawi z innymi nied wiedziami. Niemal wszyscy w Hobbicie  nawet gobliny  piewaj i muzykuj . Tolkien pisze nawet o sportach3. M�wi, e hobbici wynale li golfa, gdy Bullroarer Tuk kijem str ci z karku g ow kr�la goblin�w Golfimbula, kt�ra nast pnie potoczy a si do kr�liczej nory. Po tym, jak Thorin i jego towarzysze opuszczaj Rivendell, znajduj si w g�rach podczas burzy, otoczeni przez  kamiennych olbrzym�w, kt�rzy wyszli z kryj�wek i zaba- wiali si ciskaniem g az�w to w siebie nawzajem, to w ciemno prze- pa cistej doliny, gdzie pada y z oskotem mi dzy drzewa rosn ce na jej dnie, rozpryskuj c drzazgi . Thorin narzeka:  To na nic! [& ] Je li nas wicher nie zmiecie, deszcz nie zatopi, albo piorun nie ustrzeli, olbrzymy gotowe zabawi si nami w pi k no n i kopniakiem pos a do nieba 4. To nie tylko puste s owa  m�wi nam co wa nego o r�dziemiu, a mianowicie, e krasnoludy zna y gr w pi k no n . 142 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBITUS LUDENS Nie artuj ! Dowiadujemy si czego jeszcze  nawet olbrzymy si bawi . Mo e dlatego Gandalf wierzy, e b dzie w stanie znale olbrzyma, kt�ry b dzie  na tyle przyzwoity, eby zablokowa z powrotem to wyj- cie 5. Zabawa mo e si wydawa nieistotna w por�wnaniu z wielkimi wydarzeniami na wiecie, jednak mo e te by tym, co nas czy. Pomy l o Gollumie, gdy spotyka Bilba. Obecno hobbita przypomina Gollumowi o najprzyjemniejszej cz ci jego dawnego ycia, gdy razem z przyjaci� mi bawi si w zadawanie zagadek:  Zadawanie zagadek, a cza- sem i odgadywanie by o jedyn rozrywk , jakiej za ywa w towarzystwie innych dziwacznych stwor�w przyczajonych w swoich jaskiniach; ale by o to dawno, dawno temu, nim straci wszystkich przyjaci� , zosta wyp dzony ze swej siedziby i samotnie przeczo ga si w g b, w g b ziemi, w ciemne czelu cie pod g�rami 6. Tego typu chwile sprawiaj , e Gollum staje si w naszych oczach kim mniej potwornym, a bardziej ludzkim. Czujemy najwi ksz wi ze zwierz tami, gdy si bawi ; w zabawie staj si podobne do nas. Tak na- prawd , je li kto w og�le si nie bawi, mamy w tpliwo ci, czy w og�le jest w pe ni cz owiekiem. Zgodnie z tym niemiecki filozof Friedrich Schiller (1759  1805) zada pytanie:  Ale c� znaczy: sama tylko zabawa, kiedy wiemy, e ze wszystkich stan�w cz owieka stan zabawy  i tylko on  czyni go zupe nym i rozwija od razu dwoist jego natur  7. Kto m�g by powiedzie :  Wielka mi rzecz: hobbici graj w golfa, a krasnoludy w pi k no n . Nie czyni to z Hobbita �Przegl du Sporto- wego� r�dziemia . To prawda  jednak w tej opowie ci jest o wiele wi cej zabawy, ni pojawia si w bezpo rednich opisach. Gdy dru yna trafia do Rivendell, Tolkien m�wi nam: Dziwna rzecz  o tym, co najlepsze, i o dniach najmilej sp dzo- nych niewiele si ma do opowiadania, a s uchanie o tym nie tak bawi s uchaczy; za to o rzeczach przykrych, niepokoj cych czy wr cz gro nych mo na opowiada wspania e historie i starczy tematu na d ugo. Nasi w drowcy sp dzili w owym dobrym domu dwa tygo- dnie z g�r . [& ] A mimo to niewiele mam do powiedzenia o tym popasie. [& ] a uj , e z braku czasu nie mog wam powt�rzy chocia kilku opowie ci, chocia jednej czy dw�ch pie ni, kt�re nasi podr� ni zas yszeli w tym domu8. 143 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM Sp dzili ponad dwa tygodnie w Rivendell, jednak nie ma o czym opo- wiada , poniewa w tym czasie g �wnie odpoczywali i bawili si . Zabawa to co wi cej ni tylko sport. Angielskie s owo  play ma wiele znacze  okre la si nim przedstawienia teatralne (aktorzy zwani byli te  players , czyli  graczami ), m�wi c o muzykowaniu mo emy po- wiedzie , e ludzie graj na instrumentach, mo na te bawi si ciastolin (Play-Doh), piaskiem na pla y i przedmiotami, kt�re le na naszym biur- ku. S owo to u ywane jest te w odniesieniu do polowania lub w dkowa- nia (a zwierz ta, na kt�re si poluje, nazywaj si po angielsku  game  s owo to oznacza r�wnie gr ). Rozwi zywanie krzy �wek, opowiadanie dowcip�w, piew, taniec, sztuka  wszystko to mo e si mie ci w po- jemnym poj ciu  play . Czym zabawa nie jest? Co wszystkie te rzeczy maj ze sob wsp�lnego? Czym jest gra lub zabawa? Zacznijmy od wykluczenia tych rzeczy, kt�re nimi nie s . Zabawa to nie znaczy brak powagi Mo e nas kusi , by my le o zabawie jak o braku powagi, jednak tak naprawd im intensywniej si bawimy, tym jeste my powa niejsi. Pomy l tylko o tym, jak dziecko powa nie traktuje opowiadane przez siebie zmy- lone historie. Je li grasz w zespole na gitarze lub grywasz z kolegami w pi - k , to oczekujesz, e ludzie, z kt�rymi grasz, b d to traktowali powa nie. Schiller uwa a , e zabawa jest najwy sz form powagi:  Przyjem- no , dobro, doskona o czyni cz owieka tylko powa nym, pi knem za mo e si on bawi  9. S dzi , e pi kno to co donio lejszego ni  przyjem- no , dobro, doskona o  , tak wi c zabawa, kt�ra skupia si na pi knie, ma wy sz rang ni powaga. Zabawa jest w pewnym sensie czym zbyt powa nym, by nazywa j powa n , wi c nazywamy j zabaw . 144 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBITUS LUDENS Zabawa to nie bezczynno[

Zabawa nie jest te to sama z relaksem czy lenistwem. w. Tomasz z Akwinu (ok. 1225  1274) napisa w Sumie teologicznej, e podczas gdy acedia czy te lenistwo zdecydowanie jest grzechem, odpoczynek i za- bawa s tak wa ne, e jego zdaniem ludzie nadal b d si tym zajmowa w niebie10. Na poziomie bardziej przyziemnym  sportowcy, kt�rzy powa nie traktuj uprawian przez siebie dyscyplin , trenuj bardzo intensywnie. Hobbici s kolejnym przyk adem  gdy si bawi , to na ca ego. Wspo- mnijmy planowanie, jakie by o potrzebne, by zorganizowa przyj cie z oka- zji urodzin Bilba w Dru ynie Pier cienia, lub wysi ek potrzebny, by uczyni z Bag End odpowiednie miejsce do odpoczynku. Czytamy:  By a to nora hobbita, a to znaczy nora z wygodami 11. Wygody przychodz jedynie dzi ki ci kiej pracy i uwa nemu pla- nowaniu. Charles S. Peirce (1839  1914) powiedzia , e zabawa jest w a ciwie odwrotno ci lenistwa:  Zabawa, jak wszyscy wiemy, to aktywne zastosowanie naszych umiej tno ci 12. Gdy si bawimy, anga ujemy si w to ca kowicie. Zabawa to nie dziecinada Zabawa nie jest te g upstwem czy dziecinad , nawet je li mo e si taka wydawa na pierwszy rzut oka. Tolkien ilustruje to opisem najbardziej sk onnego do zabawy ludu w Hobbicie  elf�w z Rivendell. Gdy Bilbo i jego towarzysze przybywaj do Rivendell, s ysz miech i piew elf�w w r�d drzew:  Nic m drego, powiecie zapewne , pisze Tolkien.  Ale ich by to nie wzruszy o, mialiby si jeszcze g o niej, gdyby cie im to powiedzieli. By y to oczywi cie elfy. [& ] Nawet tak rozs dne krasnoludy jak Thorin i jego kompania uwa a y, e elfy maj lekkiego bzika (ale to te jest bzik, eby tak uwa a ), a czasem si na nich obra a y 13. Oczywi cie elfowie  du o wiedz i s specjalistami od wszelkich no- win , tak wi c dru yna opuszcza a dom Elronda wyposa ona w  dobre rady , kt�re  umo liwi y im udoskonalenie plan�w wyprawy 14. Gdyby nie umiej tno czytania run przez Elronda, krasnoludy wci siedzia- yby pod tajnymi drzwiami, zastanawiaj c si , jak wej do rodka. Albo te sta yby si pieczystym smoka. 145 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM Dobro w zabawie Filozofowie cz sto staraj si prze ledzi histori danej idei, by j lepiej zrozumie . Jako e staro ytni Grecy dali nam zar�wno filozofi , jak i igrzy- ska olimpijskie, przyjrzyjmy si temu, co s dzili na temat zabawy. W staro- greckim istnieje bliski zwi zek pomi dzy s owami oznaczaj cymi zabaw (paidia) i nauk (paideia). Grecy uwa ali nauk za co , co jest wynikiem wolnego czasu, poniewa wtedy zajmujemy si rzeczami, kt�re s pi kne i przyjemne, a nie prac , kt�ra ma na celu zdobycie rzeczy, kt�re s ko- nieczne. Moi studenci dziwi si zawsze, gdy s ysz , e s owo  szko a wywodzi si z greckiego s owa schol�, oznaczaj cego czas wolny. Szko a mo e nam si nie wydawa czasem wolnym, jednak gdyby my nie mieli czasu wol- nego od ci kiej pracy na roli i walki z nied wiedziami, to nie mieliby my czasu na uczenie si czegokolwiek, co nie by oby potrzebne do przetrwa- nia. Ate ski polityk Perykles (ok. 495  429 p.n.e.) broni ate skiego umi owania zabawy i schol� w swoim s ynnym przem�wieniu, m�wi c, e Ate czycy  kochali pi kno, ale z prostot , kochali wiedz , ale bez znie- wie cia o ci 15. Pami taj c o tym, warto mo e pomy le o zabawie w kontek cie etycznym. Filozofowie rozr� niaj okre lone rodzaje dobrych rzeczy. Nie- kt�re dobre rzeczy, jak na przyk ad pieni dze, s czym , czego pragniemy, poniewa pozwalaj nam zdoby co innego. Inne dobre rzeczy, jak na przyk ad mi o , s przez nas upragnione same dla siebie, a nie jako ro- dek do celu. Opr�cz tego istnieje trzeci rodzaj dobra, kt�ry jest po da- ny sam dla siebie, jak te dlatego, e pozwala nam zdoby co innego16. Jakim dobrem jest wi c zabawa? Niekt�rzy ludzie upierali si , e jest pierwszym rodzajem dobra, ponie- wa gdy bawimy si , mo emy si nauczy po ytecznych rzeczy w przy- jemny spos�b. Ksenofont (ok. 431  355 p.n.e.) napisa , e ka dy, kto pragnie edukacji, powinien nauczy si polowa 17. Jego zdaniem dopiero potem, je li jeszcze b dziemy mie jakie pieni dze, powinni my zaj si studiowaniem innych dziedzin. Ksenofont wierzy , e w pogoni za dzik zwierzyn m odzi m czy ni mog si nauczy wszystkich lekcji, jakie potrzebne s im w yciu i na wojnie. 146 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBITUS LUDENS Podobnie kr�l angielski Edward III (1312  1377) zakaza grania we wszystkie gry z u yciem pi ki  chcia , by Anglicy byli lepszymi uczni- kami, zmuszaj c ich do zabawy z ukiem zamiast pi k . Edward wykorzysta potem ucznik�w, by pokona Szkot�w i ci kwiat francuskiego szla- chectwa pod Cr�cy. S ynna pedago ka Maria Montessori (1870  1952) twierdzi a, e zabawa to praca, jak wykonuj dzieci. Cz sto dzieje si tak, e gdy dobrze si bawimy, to wiele si uczymy. Taka idea przy wie- ca a te tworzeniu tej ksi ki  mamy nadziej , e Czytelnik b dzie si dobrze bawi , ucz c si z niej czego o filozofii. Inni, jak Sokrates (ok. 470  399 p.n.e.), twierdzili, e przynajmniej niekt�re zabawy bli sze s drugiemu rodzajowi dobra, czyli e s dobre same w sobie. Platon (ok. 428  348 p.n.e.) napisa , e Sokrates s dzi , i najwarto ciowsz zabaw jest filozofia. Po wi cenie si zabawie z naj- bardziej wznios ymi ideami jest niczym piel gnowanie pi knych ogrod�w w my lach18. Zabawa w filozoficzne rozmy lania staje si nagrod sama w sobie. Arystoteles (384  322 p.n.e.) nie zgadza si w tym punkcie z So- kratesem. W swojej s ynnej Etyce nikomachejskiej twierdzi , e zabawa nie jest rzecz najwy sz , lecz jest przyk adem trzeciego rodzaju dobra  ze wzgl du na to, e ma w sobie pi kno, jest czym , czego mo na pragn jako rzeczy warto ciowej samej w sobie, jednak jest te niezwykle istotna, je li chodzi o przygotowanie nas do innych rzeczy wartych uwagi:  Ba- wimy si , eby my mogli by powa ni 19. Zabawa w przygod
 edukacja Bilba Zabawa w oczywisty spos�b nas uczy. Jak napisa poeta Alexander Pope (1688  1744):  W taki spos�b edukacja kszta tuje my l og� u / tak jak zgina si ga zk , by ukierunkowa ro ni cie drzewa 20. Zabawa jest cz - ci nauki. Pomaga nam to zrozumie , dlaczego Bilbo by w a ciwym cz o- wiekiem  to znaczy hobbitem  by zabawi si we w amywacza. Mimo e krasnoludy w tpi y, by Bilbo nadawa si do tej roli, Gandalf wiedzia co , czego one nie wiedzia y o hobbitach:  Maj te ruchy nad- zwyczaj zwinne, umiej si kry doskonale [& ], posiadaj w dodatku ogromny zas�b wiedzy i m drych przys �w, o kt�rych wi kszo ludzi 147 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM nigdy nie s ysza a albo od dawna zapomnia a 21. Przyjemno z czytania Hobbita opiera si cz ciowo na obserwacji, jak dzi ki kolejnym przygo- dom Bilbo odkrywa, jak dobrze ycie w Shirze przygotowa o go do przyg�d. Gdy krasnoludy zostaj schwytane przez paj ki w Mrocznej Puszczy, do- wiadujemy si , e: Hobbit mia wpraw w rzucaniu kamieniami. [& ] Gdy by ma y, nieraz zabawia si ciskaniem kamieni [& ], dor�s szy sp dza wiele czasu na takich grach jak palant, pi ka i kr gle  s owem, lubi spokojne zabawy polegaj ce na rzucaniu do celu; Bilbo zna r� ne sztuki pr�cz puszczania k� ek z dymu, zadawania i rozwi zy- wania zagadek i gotowania, chocia nie mia em dot d czasu, aby wam o tym powiedzie 22. Zaj cia Bilba w dzieci stwie, jak to cz sto bywa o w czasach, gdy na wiecie  mniej by o zgie ku, a wi cej zieleni 23, by y dobrym przygoto- waniem do przyg�d. Nie jest to bynajmniej zaskoczeniem dla filozof�w. Joseph Esposito opisuje zabaw jako otwarcie si na mo liwo ci. Nasze upodobanie do sport�w cz ciowo ma zapewne zwi zek z tym, e nie znamy z g�ry wyniku. Gra nie jest gr , je li jej zako czenie jest ustalone przez jej rozpocz ciem. Gramy nie tylko po to, by si porusza lub by wygra , lecz r�wnie , by do wiadczy mo liwo ci zwi zanych z zabaw . Esposito pisze: Wspinaczka g�rska to sport, a nie tylko zdrowe wiczenie, po- niewa zawiera w sobie moment otwartych mo liwo ci  podpar- cie dla d oni lub stopy mo e si ukruszy bez ostrze enia. W w d- karstwie to samo dotyczy tego, czy ryba z apie przyn t . [& ] Gdy natura ma okazj si z nami zabawi , jak ma to miejsce r�wnie w eglarstwie, surfingu, polowaniu, lotniarstwie itd., te czynno ci staj si czym wi cej ni sposobem na sp dzanie wolnego czasu, staj c si okazj do sportowej gry24. Podobnie Drew Hyland twierdzi, e gra wymaga  postawy otwarcia si  na nowe do wiadczenia25. Mo e to wyja nia y k Tuk�w w Bilbie. Gdy Tukowie pragn li przygody, wcale nie zachowywali si dramatycznie inaczej ni pozostali hobbici. Wr cz przeciwnie, doprowadzali naturalne 148 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBITUS LUDENS dla hobbit�w umi owanie zabawy do jego logicznego rozwini cia  je li kto lubi si bawi , to dlatego, e lubi r� ne mo liwo ci, a najwi ksze mo liwo ci nazywamy  przygodami . Parafrazuj c Schillera, ycie hobbita jest dobre i wygodne, jednak potrzeba w nim odrobiny przygody, by uczyni je kompletnym. Motywacj Bilba nie jest bogactwo, strach, patriotyzm czy jakikolwiek zewn trzny czynnik  wyrusza w poszukiwaniu przyg�d, poniewa sam pragnie ich do wiadczy 26. Igranie z ogniem  Gandalf i gobliny Nie ka da zabawa jest r�wnie dobra, cz ciowo dlatego, e nie ka da na- stawiona jest na pi kno. Pisa em wcze niej, e niemal wszyscy w r�dzie- miu bawi si . Ta uwaga mo e si wydawa nieistotna, jednak Gandalf i gobliny maj kilka cech wsp�lnych. Po pierwsze, i on, i oni lubi pio- senki. Po drugie, i on, i oni lubi zabawy z ogniem. W obu przypadkach oczywi cie zabawa Gandalfa jest lepsza ni zabawy goblin�w. Zacznijmy od ognia. Gandalf ma talent do fajerwerk�w, co czyni z nie- go bardzo po danego go cia na przyj ciach w Shirze. Fajerwerki przydaj si te , by odwr�ci uwag goblin�w lub podpali warg�w. Podobnie jak mia o to miejsce z dziecinnymi zabawami Bilba, zabawy Gandalfa na- stawione s na pi kno, jednak przy okazji s po yteczne. Gobliny te lubi wybuchy. Czytamy o nich: Ot� gobliny s okrutne, przewrotne i z e do gruntu. Nie wyra- biaj pi knych przedmiot�w, ale na innej robocie znaj si do dobrze. [& ] Niewykluczone, e to w a nie gobliny by y wynalaz- cami pewnych maszyn, kt�re z czasem sta y si utrapieniem wiata, a przede wszystkim przemy lnych urz dze do zabijania mn�stwa istot za jednym zamachem; gobliny lubi bowiem ko a i mechani- zmy, a nade wszystko gwa towne wybuchy; lubi te wyr cza si w robocie, o ile si da, cudzymi r kami27. Gandalf zabawia si fajerwerkami, poniewa s pi kne, gobliny zajmuj si wybuchami tylko dlatego, e s u yteczne. R� nica pomi dzy jednym i drugim podej ciem polega na otwarciu si na mo liwo ci lub nie. Gobliny 149 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM nie pragn r� nych mo liwo ci ani przyg�d  chc zrobi jak najwi cej jak najmniejszym nak adem pracy. Ich podej cie do zabawy jest jeszcze wyra niej widoczne w ich pio- senkach. Ich pie ni nie maj w sobie pi kna, cudowno ci ani tajemnic. piewaj , by zmobilizowa si do pracy:  M ot w eb a chrup! Trzask, prask, w py w proch. [& ] M cz, j cz, tnij, wicz! 28. Mo na to por�wna z radosnymi piosenkami z Rivendell, pie ni wio larzy, sp awiaj cych beczki, kt�rzy dziwuj si otaczaj cemu ich pi knu natury, lub z pe nymi nadziei, proroczymi pie niami z Miasta na Jeziorze. Gobliny, czy to w prak- tyce, czy w pie ni, kochaj rzeczy przemy lne, nie pi kne. Gra wedB
ug reguB
 zagadki i etyka Spryt jest przeceniany; a w ka dym razie nie jest a tak wa ny jak zabawa i pi kno. Tytu tego rozdzia u zaczerpni ty zosta z ksi ki holenderskiego filozofa Johana Huizingi (1872  1945) Homo ludens, po wi conej filo- zofii zabawy. Tytu jest gr s �w z okre leniem homo sapiens, nazw , jak nadali my naszemu gatunkowi, by podkre li nasz przemy lno i wiedz o tym, jak robi r� ne rzeczy. Huizinga uwa a , e ludzie, kt�rzy wymy lili t nazw , byli niczym wargowie oszczekuj cy niew a ciwe drzewo. To nie my lenie czyni nas tym, kim jeste my, lecz zdolno bawienia si . Huizinga twierdzi , e sama filozofia narodzi a si z zabaw s ownych, a konkretniej  zagadek29. W staro ytnych Atenach m czy ni, kt�rzy nazwali siebie sofistami, uczyli innych przemawiania, tak by ci ostatni mogli wygrywa wybory i sprawy s dowe. Sofi ci zadawali sobie nawzajem zagadki, by ustali swoj pozycj jako filozof�w. W tym rodowisku pojawi si Sokrates, pierwszy wielki zachodni filozof, kt�rzy odkry co wa nego pod pozorn b aho ci zagadek. Zagadki opieraj si na wieloznaczno ci s �w i bawi si zwi zkami pomi dzy rzeczami, kt�re wydaj si ze sob niezwi zane. Tak naprawd jest to pocz tek metafizyki (badania tego, co jest najbardziej rzeczywiste) i epistemologii (ga zi filozofii zajmuj cej si badaniem wiedzy i wiary). Daje nam te wgl d w kwestie etyki, czyli tego, jak powinni my y z innymi. Cz sto cytowane s owa Thorina, wypowiedziane przez niego na o u mierci, sugeruj , e on te zrozumia , i ycie po wi cone zabawie mo e 150 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBITUS LUDENS pozwoli nam nauczy si etycznego, najlepszego rodzaju ycia30. Mo e w a nie dlatego Schiller twierdzi , e  cz owiek bawi si tylko tam, gdzie w ca ym znaczeniu tego s owa jest cz owiekiem, i tam tylko jest pe nym cz owiekiem, gdzie si bawi 31. Dla Schillera i Arystotelesa zabawa by a rodzajem dobra po redniego. Sama w sobie jest czym po danym, a zarazem jest spoiwem dla innych obszar�w naszego my lenia. Gdy si bawimy, stykamy si z pi knem mo - liwo ci, co pozwala nam po czy nasze impresje zmys owe z bardziej og�l- nymi ideami, zasadami i definicjami. Mo na wyrazi to pro ciej  to za- bawa pozwala nam pozna , co jest etyczne. Je li jeste my homo sapiens (lud mi my l cymi) to tylko dlatego, e przede wszystkim jeste my homo ludens (lud mi, kt�rzy si bawi ). Zabawa i proces wsp�B
-tw�rczy Takie spojrzenie na zabaw jest najwyra niej bliskie Tolkienowi. W kilku swoich ksi kach pisze on o tym, co to znaczy by artyst , i sugeruje, e sztuka jest rodzajem zabawy, w kt�rej imitujemy najwy sz , bosk etyk . Tolkien nazwa ten proces  d eniem wsp� -tw�rczym . Przyk ad tego znajdujemy w Silmarillionie, gdy Aul� t umaczy Il�vatar- owi, dlaczego stworzy krasnolud�w bez jego wiedzy. Aul� opisuje ten proces jako zabaw :  To Ty wszczepi e w moje serce wol tworzenia nowych rzeczy; dziecko niewiele rozumie, lecz pr�buje na ladowa uczynki ojca nie dlatego, e chce je wyszydzi , lecz dlatego w a nie, e jest sy- nem swojego ojca 32. Tolkien nie pisa swoich opowie ci ze r�dziemia dla zysku, lecz dla odtworzenia czy te , jak sam by powiedzia , subkreacji  to tw�rcza, radosna praca artysty na laduj cego Boga. Granice zabawy Tolkien jednak przypomina nam, e zabawa ma swoje granice. Na przy- k ad powy szy cytat z Silmarillionu sugeruje, e nie ka da zabawa jest r�wnie dobra. Aul� rozumie, e gdyby jego zabawa wyszydza a dzia ania Il�vatara, to by aby ona dla niego degraduj ca i on sam zas ugiwa by na kar . Pami tajmy te o tym, co powiedzia Arystoteles  zabawa jest wa na, ale jej zadaniem jest przygotowanie nas do bycia powa nymi. 151 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM Zgadza si z tym Immanuel Kant (1724  1804)33. Zabawa, twierdzi , pozwala nam wy wiczy swoje umiej tno ci, jednak bez pracy i dyscy- pliny nigdy nie zdob dziemy potrzebnych umiej tno ci ani nie wykszta ci- my swoich umys �w. Kant ostrzega , e zabawa mo e te by niebezpiecz- na, szczeg�lnie je li chodzi o to, jak traktujemy innych ludzi, gdy si bawimy. Nigdy nie powinni my traktowa innych ludzi jak zabawki. Kant powiedzia , e dawanie dzieciom rzeczy, kt�rych pragn , wcale nie jest ich psuciem  rodzic najbardziej psuje dziecko wtedy, gdy traktuje je jak swoj zabawk . To wed ug Kanta jest brak szacunku dla osoby, kt�r staje si dziecko. Niebezpiecze stwo zabawy polega wi c na tym, e mo emy nie trak- towa innych tak powa nie, jak powinni my. Tolkien daje nam tego mn�- stwo przyk ad�w. Jak powiedzia Bilbo:  Nigdy nie miej si ze smoka, p�ki jeszcze zipie 34. Przypomnijmy sobie te Gandalfa przed wie Orthanku w Dw�ch wie ach, gdy m�wi:  Kto ma ochot , mo e mi towarzyszy [by porozmawia z Sarumanem], pami tajcie jednak  bez art�w. Nie pora na to . Gdy Pippin zapyta , na czym polega niebezpiecze stwo, Gandalf odpowiedzia , e najbardziej zagro eni s ci, kt�rzy  podchodz pod jego pr�g z lekkim sercem i przez to nie traktuj jego mocy i s �w tak po- wa nie, jak powinni35. Tolkien wiedzia , e zabawa s owami mo e by przyjemna, jednak dawa do zrozumienia, e s owa potrafi te by po- t ne i niebezpieczne. Profesor si
bawi Przyjaciel Tolkiena, C.S. Lewis (1898  1963), zna pot g s �w lepiej ni ktokolwiek. Czyta Hobbita i bardzo mu si on podoba . Lewis po- twierdzi zabawowe nastawienie Hobbita, pisz c:  Hobbit, chocia zupe nie niepodobny do Alicji [w Krainie Czar�w] przypomina j pod tym wzgl dem, e mamy tu do czynienia z bawi cym si profesorem 36. Jak przewidzia Lewis w swojej recenzji, zabawa profesora da a nam klasyczne dzie o. Czy potrzebujemy jakiego innego wiadectwa, jak wa na jest zabawa? 152 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBITUS LUDENS UWAGI: 1 Pippin dobrodusznie m�wi Bergilowi (kt�ry grozi Pippinowi, e go postawi na g owie lub po o y go na opatki):  Znamy r� ne chwyty walki zapa niczej w naszym kraiku , J.R.R. Tolkien, W adca Pier cieni. Powr�t kr�la, Muza SA, Warszawa 2002, s. 44  45. 2 J.R.R. Tolkien, W adca Pier cieni. Dru yna Pier cienia, Muza SA, Warszawa 2002, s. 16. Przed podr� do Samotnej G�ry Thorin pogardza hobbitami jako ras  wie niak�w , vide: id., Wyprawa do Ereboru, [w:] Niedoko czone opowie ci, red. Ch. Tolkien, Amber, Warszawa 2005, s. 272. 3 Sam Tolkien by za m odu pe nym werwy (chocia niewysokim) sportowcem. Na spotkaniu swojej klasy z King s Edwards School przekona si , e zosta zapami tany bardziej jako gracz w rugby ni ze wzgl du na swoje umiej tno ci naukowe, vide: J.R.R. Tolkien, Listy, red. H. Carpenter przy wsp� pracy Ch. Tolkiena, Pr�szy ski i S-ka, Warszawa 2010, s. 552. 4 J.R.R. Tolkien, Hobbit, czyli tam i z powrotem, Iskry, Warszawa 1994, s. 48. 5 Ibid., s. 78. 6 Ibid., s. 60  61. 7 F. Schiller, Listy o estetycznym wychowaniu cz owieka i inne rozprawy, Czytelnik, Warszawa 1972, s. 102. 8 J.R.R. Tolkien, Hobbit& , op. cit., s. 44. 9 F. Schiller, Listy& , op. cit., s. 102. 10 w. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. 5, wiat widzialny, zagadnienie 73, art. 2; t. 16, Mi o , zagadnienie 35; t. 33, Zmartwychwstanie cia , zagadnienie 84; http://katedra.uksw.edu.pl/suma/ suma_przelad.htm [dost p: 10 grudnia 2012]. 11 J.R.R. Tolkien, Hobbit& , op. cit., s. 5. 12 Ch.S. Peirce, A Neglected Argument for the Reality of God, [w:] The Essential Peirce, Indiana University Press, Bloomington 1998, 2, s. 436. 13 J.R.R. Tolkien, Hobbit& , op. cit., s. 43. 153 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM 14 Ibid., s. 43, 45. 15 Cyt. za: Tukidydes, Wojna peloponeska, Zak ad Narodowy im. Ossoli skich, Wroc aw 1991, s. 140. 16 To rozr� nienie rzeczy dobrych mo na znale w Pa stwie Platona, 2.357b  d. 17 Ksenofont, Podr cznik owiectwa, [w:] Wyb�r pism, Zak ad Narodowy im. Ossoli skich, Wroc aw 1966. 18 Platon, Fajdros, 276d. Cf. A.A. Krentz, Play and Education in Plato s Republic, Boston University, http://www.bu.edu/wcp/Papers/Educ/ EducKren.htm [dost p: 5 grudnia 2012]; D. Hyland, The Question of Play, University Press of America, Lanham 1984, s. 139  163. 19 Arystoteles, Etyka nikomachejska, PWN, Warszawa 2007, wersy 1176b33. Tak naprawd to moja swobodna interpretacja tego cytatu; dok adny przek ad brzmi:  Zabawa, kt�rej celem jest powa ny wysi ek . 20 A. Pope, Epistles to Several Persons, 1.102. 21 J.R.R. Tolkien, Hobbit& , op. cit., s. 58. Gandalf wspomina te , e Smaug nigdy nie w cha hobbita, co jest du zalet , bior c pod uwag jego czu y w ch; cf. id., Wyprawa& , op. cit., s. 272. 22 J.R.R. Tolkien, Hobbit& , op. cit., s. 125  126. 23 J.R.R. Tolkien, Hobbit& , op. cit., s. 7. 24 J.L. Esposito, Play and Possibility, [w:]  Philosophy Today , lato 1974. 25 D. Hyland, The Question& , op. cit., s. 139. 26 Dzi kuj za t my l badaczowi tw�rczo ci Tolkiena, Matthew T. Dickersonowi. 27 J.R.R. Tolkien, Hobbit& , op. cit., s. 52. 28 Ibid., s. 51. 29 J. Huizinga, Homo ludens. Zabawa jako r�d o kultury, Aletheia, Warszawa 2007, s. 213  228. 154 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
HOBBITUS LUDENS 30 J.R.R. Tolkien, Hobbit& , op. cit., s. 222. 31 F. Schiller, Listy& , op. cit., s. 104. 32 J.R.R. Tolkien, Silmarillion, Amber, Warszawa 1996, s. 47  48. 33 I. Kant, On Education, 2.55, 4.65  69. 34 J.R.R. Tolkien, Hobbit& , op. cit., s. 176. 35 J.R.R. Tolkien, W adca Pier cieni. Dwie wie e, Muza SA, Warszawa 2002, s. 223. 36 C.S. Lewis, The Hobbit, [w:] On Stories, Harcourt, San Diego 1982, s. 81. 155 Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k
Kup ksi
|
k
Pole
ksi
|
k