plik


ÿþLeszek Nowak S Sprzt roboczy p r z  t r o b o c z y minimalne wymagania Poradnik dla pracodawców i spoBecznych inspektorów pracy Warszawa 2008 1 Projekt okBadki Dorota Zajc Opracowanie redakcyjne Magdalena Regulska Opracowanie typograficzne i Bamanie Barbara Charewicz Copyright © GBówny Inspektorat Pracy 2008 PACSTWOWA INSPEKCJA PRACY GAÓWNY INSPEKTORAT PRACY WARSZAWA 2008 2 Spis tre[ci Wprowadzenie ......................................................................................... 5 1. Zakres zastosowania przepisów okre[lajcych zasadnicze i mini- malne wymagania dla [rodków pracy.............................................. 9 1.1. Zrodki pracy, które powinny speBnia zasadnicze wymagania ... 9 1.2. Zrodki pracy, które powinny speBnia minimalne wymagania..... 12 1.3. Koncepcja wdro|enia dyrektyw okre[lajcych zasadnicze i mini- malne wymagania bezpieczeDstwa przy maszynach .................. 13 1.4. Normy zharmonizowane z dyrektyw maszynow ...................... 16 2. Ocena ryzyka zawodowego  jako element strategii dostosowa- nia maszyn do minimalnych wymagaD technicznych .................... 19 2.1. Ryzyko zawodowe i jego elementy .............................................. 19 2.1.1. Zagro|enie.......................................................................... 20 2.1.2. Ci|ko[ ............................................................................. 22 2.1.3. PrawdopodobieDstwo zaistnienia szkody.......................... 22 2.2. Ocena ryzyka zawodowego ......................................................... 23 2.3. Strategia zmniejszania ryzyka zawodowego przy maszynach .... 27 2.3.1. Rozwizania konstrukcyjne bezpieczne same w sobie (Krok 1) ............................................................................... 29 2.3.2. Techniczne i uzupeBniajce [rodki ochronne (Krok 2)....... 30 2.3.3. Informacje dotyczce u|ytkowania (Krok 3)...................... 32 3. Dostosowanie sprztu roboczego do minimalnych wymagaD technicznych....................................................................................... 35 3.1. PrzykBady dziaBaD dostosowawczych do minimalnych wymagaD technicznych................................................................................. 35 3.2. Charakterystyka wybranych wymagaD technicznych .................. 59 3.2.1. OdlegBo[ci bezpieczeDstwa ............................................... 59 3.2.2. OsBony ................................................................................ 63 3.2.3. Urzdzenia ochronne ......................................................... 64 3.2.4. Elementy systemów sterowania zwizane z bezpieczeD- stwem ................................................................................ 66 3.3. Charakterystyka minimalnych wymagaD dotyczcych u|ytkowa- nia maszyn.................................................................................... 70 3.3.1. Dobór sprztu wBa[ciwego lub odpowiednio przystosowa- nego do warunków i rodzaju wykonywanej pracy ............ 70 3 3.3.2. Bie|cy nadzór nad u|ytkowanym sprztem i utrzymanie go w stanie odpowiadajcym wymaganiom technicznym przez caBy okres u|ytkowania ............................................ 71 3.3.3. Udostpnianie pracownikom informacji dotyczcych bez- pieczeDstwa i higieny pracy przy u|ytkowaniu sprztu ro- boczego.............................................................................. 72 3.3.4. Przeszkolenie osób u|ytkujcych sprzt w zakresie bez- piecznego wykonywania czynno[ci .................................. 73 3.3.5. Przestrzeganie przepisów i zasad bhp przy u|ytkowaniu sprztu roboczego ............................................................. 73 3.3.6. UdziaB pracowników w podejmowaniu decyzji dotycz- cych bezpieczeDstwa i higieny pracy w zakresie u|ytko- wania sprztu roboczego................................................... 74 4. Realizacja dziaBaD dostosowawczych .............................................. 75 5. MateriaBy zródBowe ............................................................................. 83 4 Wprowadzenie Wyniki analiz okoliczno[ci i przyczyn wypadków przy pracy (bez wypadków drogowych)  zbadanych w cigu ostatnich kilkunastu lat przez inspektorów pracy  potwierdzaj, |e do blisko 40 % najci|szych w skutkach urazów, tj. wypadków [miertelnych i ci|kich  dochodzi podczas u|ytkowania sprztu roboczego, ogólnie okre[lanego nazw  maszyny , a rozumianego nie tylko jako maszyny i inne urzdzenia techniczne, lecz tak|e jako wszelkie [rodki pracy. Przy wypadkach tych udziaB przyczyn technicznych, tj. zwizanych ze stanem technicz- nym maszyn, sigaB 20 %. UdziaB pozostaBych przyczyn, wynikajcych z organizacji procesu pracy (ogólnej i na danym stanowisku pracy  w miejscu zdarzenia) oraz ze stanu psychofizycznego i zachowania ludzi, stanowiB Bcznie ponad 80 %. Z podanych liczb jasno wynika, |e [rodki stosowane w celu zapew- nienia bezpieczeDstwa pracy przy maszynach zawsze s kombinacj rozwizaD przyjtych przez producenta (przy projektowaniu i budowie maszyny) i przez u|ytkownika  na etapie zarzdzania i organizacji. W tym miejscu nale|y podkre[li, |e o poziomie bezpieczeDstwa decy- duje wzajemne oddziaBywanie wszystkich elementów systemu pracy, za[ [rodki pracy wystpuj w tym systemie jako jeden z jego licznych komponentów. Zadaniem producenta (projektanta) jest dobór najbardziej nieza- wodnych zabezpieczeD, jakie mo|na zastosowa w maszynach przy danym stanie nauki i techniki. Pracodawca jest odpowiedzialny zarów- no za wybór  do realizowanych zadaD  najbardziej odpowiednich, a przy tym bezpiecznych maszyn, jak i za wprowadzenie, w razie potrzeby, dodatkowych [rodków ochronnych. Odpowiada ponadto za wdro|enie takiego systemu pracy, który zapewniaBby speBnianie przepisów bezpieczeDstwa i ochrony zdrowia przy u|ytkowaniu tych maszyn. Techniczne [rodki ochronne, które przewidziane s przez projektanta, maj pierwszeDstwo, gdy| na ogóB s trwalsze i skutecz- 5 niejsze ni| te, które mo|e zastosowa u|ytkownik. W przeciwieDstwie do projektujcego u|ytkownik nie ma takich mo|liwo[ci ingerencji w rozwizania konstrukcyjne maszyny. Postp naukowo-techniczny i pojawianie si kolejnych generacji maszyn o tym samym przeznaczeniu, a tak|e ustanawianie nowych, zwykle bardziej rygorystycznych przepisów prawnych, z czasem pro- wadzi do sytuacji, w której rozwizania techniczne producenta, uzna- wane kilka lat wstecz za nowoczesne, przestaj wystarcza do speB- nienia standardów bezpieczeDstwa. Obowizek zapewnienia tego, by maszyna odpowiadaBa zmienionym, zaostrzonym wymaganiom, spa- da wówczas wyBcznie na u|ytkownika, którego zadaniem w tych wa- runkach staje si równie| wprowadzenie dodatkowych technicznych [rodków bezpieczeDstwa, w tym osBon i urzdzeD ochronnych. Podej[cie to od wielu lat znajduje stosowne odzwierciedlenie w Dziale X Kodeksu pracy (m.in. art. 207 § 2 i RozdziaB IV) oraz w wyda- nych na jego podstawie wielu ogólnych i szczegóBowych przepisach bezpieczeDstwa i ochrony zdrowia, dotyczcych okre[lonych rodza- jów prac lub maszyn (spawanie i cicie metali, obrabiarki do drewna, cigniki rolnicze itp.). Polityk Unii Europejskiej w tym zakresie, spójn równie| z prze- pisami polskiego prawa pracy, wyznaczaj dyrektywy wydane na pod- stawie art. 100A i art. 118A, wprowadzone do Traktatu Rzymskiego (ustanawiajcego EWG z dnia 25 marca 1957 r.) Jednolitym Aktem Eu- ropejskim z dnia 17 lutego 1986 r., nastpnie zastpione odpowiednio art. 95 i 137 Traktatu z Amsterdamu z dnia 2 pazdziernika 1992 r. zmie- niajcego Traktat o Unii Europejskiej, Traktaty ustanawiajce Wspólno- ty Europejskie i niektóre z nimi zwizane akty. Dyrektywy, których podstaw wydania byB artykuB 100A, dotycz- ce tzw. harmonizacji technicznej, ustaliBy najwy|szy  obowizujcy w skali Unii  poziom wymagaD w zakresie ochrony zdrowia, bezpie- czeDstwa i ochrony [rodowiska, obligatoryjny m.in. dla wikszo[ci nowych maszyn. S to dyrektywy  nowego podej[cia  adresowane gBównie do producentów i dystrybutorów wBa[nie tych [rodków pracy. Podstawowym aktem w tej grupie regulacji prawnych jest dyrektywa 98/37/WE z dnia 22 czerwca 1998 r. w sprawie zbli|enia prawa PaDstw 6 CzBonkowskich, dotyczcego maszyn - zwana  dyrektyw maszyno- w . ZostaBa ona wprowadzona do polskiego prawa: ustaw z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodno[ci (Dz. U. z 2004 r. Nr 204, poz. 2087 z pózn. zm.) i rozporzdzeniem Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki SpoBecznej z dnia 10 kwietnia 2003 r. w sprawie zasad- niczych wymagaD dla maszyn i elementów bezpieczeDstwa (Dz. U. Nr 91, poz. 858)  zastpionym rozporzdzeniem Ministra Gospodarki z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagaD dla ma- szyn i elementów bezpieczeDstwa (Dz. U. Nr 259, poz. 2170). Dyrektywy wydane na podstawie art. 118A, tzw. dyrektywy spo- Beczne, dotyczce ochrony zdrowia, ustaliBy dla wszystkich krajów Unii Europejskiej minimalne wymagania dla sprztu roboczego, w tym dla maszyn. Dyrektywy te odnosz si przede wszystkim do  starych [rodków pracy  najcz[ciej znajdujcych si w u|ytkowa- niu. Kluczowe znaczenie ma tu tzw. dyrektywa ramowa 89/391/EWG o wprowadzeniu [rodków w celu zwikszenia bezpieczeDstwa i poprawy zdrowia pracowników i dyrektywy szczegóBowe: 89/655/EWG1, 95/63/ WE2 i 2001/45/WE3. Postanowienia tych dyrektyw zostaBy wprowa- dzone do polskiego prawa rozporzdzeniem Ministra Gospodarki z dnia 30 pazdziernika 2002 r. w sprawie minimalnych wymagaD do- tyczcych bezpieczeDstwa i higieny pracy w zakresie u|ytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz. U. Nr 191, poz. 1596 z pózn. zm.). W [lad za tymi dyrektywami, w rozporzdzeniu znalazBa odzwierciedlenie (wspomniana powy|ej) ogólna zasada mówica, |e [rodki zapewniajce bezpieczeDstwo przy u|ytkowaniu maszyn, s za- wsze zestawieniem (poBczeniem) rozwizaD technicznych i organiza- cyjnych. Ustalono, |e warunkiem dopuszczenia starego sprztu robo- czego, w tym maszyn do dalszego stosowania, jest zapewnienie przy 1 Dyrektywa dotyczca minimalnych wymagaD w dziedzinie bezpieczeDstwa i ochrony zdrowia przy u|ytkowaniu przez pracowników maszyn i innych urzdzeD technicznych podczas pracy. 2 Dyrektywa dotyczca minimalnych wymagaD bezpieczeDstwa przy u|ytkowaniu maszyn mobilnych z napdem lub bez i maszyn do podnoszenia Badunków i ludzi. 3 Dyrektywa dotyczca minimalnych wymagaD bezpieczeDstwa przy pracach na wysoko[ci z wykorzystaniem drabin, rusztowaD i lin. 7 ich u|ytkowaniu co najmniej minimalnych standardów bezpieczeDstwa i ochrony zdrowia. Jako standardy przyjto  minimalne wymagania techniczne i minimalne wymagania dotyczce u|ytkowania. W Polsce, podobnie jak wcze[niej w krajach  Pitnastki , najwi- cej problemów sprawia dostosowanie  starych maszyn do minimal- nych wymagaD technicznych. U|ytkownicy zostali praktycznie zdani na siebie, poniewa| w wielu przypadkach w gr wchodzi wykonanie prac dostosowawczych przy wyposa|eniu, którego produkcja zostaBa ju| dawno zaniechana, a nie ma ju| ani projektantów, ani producen- tów. Trudno[ci sprawia zarówno ustalenie zakresu prac dostosowaw- czych, jak i ich wykonawstwo. Wspomniane rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 pazdziernika 2002 r.  z wyjtkiem rozdziaBu 3, dotyczcego minimalnych wymagaD technicznych  weszBo w |y- cie z dniem 1 stycznia 2003 r. ZakoDczenie okresu dostosowawczego w zakresie minimalnych wymagaD technicznych ustalono na dzieD 31 grudnia 2005 r. Mimo upBynicia tego terminu, wielu pracodawców nadal nie realizuje postanowieD rozporzdzenia. Niektórzy pracodaw- cy tBumacz si nieznajomo[ci tego przepisu, inni narzekaj na brak publikacji z tego zakresu, w tym dotyczcych ró|nic midzy zasadni- czymi i minimalnymi wymaganiami. Publikacja, której podstaw stanowi materiaBy zródBowe wymie- nione w wykazie, adresowana jest do pracodawców, sBu|b bhp, a tak- |e do przedstawicieli pracowników  w szczególno[ci do spoBecznych inspektorów pracy. Jej celem jest ogólna charakterystyka minimalnych wymagaD okre[lonych w dyrektywach spoBecznych  ze szczególnym uwzgldnieniem wymagaD technicznych. 8 Zakres zastosowania przepisów okre[lajcych zasadnicze i minimalne 1. wymagania dla [rodków pracy 1.1. Zrodki pracy, które powinny speBnia zasadnicze wymagania Wymagania okre[lone w dyrektywie maszynowej powinna speB- nia wikszo[ nowych  aktualnie wytwarzanych wyrobów, do któ- rych mo|e mie zastosowanie definicja  maszyny , podana w rozpo- rzdzeniu Ministra Gospodarki z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagaD dla maszyn i elementów bezpieczeDstwa (Dz. U. Nr 259, poz. 2170). W my[l tych przepisów: maszyn jest zespóB sprz|onych cz[ci i elementów skBado- wych, z których przynajmniej jeden jest ruchomy, wraz z odpo- wiednimi elementami uruchamiajcymi, obwodami sterowania, zasilania, poBczonych wspólnie w celu okre[lonego zastoso- wania, w szczególno[ci do przetwarzania, obróbki, przemiesz- czania lub pakowania. Za maszyn uwa|a si  wg dyrektywy maszynowej  równie|: zespóB maszyn, które w celu osignicia wspólnego efektu koDcowego, zostaBy zestawione i s sterowane w taki sposób, aby dziaBaBy jako zintegrowana caBo[. Zasadnicze wymagania, rozumiane jako wymagania odnoszce si do cech wyrobu, jego projektowania lub wytwarzania, okre[lone w dyrektywach nowego podej[cia, maj zastosowanie do maszyn, które wprowadzono do obrotu w naszym kraju od chwili wej[cia do Unii Europejskiej, tj. od 1 maja 2004 r. Termin  wprowadzenie do ob- rotu oznacza udostpnienie wyrobu po raz pierwszy  odpBatne lub 9 nieodpBatne  przez producenta, jego upowa|nionego przedstawiciela lub importera, w celu u|ywania lub dystrybucji (na terytorium Unii Eu- ropejskiej lub paDstwa czBonkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu  EFTA). Dotyczy to wszystkich maszyn, niezale|nie od tego, czy zostaBy wytworzone seryjnie, czy jednostkowo. Do  obro- tu wprowadza si równie| maszyny wytworzone we wBasnym zakre- sie lub jednostkowo importowane  na wBasny u|ytek. Oddaniem do u|ytku jest pierwsze na terytorium paDstwa czBonkowskiego Unii Euro- pejskiej lub paDstwa czBonkowskiego EFTA zgodne z przeznaczeniem u|ycie wyrobu, który nie zostaB wprowadzony do obrotu. Dyrektywa dotyczy nowych wyrobów, wyprodukowanych w kra- jach czBonkowskich, a tak|e nowych i starych, importowanych spoza Unii i paDstw EFTA. Cz[ maszyn, mimo speBniania kryterium dotyczcego daty wpro- wadzenia do obrotu, a tak|e speBniania warunków zaliczenia (zgodnie z powy|sz definicj) do  maszyn , nie zostaBa objta wymaganiami okre[lonymi w dyrektywie maszynowej. WyBczenia te, okre[lone w § 2 rozporzdzenia z dnia 20 grudnia 2005 r., dotycz 18 nastpujcych grup wyrobów: maszyn, których jedynym zródBem napdu jest siBa mi[ni ludz- kich, z wyjtkiem maszyn u|ywanych do podnoszenia i opusz- czania Badunków; maszyn specjalnie zaprojektowanych lub przeznaczonych do u|ytkowania do celów jdrowych, które w przypadku uszko- dzenia mog spowodowa emisje radioaktywn; maszyn specjalnie zaprojektowanych i wykonanych do celów wojskowych i policyjnych; urzdzeD specjalnych przeznaczonych do u|ytkowania na te- renie wesoBych miasteczek lub parków rozrywki; urzdzeD transportu linowego, w tym kolei linowych, linowo- torowych i wycigów przeznaczonych do transportu osób; [rodków transportu  statków oraz pojazdów i ich przyczep, przeznaczonych wyBcznie do transportu osób drog powietrz- n lub sieci transportu drogowego, kolejowego lub wodnego, a tak|e [rodków transportu w zakresie, w jakim s przezna- 10 czone do przewozu towarów drog powietrzn, sieci dróg lub sieci kolejow albo drog wodn; wyBczeniu nie podlegaj pojazdy u|ywane przy eksploatacji zBó| mineralnych; [rodków do transportu osób, wykorzystujcych pojazdy szy- nowe poruszajce si po szynach i napdzanych przez me- chanizm zbatkowy; statków morskich oraz pBywajcych jednostek przybrze|nych wraz z ich wyposa|eniem pokBadowym; dzwigów stale obsBugujcych okre[lone poziomy budynków i budowli, wyposa|onych w kabin poruszajc si midzy sztywnymi prowadnicami nachylonymi w stosunku do pozio- mu pod katem wikszym ni| 15 stopni, przeznaczonych do przewozu:  osób,  osób i towarów,  towarów, je|eli kabina jest dostpna i wyposa|ona w ele- menty sterownicze znajdujce si wewntrz lub pozostajce w zasigu u|ytkownika przebywajcego w kabinie; dzwigów budowlanych przeznaczonych do podnoszenia osób lub osób i towarów; dzwigów teatralnych; górniczych urzdzeD wycigowych; cigników rolniczych i le[nych; zbiorników do magazynowania i rurocigów do benzyny, oleju napdowego oraz innych cieczy palnych i substancji niebez- piecznych; kotBów parowych, zbiorników, w tym zbiorników ci[nienio- wych; zródeB promieniowania jonizujcego stanowicego cz[ ma- szyny; broni palnej; wyrobów medycznych. Do cz[ci wymienionych wyrobów maj zastosowanie odrbne przepisy, a w przypadku braku takich regulacji, obowizuj wymaga- 11 nia okre[lone w przepisach wydanych na podstawie dyrektyw spo- Becznych. SzczegóBowe zalecenia dotyczce projektowania, wykonania, a tak|e metod badania maszyn, które powinny speBnia zasadnicze wymagania, podane s w normach zharmonizowanych z dyrektyw maszynow. Normy te s opracowywane i zatwierdzane przez euro- pejskie organizacje normalizacyjne na podstawie mandatu udzielone- go przez Komisj Europejsk. Numery i tytuBy tych norm s publikowa- ne w Dzienniku Urzdowym Unii Europejskiej serii C4.2 1.2. Zrodki pracy, które powinny speBnia minimalne wymagania Zakres znaczeniowy pojcia  maszyna , o czym wspomniano ju| na wstpie opracowania, w rozumieniu dyrektyw spoBecznych, a wic i rozporzdzenia Ministra Gospodarki z dnia 30 pazdziernika 2002 r. w sprawie minimalnych wymagaD dotyczcych bezpieczeDstwa i higie- ny pracy w zakresie u|ytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy, jest szerszy ni| wynikajcy z definicji maszyny podanej w roz- porzdzeniu Ministra Gospodarki z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagaD dla maszyn i elementów bezpieczeDstwa. Do maszyn, wg rozporzdzenia z dnia 30 pazdziernika 2002 r., zalicza si, jak wy|ej wspomniano, wszystkie [rodki pracy: od skomplikowanych maszyn, urzdzeD i instalacji przemysBowych do najprostszych narzdzi rcznych, jak: mBotki, klucze, prze- cinaki. Do maszyn zalicza si równie| sprzt do tymczasowej pracy na wysoko[ci, jak rusztowania i drabiny. Wymagania okre[lone w dyrektywach spoBecznych powinien speB- nia przede wszystkim  stary sprzt, za który uwa|a si, wg rozporz- dzenia z dnia 30 pazdziernika 2002 r., maszyny dostarczone pracowni- kom do u|ytkowania przed dniem 31 grudnia 2002 r. Rozporzdzenie 4 W niniejszym opracowaniu temat zasadniczych wymagaD poruszono jedynie w zakresie, który  zdaniem opracowujcego  jest niezbdny do wskazania pod- stawowych ró|nic midzy minimalnymi i zasadniczymi wymaganiami. 12 z dnia 30 pazdziernika 2002 r. weszBo w |ycie z dniem 1 stycznia 2003 r., za wyjtkiem rozdziaBu 3, okre[lajcego tzw. minimalne wy- magania techniczne, zwizane z technicznymi [rodkami bezpieczeD- stwa. Ta cz[ przepisów zaczBa obowizywa dopiero od dnia 1 stycznia 2006 r., tj. po upBywie 3-letniego okresu dostosowawcze- go. W przypadku drabin i rusztowaD  termin zakoDczenia dziaBaD dostosowawczych ustalono na dzieD 1 lipca 2006 r. Data przekazania  starych maszyn pracownikom do u|ytkowania nie jest jedynym kryterium rozstrzygajcym o rodzaju wymagaD, jakie maj do nich zastosowanie. Przy ustalaniu, czy okre[lone maszyny maj speBnia wymagania dyrektyw nowego podej[cia, czy te| dyrek- tyw spoBecznych, uwzgldnia si ewentualne zmiany w ich konstrukcji, dokonane przez samego u|ytkownika. Istotne jest przy tym okre[le- nie, czy zmiany te nie miaBy negatywnego wpBywu na stan bezpieczeD- stwa. Je[li spowodowaBy one powstawanie dodatkowych zagro|eD i wymusiBy wprowadzenie dodatkowych zabezpieczeD, maszyna pod- lega ocenie zgodno[ci z zasadniczymi wymaganiami. W pozostaBych przypadkach, tj. przy zapewnieniu co najmniej dotychczasowego sta- nu bezpieczeDstwa, wprowadzone modyfikacje nie bd miaBy wpBy- wu na zmian rodzaju wymagaD  nadal bd obowizywa przepisy wprowadzajce dyrektyw 89/655/WE. Dotyczy to mo|e m.in. takich sytuacji, jak: wymiana cz[ci, naprawa, wyposa|enie maszyny w no- wocze[niejsze urzdzenia sterowania, dodatkowe techniczne [rodki ochronne (np. osBony, blokady itp.). 1.3. Koncepcja wdro|enia dyrektyw okre[lajcych zasadnicze i minimalne wymagania bezpieczeDstwa przy maszynach W zasadzie w obu grupach dyrektyw, tj. zarówno nowego podej- [cia, jak i spoBecznych, podobnie jak w dotychczas obowizujcych w Polsce przepisach prawa pracy, mo|na wyodrbni dwa rodzaje wymagaD: techniczne i dotyczce zasad bezpiecznego u|ytkowania [rodków pracy. Warunkiem dopuszczania maszyn do u|ytkowania jest uzyskanie  przez odpowiedni kombinacj tych wymagaD  zmniej- szenia ryzyka zawodowego do poziomu, który, przy uwzgldnieniu 13 aktualnego stanu nauki i techniki, bdzie odpowiadaB co najmniej wa- runkom okre[lonym w przepisach prawnych. Przy wprowadzaniu dy- rektyw spoBecznych przyjto zaBo|enie, |e  stare [rodki pracy mog speBnia obni|one wymagania techniczne w porównaniu z nowymi, ale warunkiem ich dalszego u|ytkowania jest skompensowanie bra- ku mo|liwo[ci zastosowania odpowiednich rozwizaD technicznych innymi [rodkami, w tym odpowiedni organizacj pracy i zarzdza- niem. Innymi sBowy nale|y zapewni bezpieczne zasady u|ytkowania sprztu. W przepisach rozporzdzenia z dnia 30 pazdziernika 2002 r., oprócz wymagaD technicznych, podano wymagania dotyczce u|yt- kowania sprztu roboczego: dobór sprztu wBa[ciwego lub odpowiednio przystosowanego do warunków i rodzaju wykonywanych prac; bie|cy nadzór nad u|ytkowaniem sprztu i utrzymaniem go w stanie odpowiadajcym wymaganiom technicznym (kontrole pierwotne, okresowe, specjalne itp.); udostpnianie pracownikom informacji dotyczcych bezpie- czeDstwa i higieny pracy przy u|ytkowaniu sprztu (informo- wanie o ryzyku zawodowym; dostarczanie instrukcji bezpiecz- nej pracy, przekazywanie danych dotyczcych zaistniaBych wypadków itp.); przeszkolenie u|ytkujcych sprzt pracowników w zakresie bezpiecznego wykonywania czynno[ci (szkolenia podstawo- we i specjalistyczne); przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeDstwa i higieny pracy przy u|ytkowaniu sprztu; udziaB pracowników w rozwizywaniu problemów bezpieczeD- stwa i higieny pracy w zakresie u|ytkowania sprztu. Ogóln koncepcj wdro|enia dyrektyw w krajach  Pitnastki przedstawiono na rys.1. 14 Nowe maszyny (dyrektywa 98/37/WE)  najwy|szy poziom bezpieczeDstwa Adresaci: producent, dystrybutor Wielko[ redukcji ryzyka  uzyskiwana przez zastosowanie bezpiecznych zasad u|ytkowania sprztu roboczego; Adresaci: u|ytkownicy Stare maszyny (dyrektywa 89/655/EWG)   wymagania minimalne; Adresat: pracodawca Poziom wyj[ciowy 1989 1993 1996 Rok ustanowienie wdro|enie do prawa krajowego dyrektyw starych paDstw WE Rys. 1. Koncepcja wdro|enia dyrektyw dotyczcych wymagaD zasadni- czych i minimalnych do prawa krajowego paDstw Unii Europejskiej ( Pitnast- ki ) [5] W krajach  Pitnastki producenci otrzymali 4-letni okres na do- stosowanie konstrukcji maszyn do zasadniczych wymagaD. Praco- dawcom (u|ytkownikom) wyznaczono okres 7 lat na dostosowanie  starych [rodków pracy do minimalnych wymagaD technicznych. Koncepcja przyjta w Polsce w celu realizacji postanowieD dyrektywy 89/655/EWG jest zatem taka sama, jak w starych krajach czBonkow- skich. Polskim pracodawcom wyznaczono 3-letni okres na dostoso- wanie sprztu do minimalnych wymagaD technicznych. Analiza wymagaD dotyczcych u|ytkowania sprztu roboczego wskazuje na to, |e zakres ich zastosowania nie ogranicza si do  sta- rych maszyn. Dotycz one praktycznie wszystkich [rodków pracy, niezale|nie od daty produkcji. Problemem jest tylko zmiana udziaBu wymagaD technicznych i bezpiecznych zasad u|ytkowania w ksztaB- towaniu poziomu ryzyka zawodowego. 15 Poziom bezpieczeDstwa 1.4. Normy zharmonizowane z dyrektyw maszynow Problematyka dotyczca speBniania wymagaD technicznych przez maszyny wi|e si z zastosowaniem odpowiednich zasad tech- niki, okre[lonych m.in. w wydawnictwach normalizacyjnych, w tym w normach technicznych. Zasadnicze wymagania, wynikajce z dy- rektywy 98/37/WE, a tak|e rozporzdzenia Ministra Gospodarki z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagaD dla maszyn i elementów bezpieczeDstwa (Dz. U. Nr 259, poz. 2170), zostaBy szcze- góBowo podane w normach zharmonizowanych. W normach tych za- warto m.in. szczegóBowe wykazy i definicje stosowanych terminów technicznych, klasyfikacje maszyn, [rodków ochronnych, a tak|e przykBady rozwizaD konstrukcyjnych zapewniajcych speBnianie za- sadniczych wymagaD. Normy zharmonizowane maj nastpujc struktur: 1) normy typu A (podstawowe normy bezpieczeDstwa), zawiera- jce podstawowe terminy, zasady projektowania oraz aspekty ogólne, majce zastosowanie do wszystkich maszyn; 2) normy typu B (tematyczne normy bezpieczeDstwa), dotycz- ce jednego aspektu bezpieczeDstwa lub jednego rodzaju urzdzeD ochronnych, które mog by stosowane w wielu ró|nych maszynach; normy typu B1 dotycz okre[lonych aspektów bezpieczeD- stwa (np. odlegBo[ci bezpieczeDstwa, temperatury powierzch- ni elementów maszyn, emisji czynników szkodliwych); normy typu B2 dotycz urzdzeD ochronnych (np. urzdze- nia oburcznego sterowania, urzdzenia blokujce, urz- dzenia czuBe na nacisk, osBony); 3) normy typu C (normy dotyczce bezpieczeDstwa maszyn), za- wierajce szczegóBowe wymagania bezpieczeDstwa dotyczce jednej maszyny lub grupy maszyn (np. przecinarki do metali w stanie zim- nym, szlifierki stacjonarne). Stosowanie norm zharmonizowanych, w przypadku zasadni- czych wymagaD, nie jest obowizkowe, ale wyroby wytworzo- ne zgodnie z nimi, korzystaj z domniemania zgodno[ci z dy- 16 rektyw maszynow. Wikszo[ producentów korzysta zatem z tych norm. W przypadku, gdy postanowienia normy typu C ró|ni si od postanowieD norm typu A lub B, pierwszeDstwo zastosowania maj normy typu C. W normach typu C zamieszczane s szczegóBowe wykazy istot- nych zagro|eD (sytuacji zagro|eD) dla okre[lonego asortymentu ma- szyn (obrabiarek do metali, obrabiarek do drewna itd.), z uwzgldnie- niem ró|nych warunków i stanów (przekazywanie maszyny do eksplo- atacji, nastawianie, obsBuga produkcyjna, konserwacja, remont itd.). Normy zawieraj równie| szczegóBowe zalecenia dotyczce metod doboru i rodzaju [rodków ochronnych, które powinny by zastoso- wane w celu wyeliminowania okre[lonych zagro|eD lub zmniejszenia poziomu ryzyka. Normy objte s ujednoliconym systemem numeracji, umo|liwia- jcym rozró|nienie norm europejskich, którym nadano status norm krajowych. Oznaczenie normy zharmonizowanej zawiera: symbol kra- ju, w którym j wprowadzono, symbol EN i numer; przykBad: PN-EN 1050 (Polska), DIN-EN 1050 (Niemcy). Wykazy polskich norm zharmonizowanych zamieszczane s w obwieszczeniach prezesa Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, publikowanych w dzienniku urzdowym Monitor Polski. S równie| dostpne na stronie internetowej www.pkn.pl. W przypadku maszyn, które powinny speBnia minimalne wyma- gania, nie ma obowizku stosowania norm zharmonizowanych, jed- nak|e podane w nich przykBady rozwizaD, mog by równie| szcze- gólnie przydatne przy pracach dostosowawczych, zwBaszcza przy doborze rozwizaD konstrukcyjnych i technicznych [rodków ochron- nych. Obecnie czsto Batwiej dostpne jest nowoczesne wyposa|e- nie, speBniajce wymagania norm zharmonizowanych, ni| zespoBy lub podzespoBy odpowiadajce standardom technicznym z lat 70. i 80. XX wieku. Wiele norm technicznych z tego okresu zostaBo uchylonych. W przedstawionym kontek[cie nale|y zwróci uwag na fakt, |e roz- porzdzenie z dnia 30 pazdziernika 2002 r. okre[la minimalne wyma- 17 gania, lecz nie wprowadza ograniczeD dotyczcych sposobu i zakresu prac dostosowawczych. Nie ma w nim np. mowy o tym, |e do starych maszyn mo|na stosowa tylko osBony staBe, a wyBcznie do nowych  osBony blokujce z ryglowaniem, oburczne urzdzenia sterujce, maty czuBe na nacisk. Przy doborze rozwizaD punktem wyj[cia jest wynik oceny ryzyka zawodowego. Przepisy rozporzdzenia korespon- duj w tym zakresie tak|e z postanowieniami art. 207 Kodeksu pracy, z którego wynika obowizek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu na- uki i techniki. 18 Ocena ryzyka zawodowego  jako element strategii dostosowania maszyn 2. do minimalnych wymagaD technicznych 2.1. Ryzyko zawodowe i jego elementy Ryzyko zawodowe, wg definicji zamieszczonej w przepisach prawnych i normach technicznych, jest opisywane jako kombinacja: ci|ko[ci szkody (uraz lub pogorszenie stanu zdrowia) i prawdopodo- bieDstwa jej zaistnienia. PrawdopodobieDstwo wystpienia szkody jest zale|ne od cz- sto[ci i czasu nara|enia, prawdopodobieDstwa zaistnienia zda- rzenia zagra|ajcego i mo|liwo[ci (technicznych i ludzkich) uniknicia lub ograniczenia zagro|enia. Relacje midzy elementami definicji ryzyka przedstawiono na rys. 2. PRAWDOPODOBIECSTWA RYZYKO CI{KOZCI wystpienia tej szkody Czsto[ci zwizane mo|liwej i czasu nara|enia z rozwa|anym szkody jest zagro|eniem mogcej by i PrawdopodobieDstwo funkcj skutkiem wystpienia zdarzenia zagra|ajcego rozwa|anego zagro|enia Mo|liwo[ci uniknicia lub ograniczenia szkody Rys. 2. Zale|no[ci midzy elementami ryzyka zawodowego [6] R 2 Z l | [ i i d l t i k d [6] k k 19 2.1.1. Zagro|enia Z przedstawionej graficznie (rys. 2) formuBy wynika, |e o ryzyku mo|na mówi jedynie w sytuacji, kiedy wewntrz lub wokóB maszyny wystpuj strefy, w których istnieje zagro|enie  rozumiane jako po- tencjalne zródBo szkody, tj. urazu fizycznego, pogorszenia stanu zdro- wia lub straty majtkowej. Stref wystpowania zagro|eD okre[la si terminem strefa niebez- pieczna (strefa zagro|enia), za[ samo zagro|enie opisuje si przez podanie jego pochodzenia lub spodziewanej szkody (np. pochodze- nie: zagro|enie mechaniczne; spodziewana szkoda: zagro|enie po- chwyceniem, uderzeniem, zgnieceniem). Zagro|enie mo|e wystpowa stale, nawet w warunkach u|ytko- wania maszyny zgodnie z zaleceniami producenta i z najlepsz in- strukcj bezpieczeDstwa i higieny pracy (ruch narzdzia, wysoka tem- peratura cz[ci roboczej narzdzia, emisja haBasu, wibracji itp.). Za- gro|enie mo|e równie| wystpi nagle, np. wskutek zakBóceD w pracy (wybuch, po|ar, wyrwanie lub odrzut przedmiotu obrabianego itp.). W praktyce sytuacje zagro|enia najcz[ciej zwizane s nie z pojedynczymi zagro|eniami, a z jednoczesnym nara|eniem na kilka, a nawet kilkana[cie ró|nych zagro|eD. Na przykBad przy obrabiarce do drewna mo|e wystpi równocze[nie zagro|enie: pochwyceniem, uderzeniem, haBasem, wibracj, zapyleniem, pora|eniem prdem elektrycznym. Z punktu widzenia oceny ryzyka zawodowego istotne znaczenie ma przede wszystkim rozpoznanie znaczcych zagro|eD (istotnych), tzn. takich, które same mog doprowadzi do szkody. Nie nale|y przy tym bagatelizowa niebezpieczeDstwa wystpienia kombinacji zagro- |eD, które pojedynczo mog by uwa|ane za znikome, za[ w poBcze- niu z innymi mog tworzy zagro|enie znaczce. Zagro|enia wystpujce przy u|ytkowaniu maszyn mo|na usyste- matyzowa w nastpujcych grupach: a) zagro|enia mechaniczne  zwizane z cz[ciami maszyn, narzdziami, przedmiotami obrabianymi (zagro|enie: zgnieceniem, [cinaniem, wcigniciem, pochwyceniem, uderzeniem, cieczami i ga- zami pod wysokim ci[nieniem itp.); 20 b) zagro|enia elektryczne  zwizane z wystpowaniem napi- cia w obwodach elektrycznych, dziaBaniem Buku elektrycznego, elek- tryczno[ci statyczn; c) zagro|enie termiczne  mogce wywoBa: oparzenia, spale- nia; pogorszenie stanu zdrowia (zwizane z gorcym lub zimnym [ro- dowiskiem pracy); d) zagro|enia powodowane haBasem emitowanym przez maszyny; e) zagro|enia powodowane drganiami (wibracj)  drgania prze- noszone na caBe ciaBo (ogólne) lub na koDczyny górne (miejscowe); f) zagro|enia promieniowaniem  mog powodowa skutki na- tychmiastowo lub po pewnym czasie; mo|e to by promieniowanie niejonizujce lub jonizujce (przykBady: pola elektromagnetyczne, promieniowanie podczerwone, laserowe, promieniowanie ultrafioleto- we, promienie X, , , ); g) zagro|enia powodowane materiaBami i substancjami przetwa- rzanymi, zu|ywanymi, produkowanymi i usuwanymi przez maszyny: powstaBe w wyniku poBknicia substancji, jej kontaktu ze skór, oczami i bBonami [luzowymi, a tak|e wdychania w postaci gazów, pyBów, par, aerozoli o wBa[ciwo[ciach szkodliwych, trujcych, korozyjnych, rakotwórczych, muta- gennych, dra|nicych, uczulajcych itp.; zagro|enia po|arem lub wybuchem; zagro|enia biologiczne i mikrobiologiczne (ple[D, wirusowe, bakteryjne itp.); h) zagro|enia zwizane z niezachowaniem zasad ergonomii przy projektowaniu maszyn (niedostosowanie maszyn do cech psy- chofizycznych czBowieka), powodujce niekorzystne skutki fizjologicz- ne i psychofizjologiczne, jak: zaburzenia ukBadu mi[niowo-szkieleto- wego, psychiczne przeci|enie bdz niedoci|enie prac, stres itp.; i) zagro|enie potkniciem, po[lizgniciem i upadkiem (niewBa[- ciwy stan powierzchni podBóg, schodów, podestów itp.); j) zagro|enia zwizane ze [rodowiskiem, w którym maszyna jest u|ytkowana (wiatr, [nieg, o[wietlenie itp.). 21 2.1.2. Ci|ko[ Istotnym elementem ryzyka zawodowego jest ci|ko[ mo|liwej szkody (skutków zagro|enia). W celu oszacowania mo|liwej szkody uwzgldnia si nastpujce elementy: 1) dobro chronione (osoba, mienie, [rodowisko); 2) ci|ko[ urazów lub pogorszenia stanu zdrowia (l|ejsze uszko- dzenie ciaBa, ci|kie uszkodzenie ciaBa, [mier); 3) zakres szkody  jedna, wiele osób. 2.1.3. PrawdopodobieDstwo zaistnienia szkody PrawdopodobieDstwo zaistnienia szkody szacuje si, uwzgldniajc: czstotliwo[ i czas trwania nara|enia  wynikajce z ko- nieczno[ci dostpu do strefy niebezpiecznej (wej[cie, siganie koDczynami itp.) w ka|dej sytuacji (instalowanie maszyny, nor- malna praca, konserwacja, naprawa itd.); charakter dostpu (podawanie, odbiór materiaBu, manipulacje narzdziami itp.); istotne znaczenia ma czas przebywania w strefie zagro|enia i czsto[ dostpu; prawdopodobieDstwo zaistnienia zdarzenia zagra|ajcego, tj. zdarzenia mogcego spowodowa szkod, okre[lane na podstawie takich danych, jak: niezawodno[ funkcji bezpie- czeDstwa (identyfikacja okoliczno[ci, w których mo|e po- wsta szkoda: brak zasilania, awaria ukBadu sterowania itp.); znane ryzyko przy takich samych lub podobnych maszynach  mo|liwo[ porównania sytuacji zagro|enia; historia  zaist- niaBe przy danej maszynie zdarzenia wypadkowe itp.; do te- go problemu podchodzi si tak, jak przy ustalaniu przyczyn wypadków; mo|liwo[ uniknicia lub ograniczenia szkody  zale|y ona od takich czynników, jak: poziom kwalifikacji operatora, szyb- ko[ zaistnienia zdarzenia zagra|ajcego (nagBe, szybkie, po- wolne); [wiadomo[ mo|liwo[ci zaistnienia zdarzenia zagra- |ajcego (wynikajca z posiadanych informacji, obserwacji, znaków ostrzegawczych i urzdzeD sygnalizacyjnych); do- [wiadczenia i wiedza (o danej lub podobnej maszynie); mo|li- 22 wo[ ucieczki zwizana m.in. z cechami osobniczymi (refleks, zwinno[, zdolno[ do ucieczki). 2.2. Ocena ryzyka zawodowego Proces ten obejmuje nastpujce etapy: II. Analiz ryzyka:  okre[lenie ograniczeD maszyny;  identyfikacj zagro|eD;  oszacowanie ryzyka. II. Ocen ryzyka. Proces oceny ryzyka rozpoczyna si od okre[lenia ograniczeD maszyny w szczególno[ci: ograniczeD przestrzennych (warunki zainstalowania i zasilania maszyny w energi, materiaBy, utrzymania maszyny w ruchu  konserwacje, naprawy itp.); zakresu przewidywanych zastosowaD maszyny u|ytkowanej przez osoby o okre[lonej pBci, wieku, dominacji rki lub z ogra- niczeniem fizycznych mo|liwo[ci (stan sBuchu i wzroku; wymia- ry ciaBa, wydolno[ organizmu itp.); spodziewanego poziomu wyszkolenia, do[wiadczenia lub zdolno[ci u|ytkowników (operatorów  tak|e sBu|b utrzymania ruchu; uczniów i pracowników mBodocianych); faz  |ycia maszyny:  budowa;  transport, monta|, instalowanie;  przekazywanie do eksploatacji;  u|ytkowanie, w tym: nastawianie, programowanie, zmiana procesu, dziaBanie, czyszczenie, wykrywanie defektów, kon- serwacja i naprawy itp.;  wycofanie z eksploatacji, demonta|, zBomowanie; ró|nych stanów maszyny (normalna praca  brak zakBóceD, brak sprawno[ci technicznej), nieprawidBowego u|ytkowania maszyny, nieprawidBowego zachowania si operatora itp.; ograniczeD czasowych: czas  |ycia maszyny i jej elementów (zu|ywanie si podzespoBów, cz[ci, a tak|e narzdzi). 23 Po okre[leniu ograniczeD maszyny, dokonuje si identyfika- cji zagro|eD (patrz: 2.1.1 Zagro|enia). W tym celu stosuje si wiele ró|norodnych metod, których szczegóBowe opisy mo|na znalez w wielu publikacjach, w tym równie| w Polskich Normach. W przypad- ku maszyn, problematyce tej po[wicony jest zaBcznik B do PN-EN 1050:1999 (patrz: materiaBy zródBowe). Ze wzgldu na objto[ niniej- szego materiaBu, a tak|e dostpno[ opracowaD z tego zakresu, temat ten nie bdzie szczegóBowo przedstawiany. Po zidentyfikowaniu zagro|eD, przeprowadza si szacowa- nie ryzyka, oddzielnie dla ka|dego zagro|enia. Uwzgldnia si tak|e skutki ich ewentualnego, skumulowanego oddziaBywania. Gruntownej analizy wymaga zwBaszcza problem wszelkich mo|li- wych ingerencji operatora (wspóBdziaBanie czBowieka z maszyn) w poszczególnych fazach  |ycia , stanach i rodzajach dziaBa- nia maszyny (norma na praca, zmiana parametrów pracy, awaria itp.)  uwzgldnienie wszystkich wcze[niej wymienionych ogra- niczeD. Z analizy zdarzeD wypadkowych badanych przez inspek- torów pracy PIP wynika, |e do urazów dochodzi najcz[ciej w sytuacjach odbiegajcych od warunków normalnej pracy. Prob- lemami wymagajcymi zwrócenia szczególnej uwagi s tak|e ta- kie kwestie, jak: zdolno[ u[wiadamiania sobie przez operatora maszyny ryzyka w ka|dej wystpujcej sytuacji, skBonno[ ludzi do nieprzestrzegania procedur i instrukcji (próby uBatwiania sobie pracy, brak nawyków bezpieczeDstwa itp.). Przy szacowaniu ryzy- ka nale|y pamita o tym, |e konsekwencj zastosowania wadli- wych rozwizaD technicznych jest podejmowanie przez operato- rów prób  obchodzenia [rodków ochronnych, zwBaszcza wów- czas, gdy [rodki te maj negatywny wpByw na wydajno[ pracy, utrudniaj obserwacj procesów, a przy tym wystpuj problemy z ich u|ytkowaniem i utrzymaniem w sprawno[ci technicznej. W procesie szacowania ryzyka przy u|ytkowaniu maszyn proble- mem jest dobór sposobu jego  mierzenia . Preferowane s metody ilo[ciowe, ale w przypadku maszyn nie zawsze ich zastosowanie jest mo|liwe, zwBaszcza przy zagro|eniach urazowych (np. elektrycznych, mechanicznych, termicznych). W przypadku czynników, które mo|na 24 scharakteryzowa za pomoc okre[lonych warto[ci liczbowych, przyj- muje si, zgodnie z zaleceniami norm, jako kryteria szacowania: naj- wy|sze dopuszczalne st|enie (NDS) lub najwy|sze nat|enie czynni- ka szkodliwego w [rodowisku pracy (NDN). Parametry te maj przede wszystkim zastosowanie w przypadku emisji czynników szkodliwych dla zdrowia: haBasu, wibracji, substancji chemicznych itd. W tabeli 1 przedstawiono ogólne zasady szacowania ryzyka w przypadku zagro|eD dajcych si zmierzy. Tabela 1 Ogólne zasady szacowania ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej na pod- stawie warto[ci wielko[ci charakteryzujcych nara|enie [7] Warto[ wielko[ci Oszacowanie charakteryzujcej zagro|enie ryzyka zawodowego Pi > Pmax du|e [rednie Pmax Pi Pmax Pi < 0,5 Pmax maBe W zamieszczonej powy|ej tabeli Pi oznacza wynik pomiaru wielko- [ci charakteryzujcej nasilenie wystpowania danego czynnika szkod- liwego w [rodowisku pracy (wyra|one w odpowiednich jednostkach st|enie, nat|enie itp.), a P max  jego dopuszczaln warto[ w [ro- dowisku pracy. Zgodnie z zaleceniami zawartymi w normach dla zagro|eD, któ- rych nie da si opisa ilo[ciowo, nale|y u|ywa skali trójstopniowej, a jako kryteria przyjmowa: nastpstwa zdarzeD (ci|ko[ na- stpstw) i prawdopodobieDstwo ich wystpienia. W tabeli 2 przed- stawiono przykBad oszacowania ryzyka za pomoc skali trójstop- niowej. 25 Tabela 2 Trójstopniowa skala oszacowania ryzyka zwizanego zagro|eniami, których nie mo|na scharakteryzowa metodami ilo[ciowymi [7] Ci|ko[ nastpstw PrawdopodobieDstwo MaBa Zrednia Du|a MaBo Ryzyko maBe Ryzyko maBe Ryzyko [rednie prawdopodobne 1 1 2 Ryzyko maBe Ryzyko [rednie Ryzyko du|e Prawdopodobne 1 2 3 Wysoce Ryzyko [rednie Ryzyko du|e Ryzyko du|e prawdopodobne 2 3 3 Zamieszczone w tabeli nastpstwa charakteryzuje si w nastpu- jcy sposób: maBa ci|ko[ nastpstw: urazy i choroby niepowodujce dBu- gotrwaBych okresów dolegliwo[ci i absencji w pracy. S to cza- sowe pogorszenia stanu zdrowia, jak niewielkie stBuczenia, zra- nienia, podra|nienia oczu, bóle gBowy, niewielkie zatrucia itp.; [rednia ci|ko[ nastpstw: urazy i choroby powodujce nie- wielkie, ale dBugotrwaBe lub okresowo nawracajce dolegliwo- [ci i wywoBujce absencj. S to: zranienia, oparzenia II stopnia na niewielkiej powierzchni ciaBa, alergie skórne, nieskompliko- wane zBamania, zespoBy przeci|eniowe ukBadu mi[niowo- szkieletowego itp.; du|a ci|ko[ nastpstw: urazy i choroby powodujce ci|kie i staBe dolegliwo[ci lub [mier. S to: oparzenia III stopnia, oparzenia II stopnia du|ej powierzchni ciaBa, amputacje, skom- plikowane zBamania prowadzce do inwalidztwa, choroby no- wotworowe, toksyczne uszkodzenia narzdów wewntrznych i ukBadu nerwowego, choroby zawodowe itp. PrawdopodobieDstwo wystpienia wy|ej opisanych nastpstw za- gro|eD okre[la si nastpujco: maBo prawdopodobne  nastpstwa, które nie powinny wyst- pi podczas caBej aktywno[ci zawodowej pracownika; 26 prawdopodobne  nastpstwa, które mog wystpi nie wi- cej ni| kilkakrotnie podczas okresu aktywno[ci zawodowej pracownika; wysoce prawdopodobne  nastpstwa, które mog wystpi wielokrotnie podczas aktywno[ci zawodowej pracownika. Ostatnim etapem oceny ryzyka zawodowego jest wyznaczanie je- go dopuszczalno[ci (tabela 3). Jako kryteria w tym zakresie przyjmuje si: wymagania przepisów i norm, a w przypadku braku dokumentów normatywnych, korzysta si z opinii ekspertów, wBasnych do[wiad- czeD, opinii pracowników lub ich przedstawicieli. Tabela 3 Ogólne zasady wyznaczania dopuszczalno[ci ryzyka zawodowego i zalecenia dotyczce dziaBaD wynikajcych z oceny tego ryzyka (wg skali trójstopniowej) [7] Oszacowanie Dopuszczalno[ Niezbdne dziaBania ryzyka ryzyka W przypadku, gdy ryzyko zwizane jest z prac ju| wykonywan, dziaBania majce na celu jego zmniejszenia trzeba podj na- Ryzyko tychmiast (np. zastosowanie technicznych Niedopuszczalne du|e [rodków ochronnych). Planowana praca nie mo|e by rozpoczta do czasu zmniejszenia ryzyka do poziomu dopuszczalnego. Ryzyko Zalecane jest zaplanowanie i podjcie dzia- [rednie BaD majcych na celu zmniejszenie ryzyka. Dopuszczalne Konieczne jest zapewnienie, by ryzyko za- Ryzyko wodowe pozostaBo najwy|ej na tym samym maBe poziomie. W celu zmniejszenia ryzyka wprowadza si [rodki ochronne i po- wtarza si, w razie potrzeby, jego ocen do czasu, a| ryzyko resztko- we (definiowane jako ryzyko po zastosowaniu [rodków ochronnych) osignie poziom akceptowalny. Etap zmniejszania ryzyka nie wchodzi w zakres procedur oceny ryzyka zawodowego. 27 2.3. Strategia zmniejszania ryzyka zawodowego przy maszynach Ogólna zasada zmniejszania ryzyka zawodowego, zarówno przez projektanta, jak i u|ytkownika sprztu roboczego, opiera si na wy|ej przedstawionych relacjach midzy elementami tworzcymi definicj tego ryzyka (rys. 2). Zmniejszenie ryzyka mo|na osign przez eliminacj zagro|eD, a tak|e przez jednoczesny lub oddzielny wpByw na: 1) ci|ko[ mo|liwej do zaistnienia szkody, mogcej by skut- kiem rozwa|anego zagro|enia; 2) prawdopodobieDstwo wystpienia tej szkody, tj.: czsto[ i czas nara|enia osób na zagro|enie; prawdopodobieDstwo zaistnienia zdarzenia zagra|ajcego (zdarzenia mogcego spowodowa szkod); techniczne i ludzkie mo|liwo[ci uniknicia lub ograniczenia szkody (zmniejszenie prdko[ci ruchu zagra|ajcych elemen- tów maszyny; obni|enie ci[nienia medium, którego obecno[ stwarza zagro|enie  ciecze, gazy; zastosowanie urzdzeD za- trzymania awaryjnego, [wiadomo[ ryzyka u operatora itp.). Redukcji podlega ryzyko pierwotne, okre[lone przez projektanta przy uwzgldnieniu ograniczeD i przewidywanych zastosowaD maszy- ny. Ostatecznym celem jest uzyskanie okre[lonego poziomu ryzyka resztkowego. W procesie zmniejszania ryzyka pierwotnego mo|na rozró|ni dwa rodzaje ryzyka resztkowego. Pierwszym z nich jest ryzyko po- zostaBe po zastosowaniu [rodków ochronnych przez projektanta, a drugim  ryzyko po zastosowaniu wszelkich [rodków ochronnych (Bcznie [rodków projektanta i u|ytkownika)  ryzyko koDcowe. W przypadku  starych maszyn udziaB u|ytkownika w procesie re- dukcji ryzyka jest zwykle wikszy ni| w przypadku nowych maszyn. Wspomniano ju| o tym problemie przy opisie obowizków u|ytkownika w zwizku z realizacj zadaD wynikajcych z rozdziaBu 3 rozporzdzenia z dnia 30 pazdziernika 2002 r. i art. 207 Kp. SzczegóBowy zakres zadaD wyznacza tu stan techniki i wymagania okre[lone w przepisach prawa. 28 Zrodki prowadzce do redukcji ryzyka  równie| w ramach dziaBaD dostosowawczych maszyn do minimalnych wymagaD technicznych  stosuje si w nastpujcej kolejno[ci (tzw. metoda 3 kroków): Krok 1: rozwizania konstrukcyjne bezpieczne same w sobie; Krok 2: techniczne [rodki ochronne i ewentualnie uzupeBnia- jce [rodki ochronne; Krok 3: informowanie u|ytkownika o ryzyku resztkowym (w przypadku nowych maszyn  w zaleceniach producenta dotyczcych u|ytkowania). UdziaB producenta (projektanta) i pracodawcy (u|ytkownika) w dziaBaniach na rzecz zmniejszenia ryzyka zawodowego przy u|ytko- waniu maszyn przedstawia rys. 3. Sposób postpowania przy zmniejszaniu ryzyka, przydatny tak|e do zastosowania w ramach prac zwizanych z dostosowaniem  starych maszyn do wymagaD minimalnych, przedstawiono na rys. 4. Po ka|- dym kroku (patrz: punkty 2.3.1, 2.3.2 i 2.3.3), odbywa si ocena efektów przyjtych w nich rozwizaD w celu zmniejszenia ryzyka, a nastpnie  w razie potrzeby  przej[cie do kolejnego, nastpnego kroku. Uwa|a si, |e efekt zmniejszania ryzyka zostaB osignity, gdy zagro|enie wyeliminowano lub uzyskano najni|szy praktycznie uzasadniony poziom ryzyka resztkowego, a zastosowane w tym ce- lu [rodki nie stworzyBy nowych zagro|eD i nie ograniczyBy zdolno[ci maszyny do speBniania przewidzianej dla niej funkcji. Przedstawiony na schemacie (rys. 3)  wkBad u|ytkownika  jest rozumiany jako przekazywanie wprowadzajcym rozwi- zania techniczne (projektantom) informacji wynikajcych z do- [wiadczeD przy stosowaniu takich samych lub podobnych ma- szyn. W przypadku  starych maszyn bdzie to wykorzystanie wBasnych do[wiadczeD. 2.3.1. Rozwizania konstrukcyjne bezpieczne same w sobie (Krok 1) Rozwizania konstrukcyjne bezpieczne same w sobie s najwa|- niejszymi [rodkami redukcji ryzyka zawodowego przy u|ytkowaniu 29 maszyn. Pozwalaj one, przez dobór odpowiednich cech konstruk- cyjnych maszyny lub interakcji  operator-maszyna , na zmniejszenie ryzyka bez udziaBu technicznych [rodków ochronnych (np. osBony, urzdzenia ochronne). Zastosowanie tych [rodków zawsze wi|e si z niedogodno[ciami (utrudnienia w obserwacji; konieczno[ wykony- wania dodatkowych czynno[ci  zamykanie, otwieranie; utrzymanie w stanie sprawno[ci technicznej itp.). Konstrukcje bezpieczne same w sobie umo|liwiaj wyeliminowanie lub ograniczenie wielu zagro|eD ju| u zródBa, w tym zagro|eD urazami, emisj haBasu, drgaD, substancji chemicznych, promieniowania. Efekty te osiga si m.in. przez dobór odpowiedniego ksztaBtu maszyny i jej elementów oraz ich poBo|enia wzgldem siebie (unikanie cz[ci wystajcych, ostrych krawdzi, usytuowanie elementów stwarzajcych zagro|enie poza zasigiem koDczyn; likwidacja tzw. puBapek, w tym midzy elementami obraca- jcymi si w przeciwnych kierunkach, zagra|ajcych pochwyceniem, zmia|d|eniem; wyeliminowanie zagro|enia zwizanego z konieczno[- ci przebywania czBowieka midzy ruchomymi elementami itp.), dobór najbardziej niezawodnych rozwizaD technicznych i materiaBów (od- powiednie wBa[ciwo[ci mechaniczne i u|ytkowe, odporno[ na koro- zj, brak szkodliwo[ci itp.). Istotne znaczenie ma równie| przestrzega- nie przy projektowaniu zasad ergonomii, mechanizacja i automatyza- cja procesów pracy (ograniczenie wysiBku czBowieka). W przypadku  starych maszyn wprowadzenie zmian konstrukcyjnych zwykle jest ograniczone. Nie ma mo|liwo[ci peBnej ingerencji w ksztaBt maszyny i usytuowanie stref zagro|enia. Nie oznacza to jednak, |e w ramach prac dostosowawczych Krok 1 powinien by pominity. 2.3.2. Techniczne i uzupeBniajce [rodki ochronne (Krok 2) Ta grupa [rodków znajduje zastosowanie tam, gdzie za pomoc konstrukcji bezpiecznych samych w sobie nie ma mo|liwo[ci wyeli- minowania zagro|eD bdz dostatecznego zmniejszenia ryzyka. Roz- wizaniami o znaczeniu podstawowym s tu przede wszystkim ró|nej konstrukcji osBony i urzdzenia ochronne. Podstawowym zadaniem osBon i urzdzeD ochronnych jest zabezpieczenie pracowników przed 30 Ocena ryzyka RYZYKO Zrodki ochronne zastosowane przez projektanta Krok 1: Rozwizania konstrukcyjne bezpieczne same w sobie Krok 2: Stosowanie technicznych [rodków ochronnych i uzupeBniaj- cych [rodków ochronnych Ryzyko resztkowe po zastosowaniu [rodków ochronnych Krok 3: Informacje dotyczce u|yt- przez projektanta kowania:  na maszynie (znaki ostrzegawcze, sygnaBy, urzdzenia ostrzegawcze)  w instrukcji obsBugi WkBad u|ytkownika WkBad projektanta Zrodki ochronne wprowadzone do stosowania przez u|ytkownika Bcznie z przewidzianymi przez projektanta w instrukcji obsBugi Organizacja  procedury bezpiecznej pracy  nadzór  systemy zezwoleD przystpie- nia do pracy itd. Ryzyko resztkowe Zapewnienie i stosowanie po zastosowaniu dodatkowych technicznych wszystkich [rodków [rodków ochronnych ochronnych Stosowanie [rodków ochrony indywidualnej Szkolenie itd. Rys. 3. WpByw producenta (projektanta) i pracodawcy na ryzyko zawodo- we przy u|ytkowaniu maszyn [2] 31 zetkniciem si z cz[ciami ruchomymi maszyn. OsBony mog po- nadto peBni funkcj [rodka do zatrzymywania odrzucanych ze strefy niebezpiecznej materiaBów, przedmiotów obrabianych, wiórów, cieczy, a tak|e emisji (haBasu, promieniowania, pyBów, par, cieczy itp.). Do urzdzeD [rodków ochronnych nale| m.in. czuBe wyposa|e- nia ochronne (kurtyny [wietlne, maty czuBe na nacisk itp.), urzdzenia oburcznego sterowania, [rodki zapewniajce stateczno[ ([ruby ko- twice, zderzaki, ograniczniki obci|enia, urzdzenia ustalajce po- Bo|enie elementów  zabezpieczajce przed przemieszczaniem itp.), urzdzenia do ograniczania parametrów pracy maszyny (ci[nienie, temperatura, prdko[ ruchu elementów niebezpiecznych itd.). UzupeBniajce [rodki ochronne nie s zaliczane ani do rozwi- zaD konstrukcyjnych bezpiecznych samych w sobie, ani te| do tech- nicznych [rodków ochronnych. Stanowi one dodatkowe urzdzenia i sBu| m.in. do zatrzymywania awaryjnego, odBczania i rozpraszania zgromadzonej w maszynie energii (elektrycznej, cieczy i gazów pod ci[nieniem, potencjalnej itp.), bezpiecznego dostpu do okre[lonych miejsc maszyn  w czasie normalnej pracy, a tak|e napraw, konserwa- cji (schody, pomosty, drabiny itp.), wyposa|enie do ratowania osób uwizionych (drogi ewakuacyjne, miejsca schronienia w instalacjach, urzdzenia pozwalajce na odwrócenie kierunku ruchu niektórych ele- mentów w celu uwolnienia pracowników itd.). 2.3.3. Informacje dotyczce u|ytkowania (Krok 3) Informacje te sBu| m.in. do ostrzegania u|ytkownika przed ryzy- kiem resztkowym, które pozostaBo po zastosowaniu rozwizaD: kon- strukcyjnych bezpiecznych samych w sobie, technicznych i uzupeBnia- jcych [rodkach ochronnych. Informacje mog by przekazywane u|ytkownikowi w formie teks- tów, sygnaBów, znaków na maszynie i w maszynie, w dokumentacji techniczno-ruchowej, a tak|e instrukcji obsBugi. U|ytkownik uzyskuje w tej formie informacje dotyczce m.in. wszystkich rodzajów i para- metrów pracy maszyny (sterowanie rczne, cykl póBautomatyczny, prdko[ci robocze, ci[nienie, temperatura pracy itp.), wymagaD kwa- lifikacyjnych operatorów (obsBuga produkcyjna, naprawy, nastawianie 32 START Ocena ryzyka Okre[lenie ograniczeD dotyczcych maszyny Identyfikacja zagro|eD TAK Szacowanie ryzyka NIE Ocenianie ryzyka Czy powstaBo inne zagro|enie? Czy ryzyko TAK zostaBo odpowiednio Koniec zmniejszone? Zmniejszanie ryzyka NIE Czy TAK zagro|enie mo|na usun? Krok 1: Zmniejszenie Czy ryzyka za pomoc osignito TAK NIE rozwizaD zamierzone konstrukcyjnych zmniejszenie Czy bezpiecznych ryzyka? ryzyko mo|na samych w sobie zmniejszy za pomoc rozwizaD NIE konstrukcyjnych TAK bezpiecznych samych w sobie? NIE Krok 2: Czy Czy TAK Zmniejszenie ryzyko mo|na osignito TAK ryzyka za pomoc zmniejszy zamierzone technicznych urzdzeD stosujc osBony zmniejszenie ochronnych i urzdzenia ryzyka? i uzupeBniajcych ochronne? [rodków ochronnych NIE NIE Czy Czy Krok 3: osignito TAK NIE mo|na TAK Zmniejszenie zamierzone ponownie okre[li ryzyka za pomoc zmniejszenie ograniczenia? informacji dla ryzyka? u|ytkownika NIE Rys. 4. Schemat 3-krokowej metody zmniejszania ryzyka [2] 33 itp.), zalecanych [rodków ochrony indywidualnej, dodatkowych osBon i urzdzeD ochronnych, wynikajcych z warunków wystpujcych u u|ytkownika itp. Do tej grupy [rodków zalicza si równie| sygnaBy i urzdzenia ostrzegawcze ([wietlne lub akustyczne), oznakowania, symbole, na- pisy ostrzegawcze itp. Na maszynie podawane s dane identyfikacyjne maszyny, dane dotyczce rodzajów i parametrów pracy (cykl automa- tyczny, prdko[ci, kierunki obrotu elementów napdu i narzdzi, wymia- ry narzdzi itd.), przeznaczenia elementów sterowniczych, informujce o miejscach niebezpiecznych, zabronionych czynno[ciach itp. Przy doborze zabezpieczeD zachodzi konieczno[ uwzgldnienia warunków wystpujcych u konkretnego pracodawcy, tj. wielko[ powierzchni pomieszczeD i usytuowanie innych maszyn  doj[cia, przej[cia; zasilanie energi i materiaBami, odbiór wyrobów i odpadów itp. Do sBu|cych temu celowi [rodków nale| m.in. ogrodzenia ru- chomych elementów maszyny; ekrany zabezpieczajce przed odpry- skami wiórów i skutkami wyrzucenia przedmiotów obrabianych, na- rzdzi; osBony zabezpieczajce przewody elektryczne, pneumatyczne  przed uszkodzeniami mechanicznymi itp. 34 Dostosowanie sprztu roboczego 3. do minimalnych wymagaD technicznych 3.1. PrzykBady dziaBaD dostosowawczych do minimalnych wymagaD technicznych W rozporzdzeniu z dnia 20 pazdziernika 2002 r., w [lad za zaBcz- nikiem I do dyrektywy 89/655/EWG, ustalono, |e minimalne wymaga- nia techniczne odnosz si do nastpujcych problemów: elementy sterownicze, ukBady sterowania, uruchamianie maszyny przez celowe zadziaBanie na ukBad sterowania, zatrzymywanie maszyny, zatrzymanie awaryjne, ochrona przed zagro|eniami powodowanymi emisj gazów, oparów, pBynu lub pyBu, zapobieganie zagro|eniom zwizanym z emisj lub wyrzu- caniem substancji, materiaBów lub przedmiotów, zabezpieczenie przed zagro|eniami powodowanymi przez spadajce i wyrzucane przedmioty, zagro|enia powodowane utrat stateczno[ci, ochrona przed zagro|eniami mogcymi by nastpstwem oderwania lub rozpadnicia si cz[ci maszyn, ochrona przed zetkniciem z elementami ruchomymi, o[wietlenie miejsc pracy i stanowisk pracy lub konserwacji maszyn, zabezpieczenie przed oparzeniami i odmro|eniami, sygnaBy bezpieczeDstwa, bezpieczeDstwo przy konserwacji maszyn, odBczanie maszyn od zródeB energii, bezpieczny dostp do ró|nych miejsc maszyny w zwizku z jej u|ytkowaniem, 35 ochrona przed po|arem, wybuchem i zagro|eniami prdem elektrycznym. Dla maszyn i urzdzeD ruchomych (samobie|nych i niesamobie|- nych) oraz maszyn do podnoszenia Badunków ustalono wiele wyma- gaD dodatkowych, wynikajcych ze specyfiki zagro|eD wystpuj- cych podczas ich u|ytkowania. Problemy te, ze wzgldu na zakres, wymagaj odrbnego opracowania i w niniejszym poradniku nie bd przedstawione. W tabeli nr 4 zestawiono wybrane wymagania techniczne, wspól- ne dla wszystkich maszyn i podano ogólne przykBady dziaBaD dostoso- wawczych, wskazujc ich rodzaj  gBównie rozwizania konstrukcyjne bezpieczne same w sobie, stosowanie technicznych [rodków ochron- nych i uzupeBniajcych [rodków ochronnych (odpowiednio: Krok 1 i Krok 2)  rys. 3 i 4. Przy wystpujcej ró|norodno[ci wyposa|enia technicznego i aktualnym stanie techniki nie da si w jednym opracowaniu zamie[- ci rozwizaD szczegóBowych, pasujcych do wszystkich maszyn i zakBadów. Dobór rozwizaD wymaga przeprowadzenia dla ka|dego typu maszyny odrbnej oceny ryzyka, z uwzgldnieniem faktycznego zakresu zastosowania, warunków zainstalowania itp. W tabeli 4 przed- stawiono przykBady dziaBaD dostosowawczych w kontek[cie wymagaD wynikajcych z poszczególnych przepisów rozporzdzenia z dnia 30 pazdziernika 2002 r. W przykBadach zasygnalizowano równie| mo|- liwo[ wykorzystania  metody 3 kroków w procesie redukcji ryzyka. 36 Tabela 4 Wymagania i przykBady dziaBaD dostosowawczych do minimalnych wymagaD technicznych Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) Elementy sterownicze Elementy sterownicze, które maj wpByw na bezpieczeDstwo pra- cowników, powinny by widoczne i mo|liwe do zidentyfikowania oraz odpowiednio oznakowane (§ 9. 1)5. Elementy, o których mowa w ust. 1, powinny by usytuowane poza strefami zagro|enia w taki sposób, aby ich obsBuga nie powodowaBa dodatkowych zagro|eD; nie mog one stwarza tak|e jakichkolwiek za- gro|eD w zwizku z przypadkowym ich zadziaBaniem (§ 9. 2). W przypadku, gdy jest to konieczne, operator maszyny powinien mie mo|liwo[ sprawdzenia, z miejsca gBównego pulpitu sterownicze- go, czy nikt nie znajduje si w strefie niebezpiecznej. Je|eli sprawdzenie nie jest mo|liwe, ukBad bezpieczeDstwa automatycznie powinien wysy- Ba akustyczny lub optyczny sygnaB ostrzegawczy przed uruchomieniem maszyny (§ 10. 1). Pracownik nara|ony powinien mie czas lub [rodki umo|liwiajce uniknicie zagro|enia spowodowanego uruchomieniem lub zatrzyma- niem maszyny (§ 10. 2). 1. NiewBa[ciwa widocz- Krok 1: no[, rozpoznawal- Tak umiejscowi elementy sterownicze, no[, oznakowanie by operator bez wahania mógB je rozpo- elementów sterowni- zna, i ustali ich przeznaczenie; w razie czych (mo|liwo[ po- potrzeby oznakowa poszczególne ele- peBnienia bBdu przez menty etykietami, znakami, symbolami, operatora). tekstami w jzyku polskim (minimalna wysoko[ znaków 3 mm); oznakowania te umie[ci na elementach sterowniczych lub nad nimi. 5 Jednostka redakcyjna rozporzdzenia Ministra Gospodarki z dnia 30 pazdziernika 2002 r. w sprawie minimalnych wymagaD dotyczcych bezpieczeDstwa i higieny pracy w zakresie u|ytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz. U. Nr 191, poz. 1596 z pózn. zm.). 37 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) Zastosowa elementy sterownicze o znormalizowanych barwach, okre[la- jcych przeznaczenie:  biaBa: uruchamianie (wBczanie) - dopuszczalne: szara, czarna lub zielona;  czarna: zatrzymanie (wyBczanie) - dopuszczalne: biaBa, szara lub czerwona,  czerwona: zatrzymanie awaryjne (tBo barwy |óBtej); element powi- nien by Batwo rozpoznawalny tak- |e na podstawie ksztaBtu (przyciski grzybkowe, druty, linki, bariery, pe- daBy bez osBon itp.). 2. NiewBa[ciwa Krok 1: lokalizacja elementów Umiejscowi rczne elementy ste- sterowniczych rownicze poza strefami niebezpiecznymi (konieczno[ tak, by operator nie byB nara|ony na kontakt sigania do stref z elementami w ruchu (narzdzia, ele- niebezpiecznych). menty napdu), znajdujcymi si pod napiciem elektrycznym; z gorcymi po- wierzchniami (oparzenia); z agresywnymi substancjami chemicznymi itp. Wyjtki: element sterowniczy zatrzymy- wania awaryjnego, pulpit podwieszony itp. 3. NiewBa[ciwa konstruk- Krok 1: cja lub rozmieszczenie Wprowadzi elementy sterowania elementów sterowania o konstrukcji ograniczajcej dostp (przy- (przypadkowe, nieza- kBad: przycisk no|ny  uruchamiany tylko mierzone uruchomie- jedn stop, z jednej strony). nie, np. w momencie Zachowa odpowiedni odlegBo[ midzy elementami sterowniczymi (zbyt 38 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) manipulacji w strefie maBy odstp sprzyja niezamierzonemu niebezpiecznej). uruchomieniu); uwzgldni utrudnie- nia zwizane ze stosowaniem [rodków ochrony indywidualnej (rkawice ochron- ne, buty itp.). Zastosowa znormalizowane, typo- we rozmieszczenie elementów sterowni- czych (maszyny podobnego rodzaju i o podobnym dziaBaniu powinny posiada takie same lub podobne rozmieszczenie tych elementów)  mo|liwo[ wyelimino- wania pomyBek. Krok 2: OsBoni elementy sterowania (zasto- sowa pokrywy, drzwiczki itp.). Zabezpieczy elementy sterownicze (np. w poBo|eniu wyBczenie) przed przy- padkow zmian poBo|enia: blokadami, kluczykami, zamkami itp. 4. Ograniczona widocz- Krok 1: no[ stref niebez- Przemie[ci, w razie konieczno[ci, piecznych ze stanowi- pulpit sterowniczy w takie miejsce, by ope- ska operatora rator miaB mo|liwo[ obserwacji wszyst- (wynikajca kich miejsc pracy i mo|liwo[ upewnienia z umiejscowienia si, tak|e przez porozumienie si z innymi gBównego pulpitu osobami, |e w strefach zagro|enia nie ma sterowniczego). osób, które mog by nara|one. Zastosowa taki ukBad sterowania, by przed uruchomieniem maszyny gene- rowany byB sygnaB ostrzegawczy (optycz- ny lub akustyczny), mo|liwy do odebrania ze wszystkich stanowisk obsBugi maszyny; czas midzy nadaniem sygnaBu a urucho- 39 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) mieniem powinien by na tyle dBugi, by osoba nara|ona mogBa unikn zagro- |enia (tzn. opu[ci stref zagro|enia lub przedsiwzi inne [rodki). Krok 2: Zapewni [rodki pozwalajce na uniknicie zagro|enia (przygotowa miej- sca schronienia przy instalacjach, drabiny i inne [rodki pozwalajce na opuszczenie stref zagro|enia itp.). UkBady sterowania UkBady sterowania maszyn powinny zapewnia bezpieczeDstwo i by dobierane z uwzgldnianiem mo|liwych uszkodzeD, defektów oraz ograniczeD, jakie mo|na przewidzie w planowanych warunkach u|yt- kowania maszyny (§ 11). 5. NiewBa[ciwy dobór do Krok 1/Krok 2: warunków u|ytkowa- Dobra odpowiedni kategori sys- nia systemów sterowa- temu (B, 1, 2, 3 lub 4)  tak, by wykluczy nia maszyn i sterowania niebezpieczne dziaBanie maszyny, i za- urzdzeD ochronnych: pewni zachowanie funkcji bezpieczeD- m.in. nieuwzgldnienie stwa przy wszystkich rodzajach pracy i intensywno[ci wyko- mo|liwych warunkach u|ytkowania ma- rzystania, odporno[ci szyny (temperatura, wilgotno[, drgania, na defekty (prawdopo- uderzenia, pola elektromagnetyczne, wa- dobieDstwo niezadzia- hania napicia itp.). Bania lub wadliwego Powinny by zachowane m.in. ta- dziaBania) i zachowania kie funkcje, jak: zatrzymanie maszyny w si systemu w sytuacji ró|nych warunkach (stop awaryjny, stop wystpienia defektów. roboczy itp.); reagowanie na zmian pa- rametrów zwizanych z bezpieczeDstwem (poBo|enie, prdko[, ci[nienie itp.); w ra- zie potrzeby mo|liwo[ rcznego wyB- czania technicznych [rodków ochronnych 40 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) - na czas nastawiania, usuwania defek- tu, czyszczenia elementów roboczych maszyny itp. Parametrem, który powi- nien by uwzgldniony przy doborze tej grupy rozwizaD technicznych, jest czas zadziaBania systemu sterowania (np. czas zatrzymania od momentu zadziaBania na odpowiedni element sterowniczy). Dobra rozwizania dostosowane do czasu reakcji operatora na skutki wy- woBane zadziaBaniem na ukBad sterowania (zmiany prdko[ci, dziaBanie siB bezwBad- no[ci itp.). Uruchamianie maszyny przez celowe zadziaBanie na ukBad sterowania Uruchomienie maszyny powinno by mo|liwe tylko poprzez celowe zadziaBanie na przeznaczony do tego celu ukBad sterowania (§ 12. 1). Wymagania, o których mowa w ust. 1, stosuje si do:  ponownego uruchomienia maszyny po jej zatrzymaniu, bez wzgl- du na przyczyn zatrzymania (§ 12. 2 pkt 1);  sterowania, w przypadku znaczcych zmian w parametrach pra- cy maszyny, w szczególno[ci prdko[ci i ci[nienia, o ile ponowne uruchomienie maszyny lub zmiana w jej parametrach pracy nie stwarzaj zagro|enia (§ 12. 2 pkt 2). Przepisów ust. 1 i 2 nie stosuje si do ponownego uruchomienia lub zmian parametrów pracy maszyny, o ile s spowodowane prawidBo- wym cyklem roboczym urzdzenia automatycznego (§ 12. 3). 6. Nieoczekiwane uru- Krok 1: chomienie  bez celo- Dobra ukBad sterowania takiej wego zadziaBania na konstrukcji, |eby w warunkach stwarza- ukBad sterowania. jcych zagro|enie nie mogBo nastpi uruchomienie maszyny (ruch narzdzi, przedmiotów obrabianych itp.) w sposób 41 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) nieprzewidywalny, samoczynny  bez ce- lowego pobudzenia ukBadu sterowania. Dotyczy to m.in. wykluczenia takich sy- tuacji, jak: niespodziewane uruchomienie po usuniciu defektu ukBadu sterowania, wznowieniu zasilania energi, zatrzyma- niu awaryjnym (odryglowanie elemen- tu sterowania), zadziaBaniu urzdzeD ochronnych w warunkach zagro|enia (blokada, urzdzenia ochronne bezdoty- kowe itp.), zamkniciu osBon ruchomych blokujcych itp. Wymaganie to powinno by speBnione tak|e przy zmianie rodzaju pracy maszy- ny i przy znaczcych zmianach parame- trów pracy (ci[nienie, temperatura, prd- ko[ itp.). Dobra takie rozwizania ukBadu przenoszenia mocy, by wykluczy ruch elementów roboczych natychmiast po poBczeniu maszyny ze zródBem energii  bez wywoBania sygnaBu uruchomienia za po[rednictwem elementu sterowania. Zatrzymywanie maszyny Maszyny wyposa|a si w ukBad sterowania przeznaczony do caBko- witego i bezpiecznego ich zatrzymywania (§ 13. 1). Ka|de stanowisko pracy wyposa|a si w element sterowniczy przezna- czony do zatrzymywania caBej maszyny lub niektórych jej cz[ci, w zale|no- [ci od rodzaju zagro|enia tak, aby maszyna byBa bezpieczna (§ 13. 2). UkBad sterowania przeznaczony do zatrzymywania maszyny powi- nien mie pierwszeDstwo przed ukBadem sterowania przeznaczonym do jej uruchamiania (§ 13. 3). Zasilanie energi odpowiednich napdów maszyny odBcza si w przypadku zatrzymania maszyny lub jej niebezpiecznych cz[ci (§ 13. 4). 42 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) 7. Brak mo|liwo[ci za- Krok 1: trzymania eksploata- Zapewni rozwizanie pozwalajce cyjnego (roboczego) na zachowanie funkcji zatrzymania robo- maszyny w optymalny czego dla ka|dego rodzaju pracy. sposób. Usytuowa elementy sterowania w pobli|u elementów uruchamiania  w takim miejscu, by operator mógB wi- dzie zatrzymywane elementy. Uaktywnienie ukBadu zatrzymania maszyny nie powinno powodowa zagro- |eD, np. skutków gwaBtownego zadziaBa- nia siB bezwBadno[ci, a tak|e obecno[ci resztek innych energii (poluzowanie, po- [lizg narzdzi i przedmiotów w uchwy- tach, rozerwanie narzdzi, zderzenie materiaBów i przedmiotów obrabianych, utrata stateczno[ci przez materiaBy trans- portowane itp.). Przy zastosowaniu do uruchamiania przycisku podtrzymywanego - do zatrzy- mania powinien by u|ywany oddzielny element sterowniczy (w sytuacji, gdy brak jest pewno[ci, |e przycisk ten zadziaBa). Zatrzymywanie awaryjne Ze wzgldu na zagro|enia, jakie stwarzaj maszyny, w zale|no[ci od czasu ich zatrzymywania, wyposa|a si je w urzdzenie zatrzymania awaryjnego (§ 14. 1). 8. Brak urzdzenia za- Krok 2: trzymania awaryjnego; Urzdzenia zatrzymania awaryjnego niewBa[ciwie usytuo- wymagane s wówczas, gdy ich zastoso- wane elementy ste- wanie umo|liwi skrócenie czasu zatrzy- rownicze. mania w stosunku do czasu zatrzymania eksploatacyjnego. 43 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) Elementy sterownicze do zatrzymy- wania awaryjnego powinny by Batwo do- stpne dla operatora  we wszystkich po- zycjach zajmowanych przez niego pod- czas pracy przy obsBudze maszyny (m.in. gBówny pulpit sterowniczy, miejsce poda- wania materiaBu), a tak|e w miejscach nie- widocznych ze stanowisk obsBugi. Urzdzenie zatrzymania awaryjne- go powinno by zawsze skuteczne, bez wzgldu na rodzaj pracy maszyny, a przy tym nie powinno stwarza dodatkowego zagro|enia, np. przez pogorszenie sku- teczno[ci urzdzeD pomocniczych (m.in. uchwytów przedmiotów obrabianych, urzdzeD do uwalniania osób); utraty stateczno[ci przez maszyny i ich cz[ci, przedmioty obrabiane itp. SygnaB zatrzymania awaryjnego po- winien spowodowa zaryglowanie ele- mentu sterowniczego i utrzymanie go w tym stanie do czasu odblokowania  resetowania rcznego. W przypadku wyznaczenia kilku stref zatrzymania awaryjnego, system po- winien by tak podzielony, |eby mo|na byBo rozró|ni elementy sterowania dla poszczególnych stref. WywoBanie sygnaBu zatrzymania awaryjnego w jednej strefie nie powinno doprowadza do zagro|eD w pozostaBych strefach. Ochrona przed zagro|eniami powodowanymi emisj gazów, oparów, pBynu lub pyBu Maszyny stwarzajce zagro|enie emisj gazu, oparów, pBynu lub pyBu wyposa|a si w odpowiednie obudowy lub urzdzenia wycigowe znajdujce si w pobli|u zródBa zagro|enia. (§ 14. 4). 44 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) 9. Zagro|enia powodo- Krok 2: wane materiaBami Zastosowa obudowy, okapy, ssaw- i substancjami prze- ki i inne urzdzenia do wychwytywania twarzanymi lub stoso- czynników szkodliwych dla zdrowia, wanymi w maszynie zlokalizowane w pobli|u zródeB emisji, (kontakt przez zetkni- wspóBpracujce z urzdzeniami odcigu cie ze skór i bBonami miejscowego. [luzowymi, wdychanie Praca urzdzeD do wychwytywania szkodliwych cieczy, zanieczyszczeD powinna by zsynchro- gazów, mgieB, par i nizowana z prac maszyny: uruchomie- pyBów). nie maszyny  uruchomienie urzdzenia. Urzdzenie powinno rozpoczyna prac najpózniej w momencie uruchomienia maszyny i pracowa dBu|ej ni| maszyna. Danymi wyj[ciowymi do zaprojekto- wania rozwizaD ukBadów odprowadzania zanieczyszczeD powinny by badania i pomiary [rodowiskowe. Instalacje te powinny zapobiec wystpowaniu na stanowisku operato- ra przekroczeD dopuszczalnych st|eD czynników szkodliwych dla zdrowia. Zapobieganie zagro|eniom zwizanym z emisj lub wyrzucaniem substancji, materiaBów lub przedmiotów Maszyny wyposa|a si w [rodki ochrony przed zagro|eniami spo- wodowanymi emisj lub wyrzucaniem substancji, materiaBów lub przed- miotów (§ 14. 2). 10. Emitowane lub Krok 1/Krok 2: wyrzucane substancje Zabezpieczy rury, przewody gitkie i materiaBy, przedmio- i zbiorniki z mediami (np. z cieczami i ga- ty, ciecze, gazy, pary zami roboczymi) pod ci[nieniem przed (stosowane jako uszkodzeniami mechanicznymi (uderze- materiaBy, nia, zgniecenia, wstrzsy itp.), przed od- dziaBywaniem ciepBa i innych czynników 45 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) media w ukBadach na- (zastosowanie: ekranów, osBon, izolacji, pdu maszyn itp.). zmiana usytuowania wzgldem zródeB za- gro|eD  przebieg przewodów, itp.). Zabezpieczy przewody z mediami pod ci[nieniem przed zaBamaniem (zata- mowaniem przepBywu)  zamocowanie do uchwytów, podpórek i innych elemen- tów zabezpieczajcych przed zmian po- Bo|enia w czasie pracy (przepBywu). Zastosowa obudowy, ekrany, osBo- ny i inne [rodki w miejscach emisji gor- cej pary i wody; mo|liwego wyrzutu cie- kBych metali, tworzyw sztucznych (pod ci[nieniem) itp. Zastosowa osBony (drzwi, pokrywy itp.) i inne rozwizania zapobiegajce wy- rzuceniu materiaBów lub przedmiotów sta- Bych ze stref roboczych urzdzeD (krusze- nie, mielenie twardych materiaBów itp.); odrzutowi przedmiotów przez obracajce si z du|ymi prdko[ciami elementy ro- bocze maszyn (np. kosiarek do trawy). Zabezpieczenie przed zagro|eniami powodowanymi przez spadajce i wyrzucane przedmioty Maszyny stwarzajce ryzyko upadku przedmiotów lub ich wyrzu- cenia wyposa|a si w [rodki ochrony odpowiednie do wystpujcego ryzyka (§ 14. 3). 11. Zagro|enia te mog Krok 2: stwarza: niewBa[ci- Zapewni mocowanie narzdzi wie zamocowane lub i przedmiotów obrabianych w odpowied- trzymane przedmioty nio dobranych uchwytach, przyrzdach, obrabiane (wyrwanie na stoBach roboczych wyposa|onych z uchwytu, odrzut), w otwory monta|owe. 46 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) transportowane ma- Zastosowa prowadnice przedmio- teriaBy i surowce, nie- tów obrabianych, podtrzymki, urzdzenia zabezpieczone cz[ci zabezpieczajce przed odrzutem przed- maszyn, odpady miotów obrabianych itp. (wióry, obcinki, od- Zastosowa zapadki, ograniczniki pryski, kawaBki zBomu poBo|enia i inne zabezpieczenia przed itp.), narzdzia i ich przekroczeniem skrajnych poBo|eD i przed cz[ci (pknite, roze- upadkiem cz[ci maszyn i przyrzdów rwane lub wyszczer- (z prowadnic, saD i innych elementów), bione). a tak|e transportowanych i skBadowanych materiaBów oraz wyrobów (z miejsc za- koDczenia przeno[ników rolkowych itp.). Zastosowa prowadnice, rury, rynny zabezpieczajce przed upadkiem trans- portowanych przedmiotów i odpadów. Zastosowa ekrany, obudowy, osBo- ny stref niebezpiecznych w taki sposób, by byBy w stanie, w razie potrzeby, po- chBon energi uderzeD wyrzucanych przedmiotów i narzdzi, w tym [ciernic, no|y, piB itp. Usytuowa pulpity sterownicze w miejscach, w których nie wystpuj zagro|enia (w bezpiecznej odlegBo[ci od zródeB zagro|enia). Zagro|enia powodowane utrat stateczno[ci Maszyny oraz ich cz[ci, o ile jest to konieczne dla zapewnienia bezpieczeDstwa i zdrowia pracowników, mocuje si za pomoc odpo- wiednich zaczepów lub innych podobnych urzdzeD w celu zapewnie- nia ich stateczno[ci (§ 15. 1). 12. Brak zamocowania Krok 2: maszyn do podBogi Dostosowa maszyn, je[li istnie- lub innego podBo|a je taka mo|liwo[, do zamocowania do 47 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) oraz brak zabezpie- podBo|a (wykona otwory w podstawie, czenia elementów zastosowa kotwy itp.). maszyny przed zmia- Zastosowa rozpórki klinowe, za- n poBo|enia pod wiesia, zaczepy, zapadki, uchwyty i inne wpBywem grawitacji, [rodki zabezpieczajce elementy ma- obci|enia, dziaBania szyn przed zmian poBo|enia: otwarte wiatru itp. osBony, elementy robocze (no|e no|yc gilotynowych, suwaki pras, wrzeciona maszyn itp.). Ochrona przed zagro|eniami mogcymi by nastpstwem oderwania lub rozpadnicia si cz[ci maszyn Je|eli wystpuje ryzyko oderwania lub rozpadnicia si cz[ci maszyn powodujce zagro|enie dla bezpieczeDstwa i zdrowia pracowników, praco- dawca powinien zastosowa odpowiednie [rodki ochronne (§ 15. 2). 13. Uszkodzenie poBczeD Krok 2: (spawanych, gwinto- OsBoni strefy, w których mo|e doj[ wych itp.), pknicie do tych zjawisk, obudowami, ekranami zmczeniowe waBów, i innymi podobnymi technicznymi [rodka- Bo|ysk; rozpadnicie mi ochronnymi o odpowiednio dobranej si cz[ci  spowodo- konstrukcji i wytrzymaBo[ci. wane wadami mate- Ustawi maszyny (pulpity sterowni- riaBowymi, dziaBaniem cze) w takich miejscach, by unikn skut- korozji itp. ków zagro|eD (zwróci uwag na usytuo- wanie maszyn wzgldem przej[, innych stanowisk pracy itp.). Ochrona przed zetkniciem z elementami ruchomymi W przypadku wystpienia ryzyka bezpo[redniego kontaktu z ru- chomymi cz[ciami maszyn, mogcego powodowa wypadki, stosuje si osBony lub inne urzdzenia ochronne, które zapobiegaByby dost- powi do strefy zagro|enia lub zatrzymywaByby ruch cz[ci niebezpiecz- nych (§15. 3). OsBony i urzdzenia ochronne:  powinny mie mocn (trwaB) konstrukcj (§15. 4 pkt 1); 48 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady)  nie mog stwarza zagro|enia (§15. 4 pkt 2);  nie mog by Batwo usuwane lub wyBczane ze stosowania (§15. 4 pkt 3);  powinny by usytuowane w odpowiedniej odlegBo[ci od strefy za- gro|enia (§15. 4 pkt 4);  nie powinny ogranicza pola widzenia cyklu pracy urzdzenia (§15. 4 pkt 5);  powinny umo|liwia wykonywanie czynno[ci majcych na celu zamocowanie lub wymian cz[ci oraz umo|liwia wykonywanie czynno[ci konserwacyjnych, pozostawiajc jedynie ograniczony dostp do obszaru, gdzie praca ma by wykonywana, w miar mo|liwo[ci bez zdejmowania osBon i urzdzeD zabezpieczajcych (§15. 4 pkt 6);  powinny ogranicza dostp tylko do niebezpiecznej strefy pracy maszyny (§15. 4 pkt 7). 14. Zagro|enia mecha- Krok 2: niczne  powodowane OsBony i urzdzenia ochronne stosu- przez poruszajce je si w sytuacjach, gdy brak jest innych si cz[ci maszyn, mo|liwo[ci uniknicia kontaktu z dostp- elementy ukBadu nymi ruchomymi elementami napdów przenoszenia mocy, (waBy, sprzgBa, koBa pasowe, BaDcuchy, uchwyty, elementy koBa zbate itp.) i narzdziami  przez za- robocze urzdzeD do stosowanie odlegBo[ci bezpieczeDstwa, transportu, przedmioty odpowiednie usytuowanie wzgldem obrabiane, narzdzia operatora itp. (zagro|enia: zgnie- Podstawowymi kryteriami doboru tych ceniem, [cinaniem, [rodków ochronnych s: rodzaj i czsto[ ciciem lub odci- dostpu do strefy zagro|enia, rodzaj za- ciem, wpltaniem, gro|eD stwarzanych przez maszyn, liczba wcigniciem lub i lokalizacja zagro|eD. Przy doborze tych pochwyceniem, ude- [rodków uwzgldnia si mo|liwo[ wyst- rzeniem, starciem lub powania kombinacji zagro|eD i w zale|no- obtarciem itp.). [ci od potrzeb, stosuje si osBony, urz- dzenia ochronne bdz kombinacje osBon z urzdzeniami ochronnymi (np. urzdze- 49 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) nia oburcznego sterowania, urzdzenia fotoelektryczne, urzdzenia ochronne czuBe na nacisk). Wykluczone jest stoso- wanie czuBego wyposa|enia ochronnego w warunkach, kiedy konieczne jest u|ycie bariery fizycznej (np. dodatkowo wyst- puje zagro|enie wyrzucanymi przedmio- tami; emisja czynników szkodliwych). W przypadku  starych maszyn najcz[- ciej stosuje si osBony. Dostp do strefy zagro|enia mo|e by powodowany ró|nymi przyczynami, np. wykonanie czynno[ci zwizanych z normaln prac (warunki, w których nie wystpuj zakBócenia procesu), nasta- wianie, programowanie, zmiana procesu, usuwanie defektów, konserwacje, czysz- czenie, naprawy itp. Wskazówki dotyczce doboru typu osBon Interwencja (dostp) w strefie niebez- piecznej: nie jest wymagana  zalecane osBony staBe; jest wymagana  w celu nastawienia maszyny, korekty procesu, konser- wacji, naprawy:  interwencja czstsza ni| raz na zmia- n, a usunicie lub ponowne zaBo|e- nie osBony staBej jest uci|liwe: zalecane osBony ruchome sprz|one z blokad lub z blokad i z ryglowaniem;  maBa czsto[ dostpu, a przy tym mo|liwo[ Batwego i bezpiecznego usunicia i zaBo|enia osBony: zalecane osBony staBe; 50 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) jest wymagana w cyklu pracy (nor- malna praca)  zalecane osBony ruchome blokujce z ryglowaniem (przy bardzo krótkim cyklu pracy  wskazana: osBona ru- choma z napdem mechanicznym);  zalecane osBony sterujce; nie mo|e by caBkowicie uniemo|li- wiona  zalecana osBona zamykajca si sa- moczynnie;  zalecana osBona nastawna. Liczba i lokalizacja stref zagro|enia:  osBony miejscowe  maBa liczba pojedynczych stref (mo|liwy cigBy dostp do stref zagro|enia  punk- tów osBanianych w celu konserwacji, regulacji itp.); obejmujca wszystkie strefy zagro|enia  du|a liczba stref oraz du|e ich wymiary (punkty kon- serwacji powinny by na zewntrz osBon);  miejscowa osBona odlegBo[ciowa  liczba osBanianych stref jest maBa;  osBona odlegBo[ciowa caBkowicie odgradzajca  du|a liczba i wymia- ry stref zagro|enia. Polskie normy dopuszczaj mo|liwo[ podzielenia strefy chronionej osBonami na segmenty w taki sposób, by w okre[lo- nym segmencie móc wykonywa prace naprawcze, regulacyjne itp., bez koniecz- no[ci wstrzymania obsBugi produkcyjnej maszyny. 51 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) Wymagania dla osBon Konstrukcja umo|liwiajca Batw ma- nipulacj (zdejmowanie, zakBadanie, otwie- ranie i przenoszenie osBon): jak najmniejszy rozmiar i masa, zastosowanie zawiasów; wyposa|enie do zaczepienia, podparcia, zawieszenia otwartej osBony, wprowadze- nie osBon zmechanizowanych itp. Brak ostrych krawdzi i naro|y, miejsc zgniatania i pochwycenia (puBa- pek  tworzonych z cz[ciami maszyny, wspóBpracujcymi z maszyn urzdzenia- mi do transportu, innymi osBonami itp.). Pewno[ zamocowania (poBczenia z maszyn) w czasie pracy (zabezpie- czenie przed niespodziewanym otwar- ciem, odpadniciem, zmianami poBo|e- nia  w wyniku uderzenia odrzuconego przedmiotu, pod wpBywem drgaD, naci- sku gromadzonych wiórów i innych od- padów itp.). Konstrukcja pozwalajca na utrzy- manie okre[lonych w normach odlegBo[ci bezpieczeDstwa od elementów chronio- nych (np. osBony z blachy perforowanej i z siatki  odlegBo[ cz[ci chronionej od osBony odpowiadajca okre[lonemu w normie wymiarowi otworu lub oczka). Mo|liwo[ dogodnej obserwacji przebiegu procesu pracy przez dobór od- powiedniego ksztaBtu i poBo|enia lub za- stosowania materiaBów przezroczystych, okien do [ledzenia itp.; brak rozwizaD w tym zakresie mo|e skBania do otwiera- nia osBon, a w skrajnych przypadkach do rezygnacji z ich u|ywania. 52 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) Zastosowanie materiaBów odpowia- dajcych warunkom procesu (odporno[ na temperatury, odpowiednia udarno[, wBa[ciwo[ci u|ytkowe  [cieralno[ itp.). O[wietlenie miejsc i stanowisk pracy lub konserwacji maszyn Miejsca i stanowiska pracy lub konserwacji maszyn odpowiednio o[wietla si, stosownie do wykonywanych czynno[ci (§16. 1). 15. Niedostateczne lub Krok 2: niewBa[ciwie dobra- W sytuacji, gdy konstrukcja maszy- ne o[wietlenie (brak ny, osBon i innego wyposa|enia utrudnia wymaganych para- uzyskanie za pomoc o[wietlenia ogólne- metrów  nat|enie, go odpowiednich parametrów o[wietlenia równomierno[ itp., stref pracy i miejsc wykonywania czynno- efekty stroboskopowe, [ci zwizanych z regulacj, ustawianiem i ttnienie, o[lepienie konserwacj, maszyn nale|y wyposa|y itp.). w o[wietlenie miejscowe. Zmiana poBo|enia zródBa [wiatBa (re- gulowane poBo|enie) nie powinna powo- dowa zagro|enia. Przy ustalaniu sposobu rozwizania problemu nale|y uwzgldni wyniki po- miarów o[wietlenia. Zabezpieczenie przed oparzeniami i odmro|eniami Cz[ci maszyn o wysokiej lub bardzo niskiej temperaturze zabez- piecza si w celu uniknicia ryzyka ich dotknicia lub zbli|enia si do nich (§16. 2). 16. Oparzenia, spalenia, Krok 1/Krok 2: odmro|enia i inne Obni|y temperatur powierzchni ma- urazy  skutki kontaktu szyn i urzdzeD przez zastosowanie [rod- czBowieka z obiektami ków zapobiegajcych stratom ciepBa (przez lub materiaBami [ciany zewntrzne pieców, suszarD itp.): zastosowanie materiaBów o odpowiedniej 53 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) o bardzo wysokiej lub izolacyjno[ci  wewntrz urzdzeD; do- bardzo niskiej tem- datkowe obudowy zewntrzne. peraturze (pBomieD, Ograniczy emisj ciepBa przez za- promieniowanie zródeB stosowanie osBon urzdzeD (drzwi, pokry- ciepBa, gorce wyroby, wy itp.). odpady, narzdzia, Wykona izolacje powierzchni ze- elementy instalacji). wntrznych o ekstremalnych temperatu- rach (bardzo wysokich lub niskich). Zastosowa inn struktur po- wierzchni gorcych elementów (schropo- wacenie, |ebrowanie itp.). Zastosowa ekrany. SygnaBy bezpieczeDstwa Urzdzenia ostrzegawcze maszyn powinny by jednoznaczne, Ba- two dostrzegalne i zrozumiaBe (§16. 3). 17. NiewBa[ciwy dobór, Krok 1/Krok 3: konstrukcja, usytu- SygnaBy [wietlne i akustyczne infor- owanie elementów mujce o zdarzeniu stwarzajcym zagro- informacyjnych. |enie w trakcie jego trwania i zakoDcze- nia, jak: uruchomienie maszyny; zmiana parametrów pracy (ci[nienie, temperatu- ra, prdko[ itp.), powinny by tak dobra- ne, by byBy: jednoznaczne, dajce Batwo si zauwa|y i odró|ni na tle innych syg- naBów. Stosuje si sygnaBy cigBe i prze- rywane. Usytuowa urzdzenia ostrzegawcze w takich miejscach, by mo|na byBo je za- uwa|y (sygnalizacja [wietlna), a tak|e sprawdza i utrzymywa w odpowiednim stanie technicznym. Dobra urzdzenia zapewniajce nadawanie sygnaBów odpowiadajcych wymogom przepisów i norm: 54 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady)  sygnaB [wietlny przerywany (miga- jcy) - do informowania o wikszym niebezpieczeDstwie lub o pilniejszej potrzebie interwencji w ni| przypad- ku sygnaBu cigBego;  sygnaB dzwikowy o zmiennej czsto- tliwo[ci  do informowania o wikszym niebezpieczeDstwie lub pilniejszej po- trzebie interwencji ni| w przypadku sygnaBu o staBej czstotliwo[ci;  sygnaB dzwikowy wzywajcy do ewakuacji powinien by cigBy. Je|eli sygnaB [wietlny przerywany jest u|ywany razem z sygnaBem dzwikowym lub zamiast niego - kod tego sygnaBu po- winien by taki sam. BezpieczeDstwo przy konserwacji maszyn Wykonywanie prac konserwacyjnych powinno by mo|liwe pod- czas postoju maszyny. Je|eli jest to niemo|liwe, w celu wykonania tych prac stosuje si odpowiednie [rodki ochronne albo prace te wykonuje si poza strefami niebezpiecznymi (§17. 1). 18. Zagro|enia zwizane Krok 1/Krok 2: z wykonywaniem prac Prace konserwacyjne (smarowanie, konserwacyjnych regulacja, wymiana i uzupeBnienie pBynów w szczególno[ci eksploatacyjnych itp.) powinny odbywa w czasie ruchu ma- si w czasie postoju maszyny (nale|y szyn, przy wBczonym wówczas zapewni odpowiednie urz- zasilaniu maszyny dzenia do wyBczania maszyny z ruchu). energi. Zastosowa odpowiedni system sterowania (np. urzdzenie krokowe  ze- zwalajce na ograniczenie drogi prze- mieszczania elementów, stwarzajcych zagro|enie urzdzenie podtrzymywane 55 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady)  utrzymujce ruch stwarzajcych zagro- |enie elementów tylko przez czas wBcze- nia przycisku sterowniczego). Zastosowa urzdzenia mechanicz- ne zapobiegajce zmianie poBo|enia cz- [ci maszyny pod wpBywem siB grawitacji, spr|ysto[ci (osBony, elementów robo- czych): odboje, kliny, podpórki itp. Przy doborze osBon uwzgldni mo|- liwo[ zastosowania takich rozwizaD, które pozwoliByby na dokonanie czynno- [ci konserwacyjnych  bez demonta|u osBon lub ich otwierania. OdBczanie maszyn od zródeB energii Maszyny wyposa|a si w Batwo rozpoznawalne urzdzenia sBu|ce do odBczania od zródeB energii; ponowne przyBczenie maszyny do zró- deB energii nie mo|e stanowi zagro|enia dla pracowników (§18. 1). 19. Nieoczekiwane uru- Krok 1/Krok 2: chomienie w czasie Wyposa|y maszyn w technicz- normalnej pracy, w ne [rodki odBczania od zródeB zasilania czasie konserwacji i rozpraszania energii (elektrycznej, pneu- lub naprawy. matycznej, hydraulicznej, mechanicznej) przez:  odizolowanie, oddzielenie maszyny lub jej cz[ci od zródeB energii;  zamknicie na klucz urzdzeD do odBczania w pozycji odBczenia (kBódki; zamykane na klucz pokry- wy, obudowy itp.);  rozproszenie albo pochBonicie energii stwarzajcej zagro|enia (ha- mulce, zawory, obwody do rozBado- wania kondensatorów itp.). 56 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) Zastosowane urzdzenia powinny by skuteczne, a przy tym powinna by zapewniona mo|liwo[ identyfikacji stanu odBczenia na podstawie poBo|enia ele- mentu sterowniczego (przycisku, pokrt- Ba, dzwigni, wtyczki/gniazdka itp.). Liczba i rozmieszczenie w obrbie maszyny urzdzeD do odBczania jest uzale|niona od ryzyka w okre[lonych jej strefach. Bezpieczny dostp do ró|nych miejsc maszyny w zwizku z jej u|ytkowaniem Powinny by zastosowane rozwizania zapewniajce bezpieczny dostp i przebywanie pracowników w obszarach produkcyjnych oraz strefach ustawiania i konserwowania maszyn (§18. 2). 20. Potknicie, Krok 2: po[lizgnicie, upadek Maszyny powinny by tak zaprojek- itp. towane, by prace zwizane z ich obsBug i konserwacj byBy wykonywane z pozio- mu podBo|a. W sytuacji, gdy nie jest to mo|liwe, na- le|y zapewni bezpieczny dostp do punk- tów eksploatacyjnych (pulpity sterownicze, podesty kontroli i obsBugi)  za pomoc schodów, pomostów, drabin usytuowanych poza strefami niebezpiecznymi. W razie potrzeby powinny by przewi- dziane uchwyty, klamry, punkty zakotwienia [rodków ochrony indywidualnej itp. Pomosty, schody, drabiny powin- ny by wyposa|one w bariery i porcze. Elementy te powinny by wykonane, w zale|no[ci od wystpujcych warun- ków, z materiaBów niepalnych, odpornych na dziaBanie substancji chemicznych itp. 57 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) Powierzchnie do chodzenia lub sta- nia powinny by w stanie wykluczajcym ryzyko upadku, potknicia, po[lizgnicia (zastosowanie materiaBów antypo[lizgo- wych: blach |ebrowane, krat typu WEMA, mat itp.) Ochrona przed po|arem, wybuchem i zagro|eniami prdem elektrycznym Maszyny odpowiednio zabezpiecza si w celu ochrony pracowni- ków przed:  ryzykiem po|aru, przegrzania lub uwolnienia si gazu, pyBu, pBynu oraz innych substancji wytwarzanych, u|ywanych lub zmagazyno- wanych w maszynach (§ 19 pkt 1);  ryzykiem wybuchu urzdzenia lub substancji wytwarzanych, u|y- wanych albo zmagazynowanych w maszynach (§ 19 pkt 2);  zagro|eniami wynikajcymi z bezpo[redniego lub po[redniego kontaktu z energi elektryczn (§ 19 pkt 3). 21. Zagro|enia zwizane Krok 1/Krok 2: z mo|liwo[ci zaistnie- Zabezpieczy przewody elektrycz- nia zdarzeD mogcych ne i przewody do przesyBu gazów, cieczy by skutkami niespeB- oraz innych mediów przed uszkodzenia- nienia wymienionych mi mechanicznymi, oddziaBywaniem cie- wymagaD pBa, ognia i innych czynników (osBonicie; (oparzenia, pora|enia poprowadzenie w miejscach, gdzie nie prdem elektrycznym, ma zagro|eD itp.). poparzenia Bukiem Zapewni urzdzenia pozwalajce elektrycznym, uderze- na kontrol i utrzymanie na odpowiednim nia elementami urz- poziomie parametrów pracy maszyn (tem- dzeD uszkodzonych w peratura, ci[nienie, prdko[ oraz nat- wyniku wybuchu itp.). |enie przepBywu gazów i cieczy, napicie i nat|enie prdu elektrycznego itp.). Zastosowa instalacje i urzdze- nia elektryczne w wersji dostosowanej do [rodowiska pracy (zagro|enia wybu- chem, wilgotno[ itp.). 58 Zagro|enia, DziaBania dostosowawcze Nr sytuacje zagra|ajce (przykBady) Zastosowa rozwizania eliminujce bdz ograniczajce mo|liwo[ wystpo- wania niebezpiecznych Badunków elektro- statycznych lub [rodków do ich wyBado- wania. Zastosowa rozwizania eliminuj- ce mo|liwo[ reakcji egzotermicznych i tworzenia mieszanin wybuchowych (ga- zy palne, pyBy metali  stopy magnezu i aluminium, pyBy drzewne, pyBy artykuBów spo|ywczych itp.). 3.2. Charakterystyka wybranych wymagaD technicznych 3.2.1. OdlegBo[ci bezpieczeDstwa Wyeliminowanie lub zmniejszenie ryzyka zwizanego z u|ytkowa- niem maszyn, gBównie z zetkniciem z ruchomymi elementami, mo|- na uzyska przez zastosowanie odpowiednich odlegBo[ci bezpieczeD- stwa, uniemo|liwiajcych siganie do stref niebezpiecznych. OdlegBo- [ci te s znormalizowane i dotycz sytuacji sigania do góry, sigania ponad i sigania przez  w stron elementów niebezpiecznych. Przy- jte w normach warto[ci uwzgldniaj wBa[ciwo[ci antropometrycz- ne mieszkaDców krajów europejskich, granice mo|liwo[ci ruchowych stawów, kurczliwo[ i wydBu|alno[ cz[ci ciaBa, do[wiadczenia. OdlegBo[ci bezpieczeDstwa okre[la si minimaln odlegBo[, w jakiej powinna znajdowa si konstrukcja ochronna (materialna prze- szkoda odgradzajca urzdzenie ochronne lub cz[ maszyny, która ogranicza ruch ciaBa lub jego cz[ci) przed stref niebezpieczn. OdlegBo[ci te mierzy si od powierzchni zatrzymujcej ruch ciaBa czBowieka lub jego cz[ci. Przy pozycji stojcej do ustalania odlegBo- [ci bezpieczeDstwa przyjmuje si pBaszczyzn odniesienia  podBog, podest lub inn powierzchni, na której osoba mo|e swobodnie sta. 59 Nie uwzgldnia si [rodków pomocniczych, które mog by u|yte w celu zwikszenia zasigu. Punktem wyj[cia przy doborze odlegBo[ci bezpieczeDstwa jest ocena ryzyka. Tam, gdzie ryzyko jest du|e, przyjmuje si wiksze war- to[ci z odpowiednich tablic. W przypadku sigania koDczynami gór- nymi do góry  przy maBym ryzyku zawodowym, odlegBo[ t ustalo- no na 2500 mm i powy|ej, a przy du|ym ryzyku  2700 mm i wicej. W tabeli 5 podano warto[ci przy siganiu nad konstrukcj ochronn (rys. 5), dla du|ego ryzyka. Przy korzystaniu z tablic nie dopuszcza si interpolacji wyników odczytu. W sytuacjach po[rednich przyjmuje si warto[ci wiksze  zapewniajce wy|szy poziom bezpieczeDstwa. strefa niebezpieczna b c a konstrukcja ochronna Rys. 5. Siganie ponad konstrukcj ochronn; a  wysoko[ usytuowania strefy niebezpiecznej, b  wysoko[ konstrukcji ochronnej, c  odlegBo[ po- zioma konstrukcji ochronnej od strefy niebezpiecznej [9] W praktyce do[ czsto wystpuj sytuacje sigania koDczynami górnymi dookoBa i przez otwory, m.in. przy niepeBnych osBonach lub osBonach z siatki, z blachy perforowanej itp. Normy tak|e okre[laj te odlegBo[ci. Dane dotyczce sigania przez otwory przedstawiono w tabeli 6. 60 Tabela 5 OdlegBo[ci bezpieczeDstwa  siganie ponad konstrukcj ochronn (barier, osBon itp.) dla du|ego ryzyka [9] Wysoko[ konstrukcji ochronnej b1) Wysoko[ usytuowania 1000 1200 14002) 1600 1800 2000 2200 2400 2600 2700 strefy niebezpiecznej a OdlegBo[ pozioma od strefy niebezpiecznej c 2700           2600 900 800 700 600 600 500 400 300 100  2400 1100 1000 900 800 700 600 400 300 100  2200 1300 1200 1000 900 800 600 400 300   2000 1400 1300 1100 900 800 600 400    1800 1500 1400 1100 900 800 600     1600 1500 1400 1100 900 800 500     1400 1500 1400 1100 900 800      1200 1500 1400 1100 900 700      1000 1500 1400 1000 800       800 1500 1300 900 600       600 1400 1300 800        400 1400 1200 400        200 1200 900         0 1100 500         1) Nie podano wysoko[ci konstrukcji ochronnych poni|ej 1000 mm, poniewa| nie ograniczaj one ruchu. 2) Konstrukcje ochronne poni|ej 1400 mm nie mog by stosowane bez dodatkowych technicznych urzdzeD ochronnych. 61 Tabela 6 OdlegBo[ci bezpieczeDstwa dla koDczyny górnej  siganie palcami przez otwory o regularnych ksztaBtach [9] OdlegBo[ bezpieczeDstwa sr Cz[ ciaBa Rysunek Otwór Szczelina Kwadrat KoBo e 2 2 2 Czubek palca 4 < e 6 10 5 5 15 5 6 < e 8 20 8 < e 10 80 25 20 Palec do nasady palca 10 < e 12 100 80 80 lub dBoD 12 < e 20 120 120 120 20 < e 30 120 120 8501) 20 < e 40 850 200 120 KoDczyna górna do stawu barkowego 40 < e 120 850 850 850 1) Je|eli dBugo[ szczeliny wynosi 65 mm, kciuk stanowi ograniczenie i odlegBo[ bezpieczeDstwa mo|e by zredukowana do 200 mm. 62 3.2.2. OsBony OsBony nale| do najcz[ciej stosowanych technicznych [rodków ochronnych. OsBon, zgodnie z normami, definiuje si jako cz[ ma- szyny, która jest fizyczn zapor do zapewnienia ochrony. W zale|no[ci od budowy  osBony s okre[lane jako obudowy (osBaniajca dostp do strefy zagro|enia ze wszystkich stron), pokrywy, ekrany, drzwi itp. W zale|no[ci od warunków stosowane s ró|ne konstrukcje osBon. S to w szczególno[ci: osBony staBe  zamocowane do konstrukcji maszyn za pomo- c poBczeD spawanych, elementów zBcznych ([rub, nakrtek itp.); zdemontowanie tego rodzaju osBony wymaga zastosowa- nia narzdzi; osBony ruchome - mog by otwierane bez u|ycia narzdzi. Do najcz[ciej stosowanych osBon ruchomych nale|: a) osBony blokujce sprz|one s najcz[ciej z jednym lub dwo- ma urzdzeniami blokujcymi, czujnikami poBo|enia osBony. Do chwili zamknicia osBony funkcje niebezpieczne maszyny nie mog si rozpo- cz. W przypadku otwarcia osBony czujnik inicjuje sygnaB zatrzymania maszyny. Zamknicie osBony po zatrzymaniu maszyny w wyniku zadzia- Bania blokady nie powoduje wznowienia pracy. W takiej sytuacji wymaga- ne jest zadziaBanie na element sterowniczy uruchomienia maszyny; b) osBony blokujce z urzdzeniem ryglujcym wyposa|one s dodatkowo w element utrzymujcy osBon w poBo|eniu zamkni- cia do momentu caBkowitego zatrzymania ruchu maszyny. Przy tym rozwizaniu nie ma mo|liwo[ci uruchomienia maszyny do chwili za- mknicia osBony i jej zaryglowania. Podobnie, jak w przypadku osBon z blokowaniem, nie ma tu tak|e mo|liwo[ci uruchomienia maszyny przez zamknicie i zaryglowanie osBony. W przypadku osBon blokuj- cych istotnym kryterium ich doboru jest czas od momentu zadziaBania urzdzenia blokujcego do czasu zatrzymania ruchomych, stwarzaj- cych zagro|enie elementów maszyny. W przypadku, gdy czas ten jest dBu|szy ni| mo|liwo[ i konieczno[ signicia przez operatora do strefy zagro|enia, wskazane jest zastosowanie osBony z ryglowaniem. Zapewnia ona wy|szy poziom bezpieczeDstwa; 63 c) osBony sterujce w chwili zajcia poBo|enia zamknicia wysy- Baj sygnaB do uruchomienia funkcji maszyny stwarzajcej zagro|enie w strefie chronionej przez t osBon. Zastosowanie tych osBon wymaga speBnienia m.in. nastpujcych warunków:  operator lub jego cz[ ciaBa nie mog znalez si w strefie zagro|enia lub midzy osBon i stref zagro|enia;  jedynym sposobem dostania si do strefy zagro|enia jest otwarcie osBony sterujcej lub blokujcej;  urzdzenie blokujce, sprz|one z osBon, musi mie wyso- k niezawodno[, gdy| jego uszkodzenie mo|e doprowa- dzi do niezamierzonego uruchomienia maszyny; d) osBony odlegBo[ciowe s rozwizaniem, w którym uniemo|li- wienie lub ograniczenie dostpu zapewnione jest przez dobór osBon o odpowiednim ksztaBcie i wymiarze oraz ustawieniu ich w pewnej odle- gBo[ci od strefy zagro|enia (osBony tunelowe, ogrodzenia z siatki itp.); e) osBony zamykajce si samoczynnie poruszane s za pomo- c elementu maszyny. Zmieniaj poBo|enie, odsBaniajc cz[ robo- cz narzdzia w momencie pracy, a w chwili podniesienia maszyny nad przedmiot obrabiany, pod wpBywem siBy ci|ko[ci lub spr|yny  wracaj do pozycji, w której narzdzie caBkowicie zasBania si (roz- wizanie czsto stosowane w pilarkach tarczowych do drewna); f) w przypadku, gdy z przyczyn technologicznych strefa niebez- pieczna nie mo|e by caBkowicie odgrodzona np. konieczno[ do- stpu do narzdzia, zastosowanie znajduj osBony nastawne. OsBony te powinny by tak skonstruowane, by nastawienie byBo mo|liwe bez u|ycia narzdzi i nie zmieniaBo si podczas pracy. OsBony nastawne stosowane s m.in. przy wiertarkach stoBowych, kolumnowych itp. (osBony teleskopowe). 3.2.3. Urzdzenia ochronne W warunkach, kiedy nie ma potrzeby, i nie mo|na zastosowa osBony, coraz cz[ciej stosowane s urzdzenia ochronne, w tym: oburczne urzdzenia sterujce, elektroczuBe wyposa|enie ochronne (kurtyny [wietlne, skanery laserowe), urzdzenia czuBe na nacisk (ma- ty, podBogi, zderzaki, listwy, linki itp.). CzuBe wyposa|enie ochronne 64 stosowane jest najcz[ciej do wyBczania samoczynnego, wykrywania obecno[ci i do speBniania obu tych funkcji Bcznie. Oburczne urzdzenia sterujce (OUS) speBnia jednocze[nie funkcj urzdzenia sterowania i funkcj urzdzenia ochronnego. Jego zadaniem jest wywoBanie niebezpiecznych ruchów maszyny wy- Bcznie w warunkach jednoczesnego zadziaBania obiema rkami na elementy sterownicze. Zatrzymanie maszyny nastpuje natychmiast po zwolnieniu nacisku na jeden z elementów sterowniczych. Urzdze- nia OUS stosowane s czsto przy maszynach do obróbki plastycznej (prasy, no|yce gilotynowe, prasy tworzyw sztucznych itp.), zaliczaj- cych si do najbardziej niebezpiecznych ze wzgldu na czste zmia|- d|enia lub obcicia palców w czasie manipulacji w strefie niebezpiecz- nej. Stanowisko sterowania powinno by w takiej odlegBo[ci od obsza- ru ruchów niebezpiecznych, aby wykluczy mo|liwo[ signicia do niego przez operatora po zwolnieniu elementów sterowania, a przed zatrzymaniem tych ruchów. OdlegBo[ midzy stanowiskiem rcznego sterowania a obszarem ruchów niebezpiecznych oblicza si na pod- stawie iloczynu maksymalnej prdko[ci podej[cia i zatrzymania ruchu niebezpiecznego  normy nie okre[laj tej prdko[ci. Stanowisko oburcznego sterowania zabezpiecza jedynie ope- ratora i w zwizku z tym powinno by usytuowane w tak sposób, by uniemo|liwi osobom postronnym dostp do strefy znajdujc si midzy maszyn i operatorem. W razie potrzeby mog by stosowane w celu wyeliminowania takiej mo|liwo[ci dodatkowe zabezpieczenia, np. osBony lub inne urzdzenia ochronne albo odpowiednie kombina- cje tych [rodków. Urzdzenia nale|ce do pozostaBych grup czuBych urzdzeD ochronnych pozwalaj na wykrywanie obecno[ci czBowieka lub cz- [ci jego ciaBa w strefie ochronnej, znajdujcej si midzy stref nie- bezpieczn i stref bezpieczn. Po wykryciu tej obecno[ci, nastpuje zatrzymanie pracy maszyny (blokada) do czasu opuszczenia strefy ochronnej. Do najcz[ciej stosowanych rozwizaD nale|y fotoelektryczne urzdzenie ochronne, pracujce na zasadzie wykrywania przeszko- dy w promieniu [wiatBa lub wizce promieni. Mo|e to by pojedynczy 65 promieD, kilka promieni, kurtyna [wietlna lub ró|ne ich kombinacje. Urzdzenie to zabezpiecza nie tylko operatora, ale równie| inne oso- by, które mog znalez si z ró|nych przyczyn w strefie wykrywania. Podobn funkcje peBni pozostaBe, wy|ej wymienione urzdzenia ochronne, w tym maty czuBe na nacisk, powodujce natychmiastowe zatrzymanie procesu w momencie zadziaBania na czujnik urzdzenia ochronnego (np. przez wywarcie nacisku na mat). KsztaBt i wymiary strefy ochronnej powinny by ustalane na pod- stawie prdko[ci wnikania do tej strefy, czasu zatrzymania pracy ma- szyny, czasu zadziaBania wyposa|enia ochronnego i parametrów pra- cy urzdzenia. Ogólnymi zasadami, które powinny mie zastosowanie do wszyst- kich urzdzeD ochronnych, niezale|nie od przyjtych rozwizaD tech- nicznych, s m.in. poBczenia tych urzdzeD w taki sposób z syste- mem sterowania maszyny, by mogBy speBnia swoje zadanie. Powinny by równie| trudne do ominicia. W zale|no[ci od potrzeb, przy jednej maszynie lub jednym ze- spole maszyn, mog by stosowane kombinacje ró|nych technicz- nych [rodków ochronnych, np. kilka ró|nych urzdzeD ochronnych (kurtyna fotoelektryczna, mata czuBa na nacisk, oburczne urzdzenie sterujce) lub kombinacje tych urzdzeD z ró|nymi osBonami. Dobór rozwizaD odbywa si na podstawie wystpujcego ryzyka zawo- dowego. 3.2.4. Elementy systemów sterowania zwizane z bezpieczeD- stwem W dziaBaniach na rzecz zmniejszenia ryzyka zwizanego z u|ytko- waniem maszyn istotne znaczenie ma odpowiedni dobór elementów systemów sterowania zwizanych z bezpieczeDstwem, okre[lanych skrótem ESSB. S to elementy elektryczne i elektroniczne, pneu- matyczne, hydrauliczne, mechaniczne itp., które w poBczeniu ze sob tworz ukBad odpowiedzialny za wykonywanie funkcji bezpie- czeDstwa, np. zadziaBanie blokad, urzdzeD ochronnych, zatrzyma- nie awaryjne. Podstawowym kryterium ich doboru jest zapewnienie wymaganej odporno[ci ukBadu na defekty w warunkach u|ytkowa- 66 nia maszyny (intensywno[ wykorzystania, warunki otoczenia itp.). W klasyfikacji ESSB wyró|nia si 5 nastpujcych kategorii: B, 1, 2, 3 i 4. Wybór ka|dej z nich zwizany jest z wynikami oceny ryzyka zwizanego z zastosowaniem konkretnych urzdzeD ochronnych. Im bardziej zmniejszenie ryzyka jest uzale|nione od tych elementów, tym ich kategoria powinna by wy|sza. Daj one wówczas wiksz pewno[, |e nie zawiod. Kategoria B jest podstawowa. Wymagane jest tu zaprojektowanie i zbudowanie systemów w sposób zgodny z przepisami i normami dotyczcymi konkretnych zastosowaD, by byBy w stanie wytrzyma przewidywan liczb wBczeD (intensywno[ wykorzystania), wpByw u|ywanych w procesach materiaBów, wpByw czynników zewntrznych (drgania, dziaBanie pól elektromagnetycznych itp.). Kategoria 1 powinna speBnia wymagania kategorii B, a ponadto przy projektowaniu i budowie powinny by uwzgldnione cz[ci skBa- dowe wypróbowane w praktyce i wykorzystane sprawdzone zasady bezpieczeDstwa. Sprawdzonymi zasadami bezpieczeDstwa s w szcze- gólno[ci: przewymiarowanie lub niedoci|enie elementów; zastosowa- nie znanych sposobów ograniczenia skutków defektów itp. Prawdopo- dobieDstwo defektu jest mniejsze ni| w przypadku kategorii B. Kategoria 2 powinna speBnia wymagania okre[lone dla kategorii B, a przy projektowaniu i budowie powinny by uwzgldnione spraw- dzone zasady bezpieczeDstwa i kontrola przez system sterowania  podczas uruchamiania maszyny i okresowo  je[li wyniki oceny ryzy- ka wskazuj na tak potrzeb (sprawdzanie rczne lub automatyczne). Niewykrycie defektu - dalsze zezwolenie na prac. Wykrycie defektu  utrata funkcji midzy sprawdzeniami. Kategoria 3  speBnione wymagania dla kategorii B i zastoso- wanie sprawdzonych zasad bezpieczeDstwa. Pojedynczy defekt nie powinien powodowa utraty funkcji zwizanych z bezpieczeDstwem. Mo|e wystpi utrata tej funkcji przy kumulacji defektów. Kategoria 4  speBnione wymagania okre[lone dla kategorii B oraz zastosowane sprawdzone zasady bezpieczeDstwa. Po wy- stpieniu pojedynczych defektów zachowanie funkcji zwizanych z bezpieczeDstwem. Pojedynczy defekt powinien by natychmiast wy- 67 krywany po wBczeniu lub po zakoDczeniu pracy maszyny. Kumulacja defektów nie powinna spowodowa utraty funkcji. Istnieje znormalizowany, uproszczony sposób doboru elementów, oparty na ocenie ryzyka zawodowego zwizanego z u|ytkowaniem maszyn, uwzgldniajcy takie parametry, jak: ci|ko[ urazów (ozna- czana w normie jako S), czsto[ i czas trwania nara|enia (F) oraz mo|liwo[ uniknicia zagro|enia (P). Midzy tymi parametrami istniej zale|no[ci, które przedstawiono na rys. 6. Zalecane kategorie oznaczone s du|ymi wypeBnionymi kóB- kami. Przy doborze innej kategorii ni| zalecana (oznaczonych maBymi kóBkami), norma zaleca rozwa|enie stosowania dodatkowych [rodków (np. przewymiarowanie lub wprowadzenie technik pozwalajcych na wykluczenie defektów). W przypadku ci|ko[ci urazów uwzgldnia si kategorie: S1 i S2. Do kategorii S1 mog by zaliczone sytuacje, w których mo|na spo- dziewa si ryzyka l|ejszych uszkodzeD ciaBa, natomiast do kategorii S2 wypadków ci|kich lub [miertelnych. Przy ustalaniu, czy czsto[ i czas trwania nara|enia mo|na za- kwalifikowa do jednej z kategorii - F1 lub F2, przyjmuje si nastpu- jce podej[cie: F2  wybiera si wówczas, gdy czBowiek jest czsto albo stale nara|ony. Dotyczy to sytuacji, gdy zachodzi konieczno[ regularnego sigania do strefy niebezpiecznej (np. podawanie i odbiór materiaBu). Je[li zachodzi potrzeba ingerencji tylko od czasu do czasu, zastosowanie ma parametr F1. Przy doborze wBa[ciwego parametru P (P1 lub P2), okre[lajce- go mo|liwo[ przeciwdziaBania zagro|eniu, uwzgldnia si problem wiedzy o tym, czy zagro|enie jest znane, i czy istniej mo|liwo[ci podjcia odpowiednich dziaBaD zabezpieczajcych przed wypadkiem. Znaczenie maj tu takie informacje, jak: mo|liwo[ zidentyfikowania zagro|enia (zaobserwowania okre[lonych cech fizycznych zagro|e- nia  wprost, czy dopiero po zapoznaniu si ze wskazaniami odpo- wiednich przyrzdów  wskazników itp.), do[wiadczenie i kwalifikacje personelu, szybko[ powstawania sytuacji zagro|enia, mo|liwo[ przeciwdziaBania zagro|eniu (ucieczka, interwencje osób trzecich), do[wiadczenie w zakresie bezpieczeDstwa przy przebiegu danego 68 procesu. P1 wybiera si wówczas, gdy istnieje mo|liwo[ uniknicia wypadku lub znacznego ograniczenia jego skutków, a P2  w sytuacji, gdy zagro|enia nie da si unikn. Punkt wyj[cia do oceny ryzyka Rys. 6. Mo|liwy dobór kategorii ESSB [10,11] Oznaczenia [10,11]: Ci|ko[ urazów: S1  lekkie urazy, S2  ci|kie, w tym mo|liwo[ wystpienia urazów [miertelnych. Czsto[ nara|enia: F1  rzadkie, do do[ czstych lub krótki czas nara|enia; F2  Czste, do cigBych lub dBugi czas nara|enia. Mo|liwo[ przeciwdziaBania zagro|eniom: P1  mo|liwo[ w okre[lonych warunkach; P2  mo|liwe z trudno[ci. Dobór kategorii [24]: Kategorie preferowane  punkt odniesienia Kategorie dopuszczalne przy zastosowaniu dodatkowych [rodków Zrodki nadmiarowe w stosunku do faktycznie wystpujcego ryzyka. 69 3.3. Charakterystyka minimalnych wymagaD dotyczcych u|ytkowania maszyn 3.3.1. Dobór sprztu wBa[ciwego lub odpowiednio przystoso- wanego do warunków i rodzaju wykonywanej pracy Pracodawca ma obowizek dostarczenia pracownikom sprztu wBa[- ciwego lub przystosowanego do wykonywania okre[lonej pracy. Zakres zastosowaD tego wyposa|enia w zakBadzie powinien by zgodny z prze- znaczeniem okre[lonym przez producenta lub z takim, do którego przy- stosowana jest jego konstrukcja. Zalecenia w tych sprawach producent podaje w dokumentacji techniczno-ruchowej lub instrukcji obsBugi. Przy doborze wyposa|enia nale|y kierowa si nastpujcymi kryteriami: rodzaj pracy, warunki jej wykonywania, istniejce zagro|enia i dodatkowe zagro|enia, tj. takie, które mog powsta w wyniku u|ycia maszyny w okre[lonym otoczeniu (np. wybuch, po|ar, emisja czynników szkodliwych do [rodowiska pracy, wystpo- wanie zakBóceD w dziaBaniu innego sprztu); warunki przestrzenne, w jakich sprzt roboczy mo|e by u|yt- kowany  miejsce zainstalowania, obsBugi i zasilania (odpowied- nia odlegBo[ midzy ruchomymi elementami napdu sprztu a elementami otoczenia; warunki do bezpiecznego dostarcza- nia lub odprowadzania u|ywanej lub produkowanej energii lub materiaBów, miejsce do prowadzenia czynno[ci zwizanych z konserwacj i naprawami, itp.); zakres zastosowaD (produkcyjne, nieprodukcyjne), niedopusz- czalne lub ograniczone u|ytkowanie przez osoby okre[lonej pBci lub osoby z ograniczeniami fizycznymi (ubytek sBuchu, po- gorszenie wzroku itp.); parametry pracy sprztu, w tym prdko[, temperatura, ci[nie- nie, napicie, no[no[, wymiary, ksztaBt, wysig; poziom do[wiadczenia, wyszkolenia lub zdolno[ci operato- rów (np. osoby o wysokim poziomie kwalifikacji zawodowych z do[wiadczeniem, uczniowie, mBodociani, osoby przyuczone do zawodu); 70 okres sprawno[ci (przydatno[ci   |ywotno[ ) sprztu lub je- go cz[ci w warunkach u|ytkowania w sposób zgodny z prze- znaczeniem (czas eksploatacji w latach, godzinach pracy, licz- bie cykli roboczych itp.). Problem doboru wBa[ciwego sprztu roboczego nabiera szcze- gólnego znaczenia w przypadku wyposa|enia przeznaczonego do wykonywania prac stwarzajcych szczególne zagro|enie dla zdro- wia i |ycia pracowników. Rozporzdzenie z dnia 30 pazdziernika 2002 r. okre[la kryteria doboru ruchomych maszyn z wBasnym na- pdem, w tym do transportu pracowników i Badunków (wielko[ Ba- dunków, miejsca uchwytu, sposoby i miejsca umieszczenia Badun- ków itp.); sprztu do tymczasowej pracy na wysoko[ci  rusztowaD, drabin oraz lin. 3.3.2. Bie|cy nadzór nad u|ytkowanym sprztem i utrzymanie go w stanie odpowiadajcym wymaganiom technicznym przez caBy okres u|ytkowania Pracodawca ma obowizek zapewnienia kontroli sprztu, w tym: wstpnej kontroli po zainstalowaniu, a przed przekazaniem do eksploatacji - po raz pierwszy; kontroli po zainstalowaniu sprztu w innym miejscu. W przypadku sprztu nara|onego na dziaBanie warunków powo- dujcych pogorszenie jego stanu technicznego i powstawanie sytuacji niebezpiecznych, pracodawca ma obowizek zapewnienia: okresowych kontroli i badaD sprztu, w tym sprawdzania urz- dzeD zabezpieczajcych speBniajcych bezpo[rednio funkcje bezpieczeDstwa; osBon blokujcych bez ryglowania i z ryglo- waniem, kurtyn [wietlnych, mat czuBych na nacisk, urzdzeD sterowania oburcznego itp.; specjalnych kontroli w sytuacji, gdy istnieje obawa, |e pogor- szeniu mo|e ulec stan bezpieczeDstwa, zwizany z maszyn, w nastpstwie:  prac modernizacyjnych,  wystpienia zjawisk przyrodniczych,  wydBu|onego czasu przestoju maszyny, 71  niebezpiecznego uszkodzenia oraz zwizanego z u|ytko- waniem maszyny wypadku przy pracy. Kontrole powinny by powierzone jednostkom specjalistycz- nym bdz osobom posiadajcym odpowiednie kwalifikacje. Wyniki kontroli powinny by rejestrowane i przechowywane przez okres 5 lat od dnia ich zakoDczenia, chyba |e z przepi- sów szczególnych wynikaj inne terminy. Dokumenty kontroli powinny by udostpniane do dyspozycji uprawnionym organom, w tym sprawujcym nadzór nad warunkami pracy, jak PaDstwowa Inspekcja Pracy, Urzd Dozoru Technicznego, PaDstwowa Inspekcja Sanitarna. W miejscu u|ytkowania sprztu po- winien znajdowa si odpowiedni dokument potwierdzajcy przepro- wadzenie ostatniej kontroli. 3.3.3. Udostpnianie pracownikom informacji dotyczcych bez- pieczeDstwa i higieny pracy przy u|ytkowaniu sprztu roboczego Pracodawca powinien zapewni pracownikom dostp do infor- macji dotyczcych bezpieczeDstwa i higieny pracy przy u|ytkowaniu sprztu roboczego, w tym zrozumiaBych dla nich pisemnych instrukcji. W instrukcjach tych powinny by zamieszczone informacje do- tyczce: warunków u|ytkowania sprztu; mo|liwych do przewidzenia sytuacji nietypowych, w tym wynika- jcych z nieoczekiwanych zdarzeD (m.in. uszkodzenie, awaria); praktyk u|ytkowania sprztu. Pracownicy powinni by na bie|co informowani przez praco- dawc o zagro|eniach zwizanych ze sprztem znajdujcym si w ich miejscu pracy lub jego otoczeniu. Powinni równie| uzyskiwa informacje o wszelkich zmianach mogcych mie wpByw na bezpieczeDstwo ich pracy. 72 3.3.4. Przeszkolenie osób u|ytkujcych sprzt w zakresie bez- piecznego wykonywania czynno[ci Pracownikom u|ytkujcym sprzt roboczy pracodawca powinien zapewni odpowiednie przeszkolenie w zakresie bezpieczeDstwa i hi- gieny pracy, obejmujce problematyk u|ytkowania dostarczonego im sprztu. Ponadto osoby wykonujce naprawy, modernizacje, kon- serwacje sprztu roboczego powinni odby odpowiednie przeszkole- nie specjalistyczne. 3.3.5. Przestrzeganie przepisów i zasad bhp przy u|ytkowaniu sprztu roboczego Przepisy rozporzdzenia z dnia 30 pazdziernika 2002 r. okre[la- j równie| wymagania dotyczce bezpiecznego u|ytkowania sprztu stwarzajcego szczególne zagro|enia dla zdrowia i |ycia pracowni- ków. Dotycz one ruchomych maszyn z wBasnym napdem, maszyn przeznaczonych do transportu pracowników i Badunków oraz sprztu do tymczasowej pracy na wysoko[ci (rusztowaD, drabin i lin). W przypadku ruchomych maszyn z wBasnym napdem wymaga si od pracodawcy wprowadzenia takiej organizacji ruchu na terenie zakBadu, by przed urazami zabezpieczy pieszych. Problematyka ta jest szczegóBowo uregulowana w wielu innych przepisach, w tym po- stanowieniach rozporzdzenia Ministra Gospodarki z dnia 10 maja 2002 r. w sprawie bezpieczeDstwa i higieny przy u|ytkowaniu wózków jezdniowych z napdem silnikowym. W zakresie problematyki dotyczcej urzdzeD do transportu, w rozporzdzeniu z dnia 30 pazdziernika 2002 r. poBo|ono nacisk m.in. na u|ytkowanie sprztu do Badunków nieprowadzonych, tj. ta- kich, których przemieszczanie nie odbywa si po staBym torze, ustalo- nym za pomoc sztywnych prowadnic lub innych [rodków technicz- nych. Wymagania te odnosz si w szczególno[ci do zapobiegania kolizji Badunków i maszyn, których sposób ustawienia na stanowisku powoduje zachodzenie na siebie ich promieni zasigu; zapewnienia stateczno[ci tych [rodków transportu oraz koordynacji pracy midzy operatorami dwóch lub wicej maszyn do jednoczesnego przemiesz- czania tego samego Badunku. 73 Inne zagadnienia objte regulacj tego rozdziaBu rozporzdzenia z dnia 30 pazdziernika 2002 r., a dotyczce transportu, zwizane s z przenoszeniem Badunków nad czynnymi stanowiskami pracy i komu- nikowaniem si pracowników podczas prac transportowych. Poruszo- ne problemy równie| s uregulowane w innych przepisach prawnych, w tym w rozporzdzeniu Ministra Pracy i Polityki SpoBecznej z dnia 26 wrze[nia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeDstwa i higieny pracy. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z 30 pazdziernika 2002 r. okre[la ponadto wymagania dotyczce u|ytkowania sprztu do tym- czasowej pracy na wysoko[ci  rusztowaD, drabin i lin. Sprawy te sta- nowi przedmiot innych przepisów, w tym rozporzdzenia Ministra In- frastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeDstwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych. Problematyka zasad bezpiecznego wykonywania pracy przy u|y- ciu sprztu roboczego, ze wzgldu na jej zakres, nie jest tematem ni- niejszego opracowania. 3.3.6. UdziaB pracowników w podejmowaniu decyzji dotycz- cych bezpieczeDstwa i higieny pracy w zakresie u|ytkowania sprz- tu roboczego Pracodawca powinien konsultowa z pracownikami lub ich przed- stawicielami sprawy zwizane z bezpieczeDstwem i higien pracy w zakresie u|ytkowania sprztu roboczego. Pracownicy powinni te| aktywnie uczestniczy w dyskusjach nad wdro|eniem konkretnych rozwizaD. Informacje pochodzce bezpo[rednio od u|ytkowników maj klu- czowe znaczenie przy doborze zabezpieczeD  równie| dla osób zaj- mujcych si projektowaniem sprztu. WspóBdziaBanie pracowników w ksztaBtowaniu warunków pracy umo|liwia peBniejsz identyfikacj zagro|eD i korekt ryzyka zawodo- wego na etapie u|ytkowania sprztu. 74 Realizacja dziaBaD dostosowawczych 4. Do[wiadczenie starych krajów czBonkowskich wskazuje, |e dziaBa- nia dostosowawcze w zakresie minimalnych wymagaD technicznych, obejmuj nastpujce etapy: 1) inwentaryzacja (jak jest?  rozpoznanie stanu dostosowania maszyn do wymagaD); 2) diagnoza (jak powinno by?  ocena stanu, lista rozbie|no[ci); 3) plan dostosowania (jak ma by?  obni|enie ryzyka, wymiana sprztu itd.); 4) realizacja planu dostosowania (dziaBania techniczne i organi- zacyjne); 5) nadzorowanie/kontrolowanie (zewntrzne, wewntrzne). Zwrócenia uwagi wymaga tak|e fakt, |e przy okazji prac dosto- sowawczych mog by ujawnione zaniedbania w zakresie bie|cych napraw i konserwacji sprztu (zdemontowane osBony i urzdzenia ochronne, brak odpowiedniego oprzyrzdowania itp.). Podczas inwentaryzacji i diagnozy ustala si, na podstawie przepisów prawnych i norm, a tak|e list kontrolnych, w jakim za- kresie dane wyposa|enie nie odpowiada wymaganiom. Mo|na do tego celu odpowiednio wykorzysta  jak wy|ej wspomniano  równie| normy zharmonizowane, w których zawarte s konkretne zalecenia w sprawie sposobu weryfikacji ustaleD. W nastpnej ko- lejno[ci nale|y dokona oceny ryzyka zwizanego z u|ytkowaniem konkretnych maszyn lub, je[li jest takich samych maszyn wicej, to okre[lonego ich typu. Plan dostosowania powinien by wynikiem iteracyjnie przeprowa- dzonego (kilkakrotne analizy ró|nych wariantów rozwizaD) doboru optymalnych - z punktu widzenia stanu techniki i sytuacji finansowej  technicznych [rodków ochronnych: Krok 1 i Krok 2, z uwzgldnie- 75 niem warunków wystpujcych w danym zakBadzie (rys. 4). W skrajnych przypadkach mo|e wchodzi w gr wymiana sprztu, ale ten problem mo|e mie miejsce  jak wskazuj do[wiadczenia starych paDstw czBon- kowskich  raczej wówczas, gdy niedostosowaniu towarzyszy znaczny stopieD zu|ycia sprztu. Po dokonaniu przeróbek, powinna mie miejsce kolejna ocena ryzyka. Po wyczerpaniu mo|liwo[ci technicznych przystpuje si do Kroku 3 (instrukcje, informacje, znaki, sygnaBy bezpieczeDstwa itp.). DziaBania dostosowawcze powinny by nadzorowane przez osoby posiadajce odpowiednie kwalifikacje zawodowe, zwBaszcza w sytua- cji, gdy rozwa|ane jest zmniejszenie ryzyka za pomoc nowoczesnych rozwizaD technicznych (zmiana ukBadu sterowania, zastosowanie no- woczesnych urzdzeD ochronnych itp.). W pracach powinni uczestni- czy specjali[ci z zakresu bezpieczeDstwa i higieny pracy oraz osoby posiadajce do[wiadczenie w u|ytkowaniu takiego samego lub po- dobnego sprztu roboczego. Poni|ej przedstawiono przykBadow list kontroln do sprawdze- nia stanu (inwentaryzacji) speBniania wybranych minimalnych wymagan technicznych przez sprzt roboczy. Jest to lista ogólna. Wskazane jest, by podobne listy byBy przygotowane dla konkretnych grup maszyn. W wykazie zródeB podano przepisy prawne i wybrane normy zhar- monizowane, które mog by przydatne przy analizie zwizane z do- borem rozwizaD. Tabela 7 Lista kontrolna  ocena speBniania przez maszyny minimalnych wymagaD do- tyczcych bezpieczeDstwa i higieny pracy w zakresie u|ytkowania przez pra- cowników podczas pracy Odpowiedz L.p. Pytania dotyczce badanych zagadnieD Nie Tak Nie dotyczy 1. Czy elementy sterownicze maszyny majce wpByw na bezpieczeDstwo s widoczne, Ba- twe do zidentyfikowania oraz odpowiednio oznakowane? 76 Odpowiedz L.p. Pytania dotyczce badanych zagadnieD Nie Tak Nie dotyczy 2. Czy elementy sterownicze maszyny majce wpByw na bezpieczeDstwo s usytuowane poza strefami zagro|enia, a ich obsBuga nie stwarza dodatkowych zagro|eD? 3. Czy istnieje mo|liwo[ przypadkowego za- dziaBania na elementy sterownicze i spowo- dowania niezamierzonego uruchomienia ma- szyny? 4. Czy operator ma mo|liwo[ sprawdzenia z miejsca gBównego pulpitu sterowniczego, czy nikt nie znajduje si w strefie niebezpiecz- nej maszyny? Czy w przypadku braku mo|liwo[ci, o której mowa w poprzednim pytaniu, zastosowano rowizanie techniczne zapewniajce automa- tyczne wysyBanie akustycznego lub optycz- nego sygnaBu ostrzegawczego przed urucho- mieniem maszyny? Czy osoba znajdujca si w strefie niebez- piecznej maszyny (poprzednie dwa pytania) ma czas lub [rodki pozwalajce na uniknicie zagro|enia zwizanego z uruchomieniem lub zatrzymaniem maszyny? 5. Czy ukBad sterowania maszyny zapewnia bezpieczeDstwo i jest dobrany z uwzgld- nieniem mo|liwych uszkodzeD, defektów oraz ograniczeD, jakie mo|na przewidzie w planowanych warunkach u|ytkowania maszyny? 6. Czy uruchomienie maszyny jest mo|liwe wy- Bcznie poprzez celowe zadziaBanie na przezna- czony do tego celu ukBad sterowania? 77 Odpowiedz L.p. Pytania dotyczce badanych zagadnieD Nie Tak Nie dotyczy Uwaga 1: wymóg powinien by speBniony przy: ponownym uruchomieniu maszyny po jej zatrzymaniu, bez wzgldu na przy- czyn zatrzymania; znaczcych zmianach parametrów pra- cy maszyny (np. prdko[ci i ci[nienia). Uwaga 2: wymóg nie ma zastosowania do ponownego uruchomienia i zmian parame- trów pracy maszyny, je[li s spowodowane prawidBowym cyklem roboczym urzdzenia automatycznego. 7. Czy maszyna jest wyposa|ona w ukBad stero- wania, który jest przeznaczony do caBkowite- go i bezpiecznego jej zatrzymywania? Czy ka|de stanowisko pracy jest wyposa|o- ne w element sterowniczy do zatrzymywa- nia caBej maszyny lub niektórych jej cz[ci, w zale|no[ci od rodzaju zagro|enia  tak, aby maszyna byBa bezpieczna? Czy ukBad sterowania do zatrzymywania maszyny ma pierwszeDstwo przed ukBadem sterowania przeznaczonym do jej urucha- miania? Czy w przypadku zatrzymania maszyny lub jej niebezpiecznych cz[ci odBcza si zasila- nie energi odpowiednich jej napdów? 8. Czy maszyna jest wyposa|ona w urzdzenie do zatrzymania awaryjnego? 78 Odpowiedz L.p. Pytania dotyczce badanych zagadnieD Nie Tak Nie dotyczy Uwaga: wymóg nie ma zastosowania w przy- padku, gdy wyBcznik awaryjny nie zmniejszy ryzyka  jego zu|ycie nie skróci czasu zatrzy- mania roboczego. Nie wyposa|a si w urz- dzenie zatrzymania awaryjnego przeno[nych maszyn trzymanych i prowadzonych rcznie oraz takich, w których przypadku jego zadzia- Banie mo|e stwarza zagro|enie, np. wskutek odcicia energii koniecznej do zadziaBania podstawowych urzdzeD ochronnych. 9. Czy maszyna stwarzajca zagro|enie emisj gazu, oparów, pBynu lub pyBu jest wyposa|o- na w odpowiednie obudowy lub urzdzenia wycigowe, usytuowane w pobli|u zródBa za- gro|enia? 10. Czy maszyna jest wyposa|ona w zabezpie- czenia chronice przed skutkami emisji lub wyrzucania substancji, materiaBów lub przed- miotów? 11. Czy maszyna stwarzajca zagro|enie przez spadajce i wyrzucane przedmioty jest wy- posa|ona w [rodki ochronne odpowiednie do wystpujcego ryzyka? 12. Czy maszyna oraz jej cz[ci s zabezpieczo- ne  za pomoc odpowiednich zaczepów lub innych podobnych [rodków  przed utrat stateczno[ci lub zmian poBo|enia? 13. Czy zastosowano, w przypadku zagro|enia mogcego by nastpstwem oderwania lub 79 Odpowiedz L.p. Pytania dotyczce badanych zagadnieD Nie Tak Nie dotyczy rozpadnicia si cz[ci maszyny, odpowiednie do wystpujcego ryzyka [rodki ochronne? 14. Czy ruchome cz[ci maszyny, z którymi bez- po[redni kontakt mo|e prowadzi do urazów, s wyposa|one w osBony lub inne zabezpie- czenia zapobiegajce dostpowi do stref zagro|enia lub w rozwizania powodujce  w razie ryzyka takiego kontaktu  zatrzymanie ruchu cz[ci niebezpiecznych? Czy zastosowane osBony i inne urzdzenia ochronne posiadaj mocn (trwaB) konstruk- cj (zdolno[ zachowania ksztaBtu, wymiarów, poBo|enia i innych cech decydujcych o speB- nianiu funkcji ochronnej): nie stwarzaj zagro|enia (wskutek nie- kontrolowanej zmiany poBo|enia, ze- tknicia si z elementami chronionymi, pknicia pod wpBywem uderzeD itp.); nie mog by Batwo usuwane lub wyB- czane ze stosowania; s usytuowane w odpowiedniej odlegBo[ci od strefy zagro|enia (nie ma mo|liwo[ci dotknicia elementów chronionych przez otwory w osBonach a|urowych, z siatki; elementy stwarzajce zagro|enie znajduj si poza zasigiem koDczyn itp.); nie ograniczaj pola widzenia cyklu pra- cy urzdzenia; umo|liwiaj wykonywanie czynno[ci majcych na celu zamocowanie lub wy- mian cz[ci oraz czynno[ci konserwa- cyjnych, pozostawiajc jedynie ograni- czony dostp do obszaru, gdzie praca 80 Odpowiedz L.p. Pytania dotyczce badanych zagadnieD Nie Tak Nie dotyczy ma by wykonywana w miar mo|liwo[ci bez zdejmowania osBon i urzdzeD za- bezpieczajcych; ograniczaj dostp tylko do niebezpiecz- nej strefy pracy maszyny? 15. Czy miejsca i stanowiska pracy lub konser- wacji maszyny s odpowiednio o[wietlone, stosownie do wykonywanych czynno[ci (brak ttnienia, efektów stroboskopowych, cieni itp.)? 16. Czy cz[ci o wysokiej lub bardzo niskiej temperaturze zabezpieczone s w celu uniknicia ryzyka ich dotknicia lub zbli|e- nia si do nich (osBony, izolacja termiczna, odpowiednie usytuowanie maszyny itp.)? 17. Czy wykonywanie prac konserwacyjnych jest mo|liwe podczas postoju maszyny, a je[li nie, to czy stosowane s odpowiednie [rodki ochronne albo prace te wykonywane s poza strefami niebezpiecznymi? 18. Czy zastosowane przy maszynie urzdze- nia ostrzegawcze s odpowiednio dobrane, skonstruowane i rozmieszczone, |e zapew- niaj Batwy odbiór i rozpoznawalno[ znacze- nia nadawanych sygnaBów? 19. Czy maszyna jest wyposa|ona w: Batwo rozpoznawalne urzdzenia do od- Bczania jej od zródeB energii; a ponowne jej przyBczenie do tych zródeB nie stano- wi zagro|enia dla pracowników; 81 Odpowiedz L.p. Pytania dotyczce badanych zagadnieD Nie Tak Nie dotyczy znaki ostrzegawcze i oznakowania ko- nieczne do zapewnienia bezpieczeDstwa pracowników? 20. Czy zastosowane s rozwizania zapewniaj- ce bezpieczny dostp i warunki do przebywa- nia pracowników w obszarach produkcyjnych oraz strefach ustawiania i konserwowania ma- szyn (schody, drabiny, pomosty robocze; ba- lustrady itp.)? 21. Czy maszyna jest zabezpieczona w celu ochrony pracowników przed: ryzykiem po|aru, przegrzania w czasie eksploatacji lub uwolnienia si gazu, py- Bu, pBynu oraz innych substancji wytwa- rzanych, u|ywanych lub zmagazynowa- nych w maszynie; ryzykiem wybuchu urzdzenia lub sub- stancji wytwarzanych, u|ywanych albo w nim zmagazynowanych; zagro|eniami wynikajcymi z bezpo- [redniego lub po[redniego kontaktu z energi elektryczn? 82 MateriaBy zródBowe 5. 1) Baza danych o wypadkach zbadanych przez inspektorów PaD- stwowej Inspekcji Pracy. 2) PN-EN ISO 12100-1:2005. Maszyny. BezpieczeDstwo. Pojcia podstawowe, ogólne zasady projektowania. Cz[ 1: Podstawo- wa terminologia, metodologia. 3) Dzwiarek M., Wymagania dotyczce bezpieczeDstwa oburcznych urzdzeD sterujcych,  BezpieczeDstwo Pracy 9/97. 4) Koradecka D., Zasady ksztaBtowania warunków pracy wedBug kon- wencji MOP i dyrektyw WE,  BezpieczeDstwo Pracy 11/2000. 5) Kowalewski S., Dbrowski M., Dyrektywy dotyczce u|ytkowania maszyn i innych urzdzeD technicznych,  BezpieczeDstwo Pracy 1/2003. 6) PN-EN 1050:1999. Maszyny. BezpieczeDstwo. Zasady oceny ryzyka. 7) PN-N-18002:2000. Systemy zarzdzania bezpieczeDstwem i hi- gien pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. 8) Dyrektywa Rady 89/655/EEC z dnia 30 listopada 1989 r. zmienio- na Dyrektyw Rady 95/63/EC z dnia 5 grudnia 1995 r. 9) PN-EN 294:1994. BezpieczeDstwo maszyn. OdlegBo[ci bezpie- czeDstwa uniemo|liwiajce siganie koDczynami górnymi do stref niebezpiecznych. 10) PN-EN 954-1:2001. Maszyny. BezpieczeDstwo. Elementy syste- mów sterowania zwizane z bezpieczeDstwem. Cz[ 1: Ogólne zasady projektowania. 11) Pietrzak L., Elementy zwizane z bezpieczeDstwem w systemach sterowania maszyn,  BezpieczeDstwo Pracy 9/97. 12) StrawiDski T., Elementy systemów sterowania maszyn zwizane z bezpieczeDstwem,  BezpieczeDstwo Pracy 11/2002. 13) Dostosowanie maszyn u|ytkowanych do wymagaD wynikajcych z przepisów wdra|ajcych Dyrektywy: 89/655/EEC i 95/63/EC, CIOP, Warszawa 2001. 83 14) BezpieczeDstwo u|ytkowanych maszyn i innych urzdzeD tech- nicznych aspekcie wymagaD Dyrektywy 89/655/ECC (zmienionej Dyrektyw 95/63/EC), CIOP, Warszawa 2001. 15) Saulewicz A., Urzdzenia blokujce sprz|one z osBonami. Kryteria i sposób doboru,  BezpieczeDstwo Pracy 4/2003. 16) Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (jednolity tekst Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z pózn. zm.). 17) Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej Ministra z dnia 26 wrze[nia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeDstwa i higieny pracy Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z pózn. zm.). 18) Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 17 wrze[nia 1999 r. w sprawie bezpieczeDstwa i higieny pracy przy urzdzeniach i in- stalacjach energetycznych (Dz. U. Nr 80, poz. 912). 19) Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z 30 pazdziernika 2002 r. w sprawie minimalnych wymagaD dotyczcych bezpieczeDstwa i higieny pracy w zakresie u|ytkowania maszyn przez pracowni- ków podczas pracy (Dz. U. Nr 191, poz. 1596 z pózn. zm.). 20) Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagaD dla maszyn i elementów bez- pieczeDstwa (Dz. U. Nr 259, poz. 2170). 21) Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki SpoBecznej z dnia 26 wrze[- nia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeDstwa i higieny pracy (jednolity tekst Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650). 22) Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 19 lutego 2002 r. w sprawie bezpieczeDstwa i higieny pracy przy procesach galwa- notechnicznych (Dz. U. Nr19, poz.192). 23) Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 14 kwietnia 2000 r. w sprawie bezpieczeDstwa i higieny pracy przy obsBudze obrabia- rek do drewna (Dz. U. Nr 36, poz. 409). 24) Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 10 maja 2002 r. w spra- wie bezpieczeDstwa i higieny pracy przy u|ytkowaniu wózków jez- dniowych z napdem silnikowym (Dz. U. Nr 70, poz. 650). 25) PN-EN 12100-2:2005. Maszyny. BezpieczeDstwo. Pojcia pod- stawowe, ogólne zasady projektowania. Cz[ 2: Zasady tech- niczne. 84 26) PN-EN 953:1999. Maszyny. BezpieczeDstwo. OsBony. Ogólne wy- magania dotyczce projektowania i budowy osBon staBych i rucho- mych. 27) PN-EN 999:2002. Maszyny. BezpieczeDstwo. Umiejscowienie wy- posa|enia ochronnego ze wzgldu na prdko[ci zbli|ania ciaBa czBowieka. 28) PN-EN 1037:2001. Maszyny. BezpieczeDstwo . Zapobieganie nie- spodziewanemu uruchomieniu. 29) PN-EN 574:1999. Maszyny. BezpieczeDstwo. Oburczne urzdze- nia sterujce. Aspekty funkcjonalne. Zasady projektowania. 30) PN-EN 61310-1:2000. BezpieczeDstwo maszyn. Wskazywanie, oznaczanie i sterowanie. Wymagania dotyczce sygnaBów wizu- alnych, akustycznych i dotykowych. 31) PN-EN 1088:2001. Maszyny. BezpieczeDstwo. Urzdzenia bloku- jce sprz|one z osBonami. Zasady projektowania i doboru. 32) PN-EN ISO 14122-2:2005. Maszyny. BezpieczeDstwo. StaBe [rodki dostpu do maszyn. Cz[ 2: Pomosty robocze i przej[cia. 33) PN-EN 61496-1:2007. BezpieczeDstwo maszyn. ElektroczuBe wy- posa|enie ochronne. Cz[ 1: Wymagania ogólne i badania. 34) PN-EN 692:2007. Obrabiarki. Prasy mechaniczne. BezpieczeDstwo. 35) PN-EN 693:2004. Obrabiarki. BezpieczeDstwo. Prasy hydrauliczne. 36) PN-EN 1550:1999. BezpieczeDstwo obrabiarek. Wymagania do- tyczce bezpieczeDstwa w koncepcji i konstrukcji uchwytów do mocowania przedmiotów obrabianych. 37) PN-EN 1760-1:2002. Maszyny. BezpieczeDstwo. Urzdzenia ochronne czuBe na nacisk. Cz[ 1: Ogólne zasady projektowania oraz badaD mat i podBóg czuBych na nacisk. 38) PN-EN 1870-12:2006. BezpieczeDstwo obrabiarek do drewna. Pilarki tarczowe. Cz[ 12: Pilarki wahadBowe poprzeczne. 39) PN-EN 12717:2004. BezpieczeDstwo obrabiarek. Wiertarki. 40) PN-EN 12840:2003. BezpieczeDstwo obrabiarek. Tokarki sterowa- ne rcznie z opcj lub bez opcji sterowania automatycznego. 41) PN-EN 12855:2007. Maszyny dla przemysBu spo|ywczego. Ku- try z obrotow mis. Wymagania z zakresu bezpieczeDstwa i higieny. 85 42) PN-EN 13898:2006. Obrabiarki. BezpieczeDstwo. Przecinarki do metali w stanie zimnym. 43) PN-EN 13985:2006. Obrabiarki. BezpieczeDstwo. No|yce giloty- nowe. 44) PN-EN ISO 14122-3:2005. Maszyny. BezpieczeDstwo. StaBe [rodki dostpu do maszyn. Cz[ 3: Schody, schody drabinowe i balu- strady. UWAGA! Pliki z przepisami do pobrania znajduj si w zakBadce Wydawnictwa, multimedia na stronie www.pip.gov.pl 86

Wyszukiwarka