plik


ÿþPodstawy komunikacji interpersonalnej  SBownik DOROTA KWIATKOWSKA KRZYSZTOF KARAUDA Komunikacja werbalna Komunikacja werbalna 1. Definicja i podziaB komunikacji 2. Przebieg procesu komunikacji i jego zakBócenia 3. Wyra|anie intymnych tre[ci 4. Wyra|anie uczu w sposób jawny i ukryty 5. Bariery komunikacyjne i umiejtno[ci uBatwiajce komunikowanie si 6. Informacje zwrotne ZaBcznik 1. Atrakcyjno[ fizyczna i jej znaczenie w relacjach midzyludzkich SBownik Bibliografia 1 Komunikacja werbalna 1. Definicja i podziaB komunikacji CzBowieka czsto okre[la si mianem zwierzcia porozumiewajcego si. Sprawne komunikowanie si z innymi ludzmi jest podstaw dobrego funkcjonowania w spoBeczeDstwie oraz skutecznego dziaBania. Komunikacja (z Bac. communicatio   wymiana, Bczno[, rozmowa )  w odniesieniu do ludzi oznacza porozumiewanie si. Najcz[ciej jest rozumiana jako wysyBanie i odbieranie informacji. Jest to proces kodowania i dekodowania informacji, w którym ka|dy z uczestników bierze aktywny udziaB. Komunikowanie si jest procesem, w wyniku którego partnerzy dziel si wiadomo[ciami za pomoc kodu zrozumiaBego dla obu stron. Ludzie znaczn cz[ |ycia po[wicaj na porozumiewanie si. Przekazywanie informacji i ich odbiór jest dla czBowieka  istoty obdarzonej mow  tak naturalne jak jedzenie czy spanie. Nasze codzienne |ycie wypeBnione jest porozumiewaniem si z innymi  dziki niemu dowiadujemy si ró|nych rzeczy na swój temat, na temat innych ludzi oraz otaczajcego [wiata, nawizujemy kontakty, osigamy wzajemne zrozumienie, budujemy zaufanie, wspóBpracujemy. Na ogromne znaczenie komunikacji w |yciu czBowieka kBadzie nacisk psychologia humanistyczna. Akcentuje ona wrodzon tendencj do samorealizacji, czyli wszechstronnego, peBnego rozwoju wBasnych zdolno[ci, mo|liwo[ci i umiejtno[ci. Komunikacja interpersonalna jest instrumentem do osigania tych celów  pozwala jednostce w sposób autentyczny wyra|a emocje, pragnienia i czerpa satysfakcj z kontaktów z drugim czBowiekiem. Natomiast nieumiejtne komunikowanie si mo|e szkodzi swobodnemu rozwojowi, osiganiu porozumienia i nawizywaniu bliskich, gBbokich wizi. Z komunikacj mamy do czynienia wówczas, gdy kto[ wysyBa jaki[ przekaz ze [wiadomym zamiarem wywoBania reakcji. Ale nie tylko  jak si pózniej przekonasz, komunikaty niewerbalne (tzw. mowa ciaBa  miny, mruganie oczami, czerwienienie si itp.) w du|ym stopniu s niezamierzone i trudne do kontrolowania. Ich znaczenie jako informacji o naszym rozmówcy jest jednak czsto wiksze ni| znaczenie komunikatów werbalnych. 2 Komunikacja werbalna Komunikacj mo|emy wic podzieli na dwa gBówne rodzaje: çø komunikacj werbaln, realizowan za pomoc sBów (mówionych, pisanych), çø komunikacj niewerbaln, realizowan za pomoc zachowaD innych ni| werbalne (np. przejawiajcych si w gestach, minach, ubiorze itp.). Za pomoc komunikatów werbalnych przekazujemy przede wszystkim informacje, podczas gdy komunikaty niewerbalne sBu| w du|ej mierze do ustalania relacji midzyludzkich. Czasem u|ywamy ich te| jako substytutu (zamiennika) werbalnego przekazywania wiadomo[ci. 3 Komunikacja werbalna 2. Przebieg procesu komunikacji i jego zakBócenia  Je[li pomy[le, na ile sposobów mog zachodzi nieporozumienia midzy ludzmi, wyglda czasami na cud to, |e jakiekolwiek skuteczne porozumiewanie si w ogóle si zdarza . Johnson, 1992 DokBadna analiza tego, co dzieje si podczas procesu komunikacji jest niemo|liwa do przeprowadzenia w trakcie codziennych, zwykBych rozmów. Warto jednak przyjrze si bli|ej kolejnym etapom tego procesu, aby zrozumie, jak przebiega i od czego zale|y porozumiewanie si ludzi. Wska|emy tak|e warunki, jakie powinny zosta speBnione, aby proces komunikacji przebiegaB prawidBowo oraz ewentualne zakBócenia, jakie mog wystpi podczas jego trwania. W procesie komunikacji bior udziaB co najmniej dwie osoby: osoba nadajca komunikat (nadawca) i osoba odbierajca go (odbiorca). Podczas rozmowy nadawca i odbiorca mog zamienia si rolami. O skutecznej komunikacji mo|emy mówi, gdy odbiorca rozumie odebran informacj zgodnie z zamiarem nadawcy. Dzieje si tak, gdy nadawca precyzyjnie przekazuje swoj intencj (oczywi[cie, je|eli jest jej w peBni [wiadomy, czyli po prostu  wie, o co mu chodzi ), a odbiorca odbiera wiadomo[ w sposób zgodny z intencj nadawcy. Tak zgodno[ midzy intencj nadawcy a interpretacj odbiorcy nazwiemy porozumieniem. Z wypowiedzi nadawcy do odbiorcy dociera tylko cz[ komunikatu. Odbiorca  filtruje go, wybierajc pewne elementy, a pewne omijajc. Komunikat taki zawiera bowiem zbyt wiele elementów werbalnych i niewerbalnych, aby odbiorca mógB odpowiedzie na wszystkie. Za ka|dym razem odbiorca wybiera to, co wydaje mu si wa|ne. Taki wybór nie zawsze jest [wiadomy i intencjonalny, czsto dokonuje si automatycznie. Jest to zwizane z tzw. chodzeniem na skróty  strategi zwikszajc ekonomiczno[ dziaBania, pozwalajc na oszczdno[ czasu i energii. Skomplikowane, bardzo zBo|one i zmienne otoczenie, w jakim |yje czBowiek, powoduje, |e nie wystarczyBoby mu czasu i energii na skupienie si na wszystkich docierajcych do niego sygnaBach i odpowiedzi na nie. Dotyczy to tak|e komunikatów odbieranych podczas rozmowy. 4 Komunikacja werbalna Oprócz niewtpliwych zalet strategia  chodzenia na skróty posiada równie| istotne wady. Jest wa|nym powodem wystpowania szumów w procesie komunikacji. PosBugujc si ni mo|emy czasem, w imi ekonomiki dziaBania, nie odebra jakiego[ wa|nego komunikatu. A w my[l definicji szumu  taka sytuacja bdzie zakBóceniem procesu porozumiewania si. Szumem nazywamy wszystko to, co zakBóca proces porozumiewania si (czyli np. wszelkie elementy rozpraszajce uwag czy emocje znieksztaBcajce odbiór komunikatu). StopieD, w jakim uda si rozmówcom opanowa szum, wpBywa w znacznej mierze na powodzenie procesu komunikacji. Czsto dzieje si tak, |e odbiorca inaczej rozumie informacj, niewBa[ciwie odczytujc intencje nadawcy. Takie znieksztaBcenia rzadko spowodowane s bBdnym u|yciem form gramatycznych czy sBów (cho i takie sytuacje si zdarzaj). Wa|nymi przyczynami zakBóceD w komunikacji s aspekty emocjonalne i spoBeczne. PrzykBadowo: çø bardziej skupiamy si na tym, co sami chcemy powiedzie, ni| na sBuchaniu drugiej osoby (powodem mo|e by ch pokazania si z jak najlepszej strony  czBowiek nie sBucha wtedy rozmówcy, lecz ukBada wBasn odpowiedz i czeka na moment, w którym bdzie mógB zabra gBos; niekiedy sdzimy, |e nasza wypowiedz jest wa|niejsza, bardziej godna uwagi  rozmówc traktujemy wówczas przedmiotowo i sprowadzamy do roli sBuchacza), çø czasem wydaje nam si, |e wiemy, co nasz rozmówca chce powiedzie (po co wic sBucha, mo|e nawet uda nam si powiedzie za niego& ), çø znieksztaBcamy wypowiedzi rozmówcy tak, aby zgodziBy si z naszymi oczekiwaniami (pracownik niezbyt mocno wierzcy we wBasne siBy przychodzi do kierownika z nowym pomysBem  je|eli spotka si ze szczegóBowymi pytaniami ze strony przeBo|onego, bdzie uwa|aB, |e jego pomysB nie spodobaB si), çø sBuchajc, skupiamy si na ocenianiu, osdzaniu naszego rozmówcy (jego wygldu, sposobu wypowiadania si itp.), çø du|e pobudzenie emocjonalne (zBo[, strach) równie| wpBywa niekorzystnie na nasze porozumiewanie si z innymi  wiadomo[ formuBowan przez naszego rozmówc widzimy wówczas przez pryzmat naszych emocji. Czynniki decydujce o tym, na co z danego komunikatu odpowiemy, to nasze oczekiwania, potrzeby, pragnienia, opinie, postawy i przekonania. Przyjrzyjmy si teraz kolejnym etapom procesu komunikacji i zakBóceniom, jakie mog wystpi w czasie jego trwania. 5 Komunikacja werbalna Ka|d wypowiedz poprzedza pojawienie si u nadawcy pewnej intencji. Intencje mog by ró|norodne: çø nadawca chce zaspokoi wBasne potrzeby i uwa|a, |e rozmowa pozwoli mu na to  potrzeby te mog by ró|nego rodzaju: fizjologiczne (pragnienie, gBód), emocjonalne (uzyskanie akceptacji innych ludzi), intelektualne (ciekawo[). Intencj nadawcy jest uzyskanie okre[lonych korzy[ci (chBopak rozmawia z dziewczyn, chcc zaprosi j do kina); çø nadawca chce zaspokoi potrzeby odbiorcy  korzy[ci ma wic odnie[ jego partner (dziewczyna pyta pBaczc kole|ank, czy potrzebuje pomocy); çø nadawca chce zapozna odbiorc z wBasnymi pogldami czy odczuciami na dany temat (dziewczyna chce opowiedzie kole|ance o obejrzanym ostatnio filmie); çø nadawca chce mówi o pewnych sprawach w celu rozBadowania napicia i uwolnienia si od przykrych emocji (|ona mówi m|owi o tym, jak bardzo niepokoi si póznymi powrotami córki do domu); çø nadawca ma wspólnie z odbiorc wykona zadanie niewynikajce bezpo[rednio z jego potrzeb czy d|eD, ale zwizane np. z jego prac zawodow (rozmowa dwóch studentek, które maj wspólnie przygotowa referat). ZakBócenia procesu komunikacji mog wystpi ju| na etapie intencji. Czsto s one zwizanie z tym, |e nadawca nie jest do koDca [wiadomy tego, co chce osign przez rozmow (matka szczegóBowo wypytuje syna o to, co dziaBo si w szkole  intencj [wiadom jest ch bycia dobr matk, natomiast nie[wiadom ch kontrolowania dziecka). Zdarza si równie|, |e u nadawcy wystpuj sprzeczne ze sob intencje (chcemy by szczerzy wobec drugiej osoby, a jednocze[nie obawiamy si jej reakcji na nasze pogldy; chBopak chce zaprosi atrakcyjn dziewczyn do kina, ale równocze[nie nie chce, poniewa| obawia si, |e taka osoba mo|e go odrzuci). Warto zwróci uwag na jeszcze jeden czynnik wywoBujcy zakBócenia w procesie komunikacji, pojawiajcy si na poziomie intencji. Chodzi o pseudokomunikacj (za: Grzesiuk, TrzebiDska, 1983) Ma ona miejsce wtedy, gdy nadawca ukrywa przed odbiorc swoje intencje i/lub sugeruje odbiorcy intencje, których w rzeczywisto[ci nie posiada, wprowadzajc go w ten sposób w bBd (chBopak umawia si z dziewczyn, sugerujc, |e mu si podoba, gdy w rzeczywisto[ci chce pozna jej przyjacióBk; pracownik zwraca uwag szefa na bBdy swojego kolegi  motywuje to dbaBo[ci o dobro firmy, a w rzeczywisto[ci po prostu nie lubi kolegi). 6 Komunikacja werbalna Aby zrealizowa swoj intencj, nadawca musi wybra tre[, za pomoc której przeka|e j odbiorcy. Od trafno[ci tego wyboru zale|y sukces porozumiewania na tym etapie procesu. Informacj, która zostanie przekazana odbiorcy nazywamy wiadomo[ci. Aby trafnie sformuBowa wiadomo[, nale|y uwzgldni: çø swoj intencj/zamiar, çø warunki przebiegu rozmowy (dwóch profesorów inaczej bdzie rozmawia o projekcie naukowym na oficjalnym zebraniu, a inaczej, kiedy spotkaj si w domu jednego z nich przy bryd|u), çø osob odbiorcy (jego wiek, pBe, pozycj itp.). Nieuwzgldnienie powy|szych aspektów jest kolejnym zagro|eniem dla prawidBowego przebiegu komunikacji. Kolejny etap procesu porozumiewania si polega na wyborze formy, w jakiej wiadomo[ ma zosta przesBana odbiorcy. Etap ten nazywamy kodowaniem. Wiadomo[ mo|e by przekazana jedynie przez zachowanie nadawcy (werbalne lub niewerbalne)  to je bowiem wBa[nie dostrzega odbiorca. Mo|na wic powiedzie, |e zachowanie jest no[nikiem wiadomo[ci. Jak to si dzieje? Okre[lonym zachowaniom czBowieka przyporzdkowane s okre[lone znaczenia. Dotyczy to zarówno zachowaD werbalnych  sBów, jak równie| niewerbalnych  gestów, min i innych (machanie rk w naszym kraju oznacza po|egnanie, krcenie gBow brak zgody, marszczenie nosa niesmak, wBo|enie smokingu uroczyst okazj). Takie przypisywanie znaczeD okre[lonym zachowaniom, wypracowane i przekazywane spoBecznie, jest wspólne dla okre[lonej zbiorowo[ci  grupy spoBecznej, narodowo[ci. Niektóre zachowania s bardziej uniwersalne, inne mniej (np. jzyk subkultury znany jest stosunkowo niewielkiej grupie ludzi). Ludzie ucz si znaczenia przypisywanego okre[lonemu zachowaniu, uczestniczc w |yciu wBasnej grupy spoBecznej. Pierwszymi nauczycielami s oczywi[cie rodzice  dziecko sBuchajc ich, poznaje znaczenie ró|nych dzwików (uczy si mówi), obserwuje te| zachowania, za pomoc których doro[li wyra|aj emocje. Kodowanie polega wic, krótko mówic, na doborze kodu, w jakim dana tre[ ma by wyra|ona. Kodem nazywamy zbiór zachowaD (za: Grzesiuk, TrzebiDska, 1983) i przyporzdkowanych im znaczeD. Najbardziej zBo|onym i najpowszechniejszym kodem, za pomoc którego czBowiek kontaktuje si ze [wiatem, jest jzyk. Aby poprawnie posBugiwa si jzykiem, nale|y pBynnie porusza si po wszystkich jego poziomach, np: çø fonetycznym (poprawna wymowa gBosek), 7 Komunikacja werbalna çø leksykalnym (posiadanie wystarczajcego zasobu sBów), çø semantycznym (znajomo[ znaczenia), çø skBadniowym (umiejtno[ budowy zdaD). Jzyk nie jest jednak tworem niezmiennym i jednolitym. Jest struktur dynamiczn  zmienia si i przeksztaBca na przestrzeni dziejów. Charakteryzuje si tak|e terytorialnym zró|nicowaniem  mo|emy w jego obrbie wyró|ni dialekty i gwary. SkBada si równie| z szeregu odmian [rodowiskowych (np. gwara wizienna, uczniowska) czy zawodowych (np. jzyk lekarzy, informatyków). Zatem na nasz indywidualny sposób mówienia wpBywa szereg czynników  miejsce, z którego pochodzimy, przynale|no[ [rodowiskowa oraz zawodowa, wiek, wyksztaBcenie  a tak|e ka|dorazowo sytuacja, w której si znajdujemy, i cel komunikacyjny, który chcemy osign. W konkretnej sytuacji porozumiewania si musimy dokona tak|e wyboru tzw. stylu funkcjonalnego. Wyró|niamy style: potoczny, urzdowy, naukowy, artystyczny, dziennikarski (Kurkowska, Skorupka, 2001). W wikszo[ci sytuacji komunikacyjnych posBugujemy si stylem potocznym, w obrbie którego znajduje si odmiana zarówno swobodna, jak i staranna. Po odmian starann sigamy w sytuacjach oficjalnych, ale tak|e w kontaktach z osobami obcymi lub starszymi, wyra|ajc w ten sposób szacunek i dystans. Umiejtne sformuBowanie wypowiedzi, czyli poprawne kodowanie, wymaga od nadawcy sprawno[ci zarówno jzykowych (znajomo[ci reguB rzdzcych danym jzykiem), jak i komunikacyjnych (zdolno[ci dostosowania [rodków jzykowych do okre[lonej sytuacji). Liczne czynniki, które wpBywaj na ostateczny ksztaBt komunikatu, le| tak|e u podstaw zakBóceD powstajcych w procesie kodowania. Przyjrzyjmy si zatem najcz[ciej wystpujcym problemom:  niedostateczna znajomo[ kodu  nadawca nie zna wystarczajco jzyka, w którym chce sformuBowa wypowiedz. Na przykBad dzieci, poznajce dopiero system jzykowy, czsto tworz komunikaty, które s dla nas niezrozumiaBe. Podobnie dzieje si w przypadku osób starajcych si mówi w obcym jzyku, którego dobrze nie znaj. Wszyscy wiemy, jak Batwo wtedy o pomyBk czy nieporozumienie& ;  nieumiejtno[ formuBowania przejrzystej informacji  komunikat mo|e by na tyle chaotyczny bdz niejednoznaczny, |e zrozumienie intencji nadawcy staje si niemo|liwe. Wynika to z niskich kompetencji jzykowych i komunikacyjnych nadawcy, mo|e by tak|e spowodowane innymi czynnikami, takimi jak: choroba, zmczenie czy zdenerwowanie;  nieumiejtno[  przeBczania kodu  nadawca musi uwzgldni wewntrzne zró|nicowanie jzyka (kodu), w tym np. jego odmiany terytorialne i [rodowiskowe. Zakodowanie informacji w danej odmianie regionalnej jzyka i skierowanie 8 Komunikacja werbalna komunikatu do osoby, która tej odmiany nie zna, mo|e spowodowa zakBócenia w porozumieniu. PrzykBadowo, je[li Bodzianin bdzie chciaB kupi w Warszawie bilet miesiczny, to nie powinien prosi o migawk, poniewa| sBowo to w znaczeniu  bilet miesiczny funkcjonuje wyBcznie na terenie Aodzi. Inn sytuacj, w której nale|y  przeBczy kod, bdzie np. rozmowa lekarza z dzieckiem o planowanym przebiegu leczenia. Tu |argon lekarski (odmiana [rodowiskowa jzyka) musi zosta zastpiony jzykiem pozbawionym specjalistycznych terminów i zrozumiaBym dla wszystkich u|ytkowników danego jzyka;  nieumiejtno[ korzystania z odpowiedniego stylu funkcjonalnego  nadawca nie potrafi dostosowa stylu (zestawu [rodków jzykowych) do sytuacji komunikacyjnej. Dysfunkcja ta mo|e mie powa|ne konsekwencje. Je[li nadawca nie umie np. sformuBowa podania czy listu motywacyjnego (u|y stylu urzdowego), mo|e mie problemy w sprawnym funkcjonowaniu w |yciu spoBecznym. Komunikatem dla odbiorcy mo|e by ka|de dostrze|one zachowanie nadawcy, niezale|nie od tego, czy nadawca ma intencj wysBania sygnaBu, czy te| nie. Najcz[ciej jest tak, |e nadawca w rozmowie [wiadomie przekazuje pewn porcj informacji za pomoc sBów, natomiast drug ich cz[ partner mo|e odczyta z jego postawy, wyrazu twarzy, tonu gBosu itp. SygnaBy te s wysyBane nie[wiadomie. Nad niektórymi mo|na co prawda zapanowa, ale zazwyczaj na krótko i nie do koDca (np. dr|ce rce mo|na schowa do kieszeni), niektóre jednak, np. czerwienienie si i dr|enie gBosu, zupeBnie nie poddaj si naszej woli. Komunikat [wiadomie wysyBany przez nadawc nazywamy sygnaBem, za[ komunikat nie[wiadomy  symptomem. Komunikaty werbalne i niewerbalne, wspóBwystpujc ze sob, mog: çø uzupeBnia si (dziecko skar|y si matce na zBe samopoczucie, a jednocze[nie kaszle  mo|e to oznacza, |e jest chore), çø wyra|a zgodne tre[ci (mówienie o zBo[ci i jednoczesne zaciskanie pi[ci), çø by sprzeczne (mówienie o smutku z u[miechem na ustach  jak my[lisz, który sygnaB byBby dla Ciebie w tej sytuacji bardziej wiarygodny?). Kolejnym etapem procesu komunikacji jest odbieranie sygnaBów przez odbiorc. Nale|y zaznaczy, |e odbiorca nie jest biernym uczestnikiem tego procesu, ale aktywnie poszukuje pewnych sygnaBów. Jakich? 9 Komunikacja werbalna Przewa|nie s to sygnaBy zgodne z jego potrzebami, aktualnym stanem emocjonalnym (radosny nastrój powoduje tendencj do dostrzegania w zachowaniach ludzi oznak sympatii do odbiorcy), sposobem widzenia [wiata i ludzi (je|eli dana osoba uwa|a, |e ludzie s nie|yczliwie do niej nastawieni, bdzie zauwa|aBa w wypowiedziach rozmówcy sygnaBy [wiadczce o takiej wBa[nie postawie  bdzie na przykBad postrzegaBa krytyk nawet wtedy, gdy w rzeczywisto[ci nie bdzie miaBa ona miejsca). ZakBócenia na etapie odbierania sygnaBów polegaj na tym, |e odbiorca cz[ciej wyobra|a sobie to, co przekazuje nadawca, ni| faktycznie odbiera przesyBane przez niego sygnaBy. To, czy odbiorca dostrze|e dany sygnaB zale|y równie| od cech tego sygnaBu  Batwiej zauwa|ony zostanie sygnaB silny, nowy czy nieoczekiwany. Przedostatnim etapem procesu komunikacji jest dekodowanie, czyli odczytanie przez odbiorc znaczenia danego komunikatu  odtworzenie wiadomo[ci, któr przekazaB nadawca. Aby tego dokona, odbiorca musi posBu|y si tym samym kodem, jakiego u|yB nadawca i rozumie w ten sam sposób znaczenie odbieranych sygnaBów. Na koniec odbiorc czeka ju| tylko interpretacja odebranej wiadomo[ci. Innymi sBowy, musi on spróbowa domy[li si intencji, jaka kierowaBa nadawc. Aby prawidBowo zinterpretowa otrzyman informacj, trzeba wiedzie, za pomoc jakich [rodków przekazywane s ró|ne intencje. Sposoby realizowania intencji oraz tworzenia interpretacji oparte s na do[wiadczeniach czBowieka, dlatego wa|ne jest posiadanie przez rozmówców podobnych do[wiadczeD. Wa|ny jest równie| kontekst sytuacyjny  warunki, w jakich ma miejsce rozmowa (przekazywanie rozmówcy negatywnych informacji na temat jego zachowania zostanie inaczej zinterpretowane, kiedy ma miejsce na osobno[ci,  w cztery oczy , a inaczej, gdy s przy tym obecne osoby trzecie). Nawet po odebraniu, zdekodowaniu i zinterpretowaniu wiadomo[ci, nadal mo|e nastpi jej znieksztaBcenie lub odrzucenie. Dzieje si tak wtedy, gdy informacja  nie pasuje odbiorcy. Argumentem za jej odrzuceniem mo|e sta si osoba nadawcy  to, |e jest on postrzegany przez odbiorc jako maBo wiarygodny, wrogi, rywalizujcy lub nie jest dla niego osob znaczc. 10 Komunikacja werbalna Je|eli nadawca chce by dobrze zrozumiany, powinien zadba o to, aby: çø by wiarygodnym, çø przekazywa informacje w sposób zrozumiaBy, çø otrzyma od odbiorcy informacje zwrotne, dotyczce tego, jak zostaB zrozumiany. Je|eli nadawca postrzegany jest jako wiarygodny, odbiorca bdzie ufaB przekazywanym przez niego informacjom. Na ocen wiarygodno[ci wpBywaj: çø znajomo[ tematu, o którym jest mowa, çø rzetelno[ nadawcy jako zródBa informacji, m.in. jego odpowiedzialno[ i konsekwencja, çø intencje nadawcy, çø relacje Bczce nadawc z odbiorc (to, czy lubi si, czy ze sob rywalizuj), çø relacje Bczce nadawc z osob/rzecz, o której mówi (je|eli wiemy, |e nadawca komunikatu lubi osob, na temat której si wypowiada, mo|emy podejrzewa, |e bdzie skBonny do mówienia pozytywnych rzeczy na jej temat; je|eli nadawca mówi o projekcie swojego autorstwa, równie| mo|emy przypuszcza, |e przedstawi go w pozytywnym [wietle), çø wra|enie ciepBa i |yczliwo[ci, jakie sprawia nadawca, çø dynamizm nadawcy  dynamiczny nadawca jest postrzegany jako silniejszy, bardziej stanowczy, a co za tym idzie bardziej wiarygodny, çø opinia innych ludzi na temat nadawcy (je|eli przyjaciele mówi nam, |e nadawca jest godny zaufania, mamy skBonno[ do wierzenia jego sBowom). Aby zwikszy prawdopodobieDstwo, |e komunikat zostanie prawidBowo zrozumiany, nadawca powinien zadba o: çø zwikszenie redundancji (nadwy|ek znaczeniowych) komunikatu i zmniejszenie szumu, przez u|ycie wicej ni| jednego kanaBu (np. wykresu czy tabeli, ilustrujcych wypowiedziane sBowa) i powtarzanie informacji wicej ni| jeden raz (ale bez przesady!). Nadawca komunikatu powinien jednak zawsze uwa|a na reakcje odbiorcy  zarówno bowiem komunikat zbyt ubogi, jak i opatrzony zbytni ilo[ci nieistotnych szczegóBów, mo|e utrudnia porozumienie, çø przekazywanie komunikatu caBkowitego i jasnego  razem z informacjami pobocznymi, które uBatwi odbiorcy zrozumienie punktu widzenia i ukBadu odniesienia nadawcy, çø przedstawienie informacji jako wBasnej, przez u|ycie zaimków ja, mój i przyjcie odpowiedzialno[ci za wypowiadane sBowa, çø zgodno[ midzy komunikatami niewerbalnymi i werbalnymi. 11 Komunikacja werbalna 3. Wyra|anie intymnych tre[ci Chcc uwzgldni stopieD intymno[ci i osobistego znaczenia tre[ci przekazywanych przez nadawc, mo|emy wyró|ni trzy poziomy komunikacji werbalnej. Poziom faktyczny  jego przejawem jest swobodna rozmowa na maBo istotne tematy, podczas której nie mówi si o uczuciach, pogldach, warto[ciach, ale o faktach  zewntrznych  pogodzie, repertuarze kinowym, modzie itp. Ten poziom komunikacji najcz[ciej ma miejsce podczas rozmowy z kim[ obcym, maBo znanym lub kim[, przed kim czBowiek nie ma ochoty si otworzy. Zapewnia on rozmówcom du|e poczucie bezpieczeDstwa. Poziom instrumentalny  rozmówcy koncentruj si na przekazywaniu konkretnych poleceD i instrukcji, nie anga|ujc w to emocji (np. klient tBumaczy fryzjerowi, jak chce by ostrzy|ony). Komunikat na tym poziomie jest bezpo[redni i otwarty  Batwy do zrozumienia. Celem rozmowy jest wywoBanie u odbiorcy okre[lonego zachowania. Poziom afektywny  rozmowa na tym poziomie charakteryzuje si tym, |e rozmówcy ujawniaj swoje najbardziej osobiste pogldy, emocje, uczucia. Ma ona miejsce tylko wtedy, gdy rozmówcy czuj si bezpiecznie i chc pozna si nawzajem, podzieli osobistymi informacjami z drug osob. Rozmowa na poziomie afektywnym ma miejsce przede wszystkim midzy przyjacióBmi lub osobami sobie bliskimi, ale mo|e odbywa si równie| w sytuacji, gdy rozmówcy nie znaj si i najprawdopodobniej nigdy wicej nie spotkaj si  nie bd wic mogli wykorzysta zdobytych informacji przeciwko osobie, której one dotycz (np. rozmowa dwóch nieznajomych w pocigu). Intymne informacje na swój temat ujawniamy równie| osobom, które z racji peBnionej funkcji (wykonywanego zawodu) s zobowizane do zachowania tajemnicy (np. psychologowi, lekarzowi, ksidzu). Nie do koDca mo|emy jednak uzna, |e taka rozmowa przebiega na poziomie afektywnym, poniewa| jest zazwyczaj jednostronna i ma miejsce w warunkach formalnych. Wzrastajca otwarto[ i wzajemne zaufanie rozmówców s tymi elementami, których pojawienie si warunkuje bli|szy kontakt. Ujawnianie tre[ci osobistych w wypowiedziach [wiadczy o otwarto[ci danej osoby. Takie wypowiedzi zawieraj zazwyczaj zaimki: ja, moje czy mnie i opisuj wa|ne dla nadawcy sprawy oraz zdarzenia. Odnosz si do tego, jak postrzega on siebie i swoje zachowanie, daj lepszy wgld w jego 12 Komunikacja werbalna intencje i zmniejszaj ryzyko nieporozumieD. Taki rodzaj wypowiedzi sprzyja sprawnej komunikacji i poprawia jasno[ komunikatu. Ujawniaj one odbiorcy to, kim jest nadawca, zwikszaj prywatny obszar zwizku i prowadz do stworzenia gBbszych relacji midzy rozmówcami. Tre[ci nieosobiste s natomiast zawarte w wiadomo[ciach, które nie dotycz bezpo[rednio nadawcy. Mog to by wiadomo[ci o innych osobach, relacje ze zdarzeD, których nadawca byB jedynie [wiadkiem, mog to by równie| sprawy dotyczce go osobi[cie, ale maBo dla niego istotne. Ka|dy czBowiek posiada indywidualny obszar spraw (tematów) intymnych, mo|na jednak wskaza sfery, które powszechnie traktowane s jako osobiste i te, które dla wikszo[ci ludzi osobiste nie s. Niektóre sfery |ycia (na przykBad seks) uwa|ane s za intymne przez ludzi z wielu krajów, inne tematy (na przykBad kwestia zarobków, posiadanych dóbr materialnych) w jednych spoBeczno[ciach traktowane s jako informacje osobiste, za[ w innych wypada si nimi chwali nawet nieznajomym. Czsto za tre[ci intymne uznajemy te informacje i odczucia, których si wstydzimy i o których my[limy, |e mog nas stawia w negatywnym [wietle. Ludzie ró|ni si od siebie skBonno[ci do ujawniania innym tre[ci intymnych  tym, jak czsto, w jakich sytuacjach i komu ujawniaj swoje osobiste my[li, uczucia i do[wiadczenia. Grzesiuk i TrzebiDska (1983) wyodrbniaj trzy kategorie ludzi, ze wzgldu na to, jak czsto i wobec kogo ujawniaj oni osobiste tre[ci. S to: çø osoby, które ujawniaj wBasne ja  rozmawiaj one o sprawach osobistych z bliskimi i znajomym, ale nie z obcymi; çø osoby, które nadmiernie ujawniaj wBasne ja  ujawniajc intymne tre[ci, nie licz si z tym, jak dobrze znaj odbiorc i w jakich relacjach z nim pozostaj. Rozmawiaj na tematy osobiste z ka|dym, kto chce ich sBucha; çø osoby, które nie ujawniaj wBasnego ja  prawie nigdy nie przekazuj wiadomo[ci o swoich osobistych sprawach, bez wzgldu na to, jak dobrze znaj rozmówc. Przyjrzyjmy si korzy[ciom, jakie niesie ze sob decyzja o ujawnieniu (w okre[lonej sytuacji i wybranej osobie) intymnych tre[ci na swój temat  innymi sBowy, jakie konsekwencje niesie za sob zachowanie osoby opisanej jako pierwsza. Najwa|niejsz z konsekwencji jest mo|liwo[ budowania bliskiego zwizku z drug osob. To, czy dwie osoby poBczy bli|sza relacja zale|y m.in. od tego, czy która[ z nich 13 Komunikacja werbalna zdecyduje si na ryzyko ujawnienia osobistych informacji na swój temat. DziaBa tu tzw. reguBa wzajemno[ci, mówica o tym, |e odbiorca czuje si w obowizku odpowiedzie na przejaw zaufania (kojarzony z przejawem sympatii) nadawcy. W wyniku wzajemnego zdobywania coraz wikszej wiedzy o drugiej osobie mo|e nastpowa wzrost wzajemnej sympatii, poczucia blisko[ci i w efekcie tego  wzrost satysfakcji z kontaktu. Drug z korzy[ci jest mo|liwo[ konfrontacji wBasnych emocji, my[li czy do[wiadczeD z do[wiadczeniami innej osoby. Jest to wa|ne zwBaszcza w przypadku uczu i pogldów u siebie nieakceptowanych. Dzielc si nimi, nadawca ma szans przekonania si, na ile s one dziwne i  nienormalne , a na ile s udziaBem tak|e innych osób. Mo|liwo[ takiej konfrontacji jest szczególnie istotna w okresie dojrzewania, kiedy czBowiek obserwuje u siebie wiele zmian, czsto wzbudzajcych niepokój. To wBa[nie dziki otwarto[ci pojawia si mo|liwo[ korekty wBasnych przekonaD. A jakie konsekwencje ma zachowanie czBowieka, który unika ujawniania intymnych informacji? W miar trwania jego kontaktu z drug osob ro[nie dzielcy je dystans. Osoba taka jest postrzegana jako niemajca zaufania do odbiorcy, niedarzca go sympati, odczuwajca i tworzca dystans. W efekcie tego inni ludzie maj trudno[ w zaufaniu jej, okazywaniu wobec niej otwarto[ci i nawizywaniu bliskich relacji. Osoba taka czuje si wic osamotniona i odizolowana. Blisko[ i nawizywanie gBbszych relacji s wa|ne w |yciu ka|dego czBowieka. Unikanie ujawniania osobistych informacji nie pozwala wic czBowiekowi na zaspokojenie bardzo istotnych potrzeb. Innym skutkiem nieujawniania nikomu intymnych informacji na swój temat jest brak mo|liwo[ci konfrontowania wBasnych przekonaD i odczu z odczuciami i pogldami drugiej osoby, a co za tym idzie  niepokój zwizany z tym, czy s one  normalne . Z jednej strony osoba zachowujca si w ten sposób czuje si bezpieczniej, poniewa| inni ludzie nie znaj jej sekretów, nie wiedz, co jest jej sBab stron, czego si wstydzi i co mo|e sprawi jej przykro[  nie mog wic jej skrzywdzi. Z drugiej strony jednak postawa taka wi|e si z cigBym stanem napicia i niepokojem o to, aby te intymne, wstydliwe sprawy nie zostaBy ujawnione. Spójrzmy jeszcze na konsekwencje nadmiernego ujawniania informacji na swój temat i na reakcje innych osób na takie zachowanie. Odbiorca mo|e zinterpretowa je jako brak poszanowania nadawcy dla wBasnej sfery intymnej, a prawdopodobnie równie| dla sfery intymnej drugiej osoby. Mo|e to wzbudza jego nieufno[. Inne reakcje, jakie mog 14 Komunikacja werbalna powsta na skutek nadmiernego ujawniania osobistych informacji to znudzenie i zniecierpliwienie odbiorcy. Osoba zachowujca si w ten sposób mo|e zosta uznana przez otoczenie za dziwn lub nienormaln; nara|a si równie| na o[mieszenie. I jeszcze jedno  zdarzaj si ludzie, którzy wykorzystuj zdobyte informacje przeciw osobie, której one dotycz. Przyjrzyjmy si przyczynom ujawniania  bdz nieujawnienia  intymnych tre[ci przez ró|ne osoby. Jedn z nich s zasady dotyczce tego, z kim i na jaki temat rozmawia. yródBem takich zasad s okre[lone do[wiadczenia danego czBowieka, gBównie kontakty z rodzicami, którzy modeluj zakres i form rozmów (dziecko obserwuje zachowanie rodziców  z kim i na jakie tematy rozmawiaj, a nastpnie na[laduje ich w swoich rozmowach). Rodzice wpBywaj na dziecko równie| przez nagradzanie pewnych jego zachowaD i karanie innych (nagradzanie otwarto[ci w relacjach z bliskimi, karanie za nawizywanie kontaktów z obcymi, okazywanie dziecku maBego zainteresowania, gdy mówi o swoich trudno[ciach i du|ego, gdy mówi o sukcesach  efektem pierwszej sytuacji mo|e by pózniejsze unikanie otwarto[ci w stosunku do wszystkich osób spoza rodziny, drugiej za[  niech do mówienia o wBasnych pora|kach i trudno[ciach). Od nich dziecko uczy si tego, czy i kiedy rozmawia o intymnych prze|yciach i do[wiadczeniach, poznaje zasady dotyczce tego, na jakie tematy w ogóle mo|na rozmawia, a jakie nie powinny sta si tematem rozmów (nawet midzy bliskimi osobami). S to tzw. tematy tabu, wyznaczane przez spoBeczeDstwo, w jakim |yjemy, ale równie| przez rodzin, w której si wychowujemy. Na tendencje do ujawniania bdz nieujawnienia intymnych tre[ci wpBywaj równie| przekonania dotyczce cech innych ludzi, ich postaw, zamiarów, zasad postpowania. Je|eli czBowiek jest przekonany, |e inni s egoistami, chccymi za wszelk cen osign wBasne cele, bdzie prawdopodobnie odznaczaB si ogólnym brakiem zaufania i niechtnie ujawniaB informacje na swój temat. Przekonania dotyczce ludzi i [wiata równie| wywodz si z osobistych do[wiadczeD. 15 Komunikacja werbalna 4. Wyra|anie uczu w sposób jawny i ukryty Komunikowa si mo|na, jak Batwo wywnioskowa z tytuBu kolejnego tematu, w sposób jawny i ukryty. Co to znaczy? Przyjrzyjmy si tym dwóm sposobom. Bezpo[rednie komunikowanie wBasnych prze|y polega na tym, |e czBowiek przekazuje innym ludziom wBasne uczucia, pragnienia i przekonania wprost. Postpuje zgodnie z tym, co czuje, jest autentyczny. Tym, co kieruje jego zachowaniem i sposobem porozumiewania si, s jego potrzeby, pogldy i d|enia. Innymi sBowy, jest on szczery wobec innych ludzi, komunikuje im zarówno pozytywne, jak i negatywne prze|ycia. Jakie s konsekwencje takiego sposobu komunikowania si? Grzesiuk i TrzebiDska (1983) wymieniaj nastpujce: çø Batwiejsze realizowanie wBasnych potrzeb, mo|liwo[ uniknicia nieporozumieD, jakie mog pojawi si, gdy tre[ wiadomo[ci jest niejasna lub czBowiek dostarcza niespójnych sygnaBów, çø poczucie autentyczno[ci, autonomii i to|samo[ci (wedBug psychologów humanistycznych niezbdne do peBnego rozwoju czBowieka), çø jasno[ i klarowno[ komunikatów, pomagajce w wyra|aniu siebie, çø mo|liwo[ rozBadowania napicia, jakie towarzyszy wielu do[wiadczeniom czBowieka, poczucie ulgi po otwartym wyra|eniu zBo[ci czy smutku  negatywne emocje nie kumuluj si, istnieje maBe prawdopodobieDstwo  wybuchu . Oczywi[cie nale|y znów zwróci uwag na sytuacj, w jakiej ma miejsce proces porozumiewania si. Otwarte wyra|anie emocji mo|e sprawi, |e odbiorca poczuje si zagro|ony. Nie wszystkie relacje interpersonalne pozwalaj na takie zachowanie (wyobraz sobie, |e wyra|asz negatywne odczucia zwizane z zachowaniem Twojego szefa  jak on na to zareaguje i jakie bdzie to miaBo konsekwencje dla Ciebie?). Po[rednie komunikowanie si z innymi oraz ukrywanie wBasnych uczu polega na tym, |e czBowiek wyra|a wBasne doznania w formie zamaskowanej (nie wprost) lub nie wyra|a ich wcale. Dzieje si tak wówczas, gdy pojawia si u niego konflikt wewntrzny, kieruj nim sprzeczne intencje  chce wyrazi swoje uczucia, starajc si jednocze[nie z jakich[ powodów je ukry. 16 Komunikacja werbalna Skutkami opisanego wy|ej postpowania s: çø zakBócenia w procesie porozumiewania si  niejasne i nieprecyzyjne informacje przekazywane w sposób zamaskowany, komunikaty sprzeczne (nie podoba nam si czyj[ pomysB, ale mówimy co[ przeciwnego  chwalimy go, jednocze[nie nasze prawdziwe odczucia komunikuje nasz wyraz twarzy i ton gBosu; w tej sytuacji nie jeste[my wiarygodni dla naszego rozmówcy, nie ufa nam), çø brak poczucia wBasnej to|samo[ci i niezale|no[ci, poczucie, |e jeste[my nieautentyczni (przyznajemy komu[ po raz kolejny racj w sprzeczce, czujc jednocze[nie, |e le|y ona po naszej stronie i obwiniajc si o brak odwagi w wyra|aniu wBasnych opinii), çø kumulowanie napi spowodowane tym, |e pewne emocje nie s wyra|ane  takie nagromadzenie grozi nieadekwatn do sytuacji, wybuchow reakcj, gdy  kropla przepeBni czar (matka cierpliwie znosi niewBa[ciwe zachowania swojego dziecka przez caBy dzieD, a| po kolejnym, wcale nie najgorszym,  wybucha i sprawia mu solidne lanie), çø trudno[ci w uzyskaniu informacji na temat tego, jak inni odbieraj nasze zachowanie (wiemy tylko o tym, jak inni ludzie odbieraj nas, gdy jeste[my rado[ni, nie wiemy natomiast, jak przyjliby nasz zBo[). yródBem tendencji do bezpo[redniego lub po[redniego wyra|ania oraz do ukrywania wBasnych uczu jest przede wszystkim wiedza o sobie samym: o cechach posiadanych oraz takich, jakie chcieliby[my posiada. Te ostatnie, skBadajce si na tzw. ja idealne, powstaj wskutek uwewntrznienia oczekiwaD i wymagaD rodziców oraz innych osób, którzy maj dla nas znaczenie. Je|eli rozbie|no[ midzy tym, jak postrzegamy siebie i tym, jak chcieliby[my by postrzegani jest du|a, zaczynamy wstydzi si swoich prawdziwych cech, potrzeb, d|eD  nie akceptujemy ich. W takiej sytuacji ujawniamy nie nasze autentyczne odczucia, ale te  po|dane , zgodne z ideaBem. Prawdziwe uczucia staramy si ukry, chocia| i tak czsto dochodz one do gBosu w formie zamaskowanej. 17 Komunikacja werbalna 5. Bariery komunikacyjne i umiejtno[ci uBatwiajce komunikowanie si W porozumiewaniu si mo|emy wyró|ni dwa rodzaje komunikatów: komunikaty typu ty i komunikaty typu ja. Komunikaty typu ty odnosz si do zachowania i cech odbiorcy. Nadawca nie bierze odpowiedzialno[ci za swoje uczucia  to rozmówca je wywoBaB. W takich komunikatach czsto oceniamy inne osoby (Jeste[ gBupi; Zawsze co[ musisz popsu; Jeste[ flejtuchem). W komunikatach typu ja nadawca mówi o swoich odczuciach wzgldem zachowania drugiej osoby, bierze te| odpowiedzialno[ za sytuacj, w jakiej si znajduje. Nie musimy koniecznie u|ywa zaimka ja  wa|ne jest, aby[my mówili rzeczywi[cie o swoich odczuciach, bez obarczania drugiej osoby win za ich powstanie (MartwiBam si, kiedy dBugo do mnie nie dzwoniBe[; ZBo[ci mnie, kiedy wBczasz gBo[no muzyk póznym wieczorem). UkBadajc takie wypowiedzi mo|esz skorzysta z nastpujcego schematu: co ja czuj + kiedy ty (zachowanie drugiej osoby) + co to dla mnie znaczy, co powoduje Bariery w komunikacji Jak ju| wiesz, rozmowa nie zawsze prowadzi do porozumienia, pogBbienia kontaktu i zbli|enia dwóch osób. Czsto powoduje zburzenie poczucia bezpieczeDstwa i wywoBuje negatywne emocje. Mo|e si tak dzia za spraw tzw. barier komunikacyjnych, na których istnienie zwraca uwag Robert Bolton (za: Ga[, 1994). Wymienia on trzy kategorie barier w komunikacji. 1. Osdzanie  polega na narzucaniu innym ludziom wBasnych warto[ci i wymy[laniu rozwizaD cudzych problemów. Odbiorca nie skupia si na sBuchaniu nadawcy, ale na ocenie jego wygldu, sposobu wyra|ania si itp. Formami osdzania s: çø krytykowanie (np. ZupeBnie ci nie do twarzy w tej fryzurze), çø obra|anie (np. Jeste[ za gBupi, |eby to zrozumie), çø orzekanie (np. Nie masz za grosz silnej woli), çø chwalenie w celach manipulacyjnych (np. Widzisz, jak si postarasz, nawet niezle ci wychodzi). 18 Komunikacja werbalna 2. Decydowanie za innych  polega na uniemo|liwianiu drugiej osobie samodzielnego rozwizywania swoich problemów. Czsto takie zachowanie jest wynikiem troski o drug osob i chci pomocy, ale  bez wzgldu na intencje  utrudnia osignicie porozumienia. Decydujc za innych pozbawiamy ich poczucia autonomii i odpowiedzialno[ci za wBasne czyny. Rozmówca mo|e odczu, |e jego zdanie, jego emocje i pogldy s mniej wa|ne od naszych. Podstawowe formy decydowania za innych to: çø rozkazywanie (np. Masz to zrobi bez dyskusji!), çø stosowanie grózb (np. Je|eli nie przeprosisz brata, nie bdziesz mógB pój[ na plac zabaw), çø moralizowanie (np. Ja w twoim wieku codziennie sumiennie odrabiaBem lekcje), çø wypytywanie  natarczywe zadawanie zbyt wielu pytaD. 3. Uciekanie od cudzych problemów  polega na unikaniu sytuacji, w których mo|emy spotka si z prze|yciami, emocjami i problemami drugiej osoby  uciekamy od lków, niepokoju, kBopotów, trudnych emocji, a tym samym nieuwzgldniamy ich w swoich dziaBaniach. Formy, w jakich przejawia si ten rodzaj bariery komunikacyjnej, to: çø doradzanie (np. Najlepiej zrobisz, nie przejmujc si tym), çø zmiana tematu, çø logiczne argumentowanie (np. Po pierwsze, to byBo trudne pytanie, a po drugie, ten nauczyciel ju| taki jest, |e ka|demu musi postawi chocia| jedn dwój), çø pocieszanie (np. Nie pBacz, na pewno wszystko bdzie dobrze). Ka|dy czBowiek ma mo|liwo[ usprawnienia umiejtno[ci porozumiewania si. Aby osign zrozumienie, musimy przede wszystkim uwa|nie sBucha tego, co mówi do nas druga osoba. Dobre, aktywne sBuchanie wi|e si z okazywaniem rozmówcy zainteresowania i zrozumienia. R. Bolton (za: Ga[, 1994) jako wa|ne dla sBuchacza umiejtno[ci wymienia: 1. Odzwierciedlanie  polega na tym, |e mówimy rozmówcy, jakie  naszym zdaniem  s jego odczucia. Niezale|nie od tego, czy uda nam si za pierwszym razem precyzyjnie okre[li uczucia rozmówcy, pomagamy mu lepiej zrozumie samego siebie. Je|eli rozmówca potwierdzi trafno[ naszego spostrze|enia, my tak|e mamy szans lepiej go pozna. PrzykBady odzwierciedlania to: MusiaBo ci by bardzo przykro, Widz, |e jeste[ smutny, ZBo[ci ci ta sytuacja, Jeste[ bardzo radosny. 2. Parafraza  polega na ujmowaniu w swoje sBowa tego, co powiedziaB rozmówca. W tej sytuacji nale|y jednak stara si nie ocenia, a zrozumie jego punkt widzenia, nada informacji takie samo zabarwienie emocjonalne. Stosowanie parafrazy 19 Komunikacja werbalna umo|liwia sprawdzenie, na ile zrozumieli[my wypowiedz nadawcy i wyja[nienie ewentualnych wtpliwo[ci, a partnera upewni w przekonaniu, |e interesujemy si nim i tym, co ma do powiedzenia, |e jest akceptowany. Parafraza umo|liwia wreszcie lepsz koncentracj na temacie rozmowy. PrzykBadami rozpoczynania parafrazy s: Je|eli dobrze ci rozumiem, to& , Popraw mnie, je[li si myl, ale powiedziaBe[, |e& , Z tego, co zrozumiaBem..., Mówisz, |e& 3. Skupianie si na najwa|niejszym  niekiedy zdarza si, |e rozmówca porusza w swojej wypowiedzi wiele wtków (szczególnie, je|eli jego wypowiedzi towarzysz silne emocje)  trudno wtedy zorientowa si, o czym wBa[ciwie mówi. Mo|e to by trudne dla odbiorcy, ale równie| dla nadawca. Warto wtedy zapyta: Co jest dla ciebie najwa|niejsze w tym, o czym mi opowiedziaBe[?. Powinno to skBoni rozmówc do zatrzymania si, zastanowienia, porzdkuje jego wypowiedz, uBatwiajc nam jej zrozumienie. Aby dobrze zrozumie partnera i nawiza z nim satysfakcjonujcy kontakt, warto tak|e jak najcz[ciej stosowa tzw. pytania otwarte. S to pytania zaczynajce si od sBów: Jak, Dlaczego, Kto, Co itd. Takie pytania daj rozmówcy du| swobod wyboru odpowiedzi, nie ograniczaj go ani nie wywieraj presji. PrzeciwieDstwem takich pytaD s pytania zamknite, czyli takie, których zadawanie wymusza na rozmówcy wybór jednej z alternatywnych odpowiedzi. Pytania zamknite najcz[ciej zaczynaj si od sBowa Czy  rozmówca ma wtedy do wyboru odpowiedzi Tak i Nie. Takie pytania ograniczaj swobod wypowiedzi. Nie znaczy to oczywi[cie, |e nie nale|y nigdy zadawa pytaD zamknitych. Mo|na (a czasem warto) robi to wtedy, gdy chcemy uzyska jak[ konkretn informacj (i, na przykBad, nie mamy czasu na dBu|sz rozmow). I wreszcie ostatnia, ale bardzo wa|na wskazówka: nigdy nie nale|y zapomina o okazywaniu rozmówcy autentycznego zainteresowania, dawaniu mu do zrozumienia, |e to, co mówi, jest dla nas wa|ne. Mo|na to robi przez zwrócenie si w stron rozmówcy, utrzymywanie kontaktu wzrokowego i inne sygnaBy niewerbalne, [wiadczce o byciu z nim w kontakcie. 20 Komunikacja werbalna 6. Informacje zwrotne W procesie porozumiewania si mo|emy mie do czynienia z sytuacj, gdy nadawca wysyBa sygnaBy do odbiorcy, sam za[ z jakich[ przyczyn nie uzyskuje od niego |adnego komunikatu. W tym przypadku mamy do czynienia z komunikacj jednostronn, poniewa| komunikaty pByn tylko w jednym kierunku. PrzykBadem mo|e tu by wystpienie w telewizji lub w radiu. Nadawca nie jest w stanie przekona si, jak jego komunikaty zostaBy odebrane. W przypadku nieporozumienia nie tylko nie mo|e on wyja[ni sytuacji, ale nawet nie wie, |e takie nieporozumienie wystpiBo. PrzeciwieDstwem komunikacji jednostronnej jest komunikacja dwustronna. Polega ona na tym, |e komunikaty pByn z obu stron, zarówno wic jeden, jak i drugi rozmówca ma mo|liwo[ sprawdzenia tego, jak zostaB zrozumiany. Je|eli podczas rozmowy nie jeste[my w peBni usatysfakcjonowani efektem, jaki udaBo nam si osign, mamy szans wprowadzi modyfikacje (wytBumaczy co[ jeszcze raz, mówi gBo[niej, dostosowa swój jzyk do potrzeb rozmówcy). Niewtpliw zalet komunikacji dwustronnej jest mo|liwo[ dokBadnego zrozumienia partnera rozmowy, co warunkuje satysfakcj z kontaktu oraz sprawn wspóBprac w sytuacjach zadaniowych, czyli takich, w których ludzie skupiaj si w pierwszej kolejno[ci na zadaniu, a nie na relacjach. Je|eli chcemy dowiedzie si, jak nadawca odebraB nasze zachowanie lub przekaza mu nasze odczucia, zwizane z jego dziaBaniami, mo|emy wykorzysta tzw. informacje zwrotne. Informacje zwrotne nie zawieraj oceny czy podsumowania: za ich pomoc dzielimy si odczuciami zwizanymi z zachowaniem partnera i ze wzajemnym kontaktem. Informacje zwrotne maj znaczenie zarówno dla nadawcy, jak i odbiorcy. Dla tego drugiego s zródBem wiedzy na swój temat  wiedzy o odczuciach, jakie wywoBuje w innych ludziach, o wynikach jego dziaBaD. Pozwalaj konfrontowa zamierzenia z osignitymi wynikami i umo|liwiaj dokonanie korekty wBasnego postpowania. Natomiast nadawcy udzielanie informacji zwrotnych pozwala wyrazi odczucia i pogldy zwizane z zachowaniem innej osoby. Przyjrzyjmy si cechom, jakimi powinny odznacza si konstruktywne informacje zwrotne. 1. Informacje zwrotne powinny dotyczy konkretnych zachowaD, a nie ogólnych wBa[ciwo[ci czBowieka 21 Komunikacja werbalna Informacje zwrotne, zwBaszcza negatywne, mówice ogólnie o drugiej osobie, uniemo|liwiaj jej korekt wBasnego postpowania. Nie wiadomo, co w jej zachowaniu nie podoba si rozmówcy. Brak wskazania na konkretne zachowanie sprawia, |e wszystkie jej dziaBania jawi si jako  nie takie . Informacje ogólne trudno przyjmowa, budz one opór i poczucie zagro|enia, mog doprowadzi do kBótni lub prób zaprzeczania. Towarzysz im czsto wypowiedzi w postaci kategorycznej  stwierdzenia typu: zawsze, nigdy, wszystko, nic, które mog jeszcze nasili opór odbiorcy. Informacje konkretne s Batwiej wBczane do systemu wiedzy i mog sta si podstaw modyfikacji niepo|danych zachowaD. 2. Informacje zwrotne powinny opisywa uczucia, a nie wyra|a oceny, dawa rady czy zalecenia Konstruktywna informacja zwrotna powinna mówi o odczuciach, jakie wywoBuje w nas zachowanie drugiej osoby. Ocenianie czy dawanie rad, jak mówili[my wcze[niej, stanowi barier w komunikacji, wywoBuje opór i tendencj do odrzucenia, nawet je|eli rady maj na celu pomoc, a oceny nie s negatywne. Rady i nakazy traktowane s jako forma wywierania wpBywu na odbiorc. Ocena drugiej osoby mo|e by poza tym rozpatrywana w kategorii prawda faBsz i odrzucana. Je|eli odbiorca poczuje si zagro|ony, sByszc dan informacj (np. Brzydko [piewasz), mo|e uzna j po prostu za faBszyw i zakwestionowa (np. Nie znasz si). Odczucia nie podlegaj dyskusji  uczu nadawcy zakwestionowa si nie da (np. ZBo[ci mnie, kiedy brzydko mówisz  nie mo|na na to odpowiedzie Nie mo|e ci to zBo[ci, Wcale ci to nie zBo[ci). Przekazywanie informacji zwrotnych w tej postaci sprzyja ponadto wzajemnej otwarto[ci. 3. Informacje zwrotne powinny dotyczy zarówno negatywnych, jak i pozytywnych konsekwencji zachowaD Dla odbiorcy wa|ne jest otrzymywanie zarówno negatywnych, jak i pozytywnych informacji zwrotnych. Same informacje negatywne mówi nam tylko o tym, jakich zachowaD mamy unika, aby nasze relacje z innymi byBy satysfakcjonujce. Nie wiemy natomiast, jakie zachowania s po|dane i sprawiaj, |e inni ludzie dobrze si z nami czuj, lubi wspóBpracowa itd. Je|eli nadawca przekazuje odbiorcy tylko negatywne informacje na jego temat, mo|e zosta odebrany jako osoba wroga i nielubica go. Nie jest to dla odbiorcy przyjemne  mo|e poczu si atakowany, zagro|ony i zareagowa agresj. Udzielanie obydwu rodzajów informacji jest odbierane jako wyraz akceptacji i sprzyja nawizaniu porozumienia i zadowoleniu z kontaktu. Dziki nim mamy peBniejszy obraz tego, jak widz nas inni, mamy równie| mo|liwo[ dokonania korekty swojego zachowania. 4. Informacje zwrotne powinny by przekazywane bezpo[rednio przez ich autora, nie za[ przez osoby trzecie 22 Komunikacja werbalna Je|eli mówimy odbiorcy o opiniach innej osoby na jego temat, to zwyczajnie plotkujemy. Wiarygodno[ takich informacji nie jest trudna do zakwestionowania, Batwo je wic odrzuci, kiedy s negatywne, zagra|ajce. I na odwrót  informacje przekazywane bezpo[rednio s bardziej wiarygodne, a tendencja do ich odrzucenia mniejsza. 5. Informacje zwrotne powinny by przekazywane bezpo[rednio po wystpieniu zachowaD, których dotycz, nie za[ odraczane Przekazywanie informacji zwrotnych z odroczeniem odbierane jest jako mniej wiarygodne ni| wtedy, gdy dotycz one tego, co dzieje si w danej chwili. I znowu: informacja odroczona mo|e by potraktowana jako mniej wiarygodna (mogBa ulec znieksztaBceniu), Batwiej j odrzuci, jest te| wyrwana z kontekstu  odbiorca nie zawsze dobrze pamita zaistniaB w przeszBo[ci sytuacj. Poza tym nie mo|e on zrobi nic, aby zmieni swoje przeszBe zachowania. Informacje zwrotne na temat aktualnego zachowania pozwalaj je na bie|co korygowa. Warto[ci udzielania natychmiastowych informacji zwrotnych dla nadawcy jest mo|liwo[ rozBadowania napicia  wyra|enia uczu, które w ten sposób nie ulegaj nagromadzeniu. NagBe wyrzucenie napi gromadzonych przez dBugi czas na pewno nie pomo|e w porozumieniu si z drug osob. Prowokuje rozmówc do zachowywania si w podobny sposób. Trudno, aby wBczyB on uzyskane informacje do systemu wiedzy, poniewa| w takiej sytuacji dominuj emocje. Odnosi jedynie ogólne wra|enie, |e zostaB obra|ony, napadnity, zraniony. 6. Informacje zwrotne powinny dotyczy tych cech odbiorcy, które mo|e on zmieni, nie za[ cech niemo|liwych do zmiany (np. wzrostu) Gdy informacje zwrotne s negatywne i jednocze[nie dotycz tych cech, których odbiorca nie mo|e zmieni, to gBównym ich skutkiem jest sprawienie mu przykro[ci, zranienie go i wywoBanie reakcji obronnych. Je|eli informacja dotyczy cech, które odbiorca mo|e zmieni, to mo|e by po|yteczna nawet je|eli jest negatywna  daje mo|liwo[ zmiany. Sposób udzielania informacji zwrotnych zale|y od warunków zewntrznych (sytuacji, w jakiej przebiega rozmowa) i tego, czy zapewniaj one nadawcy swobod wyra|ania emocji. Dla rozmówców wa|na jest równie| [wiadomo[ prze|ywanych emocji i umiejtno[ ich nazwania lub tendencja do odcicia si od emocji w trudnych sytuacjach, a tak|e przekonanie, |e nie powinno si dzieli z innymi osobami prze|ywanymi emocjami. 23 Komunikacja werbalna ZaBcznik 1. Atrakcyjno[ fizyczna i jej znaczenie w relacjach midzyludzkich Nie wiadomo do koDca, jakie cechy decyduj o atrakcyjno[ci fizycznej. Badania wykazaBy istnienie du|ej zgodno[ci ocen atrakcyjno[ci twarzy  niezale|nie od pBci, wieku i rasy osób oceniajcych. W temacie tym dowiesz si, dlaczego tak si dzieje i jakie konsekwencje ma uznanie danej osoby za atrakcyjn. Jedn z prawidBowo[ci odnoszcych si do zjawiska atrakcyjno[ci fizycznej jest powszechne prze[wiadczenie, |e jest ona [ci[le zwizana z innymi po|danymi cechami. Osobom atrakcyjnym fizycznie przypisuje si zdecydowanie wicej cech pozytywnych i daje si lepsze prognozy na przyszBo[. Zwiadcz o tym m.in. wyniki badaD, w których pokazywano studentom college u fotografie innych studentów. ByBy one dobrane w taki sposób, aby przedstawione na nich osoby ró|niBy si pod wzgldem atrakcyjno[ci (jedna z nich byBa atrakcyjna, druga przecitna, trzecia nieatrakcyjna). Uczestnicy eksperymentu mieli oceni pod ktem 27 podanych kategorii (wymiarów osobowo[ci), a nastpnie okre[li prawdopodobieDstwo ich przyszBego szcz[cia (Aronson, Wilson, Akert, 1997). Z tego i wielu innych badaD wynika, |e wikszo[ osób (zarówno m|czyzn, jak i kobiet) jest przekonanych, |e ludzie atrakcyjni odnosz wicej sukcesów, s bardziej inteligentni i interesujcy, bardziej sprawni spoBecznie, lepiej przystosowani, zrównowa|eni, fascynujcy, niezale|ni, jak równie| bardziej atrakcyjni seksualnie w porównaniu z osobami mniej atrakcyjnymi fizycznie. Wyniki badaD wskazuj, |e ludzie maj tendencj do stereotypowego Bczenia urody z innymi pozytywnymi cechami. Takie zjawisko nazywamy efektem aureoli. Polega ono na tym, |e cecha pozytywna (w tym przypadku atrakcyjno[ fizyczna)  opromienia swoim blaskiem inne cechy danej osoby i silnie wpBywa na sposób, w jaki ta osoba jest postrzegana przez otoczenie. Badania wskazuj na to, |e atrakcyjno[ fizyczna stanowi zródBo takiej wBa[nie aureoli. Ludzie najcz[ciej nie zdaj sobie sprawy z tego, |e wszystkie cechy osoby atrakcyjnej fizycznie mog by widziane tak pochlebnie wBa[nie z powodu jej urody. Badania wskazuj na to, |e wygld kandydata ubiegajcego si o prac wpBywa na jego szanse zatrudnienia (atrakcyjno[ fizyczna zwiksza je dwukrotnie). W innych badaniach dowiedziono, |e atrakcyjny fizycznie kandydat otrzymywaB w wyborach parlamentarnych 24 Komunikacja werbalna dwa i póB razy wicej gBosów wyborców. W obydwu przypadkach badani zaprzeczali, jakoby wygld kandydata miaBa wpByw na ich decyzje (warto przy tym wspomnie, |e w historii Stanów Zjednoczonych ani razu wyborów prezydenckich nie wygraB kandydat ni|szy wzrostem!). Równie| badania dotyczce sdownictwa potwierdzaj tez o wpBywie atrakcyjno[ci fizycznej na postrzeganie innych cech danej osoby. Ich wyniki wskazuj na to, |e ludzie przystojni s Bagodniej traktowani przez wymiar sprawiedliwo[ci. Wyniki badaD dowodz równie|, |e osoby urodziwe Batwiej przekonuj do siebie innych i Batwiej im uzyska pomoc, bez wzgldu na to, czy osob pomagajc jest kobieta, czy m|czyzna. Wyjtkiem jest sytuacja, w której osoba Badna postrzegana jest jako rywal w sytuacji  romantycznej . Atrakcyjno[ fizyczna jest wa|na ju| w okresie dzieciDstwa. Dla przykBadu, agresja jest mniej naganna w oczach dorosBych, je|eli jej sprawc jest Badne dziecko. Nauczyciele skBonni s równie| zakBada, |e dzieci Badniejsze s mdrzejsze od brzydkich. Dziecko ju| od wczesnego dzieciDstwa uczy si, |e uroda ma zwizek z dobroci (np. postaci dobrej wró|ki i zBej czarownicy w ba[niach). Konsekwencj tego jest wczesne przyswajanie kulturowych standardów pikna. Badania Karen Dion i Hellen Berscheid z roku 1974 dowodz, |e nawet przedszkolaki s wra|liwe na fizyczn atrakcyjno[ swoich rówie[ników  ich wyniki wskazuj na atrakcyjno[ fizyczn jako istotny wyznacznik popularno[ci dziecka (Aronson, Wilson, Akert, 1997). Nie zawsze jednak i nie tylko pozytywne cechy s przypisywane osobom urodziwym. Sdzi si na przykBad, |e pikne kobiety s bardziej pró|ne i egoistyczne ni| kobiety mniej atrakcyjne. Przystojni m|czyzni s z kolei uwa|ani za mniej inteligentnych w porównaniu z m|czyznami nie tak atrakcyjnymi. Jedn z konsekwencji stereotypu opartego na atrakcyjno[ci fizycznej jest mo|liwo[ pojawienia si samospeBniajcego si proroctwa. Polega ono na tym, |e sposób, w jaki my[limy o danej osobie, wpBywa na nasze zachowanie wzgldem niej. Nasze postpowanie wpBywa z kolei na zachowanie tej osoby i to, co o sobie my[li (badania sugeruj, |e ludzie atrakcyjni fizycznie mog my[le o sobie jako o osobach miBych i dobrych, poniewa| s ten sposób traktowani, i odwrotnie  ludzie maBo atrakcyjni mog zacz traktowa siebie jako mniej miBych i gorszych). Powy|sza zasada dziaBa jednak w dwie strony: stopieD naszej sympatii do drugiej osoby wpBywa bowiem na to, jak bardzo atrakcyjna nam si ona wydaje! 25 Komunikacja werbalna SBownik Adaptory  elementy mowy ciaBa, które pozwalaj przyj najbardziej komfortow pozycj konwersacyjn, dostosowan do warunków, w których znalazB si rozmówca. Po[ród nich mo|na wyró|ni autoadaptory, sBu|ce regulacji napicia podczas interakcji (np. uspokajanie si przez wszelkie formy dotykania) oraz alteradaptory, sBu|ce dopasowaniu okoliczno[ci rozmowy do wymagaD interakcyjnych (np. kontakt wzrokowy, zmiana pozycji ciaBa itp.). Afektywny poziom rozmowy  najgBbszy poziom rozmowy, na którym rozmówcy dziel si ze sob osobistymi informacjami (pogldami, osobistymi do[wiadczeniami i odczuciami). Aktywne sBuchanie  zbiór umiejtno[ci i zasad zwizanych ze sBuchaniem tego, co komunikuje rozmówca, warunkujcy efektywne i satysfakcjonujce porozumiewanie si. Podstawowe umiejtno[ci zwizane z aktywnym sBuchaniem to: parafraza, odzwierciedlanie, koncentracja na najwa|niejszym. Alteradaptory  patrz: Adaptory. Autoadaptory  patrz: Adaptory. Bariery w komunikacji  zachowania odbiorcy komunikatów w procesie komunikowania si, które utrudniaj nadawcy ujawnianie wBasnych opinii i odczu, a przez to osignicie porozumienia i satysfakcji z kontaktu. Do barier zaliczamy: osdzanie, decydowanie za innych i uciekanie od cudzych problemów. Bariery z rk i/lub nóg  element mowy ciaBa; reakcja ciaBa na zagro|enie, wskaznik samopoczucia, tworzony np. przez krzy|owanie nóg podczas siedzenia. Behawioryzm  kierunek w psychologii XX w., gBoszcy, |e przedmiotem badaD psychologicznych mo|e by tylko dostrzegalne zachowanie si ludzi i zwierzt, a nie niedostpne bezpo[rednio dla obserwatora zjawiska psychiczne. Decydowanie za innych  jedna z barier komunikacyjnych, polegajca na uniemo|liwianiu drugiej osobie samodzielnego rozwizywania swoich problemów. Decydujc za innych, bierzemy odpowiedzialno[ za ich dziaBania i pozbawiamy ich mo|liwo[ci samodzielnego podejmowania decyzji. Rozmówca mo|e czu, |e jego warto[ci, problemy i odczucia s maBo wa|ne. Odmianami decydowania za innych s: rozkazywanie, gro|enie, moralizowanie oraz wypytywanie. Dekodowanie  etap procesu komunikacji, polegajcy na przekBadaniu przez odbiorc odebranych sygnaBów na tre[ci, jakie ze sob nios. Aby trafnie odtworzy wiadomo[, odbiorca musi posBu|y si tym samym kodem, jakiego u|yB nadawca  musi rozumie znaczenie poszczególnych sygnaBów w taki sam sposób, w jaki rozumiaB je nadawca. 26 Komunikacja werbalna Efekt aureoli  efekt polegajcy na tym, |e posiadana przez dan osob cecha pozytywna  opromienia swoim blaskiem inne cechy tej osoby i silnie wpBywa na sposób, w jaki jest ona postrzegana przez otoczenie. Badania wskazuj na to, |e jednym ze zródeB  aureoli jest atrakcyjno[ fizyczna. Efekt Rosenthala  efekt bdcy rezultatem takiego wpBywania naszym zachowaniem na zachowanie innych ludzi, które mo|e u nich wywoBywa okre[lone reakcje (np. uczeD traktowany przez nas jak wybitnie uzdolniony bdzie uczyB si inaczej ni| uczeD traktowany jak nieuzdolniony). Inne spotykane nazwy: efekt oczekiwaD interpersonalnych, efekt eksperymentatora, efekt mdrego Hansa (w odniesieniu do treningu zwierzt). Emblematy  wszystkie elementy niewerbalne, które s Batwo odczytywane i przekBadane na sBowa. Faktyczny poziom rozmowy  poziom rozmowy, którego przejawem jest swobodna konwersacja na maBo istotne tematy, podczas której nie mówi si o uczuciach, pogldach, warto[ciach, ale o faktach  zewntrznych  pogodzie, repertuarze kinowym, modzie itp. Ma on najcz[ciej miejsce podczas rozmowy z kim[ obcym, maBo znanym lub kim[, przed kim czBowiek nie ma ochoty si odsBoni. Zapewnia rozmówcom du|e poczucie bezpieczeDstwa. Feromony  wonne wydzieliny specjalnych gruczoBów, swoiste dla danego gatunku, dziaBajce (nawet w bardzo maBym st|eniu) na inne osobniki tego samego gatunku, które dziki nim odbieraj informacje o niebezpieczeDstwie, gotowo[ci do zapBodnienia, zajciu terytorium przez innego osobnika itp. Ilustratory  wszystkie zachowana niewerbalne, które mog by komentarzem do mówionego tekstu. Ilustratory wyra|aj równie| stosunki czasowe i przestrzenne (mówic o czym[ du|ym, mo|na to pokaza, mówic o czasie, mo|na pokaza za siebie). Informacje zwrotne  rodzaj komunikatów mówicych o tym, w jaki sposób dana osoba reaguje (jakie s jej odczucia, pogldy) na zachowanie swojego rozmówcy, partnera w relacji. Intencja  my[l, uczucie, potrzeba, która motywuje nadawc do nadania komunikatu. Instrumentalny poziom rozmowy  poziom rozmowy, na którym przekazywane s instrukcje i polecania. Na tym poziomie komunikaty s jasne, zrozumiaBe i s instrumentami, które pomagaj rozmówcom realizowa okre[lony cel. Jest to bezpieczny poziom rozmowy. Interpretacja  etap procesu komunikacji, na którym odbiorca stara domy[li si, jakie s intencje nadawcy  co nadawca chciaB osign, wysyBajc dany komunikat. Jzyk  system znaków i reguB posBugiwania si nimi; znaki te sBu| do przekazywania my[li, tzn. do porozumiewania si midzy sob czBonków danej wspólnoty komunikacyjnej. 27 Komunikacja werbalna Kinetyka  patrz: Kod kinetyczny. Kod  zbiór zachowaD i przyporzdkowanych im znaczeD. Najbardziej zBo|onym i najpowszechniejszym kodem, za pomoc którego czBowiek kontaktuje si ze [wiatem jest jzyk. Kod kinetyczny  kod komunikacji niewerbalnej zwizany z pozycj ciaBa, postaw, gestami i mimik. Kod kontekstualny  zespóB reguB sterujcych ujawnianiem odpowiednich ekspresji w okre[lonych sytuacjach. Dotyczy ogólnych zasad, np. tego, aby okazywa emocje, których w danej chwili nie odczuwamy. Kod temporalny  w komunikacji niewerbalnej: czas pojawienia si, trwania i zakoDczenia jakiego[ znaku. Kodowanie  przekBadanie na pewien kod wiadomo[ci, któr chcemy przekaza. Komunikacja (z Bac. communicatio   wymiana, Bczno[, rozmowa )  przekazywanie i odbieranie informacji w bezpo[rednim kontakcie z drug osob, za pomoc sBów, gestów, wzroku itp.; porozumiewanie si. Komunikacja dwustronna  rodzaj komunikacji polegajcy na tym, |e komunikaty pByn z obu stron, tak wic obaj rozmówcy maj mo|liwo[ sprawdzenia tego, jak zostali zrozumiani. Je|eli rozmówca nie jest w peBni usatysfakcjonowany efektem, jaki udaBo mu si osign, ma szans wprowadzi modyfikacje (wytBumaczy co[ jeszcze raz, mówi gBo[niej, dostosowa swój jzyk do potrzeb rozmówcy itp.). Komunikacja jednostronna  rodzaj komunikacji, w której komunikaty pByn tylko w jednym kierunku: nadawca wysyBa sygnaBy do odbiorcy, sam za[ z jakich[ przyczyn nie uzyskuje od niego |adnego komunikatu (np. wystpienie w telewizji lub w radiu). Nadawca nie jest w stanie przekona si, jak jego komunikaty zostaBy odebrane. W przypadku nieporozumienia, nie tylko nie mo|e on wyja[ni sytuacji, ale nawet nie wie, |e jakie[ zakBócenie wystpiBo. Komunikacja niejzykowa  patrz: Komunikacja niewerbalna. Komunikacja niewerbalna  sposób komunikowania si, intencjonalny lub nie, bez sBów, czyli niejzykowo. Wskazniki niewerbalne obejmuj nastpujce kody: kinetyk, proksemik, postaw, zapach, dotyk, kontakt wzrokowy, symptomy fizjologiczne, kod temporalny, kod kontekstualny, parajzyk. W szerokim znaczeniu bd to dodatkowo elementy zwizane z otoczeniem ksztaBtowanym przez czBowieka oraz symbolik wytworów ludzkich. Komunikacja werbalna (jzykowa, sBowna)  jeden z gBównych rodzajów komunikacji; komunikacja realizowana za pomoc sBów. Komunikat typu ja  rodzaj komunikatu, za pomoc którego nadawca mówi o swoich odczuciach wzgldem zachowania drugiej osoby, bierze te| odpowiedzialno[ za sytuacj, w jakiej si znajduje i swoje emocje. Nie wymaga ona u|ycia zaimka ja, wa|ne 28 Komunikacja werbalna jest, aby nadawca mówiB rzeczywi[cie o swoich odczuciach, bez obarczania drugiej osoby win za ich powstanie (MartwiBam si, kiedy dBugo nie wracaBe[ do domu, ZBo[ci mnie, kiedy zostawiasz po sobie brudne naczynia na stole). Komunikat typu ty  rodzaj komunikatu odnoszcy si do zachowania i cech odbiorcy; nadawca nie bierze odpowiedzialno[ci za swoje uczucia  to rozmówca je wywoBaB (np. Przez ciebie dostan zawaBu, Jeste[ flejtuchem i nigdy si nie nauczysz porzdku). Maskowanie  zachowanie niejzykowe, które ma na celu ukrycie uczu, przekonaD czy my[li, np. podczas kBamania  gdy zaistnieje potrzeba [wiadomego kierowania mow niewerbaln (zachowaniami niewerbalnymi). Nadawca  osoba nadajca sygnaBy w procesie komunikacji (w czasie rozmowy role nadawcy i odbiorcy przechodz z jednego rozmówcy na drugiego). No[niki komunikatów niewerbalnych  wskazniki, subkody, kody, dziki którym mo|e nastpi intencjonalne lub nieintencjonalne przekazanie komunikatu. Odbiorca  osoba odbierajca komunikaty w procesie komunikacji; adresat przekazu. Odzwierciedlanie  jedna z umiejtno[ci sBu|cych aktywnemu sBuchaniu, polegajca na powiedzeniu rozmówcy jakie s, naszym zdaniem, jego odczucia (np. Wyglda na to, |e to ci bardzo zBo[ci, Widz, |e si smucisz). Osdzanie  jedna z barier komunikacyjnych, polegajca na narzucaniu wBasnych warto[ci rozmówcy i próbie rozwizywania cudzych problemów. Osoba osdzajca skupiona jest m.in. na ocenie wygldu, sposobu wypowiadania si swojego rozmówcy. Formami osdzania s: krytykowanie, obra|anie, orzekanie i chwalenie w celach manipulacyjnych. Parafraza  jedna z umiejtno[ci sBu|cych aktywnemu sBuchaniu, polegajca na powtórzeniu wBasnymi sBowami tego, co zostaBo powiedziane przez rozmówca. Porozumienie  interpretacja otrzymanej wiadomo[ w sposób zgodny z intencj nadawcy. Porozumiewanie si  patrz: Komunikacja. Prajzyk (elementy paraprozodyczne)  podczas mówienia uzupeBniamy wypowiedz ró|nymi elementami dzwikowymi wpBywajcymi na jej interpretacj i rozumienie, które nie s jednak elementami jzyka. Nale| do nich: intonacja, gBo[no[ wypowiedzi, tempo mówienia, tembr, ton. Dziki nim poznajemy, |e kto[ jest zadowolony lub zdenerwowany, pewny siebie, naturalny. Proksemika  no[nik komunikatów niewerbalnych, odnoszcy si do zwizków midzy relacjami przestrzennymi a relacjami psychologicznymi, wystpujcymi podczas interakcji spoBecznej. Pseudokomunikacja  w procesie komunikacji: sytuacja, w której nadawca ukrywa przed odbiorc swoje prawdziwe intencje, sugerujc mu takie, które w rzeczywisto[ci nie maj miejsca. 29 Komunikacja werbalna Pytania otwarte  pytania rozpoczynajce si najcz[ciej od sBów: Co..., Jak..., Jaki..., dajce drugiej osobie peBn swobod wypowiedzi i w |aden sposób nieograniczajce jej (np. pytania Jak podobaB ci si obejrzany film? lub Co my[lisz o obejrzanym filmie? pozwalaj rozmówcy na swobodn wypowiedz). Ich przeciwieDstwem s pytania zamknite. Pytania zamknite  pytania alternatywne, czyli takie, dla których warianty mo|liwych odpowiedzi s ograniczone. Osoba odpowiadajca na pytanie zamknite zmuszona jest wybra jeden z proponowanych wariantów (np. na pytanie Czy podobaB ci si ten film? mo|na odpowiedzie zarówno Tak, jak i Nie). Ich przeciwieDstwem s pytania otwarte. Regulatory konwersacji  elementy komunikacji niewerbalnej, sBu|ce organizowaniu aktywno[ci konwersacyjnej. Ryzyko Brokawa  ryzyko popeBnienia bBdu podczas interpretacji sygnaBów niejzykowych. Powstaje na skutek nieznajomo[ci lub trudno[ci w u[wiadomieniu sobie obowizujcych w danej spoBeczno[ci ró|nic kulturowych oraz indywidualnych preferencji. SamospeBniajce si proroctwo (self-fulfilling prophecy)  zjawisko polegajce na tym, |e sposób, w jaki my[limy o danej osobie, wpBywa na nasze zachowanie wzgldem niej. Nasze postpowanie wpBywa z kolei na zachowanie tej osoby i to, co o sobie my[li. Skupianie si na najwa|niejszym  jedna z umiejtno[ci aktywnego sBuchania, polegajca na tym, |e rozmówca prosi swojego partnera o skoncentrowanie si na najwa|niejszym spo[ród tematów poruszanych przez niego w rozmowie. Strategia ta pomaga osobie mówicej podj decyzj dotyczc wagi omawianych spraw, porzdkuje równie| rozmow. Strefa kontaktów interpersonalnych  ka|dy |ywy organizm posiada stref (terytorium, przestrzeD wokóB siebie), w której czuje si bezpieczny. Naruszenie tej prywatnej strefy wywoBuje u ludzi reakcje obronne  odsunicie si, unikanie kontaktu wzrokowego itp. Strefy okre[laj odlegBo[ midzy ludzmi w zale|no[ci od rodzaju kontaktów interpersonalnych osób biorcych udziaB w kontakcie i stopnia ich za|yBo[ci. Subkody  patrz: No[niki komunikatów niewerbalnych. Substytucja  inaczej zastpienie. Jedna z funkcji komunikacji niewerbalnej. U|ycie zamiast sBów odpowiedniej sekwencji niejzykowej, np. gestu pozdrowienia zamiast sBowa DzieD dobry. SygnaB  znak [wiadomie przekazywany odbiorcy przez nadawc. Symptom  znak przekazywany odbiorcy przez nadawc w sposób nie[wiadomy (najcz[ciej s to komunikaty niewerbalne). Szum  wszystkie czynniki, które zakBócaj proces komunikacji. Szum mo|e by zwizany zarówno z osob nadawcy (postawy, przekonania, nieprzystawalno[ jzyka i innych [rodków wyrazu do przekazywanych informacji), odbiorcy (postawy, 30 Komunikacja werbalna do[wiadczenia, pochodzenie), jak równie| z kanaBem komunikacyjnym (haBasy z ulicy, grajce radio itp.). Tre[ci nieosobiste  tre[ci zawarte w wiadomo[ciach, które nie dotycz bezpo[rednio nadawcy. Mog to by wiadomo[ci o innych osobach, relacje zdarzeD, których nadawca byB jedynie [wiadkiem, a tak|e sprawy dotyczce nadawcy osobi[cie, ale maBo dla niego istotne. Tre[ci osobiste  tre[ci zawierajce zazwyczaj zaimki ja, moje czy mnie i opisujce wa|ne dla nadawcy sprawy oraz zdarzenia. Odnosz si do tego, jak nadawca widzi siebie i swoje zachowanie, daj odbiorcy lepszy wgld w jego intencje i zmniejszaj ryzyko nieporozumieD. Taki rodzaj wypowiedzi sprzyja jasno[ci komunikatów i sprawnej komunikacji. Uciekanie od cudzych problemów  rodzaj bariery komunikacyjnej, polegajcy na unikaniu sytuacji, w których mo|emy spotka si z prze|yciami, emocjami i problemami drugiej osoby. Formy, w jakich przejawia si ten rodzaj bariery komunikacyjnej, to: doradzanie, zmienianie tematu, logiczne argumentowanie, pocieszanie. Uwewntrznienie  interioryzacja, (psych.) uczynienie czego[ cz[ci swojego wewntrznego  ja albo wBasnej struktury my[lowej. Wiadomo[  w komunikacji interpersonalnej informacja przekazana za pomoc sygnaBów, czyli zachowaD werbalnych lub niewerbalnych. Wypowiedz  komunikat jzykowy (sBowny), powstajcy w wyniku procesu mówienia. 31 Komunikacja werbalna Bibliografia 1. AOL Hometown. Witryna internetowa. http://members.aol.com/nonverbal2/index.htm, stan z 1 lipca 2005 r. 2. Argyle M., 1991: Psychologia stosunków midzyludzkich, PWN, Warszawa. 3. Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., 1997: Psychologia spoBeczna. Serce i umysB, Wydawnictwo Zysk i S-ka, PoznaD. 4. Cialdini R., 1996: Wywieranie wpBywu na ludzi, GdaDskie Wydawnictwo Psychologiczne, GdaDsk. 5. Darwin K., 1988: O wyrazie uczu u czBowieka i zwierzt, PWN, Warszawa. 6. Domachowski W., 1980: Funkcje przestrzeni interpersonalnej,  Przegld Psychologiczny , nr 1, s. 47 63. 7. Domachowski W., 1990: Wybrane aspekty komunikowania niewerbalnego, [w:] Kino: Gest-CiaBo-Ruch. Film w perspektywie systemów komunikowania niewerbalnego, (red.) A. Gwózdz, Wiedza o kulturze, WrocBaw. 8. Encyklopedia Blackwella. Psychologia spoBeczna, 2001: (red.) J. CzpiDski, Wydawnictwo Jacek Santorski & CO, Warszawa. 9. Eysenck H., Eysenck M., 2000: Podpatrywanie umysBu, GdaDskie Wydawnictwo Psychologiczne, GdaDsk. 10. Fijewski P., 1992: Ja i Ty, dialog z rówie[nikiem, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzezwo[ci, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa. 11. Ga[ Z. B., 1994: Zaburzenia w zachowaniu  przyczyny, przejawy, [rodki zaradcze, [w:] Wspomaganie rozwoju dziecka, (red.) Z. B. Ga[, Fundacja  Masz Szans , Lublin. 12. Grzesiuk L., TrzebiDska E., 1983: Jak ludzie porozumiewaj si?, Instytut Wydawniczy Nasza Ksigarnia, Warszawa. 13. Hamer H., 1998: Rozwój poprzez wprowadzanie zmian, Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa. 14. Ja i inni, 1987: (red.) B. Jakubowska, J. Jakubowski, A. Aypacewicz, H. Rylke, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. 15. Jak |y z ludzmi (umiejtno[ci interpersonalne). Program profilaktyczny dla mBodzie|y, 2004: MEN, Warszawa. 16. Jamro|ek B., Sobczak J., 2000: Komunikacja interpersonalna, czyli jak wspomaga swoj przedsibiorczo[, Wydawnictwo empi, PoznaD. 17. Johnson D. W., 1992: Podaj dBoD, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzezwo[ci, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa. 18. Karczmarek B. L. J., 1995: Mózg. Jzyk. Zachowanie, Wydawnictwo UMCS, Lublin. 32 Komunikacja werbalna 19. Knapp M., L., Hall J. A., 2000: Komunikacja niewerbalna w interakcjach midzyludzkich, Wydawnictwo Astrum, WrocBaw. 20. Kurkowska H., Skorupka S., 2001: Stylistyka polska. Zarys, PWN, Warszawa. 21. Maison D., 1997: Du|e oczy, Badne oczy? WpByw wielko[ci zrenic modelki na efektywno[ reklamy,  Marketing i Rynek , nr 2, s. 20 23. 22. Ncki Z., 1990: Wzajemna atrakcyjno[, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa. 23. Ncki Z., 1992: Komunikowanie interpersonalne, ZakBad Narodowy im. OssoliDskich, WrocBaw Warszawa Kraków. 24. Pease A., 2001: Mowa ciaBa, Wydawnictwo Jedno[, Kielce, 25. Psychologia komunikowania si, 2001: (red.) T. Rzepa, Wydawnictwo Uniwersytetu SzczeciDskiego, Szczecin, s. 85 91. 26. Psychologia. Podrcznik akademicki, 2000: (red.) J. Strelau, t. 2, GdaDskie Wydawnictwo Psychologiczne, GdaDsk. 27. UMCS. Witryna internetowa. http://pedagog.umcs.lublin.pl/~sylwesto/, stan z 1 lipca 2005 r. 28. Universidad de Salamanca. Witryna internetowa. http://www3.usal.es/%7Enonverbal/introduction.htm, stan z 1 lipca 2005 r. 29. Zimbardo P. G., Ruch F. L., 1988: Psychologia i |ycie, PWN, Warszawa. 33

Wyszukiwarka