Jean Maisonneuve - Rytualy dawne i wspolczesne VI. Rytualy, mimetyzm i przemoc wedlug Rene Girarda. Kilkanascie lat temu R.Girard podjal na nowo z perspektywy filozoficznej problem genezy i funkcji rytualow w oparciu o dokumenty etnologiczne oraz badania porownawcze tekstow pochodzenia biblijnego, greckiego, a takze wspolczesnych. Stworzyl hipoteze o istnieniu pierwotnegfo stanu przemocy, ktora nie opiera sie na wyzysku czy wyobcowaniu (w sensie marksistowskim), ani na rywalizacji miedzy ojcem i synem (wedle freudowskiego schematu), lecz na wzajemnej przemocy, ktora dochodzi do glosu miedzy jednakowo silnymi jednostkami, chcacymi posiasc cudze dobra. Mimetyzm (oznaczajacy nasladownanie, a nawet upodabnianie sie) jest zarazem, wedlug tego autora, zrodlem kazdego uczenia sie i kazdej rywalizacji, jak rowniez sila spadajaca i niszczaca, znienawidzona przez osoby przeczuwajace ryzyko, pogardzana przez tych, ktorzy ograniczaja ja do postaw konformistycznych. Dzieje sie tak we wspolczesnych naukach humanistycznych, sztuce i literaturze, w ktorych dominuje unikanie nasladownictwa czegokolwiek i kogokolwiek. Nie jest to prosty blad czy negacja, lecz rodzaj spontanicznego wyrazu konfliktu mimetycznego, podstawowego procesu, ktory zachodzi we wszystkich kulturach z nasza wlacznie. W rzeczywistosci mezczyzni kierowani mimetyczna zadza posiadania walcza o to, aby posiadac wszystko, czym czlonkowie spolecznosci nie sa w stanie dzielic sie pokojowo: kobiety, zywnosc, bron, terytorium. Nie dysponujac systemem sadownictwa, znalezli hamulec w zakazach, a nastepnie, gdy okazal sie on niewystarczajacy - przyjeli obrzedy ofiarne za rodzaj przemocy wymiennej skierowanej ku jednej osobie - najpierw ku czlonkowi grupy (ofiara), a potem przeciw osobie lub rzeczy nalezacej do kategorii ofiarnej (obcy, zwierzeta, rozne dobra i przedmioty). Proces ten pozwala na dokonanie za pomoca substytutu (ofiary) prowizorycznego pojednania, a takze prowadzi do sakralizacji ofiary. Powrot do stanu spokoju wydaje sie potwierdzac jednoczesna odpowiedzialnosc ofiary za powstaly niepokoj, a nastepnie za uspokojenie wynikle z jej smierci. Ofiara okazuje sie wiec punktem kulminacyjnym wszystkich rytualow. Zwierzeca czy ludzka, rzeczywista czy symboliczna, ma pelnic te sama funkcje: polozyc kres eskalacji przemocy. Dlatego nalezy do podstaw religii, a w koncu takze instytucji prawnych, pojawia sie regularnie poza okresami kryzysow. Rytualy odgrywaja wtedy role prewencyjna, juz nie uzdrawiajaca. Ich uczestnicy nie zdaja sobie sprawy z tego faktu, gdyz sa to sprawy ukrywane od poczatku swiata - jak glosi tytul ostatniego dziela Girarda. Wszystki rytualy zmierzaja do usuniecia zlego za pomoca dzialan coraz bardziej symbolicznych - poczynajac od obrzedow magiczno-religijnych, a konczac na teatralnych lub terapeutycznych. Girard podkresla doniosle miejsce tragedii greckiej pomiedzy starozytnym porzadkiem religijnym a panstwowym, bardziej nowoczesnym. Zamiast zastepowac pierwotna zbiorowa przemoc swiatynia i oltarzem, gdzie rzeczywiscie zabija sie ofiare, mamy teatr i scene, na ktorej przeznaczenie bohatera odgrywanego przez aktora ma oczyscic widzow z namietnosci oraz wywolac nowe, indywidualne i zbiorowe katharsis, rownie zbawienne dla calej wspolnoty. W systemie sadowym kara smierci jest bezposrednim, rytualnym przedluzeniem pierwotnej przemocy i funkcjonuje jako oczyszczajace wyzwolenie grupy. Podobna role pelni wygnanie, a wspolczesnie zakaz pobytu lub wydalenie kogos z panstwa. Wedlug tej tezy, nawet jesli sie o tym nie wspomina, grzecznosc to rowniez forma zabezpieczenia przed potencjalnym wybuchem przemocy. Oslabienie rytualnosci lokalnej sprzyja naglemu pojawieniu sie przemocy na stadionach czy podczas uroczystosci, w swiecie, w ktorym sacrum i religijnosc dewaluuja sie i funkcjonuja jako niezalezne wartosci. Teoria R.Girarda jako hipoteza pierwotna jest niesprawdzalna, posiada jednak szeroki zasieg - proponuje zaskakujacy dobor lektur, poczawszy od mitow poprzez teksty pochodzace z roznych kultur, do wspolczesnych wlacznie. Krytycy wykazali, iz posiada charakter paradoksalny i upraszczajacy, gdyz z jednej strony wydaje sie ateistyczna koncepcja religijnosci, a z drugiej - uproszczeniem metafizyki sacrum na tle przemian stosunkow miedzyludzkich (moze nowym antropocentryzmem?). Tak wiec sacrum moze oznaczac cos zupelnie innego niz przeobrazenie ludzkiej przemocy, stac sie wartoscia istotna i nadrzedna. Pseudoracjonalne wyjasnienie tego, co kryje sie za przemoca i rytualami, nie prowadzi jednak Girarda do zaprzeczenia roli religijnosci badz do sceptycyzmu. W drugim swym dziele autor proponuje nieofiarnicze odczytanie Ewangelii, a przede wszystkim smierci Chrystusa, ktory umarl nie podczas ofiary rytualnej, lecz aby nie bylo wiecej ofiar oraz w inie milosierdzia. Jego slowo, jesli potrafimy je uslyszec, glosi zerwanie z przemoca i falszywymi transcendencjami oraz wyznacza nowy sens milosci. To ten przekaz trzeba na nowo przyjac, poniewaz nadaje on sens niebezpieczenstwom wspolczesnerrgo kryzysu wartosci i znaczen, a takze naszemu ostateczjnemu unicestwieniu lub przeobrazeniu sie w formy swiadomosci, ktorych istnienie zaledwie podejrzewamy. (...) W istocie chodzi o odrzucenie przemocy i pogodzenie ludzi, lecz tym razem bez ingerencji czynnika zewnetrznego. Uznaje, ze istnieje dla mnie wymiar etyczny i religijny bedacy wynikiem mojej mysli. Nie znajdziemy dzisiaj recept (ideologicznych czy rytualnych), ktorych nam potrzeba i nie zalezy nam juz na pocieszeniu, lecz na tym, aby uciec przed szalenstwem, w ktorym znajduja upodobanie liczne rozprawy intelektualne lub irracjonalne. Poprzez zwracanie sie do swiadomosci, jesli nie do rozumu, Girard chce pokazac, ze czlowiek moglby obejsc sie bez rytualow (jako posrednikow w kontakcie z sacrum) za cene uswiadomienia sobie obawy przed wojna atomowa i milosci - dzieki powtornemu odczytaniu przekazu Chrystusa. W tym swietle obecny kryzys nie staje sie mniej przerazajacy, ale nabiera znaczenia rzeczywiscie ludzkiego i stwarza wizje przyszlosci. Zalujemy jedynie, ze Girard nie zajmuje sie wcale funkcja obrzedow swieckich w zyciu codziennym. This page hosted by Get your own Free Home Page