plik


ÿþ1 Krótki zarys filozofii WSTP (dziaBy filozofii) Filozofia czyli umiBowanie mdro[ci jest refleksj nad rzeczywisto[ci. Jako, \e rzeczywisto[ jest bardzo zBo\ona, filozofia, aby j ogarn we wszystkich aspektach dzieli si na wiele dziedzin (dziaBów). Ontologia (metafizyka) zgodnie z Lexicon Philosophorum (1613), nauka o "pierwszych zasadach i ostatecznych przyczynach" bytu. W takim ujciu nauka o bycie jako takim, której zadaniem jest dociekanie natury wszystkiego, cokolwiek istnieje, czyli "tego, co jest", zarówno w sferze realnej - przedmioty, zdarzenia, fakty - jak te\ wyabstrahowanej - pojcia, kategorie, terminy. Epistemologia (gnoseologia, teoria poznania) w granicach tej dziedziny mieszcz si pojcia dotyczce poznania bytu. UsiBuje ona sformuBowa odpowiedz na pytania: czym jest poznanie, jaka jest jego geneza, jakie s jego warunki, czym jest podmiot, przedmiot i akt poznania, czy istniej granice poznania. Prawie ka\dy filozof przedstawia wBasn teori dotyczc tych kwestii. Ogólnie mo\na stwierdzi, \e teorie poznania dziel si na racjonalne, przyjmujce za kryterium poznania sprawdzalno[ lub falsyfikowalno[ wysuwanych twierdzeD (np. Arystoteles), i irracjonalne, uznajce za kryterium poprawno[ci specyficzne prze\ycie poznawcze, np. o[wiecenie, ekstaz itp. (np. Plotyn). Jedne z nich upatruj zródBo poznania w do[wiadczeniu zmysBowym (np. J. Locke), inne w dziaBalno[ci rozumu (np. Kartezjusz). Z teori poznania wi\ si takie pojcia, jak sceptycyzm, polegajcy na podaniu w wtpliwo[ twierdzeD, i agnostycyzm, negujcy mo\liwo[ poznania caBej rzeczywisto[ci lub jej cz[ci. Aksjologia ogólna teoria warto[ci i warto[ciowania. Bada natur ró\nego rodzaju warto[ci, szczególnie etyczno- moralnych i estetycznych - ich pochodzenie, sposób istnienia, struktur i hierarchie, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienno[ w czasie i przestrzeni oraz zale\no[ od innych elementów rzeczywisto[ci ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje si te\ sposobami ich poznawania 2 Antropologia filozoficzna dziedzina filozofii, której gBównym przedmiotem jest czBowiek. Ujmuje go wieloaspektowo, w wymiarach metafizyczno-ontologicznym, moralno-etycznym, estetycznym, psychologicznym, spoBeczno-kulturowym itd., próbujc zarazem da caBo[ciow odpowiedz na pytanie o to, kim jest, i okre[li jego struktur ontyczn oraz miejsce w[ród innych bytów. Rozwija si od staro\ytno[ci, w wikszym lub mniejszym zwizku z pozostaBymi dyscyplinami filozofii, a tak\e z antropologi biologiczn i kulturow, psychologi, socjologi, medycyn, zyskujc niekiedy - np. w humanizmie, w filozofii \ycia czy w egzystencjalizmie - znacz autonomi. U jej podstaw le\y przekonanie o specyficzno[ci zwizanej z czBowiekiem problematyki filozoficznej, wynikajce czsto z przyjtych wcze[niej przesBanek [wiatopogldowych, zwB. religijnych (antropologia biblijna, bdz religijna). Mo\e mie, ale nie zawsze ma charakter antropocentryczny. W niektórych ujciach przyjmuje posta metanauki, tj. metodologii nauk szczegóBowych traktujcych o czBowieku, lub ich swoistego uogólnienia. Mo\e rozwija wtek praktycystyczny, stajc si tzw. sztuk \ycia i zbli\ajc do prakseologii. Etyka nauka o moralno[ci, zajmujca si wyja[nieniem i ustalaniem takich kategorii, jak dobro i zBo, odpowiedzialno[, sumienie, powinno[ci oraz wytyczaniem zasad i norm moralnego postpowania. Dzieli si na aksjologi (teori warto[ci) i deontologi (nauk o powinno[ciach). Obserwujc rzeczywisto[, mo\na zauwa\y, \e istniej [cisBe zwizki midzy moralno[ci, a polityk. Wyró\ni mo\na cztery sposoby zachowania w zale\no[ci od przyjtych zasad: a) nadrzdno[ norm moralnych nad politycznymi  zakBada, i\ jednostka (polityk) powinna by wierna uznawanym zasadom moralnym; b) nadrzdno[ polityki nad moralno[ci  oznacza, \e interes polityczny jest wa\niejszy ni\ obowizujce zasady moralne; makiawelizm; c) polityka i moralno[ s niezale\ne (autonomiczne)  dziaBanie polityczne tylko do pewnego stopnia poddane jest ocenie moralnej, a akceptowanie przez jednostk autonomiczno[ci polityki i moralno[ci jest równoznaczne z jej odcinaniem si od spraw bie\cego \ycia spoBecznego i politycznego; klerkizm; d) midzy celami polityki a zasadami moralnymi istnieje wzajemna wiz  formy aktywno[ci politycznej jednostki powinny by oceniane z punktu widzenia moralnego, ale zarazem normy moralne nie mog hamowa osignicia celu politycznego. Estetyka jedna z dziedzin filozofii teorii warto[ci obok etyki, która zajmuje si zagadnieniami pikna i brzydoty, harmonii i dysharmonii. Zacztki estetyki odnajdujemy u sofistów (sensualizm, relatywizm), utworzona przez nich estetyka zajmowaBa si gBównie teori poezji i operowaBa trzema pojciami: na[ladownictwa, iluzji i oczyszczenia. Filozofia spoBeczna 3 dziaB filozofii zwizany z \yciem spoBecznym czBowieka. Nauka o zasadach \ycia spoBecznego, a tak\e filozoficzna analiza rzeczywisto[ci spoBecznej. Ogólna charakterystyka stanowisk ontologicznych Monizm w filozofii - pogld, w my[l którego okre[lony obiekt ([wiat, czBowiek, rzeczywisto[ jako caBo[) ma natur jednorodn, bez wzgldu na stopieD swojej zBo\ono[ci. Specyficzn posta monizmu stanowi panteizm. Monizm jest te\ w zasadzie ka\dy materializm (cho czysto teoretycznie mo\na wyobrazi sobie [wiat zbudowany z dwóch lub wielu indyferentnych wzgldem siebie materii). Dualizm pogld, w my[l którego okre[lony obiekt tworz dwa niesprowadzalne do siebie skBadniki. Mog to by np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciaBo w przypadku dualizmu antropologicznego (chrze[cijaDstwo). Na sposób dualistyczny mo\na te\ tBumaczy relacje wzajemne my[lenia i mowy (dualizm jest tu równoznaczny stwierdzeniu, \e nie caBe my[lenie odbywa si w jzyku) lub poznawanej rzeczywisto[ci i rzeczywi[cie poznawanego (nieto\samo[ rzeczy samej w sobie i fenomenu w filozofii I. Kanta). Pluralizm w filozofii pogld, wg którego istniej odrbne rzeczywisto[ci (pluralizm ontologiczny), a w poznaniu wiele czynników, elementów, zasad decydujcych o prawdzie lub zbli\aniu si do prawdy dotyczcej rzeczy i zjawisk (pluralizm epistemologiczny). W teorii przyrody pluralizm byB reprezentowany przez koncepcje Empedoklesa, Anaksagorasa i innych joDskich filozofów. Empedokles uwa\aB, \e istniej cztery ró\ne skBadniki [wiata, czyli cztery rodzaje materii: woda, powietrze, ogieD i ziemia. Wg Anaksagorasa rzeczywisto[ ma tyle skBadników, ile jest odrbnych jako[ci. Pogldy te zostaBy nazwane pluralizmem infinistycznym. W teorii bytu (ontologii) pluralizm pojawiB si u takich filozofów, jak: G.W. Leibniz, J.F. Herbart, S. Kierkegaard, J. Ward. W XX w. w pogldach filozoficznych W. Jamesa, M. Schelera, neorealistów, w teoriach socjologicznych N. Hartmanna. 4 Wyja[nij znaczenie terminu  ARCHÉ (Tales, Anaksymander, Anaksymenes) Arché jedno z podstawowych poj filozofii greckiej, wprowadzone jeszcze przez presokratyków (filozofowie joDscy), odpowiednik terminu zasada. Zasada, arché, pierwsza zasada, prazasada jedno z najdawniejszych i najistotniejszych poj filozoficznych, oznaczajce element, grup elementów, zjawisko (np. woda u Talesa, nieskoDczono[ u Anaksymandra, Bóg w filozofii Ch. Wolffa, [cieranie si przeciwieDstw w systemach dialektycznych G.W.F. Hegla i K. Marksa), które zgodnie z etymologi sBowa zasada (i greckiego arché) znajduje si zarazem u pocztków i u podBo\a albo pewnej wybranej sfery rzeczywisto[ci, albo - najcz[ciej - wszystkiego, co jest. Pytanie o arché, jakie postawili sobie filozofowie joDscy, zapocztkowaBo w VII w. p.n.e. dzieje filozofii europejskiej. Anaksymenes z Miletu (585-525 p.n.e.) filozof grecki. Przedstawiciel tzw. joDskiej filozofii przyrody; kontynuator my[li Anaksymandera z Miletu, byB podobnie jak on autorem dzieBa Peri fyzeos ("O przyrodzie" - zachowaB si z niego 1 fragment). Uwa\aB, \e prazasad rzeczywisto[ci (arché) stanowi powietrze lub tchnienie (tak jak dusza-oddech jest podstawowym elementem integrujcym w przypadku czBowieka). Z niego poprzez rozrzedzanie i zagszczanie powstaje ró\norodno[ rzeczy i zjawisk w [wiecie - rzadkie powietrze jest ogniem, w miar gstnienia przeksztaBca si kolejno w wiatr, chmury, wod, ziemi, kamienie itd. Wszystkie te zmiany dokonuj si dziki wiecznemu ruchowi. Anaksymander z Miletu (610-547 p.n.e.) filozof grecki. Przedstawiciel tzw. joDskiej filozofii przyrody, uznawany za autora pierwszego w Grecji dzieBa filozoficznego: Peri fyzeos ("O przyrodzie" - zaginBo). Za prazasad caBej rzeczywisto[ci (arché - termin wprowadzony przez Anaksymandra) uznaB tzw. apeiron, czynnik nieskoDczony i nieokre[lony, zawierajcy w sobie wszelkie przeciwieDstwa, które wyBaniajc si zeD, rozdzielajc i [cierajc, utworzy miaBy [wiat przyrody; przyczyn tego procesu byB odwieczny wirowy ruch prazasady. Anaksymander dokonywaB wielu obliczeD astronomicznych, konstruowaB te\ zegary sBoneczne; opracowaB ponadto pierwsz greck map ziemi i morza oraz pierwszy model [wiata (rodzaj planetarium). Tales z Miletu (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.) filozof, matematyk i astronom grecki, jeden z twórców tzw. szkoBy joDskiej. RozpoczB systematyzowanie wiedzy geometrycznej. Przypisuje mu si wiele twierdzeD (m.in. twierdzenie Talesa, dziki któremu miaB wyznaczy wysoko[ piramidy). Uchodzi za ojca matematyki. Znane mu byBy zjawiska oddziaBywania magnesu na \elazo i elektryzowania si bursztynu, umiaB te\ przewidzie zamienia SBoDca. Uwa\any za pierwszego greckiego filozofa. 5 Podstawowym pytaniem Talesa, jak i innych joDskich filozofów przyrody, byBo pytanie o "arché", czyli pocztek, podstaw, osnow i struktur [wiata. TwierdziB, \e arché to \ywioB wody, wszystko z niej pochodzi i do niej powraca - wniosek wycignB nie odwoBujc si do mitów, lecz do obserwacji. JoDscy filozofowie przyrody zwani byli hilozoistami (od greckiego hyle - "materia" i zoon - "\ycie"), poniewa\ gBosili, \e materia [wiata jest o\ywiona. RozwiD my[l Heraklita Heraklit z Efezu (ok. 540-480 p.n.e.) filozof grecki, ojciec dialektyki. Przedstawiciel tzw. joDskiej filozofii przyrody. DzieBo jego (z którego zachowaBo si 130 fragmentów) skBadaBo si z trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego. Za podstaw i zasad istnienia Wszech[wiata uwa\aB ogieD i jego przemiany. ByB przekonany o zmienno[ci i zjawiskowo[ci w [wiecie. TwierdziB: "panta rhei" ("wszystko pBynie"), "nie mo\na dwa razy wstpi do tej samej rzeki, jej wody bowiem si zmieniaj, cigle pByn". Teori zmienno[ci Heraklita z Efezu nazwano wariabilizmem lub heraklityzmem. Wariabilizm teoria filozoficzna gBoszca powszechn zmienno[. Oddaje j w skrócie formuBa: panta rhei (z greckiego - "wszystko pBynie"), Bczona z osob Heraklita, uwa\anego za ojca wariabilizmu. Zgodnie z wariabilizmem nie ma nieruchomego, niezmiennego bytu (Parmenides z Elei), jest tylko bdce, które podlega nieustannemu ruchowi i wci\ si staje. Pogld ten przedstawiany byB pod rozmaitymi postaciami, z podaniem ró\nych przyczyn zachodzenia zmian ([cieranie si przeciwieDstw, nietrwaBo[ elementów tworzcych rzeczywisto[ itp.). ZnalazB te\ swoje miejsce w rozwa\aniach wielu filozofów staro\ytnych, np. Empedoklesa (próbowaB uzgodni wariabilizm z pogldami eleatów), Platona (zmienno[ uwa\aB za nieodBczn cech [wiata rzeczy). W [redniowieczu powróciB w pogldach ortodoksyjnych my[licieli arabskich - mottekaleminów (XII w., którzy twierdzili, \e nie ma w [wiecie praw ani skBadników staBych i nic samo z siebie choby przez moment nie pozostaje takim, jakim jest, a jedynym twórc i gwarantem wzgldnej trwaBo[ci rzeczy jest nieograniczony niczym w swym dziaBaniu Bóg). 6 W nowszych czasach wariabilizm stanowiB skBadow m.in.: filozofii G.W.F. Hegla, materializmu dialektycznego K. Marksa i F. Engelsa oraz marksizmu-leninizmu, teorii H. Bergsona, pogldów A.N. Whiteheada, egzystencjalizmu. Koncepcja Demokryta Demokryt z Abdery, (ok. 460 - 370 p.n.e.) filozof grecki, gBówny przedstawiciel staro\ytnego materializmu. Ok. 430 p.n.e. ogBosiB teori o atomistycznej budowie [wiata, std zwany jest ojcem materializmu. Materializm kierunek lub kierunki w filozofii wyprowadzajce realno[ istniejcych bytów z ich zachowaD i procesów, po [wiadomo[ wBcznie, tj. z materii. W teorii poznania przyjmuj istnienie [wiata przedmiotowego niezale\nie od woli i [wiadomo[ci podmiotu poznajcego i uznaj jego poznawalno[ za proces naturalny, nie wymagajcy interwencji innych siB lub bytów. Materialistyczna filozofia przyrody kierunek w rozumieniu przyrody i jej praw nadany przez Demokryta i atomistów na przeBomie V i IV w. p.n.e. Przedstawiciele tego kierunku, w przeciwieDstwie do eleatów i finalistów, stali na stanowisku, \e materialny Wszech[wiat, przyroda istnieje sama z siebie i nale\y j rozpatrywa niezale\nie od jakichkolwiek innych, domniemanych bytów. Teoria Epikura w pojmowaniu przyczyn byBa mechanistyczna. Ruch atomów tBumaczyBa ich ci\arem. W okresie [redniowiecza materialistyczn filozofi przyrody rozwijaj filozofowie szkoBy z Chartres, a nastpnie ockhami[ci w XIV w. Dalszego rozwoju materialistycznej filozofii przyrody dokonuj Galileusz, Kartezjusz, T. Hobbes, który przyjmowaB, \e nie istnieje nic poza ciaBami. Niematerialne substancje, uznaB za fikcj. StaB si twórc nowo\ytnego materializmu. W pózniejszym rozwoju filozofii kierunek materialistycznej filozofii przyrody byB kontynuowany m.in. pozytywistów, marksistów i behawiorystów. Atomizm (atomistyczna budowa [wiata) (z greckiego "atomos" - niepodzielny) pogld, wg którego ka\dego rodzaju rzeczywisto[ - zarówno tzw. materialna, jak duchowa (psychiczna) - tworz elementy proste: atomy. Tak\e sposób tBumaczenia zjawisk, polegajcy na rozkBadaniu ich na czynniki pierwsze. 7 1) Podstawy atomizmu filozoficznego stworzyB w staro\ytno[ci Leukippos, dojrzaB posta nadaB mu Demokryt z Abdery. ZakBadaB, \e istniejce odwiecznie, niezmienne i niepodzielne atomy poruszaj si w przestrzeni, Bczc si w coraz to nowe przej[ciowe asocjacje, postrzegane jako rzeczy i zjawiska; odrzucaB hipotez rozumnej siBy kierujcej [wiatem, zaprzeczaB potrzebie dzielenia go na materialny i duchowy. Pogldy atomistyczne rozwijaB epikureizm i pyrronizm (Pyrron z Elidy), a w staro\ytnym Rzymie m.in. Lukrecjusz. W filozofii arabskiej reprezentowali je mutakallimowie w europejskim [redniowieczu za[ szkoBa chartryjska i zwolennicy ockhamizmu. Swoiste odmiany atomizmu stanowiBy pogldy P. Gassendiego i monadologia G.W. Leibniza. Nowy ksztaBt nadaBy mu odkrycia wspóBczesnej fizyki, zwB.aszcza E. Rutherforda, N.H.D. Bohra i ich nastpców. 2) Atomizm logiczny to pogld zakBadajcy, \e [wiat skBada si z elementów prostych, które mo\na uj w tzw. zdania atomowe (skBadajce si z nazw jednostkowych i orzeczników najni\szego stopnia), za[ wszelkie zwizki zewntrzne da si wyrazi w postaci relacji logicznych. PropagowaB go 1914-1924 B. Russell, a tak\e, w pierwszym okresie, L. Wittgenstein. Atomistyczna teoria materii teoria stworzona przez greckich filozofów przyrody ok. V w. p.n.e. (Leukippos z Miletu, Demokryt), zakBadajca, \e materia zbudowana jest z maBych niepodzielnych czstek, zwanych atomami. W okresie [redniowiecza teoria ta nie byBa popularna. OdrodziBa si w XVII w. dziki pracom Gassendiego, natomiast jej rozkwit zapocztkowaB J. Dalton, wprowadzajc pojcie ci\aru atomowego oraz okre[lenie w skBadzie pierwiastka chemicznego masy atomowej i rozmiarów atomów. 1811 A. Avogadro wprowadziB pojcie gramoatomu i gramoczsteczki  mola. 1833 M. Faraday, odkrywajc zjawisko elektrolizy, wykazaB, \e atomy posiadaj Badunki elektryczne. 1869 D.I. Mendelejew opracowaB ukBad okresowy pierwiastków. Na gruncie nowoczesnej teorii atomistycznej sformuBowana zostaBa teoria kinetyczna materii (C.J. Maxwell, L.E. Boltzmanna), stajc si podstaw wyja[nienia przez A. Einsteina zjawiska ruchów Browna. 1896 J.J. Thomson odkryB elektron, M. SkBodowska-Curie  promieniotwórczo[. 1900 M. Planck ogBosiB teori kwantow. Atomizm psychologiczny koncepcja, wedBug której \ycie czBowieka skBada si z atomów psychologicznych (najprostszych, nierozkBadalnych elementów, m.in. wra\eD, aktów woli, uczu, bezobrazowych my[li) Bczcych si na zasadzie asocjacji. Atomizm psychologiczny funkcjonowaB w dwóch wersjach: [wiadomo[ciowej i behawiorystycznej. Odmiana [wiadomo[ciowa wywodziBa si z koncepcji empirystycznych (J. Locke, D. Hume) oraz teorii fizycznych (atomistyczna teoria budowy materii). W[ród jej zwolenników toczyBy si spory o ilo[ i natur atomów psychicznych, np. idiogeni[ci uznawali tylko jeden rodzaj atomów - wra\enia, allogeni[ci natomiast dopuszczali istnienie innych jeszcze skBadników [wiadomo[ci - aktów my[lowych i woli, elementarnych emocji. Odmiana behawiorystyczna wywodziBa si z fizjologicznego rozumienia zachowania (behawioryzm) i traktowaBa je jako sum nawyków (zwizków bodzca i reakcji). A.p. staB si przedmiotem ostrej krytyki ze strony przedstawicieli psychologii postaci i psychologii fenomenologicznej. 8 Atomizm spoBeczny koncepcja, wg której spoBeczeDstwo jest luznym zbiorem nie powizanych ze sob jednostek, wtórnym w stosunku do jego elementów skBadowych (ludzi), a caBo[ci \ycia spoBecznego rzdzi zasada autoregulacji, zapewniajca, w wyniku kolizji interesów indywidualnych, harmoni ogóln. Filozoficzne i spoBeczno-etyczne podstawy atomizmu spoBecznego wywodz z XVIII-wiecznej filozofii o[wiecenia, w swej klasycznej postaci atomizm spoBeczny BczyB si z utylitaryzmem i liberalizmem. W XIX w. teoria atomizmu spoBecznego znalazBa odbicie w pracach klasycznej i liberalnej szkoBy ekonomicznej. Z ekonomii przeniknBa nastpnie do socjologii. Sofi[ci i ich program Sofi[ci powstaBa w V w. p.n.e. w Atenach szkoBa filozoficzna, której gBównymi reprezentantami byli: Protagoras rozwijajcy teori filozoficzn bytu i poznania oraz Gorgiasz proponujcy now koncepcj estetyczn. Przedmiotem zainteresowania sofistów byBo nie tyle okre[lenie natury [wiata, ile antropologia, w której przyjto stanowisko relatywistyczne. PolegaBo ono na przekonaniu, \e ka\dy czBowiek \yje w odmiennym [wiecie (relatywizm kosmologiczny), co wynika miaBo z tego, i\ poszczególne jednostki odbieraj inne wra\enia, a tylko one stanowiBy dla sofistów rzetelne zródBo poznania (sensualizm). Stanowisko takie znalazBo wyraz w stwierdzeniu Protagorasa: "czBowiek jest miar wszechrzeczy", i w przyjciu relatywnej koncepcji prawdy. W konsekwencji sofi[ci dopu[cili istnienie wielu ró\nych, sprzecznych ze sob prawd, zmierzajc ku agnostycyzmowi, czyli pogldowi negujcemu w ogóle mo\liwo[ci poznawcze czBowieka. GBównym przeciwnikiem filozoficznym sofistów byB Sokrates. PrzeciwstawiaB si relatywnej koncepcji prawdy i krytykowaB sofistów za to, \e nauczali filozofii za pienidze i byli skBonni, gdy im zapBacono, udowodni - tak\e przed sdem - ka\d racj Agnostycyzm (z greckiego "agnostos" - niepoznawalny) w epistemologii stanowisko gBoszce niepoznawalno[ wszystkiego (agnostycyzm powszechny - faktycznie sprzeczno[ sama w sobie) wzgldnie jakiego[ przedmiotu lub pewnej kategorii przedmiotów (agnostycyzm cz[ciowy). Nie nale\y go myli ze sceptycyzmem. Najwa\niejsze postaci agnostycyzmu: 1) zakresowy - wskazuje na niemo\liwo[ poznania w skoDczonym czasie nieskoDczonej liczby stanów rzeczy cechujcej Wszech[wiat; 2) psychologiczny - konstatuje sBabo[ wszystkich (np. Ksenofanes, sofisci) bdz niektórych (np. D. Hume) wBadz poznawczych czBowieka; 3) sceptyczny - z wielo[ci rozwizaD tych samych problemów oraz licznych bBdów w teoriach 9 naukowych wnosi o definitywnej niemo\no[ci wiedzy doskonaBej (np. docta ignorantia MikoBaja z Kuzy, zasada nieoznaczono[ci Heisenberga); 4) krytyczny - stwierdza istnienie sfer z natury niepoznawalnych (np. "rzeczy same w sobie" u I. Kanta). Istnieje ponadto agnostycyzm religijny akcentujcy ograniczono[ ludzkiego poznania Boga. Termin agnostycyzm wprowadziB 1863 Th.H. Huxley. Antropologia (z greki "ánthropos" - czBowiek, "logos" - nauka) biologiczna nauka porównawcza o czBowieku, jego pochodzeniu (antropogeneza), rozwoju osobniczym i rodowym oraz zró\nicowaniu rasowym. Nazw antrpologia wprowadziB lekarz i teolog niemiecki Magnus Hundt (1449-1519) w dziele Anthropologium de hominis dignitate, natura et proprietatibus (1501). 1684 F. Bernier podaB pierwsz naukow klasyfikacj 4 ras ludzkich, dajc pocztek antropologii jako nauce. 1760 P. Camper wprowadziB do antropologii pomiary tzw. kta twarzowego. 1776 J.F. Blumenbach wydaB dzieBo De generis humani varietate nativa, w którym przedstawiB klasyfikacj 5 ras ludzkich. PodaB ponadto definicj antropologii. 1824 W. Surowiecki opublikowaB pierwsz polsk prac antropologiczn Zledzenie pocztków narodów sBowiaDskich. 1842 A.A. Retzius opracowaB now metod klasyfikacji ras ludzkich (antropologiczne wskazniki ilorazowe przy pomiarach czaszki). Metodyk antropologiczn rozwinB P. Broca, twórca francuskiej szkoBy antropologicznej. 1858 zaBo\yB on w Pary\u pierwsze laboratorium antropologiczne, 1859 - pierwsze Towarzystwo Antropologiczne. Wielkie znaczenie dla rozwoju antropologii miaB tak\e darwinizm. 1931 ukazaBa si praca E. Lotha Anthropologie des parties molles, przedstawiajca porównawcze badania antropologiczne mi[ni i in. cz[ci mikkich. Antropologia jako caBo[ wiedzy o czBowieku obejmuje ró\ne aspekty jego istnienia, wyró\nia si wic oprócz antropologii przyrodniczej antropologi filozoficzn, religijn, biblijn, kulturow i spoBeczn. Protagoras z Abdery (ok. 480-410 p.n.e.) filozof grecki, jeden z czoBowych sofistów. DokonaB przewrotu w my[li filozoficznej, kierujc j od kosmologii ku zagadnieniom antropologii. W latach dojrzaBych przebywaB w Atenach, nale\aB do grona przyjacióB Peryklesa. NapisaB Rozpraw polemiczn o prawdzie i bycie, poza tym byB autorem prac gramatycznych, etyczno- spoBecznych, technicznych oraz dzieBa O bogach, które staBo si przyczyn wytoczonego mu procesu i spowodowaBo jego ucieczk z Aten i [mier w czasie podró\y na Sycyli. Protagoras z Abdery byB inicjatorem minimalistycznej teorii poznania, zwolennikiem sensualizmu i relatywizmu. TwierdziB, \e poznanie jest wzgldne, skoro opiera si na postrze\eniach, gdy\ postrze\enia tej samej rzeczy bywaj ró\ne u ró\nych osób. Uznajc ró\norodno[ zjawisk podkre[laB, \e tak\e ró\norodna i wzgldna jest rzeczywisto[. Konsekwencj relatywizmu poznawczego staB si rozwijany przez niego praktycyzm i konwencjonalizm. Protagoras z Abdery byB te\ twórc pocztków estetyki, gBównie teorii poezji. PozostawiB po sobie wielu uczniów, w tym: Kseniadesa z Koryntu i Eutydema z Chios. 10 Sensualizm pogld filozoficzny bdcy skrajn form empiryzmu genetycznego . Polega na uznaniu, \e zarówno caBa wiedza, jak i dyspozycje ludzkiego umysBu maj swe zródBo w poznaniu zmysBowym. Zwykle sensualizm wi\e si z postaci E.B. de Condillaca, który w sBynnym eksperymencie my[lowym (zwanym posgiem Condillaca) próbowaB udowodni, \e czBowiekowi nie potrzeba \adnej wrodzonej wiedzy, by powstaBo w nim \ycie duchowe, a wystarczy jedynie zdolno[ odbierania wra\eD. Gorgiasz z Leontinoj, Gorgias (ok. 483 - 375 p.n.e.) filozof grecki, sBynny sofista i teoretyk wymowy. W 427 p.n.e. wysBany z poselstwem do Aten (w czasie wojny Syrakuz z Leontinoj) tam si osiedliB i prowadziB nauczanie jako [wietny mówca. WprowadziB do prozy greckiej wiele figur retorycznych. W pogldach filozoficznych skBaniaB si ku sceptycyzmowi. Przy dowodach korzystaB z metody rozumowania Zenona z Elei: 1) nic nie istnieje. 2) gdyby jednak co[ istniaBo, nie byBoby poznawalne. 3) gdyby nawet byBo poznawalne, nie mo\na by tego przekaza. Jest jednym z uczestników dyskusji w dialogu Platona Gorgiasz. Sceptycyzm pogld filozoficzny polegajcy na wstrzymaniu si od wydawania sdów o rzeczywisto[ci. Powodem takiej postawy jest przekonanie, \e nigdy nie mo\na znalez ani ostatecznej racji dla danego sdu, ani niepodwa\alnego kryterium prawdy. Wiedza w ujciu Sokratesa Sokrates (469-399 p.n.e.) filozof grecki. yródBem wiedzy o \yciu i pogldach Sokratesa s Dialogi jego ucznia Platona oraz pisma Ksenofonta. W kwestiach politycznych byB zwolennikiem demokracji. W etyce, która stanowiBa gBówn dziedzin jego zainteresowaD (nie prowadziB w ogóle dociekaD ontologicznych), staB na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznajc, \e prawdziwa wiedza o tym, co sBuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta za[ jest warunkiem dobra i szcz[cia. TwierdziB, w przeciwieDstwie do sofistów, \e istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwie[ciBa, \e jest on najmdrzejszym czBowiekiem na [wiecie, cho Sokrates uwa\aB, i\ "wie, \e nic nie wie". StosowaB dwie metody: elenktyczn, polegajc na zbijaniu w dyskusji tez przeciwnika poprzez doprowadzanie jego wywodów do absurdu, i majeutyczn (jak twierdziB, odziedziczyB j po matce, która byBa poBo\n) - uwa\aB, \e sam niczego nie wie, ale dyskutujc pozwala, aby w rozmówcy 11 "narodziBa si" wiedza, co jest mo\liwe, poniewa\ ka\dy czBowiek ma w swym umy[le wiedz wrodzon (natywizm, racjonalizm genetyczny) i przez odpowiednie pytania mo\na j z niego wydoby. Sokrates pierwszy zastosowaB rozumowanie indukcyjne, a tak\e ustaliB warunki metodologiczne definicji. Naraziwszy si niektórym AteDczykom, zostaB oskar\ony o bezbo\no[ i chocia\ w mowie obroDczej udowodniB sw niewinno[, skazano go na [mier przez wypicie cykuty. Nie skorzystaB z mo\liwo[ci przygotowanej ucieczki, lecz, powoBujc si na powag praw ateDskich, za\yB trucizn. DyskutowaB do koDca z uczniami, uzasadniajc koncepcj nie[miertelno[ci duszy. Natywizm, natywistyczna teoria idei, teoria idei wrodzonych (z BaciDskiego nativus - wrodzony, przyrodzony), przyjte okre[lenie pogldu filozoficznego dotyczcego genezy poznania, zakBadajcego istnienie w umy[le ludzkim idei wrodzonych lub te\ wrodzonych zdolno[ci do rozpoznawania idei i bytów znajdujcych si poza przyrod i poza do[wiadczeniem. Pocztki natywizmu znajdujemy u Platona. Uwa\aB on, \e my[l jest niezale\na od postrzegania, cho wystpuje po postrze\eniu. Natywizm u Platona oznacza wic, \e wiedza wrodzona wyprzedza wiedz opart na postrzeganiu. Pierwsza jest dana od narodzin, druga narasta w miar do[wiadczenia, formuje si stopniowo. Wynika to z faktu, \e umysB nasz ogldaB idee w poprzednim \yciu i zachowaB o nich pami, std te\ wystarczy, \e je sobie przypomni postrzegajc. Dlatego wiedz wrodzon nazywa anamnezis - przypomnienie. W opozycji do tak rozumianego natywizmu pozostawali: Arystoteles, sceptycy i stoicy. Rozumienie natywizmu zostaBo zmodernizowane przez [w. Augustyna poprzez wprowadzenie poj: prawdy wieczne i iluminizm. By prawdy te pozna, czBowiek powinien skoncentrowa si na swoim wntrzu. Prawdy wieczne istniejce poza czBowiekiem miaBy charakter ponadczasowy i istniaBy obiektywnie, a poznanie ich wymagaBo o[wiecenia pojtego jako fakt nadprzyrodzony, wynikajcy z dzieBa Baski, która przypada dobrym, posiadajcym czyste serce. Teoria natywizmu zostaBa odrzucona przez [w. Tomasza z Akwinu. OdrodziBa si w filozofii Kartezjusza (R. Descartes), który wprowadziB pojcie idei wrodzonych (ideae innatae), czyli urodzonych razem z nami. Idee wrodzone nie s wynikiem dziaBania na umysB przedmiotów zewntrznych, lecz: 1) nale\ do umysBu jako jego wBasno[. 2) s niezale\ne od woli. 3) s jasne i wyrazne. 4) nie s jednak stale obecne w umy[le. 5) s tylko dyspozycj do pewnych przedstawieD, rozumian jako zdolno[ umysBu do ich wytwarzania. 6) ich cech jest nie tylko staBo[, lecz tak\e niezawodno[. Teorie natywizmu zostaBy skrytykowane i w caBo[ci odrzucone przez J. Locke'a, twierdzcego, \e nasza wiedza pochodzi wyBcznie z do[wiadczenia. Przyjmujc za[ arystotelesowsko-tomistyczn maksym: Nihil est in intellectu, quod non fuerit antea in sensu (Nie ma nic w umy[le, czego nie byBo w zamy[le), podkre[laB, \e umysB sam przez si jest nie zapisan tablic tabula rasa. 12 Pogldy I. Kanta przeszBy ewolucj od natywizmu do aprioryzmu. Aprioryzm w filozofii pogld wg którego poznanie mo\liwe jest przed do[wiadczeniem, tj. a priori. Wyró\nia si aprioryzm skrajny, wystpujcy w filozofii staro\ytnej, np. u Parmenidesa i Platona, traktujcy poznanie a priori jako jedyne w peBni warto[ciowe, oraz aprioryzm umiarkowany, obecny w filozofii nowo\ytnej, reprezentowany m.in. przez I. Kanta i zwolenników fenomenologii, zakBadajcy istnienie poznawczo warto[ciowej wiedza apriorycznej, któr, obok sdów analitycznych, buduj sdy syntetyczne a priori. Aprioryzm, stanowicy przeciwieDstwo aposterioryzmu, zw. jest te\ racjonalizmem. Racjonalizm (genetyczny) (z jzyka BaciDskiego ratio - "rozum", rationalis - "rozumny, rozsdny") termin filozoficzny przypisujcy zasadnicz rol w poznaniu rozumowi. Funkcjonuje w dwóch podstawowych znaczeniach: 1) przeciwstawiany empiryzmowi gBosi, i\ caBa wiedza (lub jej najwa\niejsza cz[) nie pochodzi od zmysBów, lecz jej jedynym zródBem jest rozum. ZmysBy nie informuj nas o prawdziwej naturze rzeczywisto[ci, skierowane s na jej stron zjawiskow, na to, co przypadkowe i jednostkowe. Nie dostarczaj wiedzy pewnej (zBudzenia zmysBowe), mog jedynie stanowi zródBo informacji przydatnych do dziaBania w [wiecie. Tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej i dotyczcej istoty rzeczywisto[ci. Tak sdzili m.in.: Platon, Kartezjusz (Descartes), B. Spinoza, G.W. Leibniz, pózniej pewn from racjonalizmu prezentowali I. Kant i F. Hegel. 2) przeciwstawiany irracjonalizmowi racjonalizm to pogld gBoszcy, \e nie ma \adnej innej wiedzy ni\ ta, któr czBowiek mo\e osign poprzez wBasny umysB, odrzucajcy takie jej zródBa, jak: objawienie, do[wiadczenie mistyczne, intuicja. Nie wyklucza za[ poznania zmysBowego. Tego rodzaju pogld szczególnie dobitnie formuBowali przedstawiciele francuskiego o[wiecenia ("wieku rozumu"), którzy postulowali rozwój poznania naukowego jako wiedzy niezale\nej od dogmatów czy tradycji. Cho czsto krytykowali chrze[cijaDstwo i instytucje ko[cielne, nie odrzucali religii. Wysuwali tak\e postulaty stworzenia religii wywodzcej si z rozumu (któr wysoko ceniB np. Wolter), nie odwoBujcej si do autorytetów i objawienia (deizm). Tak rozumiany racjonalizm oznacza postaw charakteryzujc si krytycyzmem, odrzucaniem przesdów, uprzedzeD, fanatyzmu. Idealizm my[li platoDskiej Platon (ok. 437-347 p.n.e) filozof grecki. Zainteresowania filozoficzne zawdziczaB dziewicioletniemu obcowaniu z Sokratesem. Po jego [mierci odbyB liczne podró\e. PrzebywaB w Megarze, Kyrene, w Egipcie i Azji Mniejszej, w Italii 13 i na Sycylii. Podczas podró\y poznaB wiele pogldów, w tym doktryny orfickie i pitagorejskie o wdrówce duszy, o uwizieniu duszy w ciele, o d\no[ci do najwy\szej idei dobra. W 389 p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju po[wiconym Akademosowi zaBo\yB szkoB, któr kierowaB przez 42 lata. ByBa ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miaBa zarówno charakter naukowy, jak i religijny. Platon rozwinB nauk o: 1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomidzy ideami a rzeczami, o ich naturze. MIT JASKINI PLATOCSKIEJ Idea 1) pojcie, jakie czBowiek tworzy w stosunku do czego[. Idea ma charakter intelektualny - ró\ni si wic od uczucia. Wyra\anie idei, w odró\nieniu od wyra\ania uczucia, wyklucza fanatyzm. 2) w filozofii, pojcie wprowadzone do teorii bytu i teorii poznania przez Platona, na podstawie twierdzenia zawartego w pogldach Sokratesa, \e w pojciach zawarta jest wiedza pewna i bezwzgldna. Platon uznajc, \e nie rzeczy s przedmiotem poj, gdy\ cechuje je zmienno[, uznaB, \e istnieje byt doskonaBy, niezale\ny od rzeczy, pierwowzór rzeczy, poznawalny rozumowo, ale istniejcy poza umysBem. Ten odkryty przez siebie byt nazwaB ide (idea). W filozofii nowo\ytnej idea zaczBa oznacza bezpo[redni przedmiot poznania (my[l), tre[ [wiadomo[ci. Przez G.W.F. Hegla byBa rozumiana jako zasada wszelkiego bytu. W filozofii materialistycznej jako odbicie (odzwierciedlenie) w umy[le ludzkim obiektywnie istniejcej rzeczywisto[ci. 2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zale\no[ciach midzy dusz i ciaBem. 3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym [wiata, naturze i materii. 4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania. 5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach. 6) cnotach, czyli etyk, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miBo[ci. 7) paDstwie. 8) piknie, sztuce, twórczo[ci, czyli estetyk. Platon uksztaBtowaB system filozoficzny, którego istot byBo: 1) w ontologii: przekonanie, \e istnieje byt idealny i \e byt realny jest odeD zale\ny. 2) w psychologii: uznanie, \e dusza istnieje niezale\nie od ciaBa i \e ciaBo jako byt ni\szy jest zale\ne od niej. 14 3) w teorii poznania: twierdzenie, \e istnieje wiedza rozumowa, niedo[wiadczalna, wrodzona, i wiedza zmysBowa, niepewna i zBudna. 4) w metodologii: przyjcie metody dialektycznej i podporzdkowanie jej metody empirycznej. 5) w etyce: uznanie, \e wBa[ciwym celem czBowieka s dobra idealne i \e dobra realne powinny by traktowane jako [rodki do niego wiodce. Platon byB finalist w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii paDstwa i prawa. W zaBo\onej przez niego szkole rozwijaBy si: filozofia, matematyka, astronomia, logika, medycyna. ZostaBa zamknita przez cesarza Justyniana w 529 n.e. Do najwa\niejszych pism w dorobku Platona nale\: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, PaDstwo, Parmenides, Sofista, Fileb, Timajos, Prawa. Metafizyka Arystotelesa Arystoteles (384-322 p.n.e.) filozof grecki. PochodziB ze Stagiry, std zwana bywa Stagiryt. Ok. 366-347 p.n.e. ksztaBciB si w Akademii PlatoDskiej. 343-340 p.n.e. przebywaB na dworze macedoDskim jako wychowawca Aleksandra III Wielkiego, pózniej w Stagirze. 335 p.n.e. powróciB do Aten, gdzie zaBo\yB szkoB filozoficzn: Likejon. 323 p.n.e. zagro\ony przez stronnictwo antymacedoDskie schroniB si w Chalcynie; spdziB tu reszt \ycia. Pocztkowo zwolennik Platona, wyksztaBciB szybko zrby wBasnej doktryny. PrzeczyB istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej - zródeB poznania upatrywaB w postrze\eniach, na podstawie których drog abstrakcji umysB buduje pojcia, tzn. wydobywa to, co w rzeczach ogólne. OpracowaB teori poj i sdów, zwBaszcza zasady sylogizmu (sylogistyka Arystotelesa), tworzc podstawy logiki. Filozofi podzieliB na praktyczn, tj. etyk i polityk, oraz teoretyczn, czyli fizyk, matematyk i "filozofi pierwsz", zwan pózniej metafizyk, na polu której jego dokonania okazaBy si szczególnie doniosBe. Odrzuciwszy nauk o ideach, stwierdziB, \e istniej tylko konkretne rzeczy jednostkowe, stanowice samodzielne bytowo substancje, ró\ne od niesamoistnych przypadBo[ci. 15 W substancji wyodrbniB form: to, co mie[ci si w definicji danej rzeczy, a wic jej istot, i materi: to, co poza ni wykracza (hylemorfizm); stworzyB pojcie absolutnie nieuformowanej i odwiecznej materii pierwszej, stanowicej podBo\e wszystkiego. Jest autorem klasycznej formuBy teorii przyczynowo[ci; obok formy i materii, traktowanych jako przyczyny wewntrzne: formalna i materialna, wydzieliB 2 przyczyny zewntrzne: sprawcz i celow, czyli to, dziki czemu, i to, ze wzgldu na co co[ zaistniaBo. Rzeczywisto[ ujmowaB w sposób dynamiczny; sBu\yBa temu teoria aktu i mo\no[ci oraz entelechii jako zasady stawania si danego bytu. Teza, i\ ruch, który dokonuje si w istniejcym odwiecznie [wiecie, miaB pocztek, doprowadziBa go do koncepcji pierwszego poruszyciela, stanowicego te\ cel owego ruchu - czyli transcendentnego Boga. WyodrbniB 3 rodzaje duszy, traktowanej zawsze jako forma i energia ciaBa organicznego: dusz ro[linn, zwierzc i - wBa[ciw jedynie czBowiekowi - my[lc; przeprowadziB podziaB rozumu (funkcji duszy my[lcej) na bierny i czynny. W etyce propagowaB zasad [rodka, tj. unikanie skrajno[ci; za cel ludzkiego dziaBania uwa\aB dobro i szcz[cie (eudajmonizm). Arystoteles nale\y do najwybitniejszych postaci w dziejach filozofii (w [redniowieczu zw. go po prostu Filozofem). Jego pisma uporzdkowaB i skatalogowaB ok. 70 p.n.e. Andronikos z Rodos. Do wa\niejszych nale\ (w nawiasach daty wyd. pol.): Kategorie i Hermeneutyka (1975), Topiki (1978), Metafizyka (1983), Fizyka (1968), O niebie (1980), O duszy (1972), Etyka nikomachejska (1956), Polityka (1953), Poetyka (1887, nowe tBum. 1983), Zachta do filozofii (1988). Metafizyka (z greckiego ta metá ta physiká) czyli te ksigi, które znajduj si po pracach przyrodniczo-fizycznych. Nazwa pochodzi od Andronikosa z Rodos, który skatalogowaB pisma Arystotelesa. Pózniej termin metafizyka zaczB oznacza to, co przekracza granice fizyczno[ci. Metafizyka Arystotelesa stanowiBa tzw. "pierwsz filozofi", bo rozwa\aBa tylko powszechne wBasno[ci bytu. Metafizyka Arystotelesa staBa si przyczyn rozwoju takich dziaBów filozofii, jak nauka o Bogu, o przyrodzie i o duszy. UksztaBtowaBa takie pojcia jak: forma, materia, energia, potencja, istota rzeczy. Z niej zostaBy wyprowadzone dalsze. Metafizyka po Arystotelesie staBa si naczeln nauk filozoficzn w wiekach [rednich i tylko na pewien czas zostaBa wyparta przez teori poznania w okresie o[wiecenia. Metafizyka odzyskuje swoj pozycj w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i powoduje powrót na jej grunt prawie caBej filozofii pocztków XIX w. Metafizyka Kanta nie zaprzeczaBa istnieniu Boga, ani nie[miertelno[ci duszy, ale wykazaBa, \e ani jedno, ani drugie nie jest dowiedzione. ZaproponowaB rozwizanie zagadnieD metafizycznych przez rozum praktyczny, stojc na stanowisku, \e nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, gdy czBowiek jest wolny. 16 Metafizyka pocztków XIX w. przybraBa charakter spirytualistyczny i idealistyczny. Jej punkt ci\ko[ci zostaB przeniesiony ze [wiata zewntrznego na wewntrzny. GBówn ide metafizyki tego okresu byBo przebicie si przez zjawiska i ujcie prawdziwej natury bytu, samej jego istoty, co prowadziBo w kierunku maksymalizmu filozoficznego i budowy systemów najbardziej uwidocznionych w filozofii G.W.F. Hegla, J.M. Hoene-WroDski, A. Schopenhauera czy w koDcu A. Comte'a. Charakter tych systemów zmierzaB do tego aby nie tylko pozna [wiat, ale go zreformowa, szybko i radykalnie ulepszy, przez filozofi wyzwoli i zbawi ludzko[. Ta tendencja jest szczególnie wyrazista w mesjanizmie polskim, ale tak\e pózniej w filozofii K. Marksa, chocia\ odcinaB si on od metafizyki. Do wybitnych metafizyków nale\y zaliczy A. Fouilléego, który usiBowaB idee Platona uzgodni z materializmem. Metafizyka znalazBa tak\e swoje uzasadnienie w irracjonalistycznym intuicjonizmie H. Bergsona. Substancja jedna z podstawowych kategorii filozoficznych. Przez substancj rozumie si byt samoistny, taki, który "opiera si sam na sobie", nie potrzebuje do swego zaistnienia impulsu z zewntrz. Substancja stanowi podstaw dla przypadBo[ci (atrybutów i cech), które j okre[laj, sama natomiast nie okre[la niczego. Arystoteles uwa\aB za substancj rzeczy realne, Platon - idee. PrzypadBo[ akcydens pojcie wprowadzone do filozofii przez Arystotelesa. Okre[la zespoBy jako[ci, kwantów lub stosunków ró\nego rodzaju odnoszcych si do rzeczy, zwanych równie\ kategoriami. PrzypadBo[ci mog istnie tylko w zwizku z rzeczami, ale nie s "substancj", t bowiem stanowi tylko rzeczy konkretne. Forma pojcie filozoficzne wprowadzone w filozofii Arystotelesa, który uznajc, \e materia obejmuje wszystko co nie jest form, lecz zjawiskiem nieokre[lonego podBo\a, "poniewa\ o sobie nie orzeka", utworzyB nowe pojcie "formy". Tre[ pojcia substancja uto\samiB z form, jak uzyskiwaBa w rozwoju. Forma jest cech substancji ksztaBtujcej si i trwajcej. Mo\e podlega zniszczeniu (jak np. z chwil strzaskania posgu), materia za[ jest niezniszczalna. Po Arystotelesie pojciu formy jest nadawane ró\ne znaczenie, np.: 1) u stoików forma byBa pojmowana jako czynny, ale materialny pierwiastek bytu, zródBo ruchu i \ycia, 2) u Tomasza z Akwinu forma jest pojmowana jako modele konkretnych przedmiotów istniejce przed rzeczami w boskim umy[le, 3) w filozofii I. Kanta pojcie formy nabraBo szczególnego znaczenia, jako "aprioryczne formy ogldu" dane umysBowi. Materia w filozofii - jedna z podstawowych kategorii, stanowica czsto o podziale filozofii na kierunki, szkoBy i nurty. Rozwa\ania o materialno[ci [wiata i o materii stanowiBy przej[cie od mitologii do nauki, od religii do filozofii. 17 Zapocztkowali je greccy my[liciele na przeBomie VII i VI w. p.n.e., rozwinli: Parmenides i eleaci, usystematyzowaB Arystoteles. Pierwsi filozofowie nie u\ywali jeszcze terminu "materia", zajmowali si ni w znaczeniu zbioru konkretnych ciaB. Empedokles poszukiwaB prostych "pierwiastków" materii i w ten sposób przygotowaB podstaw rozwa\aD natury chemicznej. Demokryt z Abdery i atomi[ci stworzyli koncepcj atomistycznego ustroju materii, która z czasem staBa si podstaw rozwoju istotnego kierunku w fizyce. Dla Arystotelesa materi jest to, co istnieje odwiecznie, lecz o sobie nie orzeka, czyli to, co w substancji nie jest form. TwierdziB on, \e materia, tak samo jak idee, nie istnieje samodzielnie, jest jedynie abstrakcj - kategori, pojciem, którym posBuguje si filozofia i nauka. Naprawd wg niego istniej jedynie konkretne zespoBy materii i formy. Taki pogld nazwano hilemorfizmem. Przez Filona z Aleksandrii materia byBa rozumiana jako czynnik zBa, takim te\ pozostaBa w rozwa\aniach teologicznych. Akt i mo\no[ (teoria aktu i mo\no[ci) (BaciDskie "actus et potentia"), integralne skBadowe ka\dego bytu (z wyjtkiem Boga bdz szerzej - absolutu), z których pierwsza, czyli akt, jest elementem czynnym, determinujcym, druga za[, mo\no[ - biernym, determinowanym; inaczej: akt stanowi speBnienie czy wykonanie tego, co jako mo\no[ pozostaje realn dyspozycj konkretnego bytu jednostkowego. W obrbie takiego bytu akt i mo\no[ musz przynale\e do tego samego porzdku - substancji albo przypadBo[ci. Akt ma si do mo\no[ci tak, jak forma do materii lub istnienie do istoty Twórca teorii aktu i mo\no[ci Arystoteles, traktowaB j jako rozwizanie sprzeczno[ci midzy skrajnymi i jego zdaniem nieadekwatnymi koncepcjami Parmenidesa z Elei i Heraklita z Efezu. TBumaczy miaBa fakt pluralizmu i ruchu w [wiecie, i jako taka odgrywa nadal wa\n rol w filozoficznym ujmowaniu rzeczywisto[ci. Entelechia 1) wg filozofii Arystotelesa dusza posiadana przez ka\d rzecz dziki wBasnej formie, która nadaje jej celow jedno[ substancjonaln. W organizmach \ywych entelechia oznacza zródBo i pocztek ruchu wewntrznego, uwa\anego przez Arystotelesa za wyraz \ycia. Entelechia w organizmach jest trojaka: ro[linna (od\ywianie si i rozmna\anie), zwierzca (mo\liwo[ doznawania wra\eD i poruszania si), ludzka (rozum), 2) w filozofii XIX i XX w., zwBaszcza u witalistów, siBa \yciowa kierujca przebiegiem zjawisk w [wiecie organicznym. Arystotelizm 1) Filozofia Arystotelesa. 2) Koncepcje i nurty filoz. nawizujce do caBo[ci lub cz[ci pogldów Arystotelesa. W staro\ytno[ci arystotelizm reprezentowali pocztkowo dziaBajcy w Likejonie w IV/III w. p.n.e. tzw. perypatetycy: Teofrast z Eresos, Eudemos z Rodos, Dikajarchos z Messyny, Arystoksenos z Tarentu, Straton z Lampsakos, Kritolaos z Faselis; kontynuowali gB. rozpoczte przez mistrza badania w zakresie nauk szczegóBowych. W I w. p.n.e. traktaty logiczne Arystotelesa komentowaB Andronikos z Rodos (który uporzdkowaB te\ jego spu[cizn), Metafizyk - Eudoros, teksty etyczne za[ Aspasios. W II/III w. komentarz do caBo[ci pism Stagiryty opracowaB w duchu naturalistycznym Aleksander z Afrodyzji. 18 Od III w. komentowali je neoplatonicy, m.in. Porfiriusz z Tyru. Studia nad Arystotelesem, zwB. jego logik, prowadzili te\ teologowie chrze[cijaDscy; dziaBajcy w VI w. w Aleksandrii Jan Filoponos zainicjowaB arystotelesowsk orientacj w teologii bizantyDskiej. W [redniowieczu gBówn tendencj arystotelizmu byBy dalsze próby zaadoptowania dorobku Stagiryty do potrzeb filozofii i teologii chrze[cijaDskiej, a tak\e muzuBmaDskiej, m.in. u Awicenny i Aweroesa, oraz \ydowskiej, np. u Majmonidesa. Pisma Arystotelesa oddziaBywaBy w krgu kultury BaciDskiej dziki przekBadom Boecjusza, Jakuba z Wenecji, Henryka Arystypa. W nastpstwie wystpienia Dawida z Dinant zakazywano kilka razy (1210, 1231, 1245, 1263) studiowania dzieB przyrodniczych i Metafizyki. Studia takie byBy jednak prowadzone, m.in. przez [w. Alberta Wielkiego i [w. Tomasza z Akwinu, których dokonania (albertyzm, tomizm) Bczy si, jak scholastyk, z nurtem tzw. arystotelizmu ortodoksalnego. Nurt heterodoksalny, sprzeczny z dogmatami chrze[cijaDstwa, tworzyB gB. awerroizm BaciDski. W XV w. podjto próby przywrócenia filozofii Arystotelesa staro\ytnej postaci. Wydano jego teksty w oryginale. GB. przedstawiciel renesansowego arystotelizmu, P. Pomponazzi, nawizaB do interpretacji Aleksandra z Afrodyzji; sigano te\ do Awerroesa. Arystotelikiem byB Ph. Melanchton, a metafizyk Stagiryty wprowadzono do programu uniwersytetów protestanckich. W nastpnych stuleciach arystotelizm jako nurt filozoficzny wygasB, cho do Arystotelesa nawizywaBo wielu my[licieli - np. R. Descartes, G. Berkeley, G.W. Leibniz, G.W.F. Hegel, F. Brentano, E. Husserl. W Polsce pocztki arystotelizmu sigaj poB. XIV w. (traktat logiczny Jana z Grodkowa). Od przeBomu XIV i XV w. rozwijaB si on bujnie na Akademii Krakowskiej (gromadzcej bogaty ksigozbiór podmiotowy i przedmiotowy) - reprezentowali go m.in. PaweB z Worczyna, Benedykt Hesse, Jan Isner, Andrzej W\yk, Piotr ze Sieny, Jan z GBogowa. Stoicyzm, a Epikureizm Stoicy, stoicyzm nawizujca do cyników grecka szkoBa filozoficzna zaBo\ona w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition, który nauczaB w ateDskim Portyku Malowanym - Stoa Pojkile, std nazwa szkoBy. Rozró\nia si trzy etapy jej rozwoju: 1) stara szkoBa Zenona. 2) [rednia szkoBa na wyspie Rodos (II-I w. p.n.e.). 19 3) mBodsza szkoBa w Rzymie za czasów cesarstwa. Do tej ostatniej nale\eli zarówno niewolnicy, m.in. Epiktet, jak i czBonkowie wysokich warstw spoBecznych, np. cesarz Marek Aureliusz. Przedstawicielami szkoBy byli m.in.: Kleantes z Assos, Chryzyp z Soloj, Seneka MBodszy i Posejdonios z Apamei. Stoicy twierdzili, \e istnieje jedynie byt materialny, lecz rozró\niali w ka\dej rzeczy: 1) bierny substrat (odpowiadajcy Arystotelesowskiej materii) oraz 2) pneum, czyli materi czynn (odpowiednik formy Arystotelesa). Byli monistami - przeciwstawiajc si dualizmowi Arystotelesa, nie uwa\ali pneumy za inny byt, ale za subteln form materii przenikajc materi biern. Pneuma bdc zródBem ruchu, powoduje, i\ rzeczy rozwijaj si zgodnie ze swymi potencjalnymi wBa[ciwo[ciami. Jest rozumna i stanowi Logos [wiata. Znajduje si nawet w kamieniu, powodujc w nim niewidoczne napicia (ruch toniczny). Kamienie s mniej doskonaBe od ro[lin, ro[liny od zwierzt, zwierzta od ludzi, a ludzie od bogów, poniewa\ zale\y to od ilo[ci rozumu - pneumy "nasycajcej" poszczególne byty. Zwiat jako caBo[ stanowi \yjcy organizm i jest dziki pneumie doskonaBy i boski. Ten, kto tego bezpo[rednio do[wiadczy, jest mdrcem, nic go nie przerazi ani nie zaBamie, widzi bowiem zawsze doskonaBo[ caBej rzeczywisto[ci i wie, \e wszystkie przemiany (tak\e takie jak rozkBad i [mier) sBu\ caBo[ci. Stoicy uznali, \e to, co zgodne z rozumem, jest zgodne z natur, a to, co z ni zgodne, jest dobre i rozpoznanie tego jest cnot. Twierdzili, \e cnota stanowi jedyne dobro moralne, z którego wynikaj wszystkie pozytywne dziaBania, jest te\ niepodzielna, czyli nie mo\na by "cz[ciowo" cnotliwym - albo si j posiada w caBo[ci, albo wcale. Cnotliwy mdrzec nie podlega afektom, które stoicy kwalifikowali jako zBe. Zachowuje on w ka\dej sytuacji przysBowiowy "stoicki spokój". Podobnie jak caBy [wiat, stoicy traktowali spoBeczeDstwo jak organizm - std wynikaB postulat dziaBania dla wspólnego dobra. W kosmologii stali na stanowisku doktryny "wiecznego powrotu", mówicej o cyklicznym niszczeniu [wiata przez ogieD i powtórnym jego rozwoju. DoniosBymi osigniciami szkoBy byBy badania logiczne. Stoicy sformuBowali podstawy rachunku zdaD. Pneuma w filozofii stoików pojcie oznaczajce \ycie i zródBo wszelkich przemian we Wszech[wiecie. Rozum [wiata, "czynny ogieD", który wszystko przenika i o\ywia. Epikureizm 1) hellenistyczny system filozoficzny, którego twórc byB Epikur i który wypBywaB z dwóch zródeB: 20 A) kultu \ycia i pragnienia szcz[cia. B) z trzezwej postawy umysBu, ufajcego temu, co mu bezpo[rednio jest dane i operuj cego wyBcznie konkretnymi wyobra\eniami. Epikureizm gBosiB: - sensualizm psychologiczny, opierajcy poznanie na wra\eniach zmysBowych. - zasady logiki indukcyjnej okre[lajcej, jak nale\y poprawnie uogólnia spostrze\enia poznawcze. - etyk hedonistyczn opart na prze[wiadczeniu, \e szcz[cie polega na doznawaniu przyjemno[ci, a nieszcz[cie na doznawaniu cierpienia. Brak cierpienia (eudajmonia) byB odczuwany jako przyjemno[. Zgodnie z zasad hedonizmu rado[ jest wrodzona czBowiekowi i nie potrzebuje on o ni zabiega, wystarczy tylko, by ciaBo byBo zdrowe i dusza spokojna a \ycie bdzie rozkosz. Wg epikureizmu warto[ posiadaj jedynie dobra doczesne. CzBowiek jest odpowiedzialny za wBasne szcz[cie i nieszcz[cie. Spokój jest najdoskonalszym stanem a o[wiecony umysB jedynym [rodkiem przeciwko niepokojowi. W filozofii przyrody epikureizm wyrzeka si czynników nadprzyrodzonych i uznaje wszelkie byty za cielesne, ciaBa za zbudowane atomistycznie, zdarzenia za uwarunkowane przyczynowo, a przyczyny za dziaBajce mechanicznie. 2) epikureizm okresu cesarstwa rozwinity przez Diogenesa z Ojnoanda, \yjcego za czasów Trajana, wystpowaB przeciwko wierze w objawienie i narastajcym tendencjom mistycznym. 3) epikureizm okresu renesansu (odrodzenia) staB si podstaw rozwoju filozofii przyrody, popularyzacji zasad etycznych upowszechnianych w literaturze i sztuce. Hellenistyczny system filozoficzny (filozofia Hellenistyczna) obejmuje okres od 300 do 30 p.n.e., kiedy to filozofia grecka, podobnie jak caBa kultura, zetknBa si z kultur obc i cz[ciowo ulegBa jej wpBywom. Wówczas z helleDskiej staBa si hellenistyczn. StraciBa na czysto[ci, ale staBa si bardziej ekspansywna. Filozofia tego okresu przestaBa by jedyn nauk i ulegBa podziaBowi na trzy cz[ci: logik, fizyk i etyk. Etyka uzyskaBa w caBym okresie pozycj dominujc. Rozwój filozofii skoncentrowaB si w szkoBach, w[ród których dominowaBy: PlatoDska Akademia i Arystotelesowski Likeion, czynne ju\ w poprzednim okresie. Na pocztku hellenizmu powstaBy trzy szkoBy: stoicka, epikurejska i sceptycka. Epikur (341-271 p.n.e.) 21 filozof grecki, urodzony na Samos, caBe \ycie spdziB w Atenach. Ok. 305 p.n.e. zakupiB ogród w pobli\u Gaju Akademosa, gdzie wykBadaB (Ogród Epikura). Pogldy: materia jest niezniszczalna i wieczna, wszystko skBada si z atomów i pró\ni (jak u Demokryta), atomy maj pewn swobod ruchu (deklinacja). Celem i zasad \ycia miaBo by d\enie do przyjemno[ci, podstaw której jest rozwaga, nakazujca \y sprawiedliwie, rozumnie i moralnie. Etyka Epikura prowadziBa w praktyce do ascezy. TwierdziB, \e bogowie istniej, ale nie maj zdolno[ci do ingerencji w sprawy tego [wiata. Zadaniem filozofii jest uwolni ludzi od lku przed [mierci, przesdów. Tacy ludzie s w stanie zbudowa sobie szcz[cie na ziemi. GBosiB hasBo odrzucenia dziaBalno[ci publicznej i powrotu do prywatno[ci. Znaczcymi etapami w rozwoju filozofii hellenistycznej byBy: 1) lata 300 do 270 p.n.e., w których my[l filozoficzn rozwijali m. in.: Zenon z Elei, Epikur, Euklides - twórca geometrii. 2) lata 270 do 100 p.n.e. Pod koniec tego okresu filozofia zostaje opanowana przez eklektyzm, nastpuje w nim natomiast dynamiczny rozwój nauk szczegóBowych. 3) lata 100 do 30 p.n.e. s kraDcowym okresem filozofii staro\ytnej. Rzym nie przywizywaB wagi do filozofii, bli\sza mu byBa poezja, prawo i nauki szczegóBowe. Eudajmonizm (greckie eudajmon  szcz[liwy), filozoficzny pogld etyczny gBoszcy, \e osignicie szcz[cia jest najwy\szym dobrem i ostatecznym celem czBowieka. Zwolennicy eudajmonizmu odmiennie rozumieli jednak szcz[cie, dla epikurejczyków (epikureizm) byBy to doznania intelektualne, dla hedonistów (hedonizm) zaspokojenie potrzeb przyjemno[ci, dla stoików (stoicyzm) cnota pomagajca opanowa stany emocjonalne, natomiast dla [w. Augustyna czy [w. Tomasza z Akwinu szcz[ciem byBo ogldanie Boga. Naturalizm i jego przykBady Naturalizm jeden z gBównych nurtów filozofii rozwijajcy si na przestrzeni wieków, wystpujcy obok materializmu i idealizmu, starajcy si czsto obie te skrajno[ci pogodzi. MiaB on wielu przedstawicieli. 1) w staro\ytno[ci: a) cynicy uwa\ali, \e caBa rzeczywisto[ da si wyja[ni za pomoc przyczyn naturalnych, w tym tak\e ogóB zdarzeD i zjawisk zachodzcych w [wiecie. Naturalnymi byBy dla nich pogldy najprostsze, odrzucali wszelkie idee i spekulacje my[lowe. Ich naturalizm etyczny oznaczaB 22 równo[ wszystkich: kobiet i m\czyzn bez wzgldu na ras, przynale\no[ narodow, stan posiadania itp. b) stoicy gBosili, \e [wiat tworzy jedn wielk caBo[, natura [wiata jest wieczna, nieskoDczona i jedyna, gdy\ poza Wszech[wiatem nic nie istnieje. Je\eli jest dusza, rozum czy Bóg, to jedynie w naturze i poprzez natur. Boskie siBy natury nazywali pneuma, rozumiane jako \ywa ognista materia, bdca pocztkiem [wiata, z którego powstaBy trzy pozostaBe \ywioBy. Poniewa\ czBowiek jest cz[ci Wszech[wiata, ma \y zgodnie z nim i by wiernym prawu, które rzdzi caB natur. [ycie powinno by zgodne z natur samego czBowieka, wówczas bowiem bdzie zgodne z natur w ogóle. 2) w [redniowieczu naturalizm byB pogldem obcym i odradza si dopiero w XVI w. 3) M. de Montaigne rozwinB naturalistyczny humanizm (humanizm odrodzenia). Rozumiejc czBowieka jako cz[ przyrody, staB na stanowisku, \e nie mo\e si on wynosi ponad inne istoty, ale tak\e innych istot nie powinien wynosi ponad siebie. 4) w XVII w. naturalizm jest rozwijany na gruncie etyki i polityki. 5) w okresie o[wiecenia naturalizm zajmuje niemal centralne miejsce, 6) w XIX w. widoczny byB w: a) pogldach antropologicznych L. Feuerbacha, b) filozofii H. Spencera, c) teoriach H. Taine'a, d) w etyce i estetyce 2. poB. XIX i pocztki XX w. e) w humanizmie egzystencjalistów. Metodologiczny empiryzm F. Bacona Bacon Francis, baron of Verulam (1561-1626) angielski filozof, prawnik i m\ stanu. Wielokrotny czBonek parlamentu, od 1618 lord kanclerz, 1621 wicehrabia Saint Albans - w tym\e roku utraciB urzdy oskar\ony o Bapownictwo; reszt \ycia spdziB w odosobnieniu. NawizywaB do my[li staro\ytnej, zwBaszcza Demokryta i empirycznych tradycji Oksfordu. W rozwoju nauki widziaB najskuteczniejszy [rodek opanowania przyrody. PodzieliB wiedz wg wBadz umysBu na: teori (domena rozumu obejmujca teologi oraz nauki o przyrodzie i o czBowieku), histori (domena pamici obejmujca dzieje religii, histori naturaln i histori spoBeczn) oraz poezj (domena wyobrazni). Prekursor metody indukcji eliminacyjnej ( kanony Milla). Podkre[laB rol eksperymentu przy ustalaniu faktów. ZestawiB zBudzenia umysBu, tzw. idola, stanowice przeszkod w poznaniu. W filozofii przyrody zwolennik mechanicyzmu. UznawaB istnienie [wiata nadprzyrodzonego i 23 duszy. OdrzucaB kopernikaDski obraz [wiata, przemilczaB odkrycia Galileusza i W. Harveya. Niektóre prace: Eseje (1597, wyd. 3 poszerzone 1625, wyd. pol. 1959), Novum Organum (1620, wyd. pol. 1955), Nowa Atlantyda (1627, wyd. pol. 1954). Metodologia nauka o metodach badaD naukowych, o skutecznych sposobach dociekania ich warto[ci poznawczej. Metodologia zajmuje si zagadnieniami teoriopoznawczymi zwizanymi z rozwojem danej nauki. Ró\nice pod wzgldem metodologicznym pomidzy naukami polegaj na innych celach w systematyzacji wykrywanych zale\no[ci. Indukcja 1) w filozofii jedna z metod poznania i ustalania prawdy, wnioskowanie, polegajce na wyprowadzeniu ogólnych wniosków z przesBanek, które s poszczególnymi przypadkami tych wniosków. Wg Sokratesa indukcja jest metod ustalania prawdy na podstawie uzgadniania cech ogólnych w ró\norodno[ci i rozbie\no[ci i poprzez to wyprowadzenia pojcia zawierajcego wiedz pewn i powszechn. Indukcja byBa dla niego powszechn metod dochodzenia do definiowania poj. Epikurejczycy nazywali indukcj wnioskowanie przez podobieDstwa. Sdzili, \e logiczne uogólnienia takiej indukcji obejmuj nie tylko dostpne nam zjawiska, ale tak\e rzeczy niedostpne. 2) w naukach empirycznych metoda polegajca na wprowadzeniu uogólnieD na podstawie eksperymentów i obserwacji faktów, formuBowaniu i weryfikacji hipotez. Zacztki indukcji w sensie nowo\ytnym stworzyB F. Bacon, który uznaB, \e indukcja i eksperyment to dwie skuteczne metody ustalania prawdy. Filozofia Kartezjusza Descartes René, Kartezjusz (1596-1650) wybitny filozof, racjonalista oraz matematyk i fizyk francuski. Prekursor wspóBczesnej kultury umysBowej, postulowaB metod rozumowania wzorowan na my[leniu matematycznym (sceptycyzm metodologiczny), twórca kartezjanizmu oraz sBynnej sentencji "cogito ergo sum" - my[l, wic jestem, gBosiB mechanistyczn i deterministyczn koncepcj przyrody, nawet o\ywionej. W dziele Geometria (1637) stworzyB podstawy geometrii analitycznej, wprowadziB podstawowe pojcia matematyczne takie jak: zmienna niezale\na, funkcja, ukBad wspóBrzdnych prostoktnych oraz opracowaB podstawowe twierdzenia algebry. W dziedzinie fizyki sformuBowaB prawo zachowania pdu oraz odbicia i zaBamania [wiatBa. Kartezjanizm 1) koncepcja filozoficzna R. Descartes'a, któr cechowaBy: 24 a) sceptycyzm metodyczny oraz d\no[ do jasno[ci i wyrazisto[ci w poznaniu, opartym na metodzie analitycznej. b) próba znalezienia pewno[ci w samowiedzy, której podstaw jest przekonanie o istnieniu jazni, Boga i ciaB JazD pojcie wprowadzone do filozofii przez [w. Augustyna na okre[lenie pewno[ci wBasnego istnienia. Podstaw tej pewno[ci jest wiedza o tym, \e my[l - "jestem, gdy\ my[l, wtpi, rozumiem, sdz". Podstaw jazni jest nie ciaBo, lecz dusza, std te\ wyrazem jazni jest czynna wola. Dla Kartezjusza (R. Descartes) istnienie jazni wynikaBo bezpo[rednio z istnienia my[li. Je[li bowiem jest my[l, to musi by kto[, kto my[li - std Cogito, ergo sum (My[l, wic jestem). JazD my[lca, czyli dusza, istnieje niezale\nie od ciaBa, jest substancj niezale\n. W filozofii I. Kanta jazD jest podmiotem i funkcj my[li. U J.G. Fichtego czynnym skBadnikiem [wiata - pierwotnym, absolutnym, twórczym pocztkiem bytu. Wg Kanta dzieBem jazni s zjawiska, wg Fichtego - same rzeczy. W psychoanalizie Z. Freuda jazD jest definiowana jako cienka, [wiadoma i rozumna powierzchnia bytu nad gBbinami nie[wiadomo[ci. Zadaniem jazni jest regulacja oddziaBywaD na osobowo[.. c) natywistyczna teoria idei. d) woluntarystyczna teoria sdów. W metafizyce kartezjanizm charakteryzowaB si: dualistycznym ujciem Boga i stworzenia, czyli substancji nieskoDczonej i skoDczonej (substancji rozcigBej i my[lcej) oraz uznaniem nieograniczonej woli Boga i wolno[ci woli ludzkiej. W filozofii przyrody kartezjanizm oznaczaB mechanistyczne pojmowanie materii oraz jej nieatomistyczn budow. 2) pogldy i kierunki filozoficzne podejmujce i rozwijajce wtki zawarte w filozofii R. Descartes'a, do których nale\y zaliczy: A) moralizm B. Pascala. B) okazjonalizm A. Geulincxa i N. Malebranche'a. C) monistyczny system B. Spinozy. O[wiecenie francuskie (Wolter, La Mettire, Condillac, Rousseau) 25 O[wiecenie okres w rozwoju kultury i literatury europejskiej od koDca XVII w. do schyBku XVIII w. (w Polsce do pocztków XIX w. - tzw. klasycyzm postanisBawowski). Na Zachodzie, szczególnie we Francji, BczyB si z kryzysem tradycyjnych norm, instytucji spoBecznych, poj i warto[ci, burzc upadajcy system feudalny i przygotowujc Wielk Rewolucj Francusk. Filozofowie i pisarze o[wiecenia opowiadali si za racjonalizmem, poszukiwaniem wiedzy nie skrpowanej przez autorytety, doktryny i przekonania religijne, dociekaniem prawdy za pomoc rozumu. Dbali o rozwój nauki, szczególnie jej dziedzin przyrodniczych, które miaBy uwolni ludzko[ od przesdów i ograniczeD, zgodnie z natur porzdku fizyczno-moralnego. W teorii poznania na plan pierwszy wysuwano empiryzm (J. Locke) i sensualizm (D. Hume), odrzucono metafizyk i dogmaty na rzecz libertynizmu oraz deizmu. My[liciele epoki o[wiecenia d\yli do zbudowania wizji harmonijnego rozwoju czBowieka o staBych cechach osobowo[ci, ale literatura i sztuka tej epoki ukazywaBy wci\ istniejcy konflikt racji rozumu i uczucia, dziaBaD i celów, natury i kultury. We Francji 2. poBow XVIII w. nazwano "wiekiem filozofów". Do wielkich my[licieli tego okresu nale\eli m.in.: Wolter, Ch.L. de Montesquieu, J.J. Rousseau, J. d'Alembert, C.A. Helvetius, D. Diderot, B. de Condillac. Wielk rol odgrywali tzw. encyklopedy[ci, którzy opracowali Wielk Encyklopedi Francusk (1751- 1780), oraz czasopisma obyczajowo-kulturalne, jak angielski Spectator czy polski Monitor. Voltaire, Wolter, wBa[ciwie François Marie Arouet (1694 1778) francuski publicysta, filozof, dramaturg, poeta, historyk i prozaik. Wychowanek kolegium jezuickiego, szybko zyskaB sBaw jako tragediopisarz oraz dowcipny poeta satyryczny. CzoBowa posta o[wiecenia, czBonek Akademii Francuskiej. UmysB niezale\ny, dwukrotnie naraziB si wBadzy: pod zarzutem autorstwa zjadliwej satyry na regenta uwiziony w Bastylii, w rok pózniej wygnany z kraju za obraz wpBywowego arystokraty. Dwuletni pobyt Voltaire'a w Anglii zaowocowaB przyjciem filozofii deistów oraz opowiedzeniem si za obron praw i swobód bur\uazyjnych. Napisane po powrocie z wygnania Listy filozoficzne, w których daB wyraz swoim pogldom, wywoBaBy skandal. Pisarz po raz kolejny musiaB ucieka przed aresztowaniem. Schronienie znalazB w Cirey, wiejskiej posiadBo[ci markizy du Châtelet, gdzie spdziB 10 lat. Po [mierci przyjacióBki wyjechaB do Berlina i zostaB doradc króla pruskiego, Fryderyka II. Na jaki[ czas osiedliB si w Genewie, by ostatecznie osi[ w Ferney. Jako tragediopisarz nawizywaB do klasycystycznych wzorów P. Corneille a i J. Racine a. Zachowujc konwencj gatunku, zastpiB konflikt natury moralnej konfliktem sentymentalnym, poBczyB dramat miBosny z dramatem na tle religijnym. W tragediach Edyp (1718), Zaira (1732), Alzyra (1736), Meropa 26 (1743) i Mahomet (1744) Voltaire daB wyraz nowym potrzebom uczuciowym i intelektualnym swoich czasów. Krytyk Ko[cioBa i religii jako narzdzia wBadzy, napisaB gBo[n w swoim czasie Henriad (1723) i wzorowany na L. Ario[cie poemat Dziewica OrleaDska. DzieBami Wiek Ludwika XIV i Szkic o obyczajach i duchu narodu Voltaire - historiograf zapocztkowaB nowy sposób pojmowania historii, rozumianej odtd jako dzieje cywilizacji i jej rozwoju. Autor rozchwytywanych w Europie Listów filozoficznych oraz wspóBpracownik encyklopedystów (D. Diderot), zasBynB jako twórca niedo[cignionych w swoim artyzmie powiastek filozoficznych: Tak toczy si [wiatek (1746), Zadig (1747), Wizja Babuka (1748), Ksi\niczka Babilonu (1768), Prostaczek (1767) oraz, bdcego ukoronowaniem gatunku, utworu Kandyd, czyli optymizm (1759). DzieBa Voltaire tBumaczyli na jzyk polski m.in.: I. Dembowski, J. RogoziDski, E. SBowacki, S. Staszic i S. Trembecki. Deizm pogld filozoficzno-teologiczny zakBadajcy, \e: 1) Bóg bdz to stworzyB [wiat, bdz odegraB w jego pocztkach rol "pierwszego poruszyciela", 2) ustaliB (w ka\dym z tych przypadków) prawa, wg których caBa rzeczywisto[ miaBa si rozwija, 3) nie ingeruje od tamtej pory ani w bieg historii naturalnej, ani w dzieje czBowieka. W nastpstwie powy\szych zaBo\eD deizm odrzuciB opatrzno[ Bo\ i objawienie, przyjmujc co najwy\ej tylko t jego cz[, która jest zgodna z naturalnymi, racjonalnymi zasadami moralno[ci. PrzeczyB te\ bosko[ci Chrystusa, potrzebie istnienia Ko[cioBa, tezie o dominacji chrze[cijaDstwa nad innymi wyznaniami. PostulowaB reinterpretacj cudów w duchu naturalizmu. PropagowaB ide religii naturalnej, zgodnej z rozumem. Deizm powstaB w XVII w. w Anglii, skd trafiB do Francji, stajc si jednym z podstawowych skBadników [wiatopogldu o[wieceniowego. Jego klasyczny wykBad zawiera dzieBo J. Tolanda Christianity not Misterious (1696). Najbardziej znanymi deistami byli J. Locke i Voltaire, a pod wpBywem tego pogldu znajdowali si m.in.: J.J. Rousseau, I. Kant, G.E. Lessing, B. Franklin, G. Washington, T. Jefferson, S. Staszic i J. Zniadecki. Rousseau Jean Jacques (1712-1778) jeden z najwybitniejszych filozofów francuskiego o[wiecenia. Urodzony w Szwajcarii, w mBodym wieku opu[ciB rodzinn Genew i udaB si na wdrówk do WBoch i Francji. W Pary\u zaczB zdobywa wyksztaBcenie, zajmujc si literatur, muzyk i filozofi. Wg niego rozwój cywilizacji uczyniB z czBowieka istot egoistyczn i agresywn. Jest on ze swej istoty dobry ("niewinny") i w czasach poprzedzajcych rozwój cywilizacji, "w stanie natury", \yB szcz[liwy i wolny od zbdnych potrzeb, popychajcych do walki z innymi ludzmi. Powstanie spoBeczeDstwa, nierówno[ w korzystaniu z dóbr i podziaB pracy zapocztkowaBy trwajcy do dzi[ upadek moralny 27 czBowieka. Rozkwit nauki i sztuk wyzwoliB najgorsze jego cechy: pych, \dz panowania nad innymi, nienawi[. Swoje pogldy na powstanie i rozwój spoBeczeDstwa Rousseau zawarB w sBynnym dziele Umowa spoBeczna (1762, wydanie polskie w tomie pt. Umowa spoBeczna. Uwagi o rzdzie polskim. List o widowiskach i inne pisma, 1966). PrzedstawiB w nim model doskonaBego spoBeczeDstwa, \yjcego w maBym, zamknitym paDstwie o ustroju demokratycznym, którego obywatele wspóBpracuj ze sob, dobrowolnie przestrzegajc ustalonego prawem porzdku. Rousseau postulowaB budow nowego spoBeczeDstwa poprzez wBa[ciwe wychowanie jego najmBodszych obywateli - dzieci. Problemom wychowania po[wiciB ksi\k Emil, czyli o wychowaniu (1762, wydanie polskie 1955), pisaB te\ o nich w swojej powie[ci " Nowa Heloiza" (1761, wydanie polskie 1962). Na plan pierwszy wysuwaB w procesie wychowawczym rozwijanie naturalnych pozytywnych cech dziecka, wszystkich jego mo\liwo[ci, zarówno duchowych, jak i fizycznych. Od intelektu wa\niejsze s uczucia, dostarczaj bowiem czBowiekowi wiedzy o postpowaniu moralnym, kieruj jego relacjami z innymi i stosunkiem do Boga. Swoje wspomnienia spisaB w Wyznaniach (1781-1788, wydanie polskie 1956). W polskim przekBadzie tak\e m.in.: Trzy rozprawy z filozofii spoBecznej (1956), Marzenia samotnego wdrowca (1782, 1. wydanie polskie pt. Przechadzki samotnego marzyciela, 1967). WywarB wpByw na europejskich romantyków. Kompozytor samouk. ZajmowaB si oper. ByB zdecydowanym zwolennikiem opery wBoskiej. Niektóre dzieBa: intermedium Wró\bita wiejski (1753) - utwór ten zapocztkowaB rozwój francuskiego wodewilu, Monodramat Pigmalion - dzieBo, które staBo si punktem wyj[cia dla powstania melodramatu, opera baletowa Les muses galantes (1745), tom sentymentalnych romansów wokalnych Les consolations des miséres de ma vie (1781). Roussoizm tendencje ideowo-literackie pojawiajce si w Europie w okresie o[wiecenia, zainspirowane twórczo[ci pisarza i filozofa J.J. Rousseau. Idee roussoizmu staBy si wytycznymi dla kierunku literackiego zwanego sentymentalizmem, wpBynBy równie\ na romantyków. Tendencje dydaktyczne roussoizmu podjli w Polsce m.in.: D. Krajewski w utworze Podolanka wychowana w stanie natury (1784) oraz F. KarpiDski w Pamitnikach (wydane 1844). Condillac Étienne Bonnot de (1715-1780) Francuski filozof. Jeden z najwa\niejszych przedstawicieli francuskiego o[wiecenia. Twórca sensualizmu. 28 Duchowny, który nie peBniB \adnych funkcji ko[cielnych, przebywaB w Pary\u w krgu encyklopedystów. 1758-1767 byB wychowawc ksicia Parmy, wnuka Ludwika XV. Od 1768 czBonek Akademii Francuskiej. Condillac krytykowaB siedemnastowieczny racjonalizm oraz systemy metafizyczne. TwierdziB, \e wiedza oparta jest na wra\eniach zmysBowych, warunkujcych my[lenie, pragnienia i namitno[ci. UlegaB do pewnego stopnia agnostycyzmowi. ZajmowaB si tak\e logik, teori znaku i metodologi nauk. Na zlecenie polskiej Komisji Edukacji Narodowej napisaB Logik (polski przekBad 1802). Uwa\any za prekursora wspóBczesnej ekonomii, jako autor pracy Le commerce et le gouvernement... (1776). WywarB du\y wpByw na filozofi drugiej poBowy XVIII w. we Francji. GBówne dzieBa: Traité de syst mes (1749), O pochodzeniu rodzaju ludzkiego (1746, wydanie polskie 1952), Traktat o wra\eniach (1754, wydanie polskie 1887), La langue de calculs (wydanie po[miertne 1798). Sensualizm pogld filozoficzny bdcy skrajn form empiryzmu genetycznego . Polega na uznaniu, \e zarówno caBa wiedza, jak i dyspozycje ludzkiego umysBu maj swe zródBo w poznaniu zmysBowym. Zwykle sensualizm wi\e si z postaci E.B. de Condillaca, który w sBynnym eksperymencie my[lowym (zwanym posgiem Condillaca) próbowaB udowodni, \e czBowiekowi nie potrzeba \adnej wrodzonej wiedzy, by powstaBo w nim \ycie duchowe, a wystarczy jedynie zdolno[ odbierania wra\eD. Encyklopedy[ci grono wspóBpracowników Wielkiej Encyklopedii (Encyclopedie ou Dictionnaire raisonne des sciences, arts et metiers). Byli kontynuatorami dzieBa Voltaire'a w zakresie racjonalizmu i naturalizmu. Dziki ich wysiBkom a w szczególno[ci D. Diderota i d Alemberta caBo[ Encyklopedii zostaBa wydana w latach 1751-1772. Filozofia encyklopedystów staBa w opozycji do supernaturalizmu, idealizmu, dualizmu oraz caBej tradycji chrze[cijaDskiej metafizyki. Naczelnym hasBem encyklopedystów, a szczególnie Diderota, byBa przyroda. Ona zostaBa uznana jako jedyna rzeczywisto[ i dobro, wszystko co byBo poza ni, zostaBo uznane za faBsz lub zBo. Dla encyklopedystów Bóg nie istniaB, bo w przyrodzie si nie objawia, dziaBaj w niej tylko wBasne siBy. SpoBeczeDstwo je[li tylko formuje wBasne prawa niezgodne z prawami natury, jest zródBem zBa i cierpieD. Naturalistycznie pojmowali nauk, uznajc, \e posiada warto[, je\eli bada przyrod. Tak samo wg. nich moralno[ jest sBuszna, gdy normuje \ycie wg. praw przyrody. Sztuka jest warto[ci, gdy odtwarza przyrod. Z ogólnych sformuBowaD filozofii encyklopedystów wyBoniBy si cztery istotniejsze doktryny filozoficzne: 29 1) materializm, sformuBowany jeszcze przed ukazaniem Wielkiej Encyklopedii si przez J.O. de La Mettrie ego, potem usystematyzowany przez P. Holbacha, 2) sensualizm E.B. Condillaca, 3) pozytywizm J. d'Alembert 4) utylitaryzm Helvetiusa. J. Locke i podstawy empiryzmu Locke John (1632-1704) filozof angielski, czoBowy przedstawiciel empiryzmu genetycznego. Pionier liberalizmu. ZaproponowaB zastpienie metafizycznego programu filozofii przez epistemologiczny. Za podstawowe zadanie filozofii uznaB badanie poznania, jego pochodzenia, pewno[ci i zakresu. Przesuwajc przedmiot filozofii z problematyki bytu (ontologii) na teori poznania, okre[lajc nowe zadania filozofii, okre[liB jej metod, która powinna by: 1) psychologiczna, badajca nie stosunek poj do poznanych przedmiotów, lecz same pojcia w takiej postaci, w jakiej znajduj si w umy[le ludzkim. 2) genetyczna, okre[lajca natur poj na podstawie ich pochodzenia. 3) analityczna, zakBadajca, \e dla zrozumienia poj wystarczy odnalez ich proste skBadniki. PrzyjB, \e wiedza pochodzi wyBcznie z do[wiadczenia. Nie ma bowiem idei wrodzonych, a umysB jest niezapisan tablic (tabula rasa) i zostaje zapisany dopiero przez do[wiadczenie. TwierdziB te\, \e nie ma nic w umy[le, czego nie byBo wcze[niej w zamy[le (Nihil est in intellectu, quin prius fuerit in sensu). Do[wiadczenie wg Locke a nabywamy na dwóch drogach: 1) do[wiadczajc rzeczy zewntrznych (postrze\enia) i 2) do[wiadczajc samych siebie (refleksje). Powracajc do platonowskiego pojcia idei twierdziB, \e znamy tylko idee, a nie rzeczy. GBównym dzieBem filozoficznym Locke go s: Rozwa\ania dotyczce rozumu ludzkiego (1690), a tak\e wydane po[miertnie: The Conduct of the Understanding (1706). Punktem wyj[cia dla nowoczesnego 30 liberalizmu staBa si Epistola de tolerantia (1689), uzupeBniona potem przez trzy dalsze listy o tolerancji. W dziedzinie filozofii spoBecznej wa\n rol odegraBy: Two Treatises of Government (1690). W zakresie pedagogiki: My[li o wychowaniu (1693). W filozofii religii: The Reasonableness of Christianity... (1695). W swoich pogldach ekonomicznych opowiadaB si za wolno[ci gospodarcz. Twórca do[ prymitywnej teorii ilo[ciowej pienidza. Do bardziej znanych jego prac nale\: Some Considerations on the Consequences of the Lowering Interest (1691), Further Considerations Concerning Raising the Value Relating to Money (1695); Empiryzm kierunek filozofii, wg. którego jedynym lub gBównym zródBem bdz [rodkiem poznania jest do[wiadczenie zmysBowe (zewntrzne lub wewntrzne). 1) empiryzm genetyczny - gBosi, \e umysB ludzki jest pierwotnie nie uksztaBtowany (tabula rasa). NapeBnia go wiedz dopiero do[wiadczenie. 2) empiryzm metodologiczny - pogld, wg. którego uzasadnienie poznania ludzkiego musi by oparte bezpo[rednio lub po[rednio na do[wiadczeniu - aposterioryzm. 3) empiryzm w okresie renesansu - zwany naturalizmem empirycznym stanowiB pocztek osigni badawczych L. da Vinci, M. Kopernika, J. Keplera i G. Galileusza i podstaw empirycznej filozofii przyrody, której twórcami i teoretykami byli: B. Teseliusz (1508-1588) i T. Campanella (1568-1639). 4) empiryczny naturalizm spoBeczny T. Hobbesa, który nie tylko postulowaB, ale staraB si wykaza i uzasadni przynale\no[ czBowieka do [wiata i spoBeczeDstwa. Hobbes odrzuciB scholastyczn metafizyk na rzecz materialistycznej filozofii przyrody. 5) empiryzm racjonalistyczny J. Locke a, wyprowadza poznanie z do[wiadczenia i do[wiadczeniem go ogranicza. Empiryzm poznawczy znalazB zastosowanie w empiryzmie moralnym, którego wyrazem miaB by utylitaryzm, wg którego jedynym kryterium dobra i zBa moralnego jest opinia ludzka. 6) empiryzm sceptyczny D. Hume a, wprowadziB zasady nieograniczonej tolerancji w sprawach moralno[ci i religii. OdrzuciB wszelk metafizyk i poszukiwaB takiej wiedzy, która nie budzi zastrze\eD. PrzykBadami jej byBy matematyka i konkretna wiedza oparta na faktach. 7) empiryzm logiczny (indukcyjny), twórcami jego byli: J. Bentham oraz J. Mill, odrzucajc metafizyk, uwa\ali do[wiadczenie za jedyne zródBo wiedzy teoretycznej i praktycznej. 31 Przez do[wiadczenie rozumieli nie tylko ogld danego faktu jednostkowego, lecz tak\e zBo\ony proces kalkulacji i rachunku, mo\liwie najwikszej liczby warunków i okoliczno[ci poprzedzajcych go, wspóBtowarzyszcych mu i z niego wynikajcych, aby dopiero na tej podstawie wyciga wnioski i formuBowa oceny. 8) empiryzm metodologiczny J.S. Milla odrzucaB wszelkie aprioryczne (wstpne) zaBo\enia: znalazB zastosowanie przede wszystkim w logice, któr oparB na indukcji, do[wiadczeniu i kojarzeniu faktów. Tabula rasa (z BaciDskiego - "nie zapisana karta"), pojcie zwizane z empiryzmem genetycznym, zgodnie z którym czBowiek rodzi si nie posiadajc w umy[le \adnej wiedzy. Przedstawicielami takiego pogldu byli m.in. D. Hume i J. Locke. G. Berkeley i skrajny sensualizm Berkeley George (1685-1735) filozof irlandzki. Duchowny anglikaDski. W latach 1700-1707 studiowaB w Dublinie. Od 1709 peBniB ró\ne funkcje ko[cielne w Dublinie i Londynie. 1729-1731 prowadziB dziaBalno[ misyjn w Ameryce PóBnocnej. Od 1734 biskup Cloyn (Irlandia). Przedstawiciel brytyjskiego empiryzmu. Zwolennik nominalizmu: zaprzeczaB istnieniu jakichkolwiek abstrakcji w umy[le i poza nim, terminy ogólne uwa\aB wyBcznie za sBowa. Jego pogldy ontologiczne okre[la si mianem solipsyzmu (lub idealizmu subiektywnego). Wycigajc radykalne wnioski z wBasnej tezy gBoszcej, \e istnieje tylko to, czego si do[wiadcza, sformuBowaB twierdzenie: esse est percipi (z BaciDskiego - "istnie to by postrzeganym"). ZaprzeczaB istnieniu materii, która nie stanowic bezpo[redniej tre[ci do[wiadczenia gwarantowaBaby postrzeganym przedmiotom bytow niezale\no[. Rzeczy byBy dlaD tylko ideami (postrze\eniami), trwaBo[ za[ i jedno[ zapewniaBo im i reszcie [wiata cigBe postrzeganie wszystkiego przez Boga. Wa\n skBadow filozofii Berkeleya byB spirytualizm. PrzyjmowaB istnienie czynnych duchów-umysBów - nosicieli idei. W pózniejszym okresie zmodyfikowaB swoje pogldy pod wpBywem filozofii Platona. Poza filozofi zajmowaB si m.in. optyk. Wa\niejsze pisma: A New Theory of Vision (1709), Traktat o zasadach poznania ludzkiego (1710, wydanie polskie 1890, nowy przekBad 1956), Trzy dialogi midzy Hylasem i Filonousem (1713, wydanie polskie 1927), Alciphron (1732), Siris (1744). Nominalizm 32 koncepcje i doktryny filozoficzne, wg których tre[ci wiedzy abstrakcyjnej nie mog mie odpowiedników w rzeczywisto[ci. Przedstawicielami tych koncepcji byli: 1) stoicy, którzy twierdzili, \e pojcia maj charakter ogólny, s wytworem mowy, a ich przedmiotem nie s rzeczy materialne, 2) w [redniowieczu, gdy rozgorzaB spór o uniwersalia, Roscellin, zakonnik z Compiegne nauczaB, \e nie istnieje nic poza jednostkowymi rzeczami: nie ma barwy poza barwnymi ciaBami ani mdro[ci poza mdr dusz. 3) w XVIII w. E.B. de Condillac, który uznaB znaki nie tylko za wyraz mowy, ale te\ za pojcia. Poniewa\ znaki istniej realnie, jest te\ mo\liwo[ postpu w nauce. WskazaB na wspóln natur my[li, mowy, znaku. Nominalizm pojmowaB jako wiedz abstrakcyjn. Uwa\aB, \e nasze pojcia s tylko znakami, wra\enia za[ jedynie stanami subiektywnymi. 4) w XIX w. J.S. Mill, który bdc empiryst, musiaB si ustosunkowa do roli poj w nauce i twierdziB, \e do takich poj, jakie byByby prawdziwe, mo\emy doj[ jedynie na drodze do[wiadczeD, a te maj zawsze charakter jednostkowy. Bd zatem uogólnieniem do[wiadczeD, ale i wtedy nie s oczywiste i musz by uzasadnione empirycznie - indukcyjnie. J.S. Mill przybli\yB stanowiska nominalistów do realistów. 5) wspóBcze[nie nominalizm wystpuje gBównie w kierunkach pozytywistycznych i w pogldach z zakresu teorii i metodologii nauk oraz w teorii podstaw matematyki. Jego przejawami s: redukcjonizm i reizm. Solipsyzm pogld filozoficzny, wg którego nie mo\na bezpo[rednio pozna \adnej innej rzeczywisto[ci poza wBasn [wiadomo[ci (umysBem). CzBowiek ma dostp jedynie do subiektywnie odczuwanych zjawisk. W konsekwencji solipsysta przyjmuje, \e istnieje tylko on jako konkretny podmiot, dla którego wszystko, poza jego [wiadomo[ci, jest jedynie ukBadem zjawisk. Zwiat mo\e istnie jako wyobra\enie lub sen. Solipsyzm nale\y odró\ni od idealizmu obiektywnego, zgodnie z którym istnieje jaka[ substancja duchowa, idea uniwersalna, której poszczególne podmioty s cz[ciami, partycypuj w niej lub zachowuj jaki[ inny typ to\samo[ci z tym, co duchowe. Solipsyzm przypisuje si wczesnemu okresowi filozofii G. Berkeleya. Spirytualizm pogld filozoficzny polegajcy na uznaniu, \e caBa rzeczywisto[, Bcznie z tym, co potocznie nazywamy materi, ma charakter duchowy, jest form ducha lub idei. Spirytualizm jest monizmem, poniewa\ uznaje istnienie tylko jednej substancji D. Hume i krytyka pojcia rzeczywisto[ci 33 Hume David (1711-1776) szkocki filozof i historyk. Dwukrotnie ubiegaB si o katedr uniwersyteck (1744 Edynburg i 1751 Glasgow), ale jego wniosek odrzucono ze wzgldu na pogldy. PracowaB w dyplomacji (m.in. 1763- 1766 sekretarz poselstwa w Pary\u). Przedstawiciel empiryzmu. BadaB nie rzeczy, lecz ich umysBowe przedstawienia, które dzieliB na pierwotne wra\enia i pochodzce od nich idee twierdzc, \e te drugie o tyle maj warto[ poznawcz, o ile wiernie kopiuj te pierwsze. PrzeprowadziB sBynn krytyk pojcia zwizku przyczynowego, który - obok zasad podobieDstwa oraz czasowej i przestrzennej styczno[ci - uwa\aB za jedn z trzech podstaw kojarzenia idei. StwierdziB, \e obserwacja faktów poucza jedynie o staBym ich nastpstwie, nigdy za[ o wynikaniu jednych z drugich, a konstatacja takiego wynikania jest kwesti arbitralnej projekcji do[wiadczeD przeszBych na przyszBo[. Na podobnych przesBankach oparB krytyk pojcia substancji, z tym \e podstaw Bczenia faktów byBo w tym przypadku ich ustawiczne wspóBwystpowanie. W konsekwencji twierdziB, \e przedmiotem rzetelnego poznania mog by tylko relacje idei w umy[le (tymi zajmuje si matematyka) oraz czyste fakty brane tak, jak jawi si w praktyce \yciowej, instynktownie, nie metafizycznie, zatem bez pytania o ich natur i pochodzenie, ani o to, czy istniej realnie, czy przeciwnie: s jak[ form zBudzenia - takie kwestie wykraczaj zdaniem Hume'a poza mo\liwo[ci poznawcze czBowieka. WskazywaB te\, \e prawdy wiary s niedowodliwe i \e niemo\liwa jest racjonalna teoria Boga - postulowaB badanie religii z punktu widzenia psychologii i historii. W sprawach etyki Hume dawaB wyraz przekonaniu, \e czynnikiem decydujcym zarówno o moralno[ci, jak i wiziach spoBecznych jest uczucie sympatii, czyli naturalny odruch wspólnego reagowania, który byB dla niego czym[ pierwotniejszym od egoistycznego zajmowania si samym sob. Hume nale\y do najwa\niejszych postaci w dziejach filozofii. WywarB znaczcy wpByw na wielu my[licieli, m.in. na I. Kanta, nawizywaBy do niego pozytywizm, neopozytywizm i empiriokrytycyzm. OpublikowaB: Traktat o naturze ludzkiej (tom 1-3 1739-1740, wydanie polskie tom 1-2 1963), Essays Moral and Political (tom 1-2 1741-1747, polski wybór Eseje z dziedziny moralno[ci i literatury, 1955), Badania dotyczce rozumu ludzkiego (1748, wydanie polskie 1919 i 1977), History of England (tom 1- 6 1754-1762), Dialogi o religii naturalnej (1779, wydanie polskie 1962). Pogldy I. Kanta 34 Kant Immanuel (1724-1804) filozof niemiecki, od 1770 profesor logiki i metafizyki na uniwersytecie w Królewcu. Istot jego podgldów stanowi krytycyzm teoriopoznawczy nazywany te\ transcendentalizmem, wg którego podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojcia s warunkiem do[wiadczenia. Pytaniem podstawowym w zakresie teorii poznania, jakie postawiB Kant, brzmiaBo: czy poznanie jest mo\liwe "a prio-ri"- niezale\ne od do[wiadczenia, o charakterze analitycznym. Odpowiadajc na powy\sze pytanie twierdzco wyodrbniB trzy gatunki sdów a priori: 1) matematyczne 2) czysto przyrodoznawcze 3) metafizyczne (np. [wiat musi mie swój pierwszy pocztek). Drug kategori sdów wyodrbnion przez Kanta w teorii poznania byBy sdy empiryczne, czyli zale\ne od do[wiadczenia, nazwane sdami "a posteriori". Krytycyzm poznawczy Kanta uznawaB jedynie poznawalno[ zjawiskowej strony rzeczywisto[ci, co stanowiBo pewn form agnostycyzmu dotyczcego "rzeczy samych w sobie". Charakterystyczn cech teorii Kanta byB równie\ nacisk na czynniki formalne (formalizm), objawiajcy si nie tylko w teorii poznania, ale tak\e etyce i estetyce. Kant w Krytyce czystego rozumu (1781, wydanie polskie 1904) poddaB ostrej krytyce teologiczne dowody Tomasza z Akwinu o istnieniu Boga. Krytyka ta nie doprowadziBa do wniosku, \e nie ma Boga, wolno[ci i nie[miertelno[ci w ogóle, lecz \e ich nie ma w [wiecie zjawisk. W Krytyce praktycznego rozumu (1788, wydanie polskie 1911) dowiódB, \e idee, które w dziedzinie rozumu teoretycznego (nauki) miaBy charakter regulatywny, w zakresie rozumu praktycznego, czyli woli i dziaBania, staj si postulatami praktycznymi. Uznajc, \e moralno[ jest nie do pomy[lenia bez wolno[ci i autonomii wyprowadziB zasad tak wolno[ gwarantujc, opart na sdach a priori i ujt w czysto formalne prawo dziaBania, o charakterze nakazu nazwanego imperatywem kategorycznym. Koncepcja filozoficzna Kanta zapocztkowaBa okres klasycznej filozofii niemieckiej i wywarBa znaczcy wpByw na rozwój filozofii europejskiej zwany kantyzmem. W dorobku twórczym Kanta nale\y jeszcze wymieni: Prologomena do wszelkiej przyszBej metafizyki... (1783, wydanie polskie 1901), Uzasadnienie metafizyki moralno[ci (1785, wydanie polskie 1906) i Krytyk wBadzy sdzenia (1791, wydanie polskie 1964). Krytycyzm 35 1) postawa umysBowa i badawcza dociekajca racji wszelkich przekonaD (równie\ wBasnych), gotowa do przyjcia twierdzeD tylko uzasadnionych i sprawdzonych oraz do zmiany uznanych twierdzeD wobec wystpienia przeczcych im faktów. 2) w filozofii, postawa umysBowo-poznawcza, przeciwstawna dogmatyzmowi, upowszechniona gBównie przez sceptyków w III i II w. p.n.e. Postawa krytyczna w filozofii zyskaBa szczególn powszechno[ w okresie o[wiecenia, w którym filozofowie ze szczególn ostro[ci odrzucali wszelkie dogmaty. Najpowa\niejsze zadanie filozofowie o[wiecenia widzieli w krytyce poj, szczególnie J. Locke, G. Berkeley, D. Hume. Formalizm 1) w filozofii, sztuce nauce - kierunek, wg którego o warto[ciach estetycznych, etycznych, poznawczych itp. w danej dziedzinie decyduje przede wszystkim forma. 2) drobiazgowe przestrzeganie ustalonych norm, przepisów bez wnikania w ich tre[, przesadna pedanteria i skrupulatno[. Imperatyw (z BaciDskiego imperativus  rozkazujcy), norma moralna, nakaz, reguBa. Pojcie wywodzi si z koncepcji etycznej I. Kanta. Odró\niaB on imperatyw hipotetyczny od imperatywu kategorycznego. O ile imperatyw hipotetyczny nakazuje podj okre[lone dziaBania, aby osign po\dany cel, o tyle imperatyw kategoryczny mówi, jak nale\y postpowa, aby czyn byB moralnie sBuszny. Imperatyw kategoryczny, bdcy bezwarunkowym nakazem moralnym, Kant ujB w nastpujcy sposób:  Postpuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógBby[ chcie, aby staBa si ona prawem powszechnym . Imperatyw kategoryczny naczelna zasada w etyce I. Kanta, która stanowi czysto formalne prawo dziaBania, wyra\one w trzech nakazach: 1) " postpuj zawsze tak, aby[ mógB chcie, by zasada twego postpowania byBa prawem powszechnym". 2) "postpuj tak, aby ludzko[ nigdy tobie ani innym jednostkom nie sBu\yBa za [rodek, lecz zawsze byBa celem". 3) "postpuj tak, aby[ swoj wol mógB uwa\a za zródBo prawa powszechnego". Takie postpowanie, wg Kanta, jest podstaw i równocze[nie gwarancj wolno[ci i autonomii. Kantyzm 1) system filozoficzny I. Kanta. 2) kierunek my[li filozoficznej inspirowany filozofi Kanta od XVII w. do czasów wspóBczesnych. Z dorobku Kanta czerpali, rozwijajc wBasne pogldy filozoficzne i niekiedy systemy my[li filozoficznej: J.G. Fichte, G.W.F. Hegel, w zakresie teorii poznania A. Schopenhauer. 36 W XIX w. w Niemczech pod hasBem "zurück zu Kant" ("powrotu do Kanta") my[l filozoficzn rozwijali: F.A. Lange, H. Cohen, H. Helmholtz. Od 1896 istniaBo specjalne czasopismo kantowskie Kantstudie w Halle. W Polsce, dla T. Hoene-WroDskiego kantyzm staB si podstaw rozwinicia wBasnej metafizyki absolutnej. Neokantyzm kierunek w filozofii, który powstaB w 2. poB. XIX w. i byB form sprzeciwu wobec heglizmu oraz materializmu przyrodniczego. StanowiB nawrót do filozofii I. Kanta nie tylko w zakresie metodologii, ale równie\ zasad teoriopoznawczych. Neokantyzm byB kontynuacj i jednocze[nie now koncepcj filozofii krytycznej. ZostaB zapocztkowany przez F.A. Langego dzieBem Geschichte des Materialismus und Kritik seiner Bedeutung in der Gegenwart (1866). Szczególn rol w rozwoju neokantyzmu odegraBy szkoBy: marburska i badeDska. Pierwsza z nich, odrzucajc wszelk metafizyk i opierajc si na metodzie transcendentalnej Kanta, sprowadziBa filozofi gBównie do logiki. Skupieni w niej filozofowie twierdzili, \e rzeczywistym przedmiotem poznania naukowego jest tylko my[l, natomiast dane [wiata zewntrznego nie posiadaj \adnej warto[ci poznawczej. Zadaniem tak pojtej filozofii jest wy[wietlanie i ustalanie logicznych uwarunkowaD zachodzcych midzy realnymi zwizkami rzeczowymi. Tak rozumiany neokantyzm wykluczaB wszelki psychologizm z filozofii. GBównymi przedstawicielami tej szkoBy, obok ju\ wymienionych, byli: H. Cohen, P. Natorp, E. Cassirer. Ponadto: A. Görland, E. Hartmann, A. Buchenau, A. Liebert. Drugi nurt w neokantyzmie stanowiBa szkoBa badeDska rozwijajca dziaBalno[ we Fryburgu badeDskim, Heidelbergu i Strasburgu. Filozofowie tej szkoBy uznawali idealizm i stosowali metod transcendentaln przede wszystkim w naukach humanistycznych i w filozofii kultury. Nie negujc znaczenia teorii poznania, szkoBa kBadBa nacisk na zagadnienia warto[ci. Twórcami jej byli: W. Windelband i H. Rickert, a do uczniów i zwolenników zalicza si: B. Baucha, J. Cohna, R. Kronera, S. Hessena i H. Münsterberga. Pozytywizm A. Comte a Comte August (1788-1857) filozof francuski. Po ukoDczeniu gimnazjum w rodzinnym Montpellier wstpiB do SzkoBy Politechnicznej w Pary\u z zamiarem po[wicenia si badaniom naukowym. Przez krótki czas wspóBpracowaB z C.H. Saint- Simonem, co zaowocowaBo zamieszczeniem w Katechizmie przemysBowców Systemu polityki pozytywnej Comte'a. 37 W 1826 Comte rozpoczB w swoim mieszkaniu prywatne wykBady filozofii pozytywnej, entuzjastycznie przyjte przez krgi naukowe. W 4 lata pózniej ukazaB si pierwszy z 6 tomów WykBadów filozofii pozytywnej. Comte odrzuciB spekulacje metafizyczne na rzecz rzetelnych badan empirycznych, takim wymogom mogly sprostac nauki przyrodnicze (ale jedynie czesciowo) a takze filozofia stroniaca od mnozenia fikcji metafizycznych. Za obowizek filozofa pozytywisty uwa\aB rozwa\anie tematów utylitarnych i dziaBanie na rzecz polepszania \ycia. Celem WykBadów miaBa by koordynacja 6 fundamentalnych dyscyplin naukowych: matematyki, astronomii, fizyki, chemii, biologii i socjologii. Comte sformulowal tak zwane prawo trzech stadiów rozwoju wiedzy: a) teologiczne - zdominowane przez myslenie bezkrytyczne i religijne oparte na fikcjach b) metafizyczne - spekulacji oderwanej od faktow c) pozytywne - empiryczne i krytyczne Klarowne sformulowanie tego prawa znalezc mozna w pierwszym wykladzie z serii "Metoda pozytywna w szesnastu wykladach" (wyborze z Cours de philosophie dokonanym jeszcze w XIX w., przeklad tego wyboru dostepny jest w jezyku polskim) zatytulowanym "Istota i znaczenie metody pozytywnej". PrzeBomowym momentem w \yciu Comte'a staBa si miBo[ do K. de Vaux, która po dwóch latach znajomo[ci z filozofem zmarBa na gruzlic pBuc. Od tej chwili w doktrynie Comte'a dominujc rol zaczB odgrywa kult kobiety. Filozof zapragnB stworzy religi ludzko[ci, której koncepcj wywiódB ze swojej historiozofii; okresem, który miaBby nastpi po [redniowieczu i epoce przej[ciowej, byBaby era pozytywistyczna. Dla jej urzeczywistnienia konieczne staBoby si stworzenie religii, która zastpiBaby rzdy Boga wBadz konceptu ludzko[ci. ZnalazBoby si w niej miejsce dla idei serca, która, niezale\na od inteligencji i woli, stworzyBaby fundament dla siódmej dyscypliny naukowej - moralno[ci. Organizacj, rytuaB i sakramenty Comte postanowiB przej z katolicyzmu. I tak  zapo\yczona pozytywistyczna Trójca Zwita skBada si miaBa z:  Wielkiego Zrodowiska , czyli przestrzeni,  Wielkiego Fetysza , czyli kuli ziemskiej, oraz  Wielkiego Bytu , czyli ludzko[ci. Swoje idee quasireligijne Comte zawarB w dzieBach: System filozofii pozytywnej, czyli traktat socjologii ustanawiajcy religi ludzko[ci (1851) oraz Katechizm pozytywistyczny (1853), skBadajcy si z  jedenastu dialogów midzy Kobiet a kapBanem Ludzko[ci . Cho za \ycia Comte'a jego filozofia znana byBa jedynie wskiemu krgowi odbiorców, wkrótce jej wpByw odczu miaBa caBa Europa. Proza 2. poB. XIX w., skoncentrowana na do[wiadczeniach i faktach, zyskaBa miano pozytywistycznej. Altruizm przeciwstawna egoizmowi postawa bezinteresownej troski o dobro innych, w my[l której w przypadku kolizji dobra wBasnego z cudzym nale\y d\y do realizacji dobra drugiego czBowieka. Termin altruizm zostaB wprowadzony przez A. Comte a, a rozpowszechniony przez pozytywistów. Mo\na mówi o altruizmie spontanicznym, spotykanym tak\e w [wiecie zwierzt, altruizm mo\e by równie\ rezultatem swoistej refleksji - pojawiajcej si w ramach rozmaitych, niekiedy odlegBych od siebie systemów religijnych - nad powinno[ci jednostki wobec innych. Niektórzy uwa\aj altruizm, ze wzgldu na oczekiwane zwykle niematerialne ekwiwalenty wdziczno[ci wywoBanej zachowaniem altruistycznym lub te\ uzyskiwanie wskutek takiego zachowania lepszej oceny samego siebie, za subteln form egoizmu. Taka interpretacja podwa\a jednak istot postawy 38 Pozytywizm w filozofii prd, którego zródBa znajdujemy: 1) u sofistów, w tym przede wszystkim u Protagorasa. Wg niego czynno[ci badawcze powinny by podporzdkowane celom praktycznym (co staBo si gBówn cech wszystkich form pozytywizmu). 2) w filozofii T. Hobbesa i jego racjonalistycznej metodologii opartej na podstawach materialistycznych. Hobbes uznaB, \e proces poznania jest natury mechanicznej, a caBe poznanie tylko wnioskiem ze zjawisk o hipotetycznych przyczynach (co staBo si równie\ cech pozytywizmu). 3) w filozofii D. Hume a, który na skutek krytyki teorii poznania uwa\aB tylko dwie dziedziny wiedzy za rzetelne: matematyk i wiedz czysto faktyczn, odrzucajc teologi i metafizyk. To ograniczenie wiedzy do formalnej i czysto faktycznej zaczto pózniej nazywa pozytywizmem. Rzeczywistym twórc kierunku staB si A. Comte, otwierajcy w dziejach filozofii, kultury i nauce o spoBeczeDstwie "epok pozytywizmu". GBównym jego dzieBem upowszechniajcym pozytywizm staB si Cours de philosophie positive (tom 1-6, 1830-1842). Mianem filozofii pozytywnej okre[liB on tak, która: 1) zajmuje si wyBcznie przedmiotami rzeczywistymi, nie za[ urojonymi. 2) bada rzeczy dostpne umysBowi, a nie tajemnice. 3) rozwa\a tylko tematy po\yteczne. 4) sBu\y polepszeniu \ycia, a nie zaspokojeniu czczej ciekawo[ci. 5) ogranicza si do przedmiotów, o których mo\na uzyska wiedz pewn. 6) zajmuje si kwestiami [cisBymi. 7) d\y do pozytywnych wyników i osiga je. 8) nie ogranicza si do negatywnej krytyki. 9) wystrzega si twierdzeD absolutnych i zastpuje je wzgldnymi. Comte wyparB si nie tylko metafizyki, ale tak\e teorii poznania, logiki, metodologii, psychologii. W etyce stosowaB jedyn, sformuBowan przez J.S. Milla zasad - utylitaryzmu. HasBami jej byBy ludzko[, postp i Bad. We Francji Comte pozostawiB dwie szkoBy. Na czele jednej staB P. Laffite, na czele drugiej jego przeciwnik E. Littré. W ramach pozytywizmu rozwinBy si nastpujce prdy i teorie: 1) ewolucjonizm, 2) scjentyzm, 3) empiriokrytycyzm, 4) metafizycyzm krytyczny i indukcyjny, 5) humanizm, 6) sceptycyzm. H. Vaihinger staB si twórc pozytywizmu krytycznego, zwanego te\ fikcjonizmem, gdy\ pojcie fikcji uczyniB fundamentem caBej filozofii. Fikcj byBo za[ dla niego wszystko, co znajduje si w umy[le, co nie odpowiada rzeczywisto[ci, a co mimo to jest \yciowo potrzebne, np. pojcia i teorie, klasyfikacje i definicje, schematy i modele itp. W XX w. M. Schlick, R. Carnap, a przede wszystkim O. Neurath, pod bezposrednim wplywem drugiego pozytywizmu (empiriokrytycyzmu Macha i Avenariusa), utworzyli KoBo WiedeDskie i rozwinli neopozytywizm. 39 J. St. Mill i empiryzm Mill John Stuart (1806-1873) angielski ekonomista, filozof i logik. Reprezentant schyBkowej fazy rozwoju klasycznej szkoBy angielskiej. Syn J. Milla. ZajmowaB si gBównie problemami cyklu gospodarczego, traktujc go jako obiektywne, ale przej[ciowe zjawisko gospodarcze, kwestiami podziaBu produktu spoBecznego, teorii warto[ci i popytu. SformuBowaB na nowo doktryn empiryzmu w teorii poznania i logice; indukcjonizmu w metodologii i utylitaryzmu w etyce. W zakresie teorii poznania Mill podjB si uporzdkowania naczelnych poj, szczególnie przyczynowo[ci, uznajc, \e ma ono natur wyBcznie psychologiczn, a tym samym subiektywn. Swoje pogldy filozoficzne Mill zawarB w podrcznikowym dziele System logiki (1843). W An Examination of Sir William Hamilton's Philosophy... (1865) wyBo\yB zasady wBasnej teorii poznania. Najpopularniejsz prac Milla staB si Utylitaryzm (1863), zawierajcy zagadnienia etyczne. Indukcjonizm w metodologii - stanowisko, zgodnie z którym rzeczywist warto[ poznawcz maj tylko twierdzenia ogólne sformuBowane drog indukcji, na podstawie obserwacji jednostkowych faktów, opisywanych przez tzw. zdania spostrze\eniowe. PrzeciwieDstwo dedukcjonizmu. Dedukcjonizm, hipotetyzm, antyindukcjonizm w metodologii - stanowisko gBoszce, i\ podstaw rozwoju nauki s nie indukcyjne uogólnienia faktów empirycznych ( indukcja, indukcjonizm), a hipotezy i teorie. Z nich poprzez dedukcj wyprowadza si pewne konsekwencje my[lowe, porównywane nastpnie z wynikami badaD empirycznych. Za prawdziwe uwa\a si takie teoretyczno-hipotetyczne ujcie danego zjawiska, które w porównaniu z innymi ma wicej konsekwencji prawdziwych lub mniej faBszywych. Utylitaryzm (z Baciny utilitas  korzy[, po\ytek), powstaBa w Anglii w XVII w. i trwajca do XIX w. koncepcja etyczna, zgodnie z któr dziaBanie jest uznawane za dobre moralnie, je\eli chcc zaspokoi wBasne przyjemno[ci i potrzeby oraz zabiegajc o wBasny interes, sBu\y si dobru ogóBu. Utylitary[ci usiBowali wykaza, \e interes indywidualny i ogólny nie musz by przeciwstawne, a w przypadku sprzeczno[ci mo\liwe jest ich uzgodnienie. Celem dziaBaD powinno by szcz[cie jak najwikszej liczby ludzi. Przedstawicielami utylitaryzmu byli m.in.: B. de Mandeville, J. Bentham, A.C. Helvetius, J.S. Mill. WspóBcze[nie utylitaryzmu rozumiany jest jako pogld, wg którego ocena dziaBaD, rzeczy, zjawisk i osób jest dokonywana z punktu widzenia u\yteczno[ci. 40 Pogldy F. Nietzchego Nietzsche Friedrich (1844-1900) filolog klasyczny, filozof, Niemiec polskiego pochodzenia (Niecki). SzczyciB si tym, \e jego przodkowie byli polsk szlacht. PisaB po niemiecku, ale uciekB z Niemiec. W jego twórczo[ci mo\na wyró\ni trzy okresy: 1) kultu sztuki, 2) kultu nauki, 3) kultu siBy i indywidualno[ci. W rozwijaniu teorii sigaB do my[li M. Stirnera, K. Darwina, H. Spencera, F.A. Langego, dzielc z nimi upodobania do nauk szczegóBowych i empirycznego my[lenia. Bliska mu byBa filozofia staro\ytna: teoria przyrody Heraklita z Efezu, teoria czBowieka sofistów. Z relacji Platona o pogldach Kalliklesa i Trazymacha czerpaB wtki do koncepcji nadczBowieka. RozwinB relatywistyczne teorie: poznania i warto[ci. ByB krytykiem wspóBczesnej mu moralno[ci. UporzdkowaB na nowo systemy aksjologiczne. Inspirowany darwinizmem i filozofi A. Schopenhauera, dowodziB, \e poznanie ludzkie, tak jak wszystkie czynno[ci czBowieka, wypBywa z potrzeb \yciowych i jest im podporzdkowane. Dokonujc krytyki i przewarto[ciowania systemów aksjologicznych Nietzsche podkre[laB, \e ka\dy ma tak moralno[, jak ma natur. A poniewa\ natura jest sBaba lub silna, wyró\niaB moralno[ panów i niewolników. Pierwsi ceni: dostojno[, godno[ osobist, stanowczo[, sprawno[, pewno[ dziaBania, bezwzgldno[ w osiganiu celów. Drugich cechuje: skBonno[ do lito[ci, mikko[ serca, ulegBo[, altruizm, niepewno[. Uwa\aB, \e wspóBczesnych cechuje moralno[ niewolników (zwyrodnienie i dekadencja). Przyczyn tego stanu rzeczy upatrywaB w próbie realizacji takich zaBo\eD, jak: 1) równo[, 2) wolno[, 3) wpisanie w normy i prawa warto[ci moralnych. Postawa dionizyjska byBa dla Nietzsego wa\niejsz od doskonaBo[ci. Dionizos byB dla niego symbolem \ycia jako najwy\szego dobra. Bóg na krzy\u - symbolem ofiary z \ycia dla innych dóbr. To uczynienie z \ycia [rodka zamiast celu, bez wzgldu na warto[ domniemanego dobra, byBo dla Nietzschego nie do zaakceptowania. Nietzsche staB si "urzdowym" filozofem, dostarczajc J.N. Goebbelsowi i A. Hitlerowi sofizmatów obcych nietzscheaDskiemu duchowi. Dorobek filozoficzny Nietzschego jest bardzo obszerny i nale\ do niego m.in.: Narodziny tragedii (Die Geburt der Tragödie..., 1869). Niewczesne rozwa\ania (Unzeitgemässe Betrachtungen, 1870-1872), 41 Ludzkie, arcyludzkie (Menschliches, Allzumenschliches, 1878), Jutrzenka (Morgenröte, 1881), Wiedza radosna (Fröhliche Wissenschaft, 1882), Tako rzecze Zaratustra (Also sprach Zarathustra, 1883-1884), Poza dobrem i zBem (Jenseits von Gut und Böse, 1886), Z genealogii moralno[ci (Zur Genealogie der Moral, 1887) i wydane po[miertnie Ecce homo (1908). NadczBowiek termin wprowadzony przez F. Nietzschego dla okre[lenia idealnego wzorca osobowo[ci czBowieka przyszBo[ci, charakteryzujcego si odrzuceniem tradycyjnej moralno[ci, d\eniem do uzyskania absolutnej wolno[ci i niezale\no[ci, kierowaniem si w postpowaniu poczuciem wBasnej sBuszno[ci, bezwzgldno[ci w d\eniu do celu oraz osobistym dostojeDstwem. Indywidualizm kierunek w filozofii zapocztkowany w okresie [redniowiecza przez Orygenesa, a rozwinity przez J. Dunsa Szkota intuicja, jako cecha bytu natury. Indywidualizm nie odnosi si do gatunku ludzkiego, lecz do duszy i jej zbawienia. Indywidualne cechy nie s rzecz materii, lecz formy. W proporcjonalno[ci i harmonii siB czBowieka widziaB indywidualizm warto[ moraln. GBosiB kult doskonaBych jednostek i kult irracjonalnych siB duszy. Szczególnego znaczenia nabraB indywidualizm w filozofii romantycznej. Do najwy\szej rangi indywidualizm podniósB F. Nietzsche, gBoszc kult siBy i nadczBowieka. Inny charakter indywidualizmowi nadaB egzystencjalizm, twierdzc, \e czBowiek realizuje stopniowo swoj natur, jest wolny i stoi wobec cigBego wyboru, potrzeby obrony autentyczno[ci wBasnego bytu, wierno[ci sobie i wychodzenia ponad siebie. Indywidualizm w etyce wyra\aB si gBoszeniem tezy, \e wszelkie normy moralne wywodz si z uczu i popdów jednostek ludzkich, a jedynym motywem i celem postpowania jest samodoskonalenie si i osiganie szcz[cia osobistego. Ewolucja twórcza H. Bergsona Bergson Henri (1859-1951) francuski filozof. CzBonek Akademii Francuskiej od 1914, profesor École Normale Supérieure (1898- 1900) i College de France (1900-1914). Po wybuchu I wojny [wiatowej (1914) walczyB jako ochotnik na froncie. Jeden z najbardziej znanych filozofów XX w. Przedstawiciel intuicjonizmu oraz tzw. filozofii pdu \yciowego. GBosiB irracjonalizm, przeciwstawiajc si pogldom pozytywistycznym, zwBaszcza determinizmowi mechanistycznemu i darwinowskiemu biologizmowi ewolucyjnemu. 42 W swojej wizji [wiata podstawow rol przypisywaB pdowi \yciowemu ("élan vital") - czynnikowi ewolucji twórczej, do którego dotrze mo\na byBo poprzez samopoznania i poznawania [wiata zgodnie z zasad wolno[ci, za pomoc intuicji oddajcej niepowtarzaln cigBo[ istnienia w czasie i przestrzeni - odrzuciwszy uprzednio ograniczenia spoBeczne i religijne oraz zasady logiczne, które dziel i deformuj postrzegane zjawiska. StworzyB pojcie niezale\nego w znacznej mierze od rzeczywisto[ci spoBecznej i materialnej "ja gBbokiego", którego udziaBem jest cigBe wewntrzne do[wiadczanie trwania. Filozofia Bergsona zwalczana zarówno przez my[l katolick (jego dzieBa znalazBy si na ko[cielnym indeksie ksig zakazanych), jak i marksistowsk, wywarBa ogromny wpByw na literatur i sztuk. Najdoskonalszy wyraz zyskaBa w twórczo[ci M. Prousta. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury 1927. Najwa\niejsze dzieBa: O bezpo[rednich danych [wiadomo[ci (1889, wydanie polskie 1913), Materia i pami (1896, wydanie polskie 1926), Zmiech (1900, wydanie polskie 1902), Wstp do metafizyki (1903, wydanie polskie 1910), Ewolucja twórcza (1907, wydanie polskie 1912), Durée et simultanéité (1912), My[l i ruch (1934, wydanie polskie 1963). Intuicjonizm kierunek w teorii poznania XX w., wg którego gBównym lub jedynie warto[ciowym sposobem poznania jest intuicja. Intuicja przeczucie, wyczucie, zdolno[ przewidywania, twórcza wyobraznia. W psychologii - narzucajce si przekonanie, którego nie mo\na w peBni uzasadni, nie poprzedzone [wiadomym rozumowaniem, a nawet mu przeciwstawne. Intuicja narzuca si bezpo[rednio jako poczucie, \e tak jest, jako sd oczywisty. Irracjonalizm w filozofii pogldy filozoficzne przeciwstawne racjonalizmowi. Za twórc irracjonalizmu uznaje si [w. Augustyna, który gBosiB przewag irracjonalnych siB duszy nad rozumem. TwierdziB, \e natur ludzk stanowi nie rozum, lecz czynna wola, i przejawia si ona nie w tym, co wie, ale w tym, czego chce. Czynniki irracjonalne (pozarozumowe) zdaniem [w. Augustyna maj przewag nie tylko w dziedzinie dziaBania, ale i w poznaniu. Prawd o Bogu, która przerasta mo\liwo[ci intelektualne czBowieka, pozna mo\emy nie rozumem, lecz wiar. W filozofii wspóBczesnej irracjonalizm jest obecny w bergsonowskiej krytyce intelektu, w koncepcjach psychoanalitycznych Z.Freuda, w socjologii G. Le Bona, G. Sorela, J.G. Frazera i E.A. Rossa. Manifestacj irracjonalistycznych nastrojów staB si egzystencjalizm. Egzystencjalizm kierunek filozoficzny, którego pocztki sigaj lat czterdziestych XIX w. Impuls do jego rozwoju daB S. Kierkegaard. Wg niego zadaniem filozofii miaBo by dociekanie tego, co w czBowieku 43 egzystencjalnie jednostkowe, co bdzie jedynie prawd dla niego i wyBcznie dla jego \ycia i co stawia go ustawicznie wobec alternatywy "albo - albo". Nawrót do egzystencjalizmu Kierkegaarda dokonaB si w Niemczech i we Francji w latach 1920- 1930 i jego nowymi teoretykami stali si: M. Heidegger, K. Jaspers, G. Marcel, J.P. Sartre. W XX w. przedmiotem badaD egzystencjalizmu staBa si indywidualna egzystencja czBowieka, jego miejsce i rola w [wiecie. Wg egzystencjalizmu rzeczywisto[ ludzka jest rozdarta na sfer [wiadomo[ci i sfer rzeczy, co nieuchronnie prowadzi do alienacji czBowieka: losy jednostki ludzkiej nie podlegaj moralnemu, historycznemu czy te\ obyczajowemu zdeterminowaniu (indeterminizm), jest ona zatem caBkowicie wolna i mo\e z t wolno[ci uczyni to, co jej si podoba. Tworzy wszelkie warto[ci i decyduje o sensie wBasnego istnienia. Mo\e by "bytem nieprawdziwym" lub te\ "bytem prawdziwym". Wg egzystencjalizmu egzystencja poprzedza esencj. CzBowiek za[ ponosi peBn odpowiedzialno[ za swoje czyny, co stwarza poczucie samotno[ci, zagubienia i zagro\enia w [wiecie, lk, zwBaszcza przed [mierci. My[li egzystencjalizmu wywarBy powa\ny wpByw na twórczo[ literack XX w. Pragmatyzm W. James a James William (1842-1910) brat H. Jamesa. Filozof i psycholog amerykaDski. Od 1872 wykBadowca, od 1885 profesor Uniwersytetu Harvarda. Jeden z twórców pragmatyzmu. Wbrew dominujcym pogldom atomistycznym (atomizm) akcentowaB cigBo[ [wiadomo[ci w czasie (tzw. strumieD [wiadomo[ci), podkre[lajc jej charakter jednostkowy i funkcjonalny - uwa\aB, \e czynnikiem porzdkujcym j jest wola uwarunkowana \yciowymi potrzebami i d\eniami czBowieka. Za podstaw poznania uznaB do[wiadczenie pojte jako cig zindywidualizowanych prze\y. Odrzuciwszy klasyczne Arystotelesowskie okre[lenie prawdy, stwierdziB, i\ stanowi ona wynik akceptacji danego sdu przez podmiot poznajcy na podstawie kryterium u\yteczno[ci. Rzeczywisto[ definiowaB jako pluralistyczn i konkretn - jej poszczególne elementy cechowa miaBa jego zdaniem wzgldna niezale\no[ od caBo[ci (tzw. tychizm), przy jednoczesnej wizi z elementami ssiednimi (tzw. synechizm). 44 Niektóre prace: Pogadanki psychologiczne (1899, wydanie polskie 1902), Do[wiadczenie religijne (1902, wydanie polskie 1918), Pragmatyzm (1907, wydanie polskie 1957), Probierz prawdy (1909, wydanie polskie 1911). Pragmatyzm kierunek filozofii XX w. wywodzcy si z angielskiego empiryzmu, uksztaBtowany w Stanach Zjednoczonych. Idea i nazwa pragmatyzmu zostaBa okre[lona przez Ch.S. Peirce a pod koniec XIX w. w artykule How to Make Our Ideas Clear (1878). Teori pragmatyzmu rozwinli: W. James- gBówny jego propagator, J. Dewey - twórca filozoficznego systemu pragmatyzmu, a nastpnie J. Mead, C.I. Lewis, E. Nagl, Ch. Morris i in. Peirce zapo\yczyB termin pragmatyzmu od I. Kanta, który jako pragmatyczne okre[liB te prawa, które s stosowane w naukach do[wiadczalnych, w odró\nieniu od praw praktycznych, tj. moralnych, apriorycznych. Pragmatyzm byB metod rozstrzygania dyskusji na temat metafizyki i teori prawdy, któr staraB si uwolni od abstrakcji, werbalizmu i od jego konsekwencji. F.C. Schiller, oceniajc pogldy W. Jamesa (jak równie\ dorobek filozofii pragmatycznej), uznaB, \e pragmatyzm jest: 1) humanizmem, bo indywidualnego czBowieka czyni miar rzeczy w odró\nieniu od scholastycyzmu, który poddaje go "obiektywnej", nadludzkiej mierze. 2) odwrotno[ci werbalizmu, poniewa\ kryterium prawdy upatruje w praktyce \yciowej. 3) pluralizmem, wykluczajcym absolutyzm. 4) radykalnym empiryzmem, czyli przeciwieDstwem aprioryzmu. 5) woluntaryzmem. Woluntaryzm w filozofii pogld uznajcy wy\szo[ woli nad innymi wBadzami umysBowymi czBowieka: rozumem, intuicj itp., i uznajcy j za gBówny motor ludzkich dziaBaD. Termin woluntaryzm wprowadziB 1883 F. Tönnies. Jednym z pierwszych my[licieli, którzy zrywajc z intelektualizmem staro\ytnym akcentowali konstytutywn rol woli w naturze czBowieka, byB [w. Augustyn. Podobne stanowisko reprezentowaB Jan Duns Szkot. W. Ockham przeniósB woluntaryzm na grunt ontologii i teologii gBoszc, \e wBa[ciwo[ci bytu zale\ne s od woli, przede wszystkim od woli Boga, której nic (zwBaszcza jakiekolwiek wzgldy racjonalne) nie mo\e ogranicza. Woluntaryzm znalazB te\ miejsce w teorii poznania R. Descartes'a, który uznaB, i\ sd jest aktem tyle\ intelektualnym, co decyzyjnym, tzn. polega na wolnym uznaniu prawdziwo[ci lub faBszywo[ci danego przedstawienia. 45 O woluntaryzmie metafizycznym mówi mo\na w przypadku A. Schopenhauera, twierdzcego, \e wola - obok wyobra\eD jest czynnikiem tworzcym [wiat. P.F. Maine de Biran z kolei powizaB wol z jazni i egzystencj, wyra\ajc to w maksymie: Chc, wic jestem. F. Ravaisson uznaB wol za pierwowzór bytu, odkrywalny przez analiz wBasnej [wiadomo[ci. Woluntarystyczna byBa te\ psychologia W. Wundta. U F. Nietzschego woluntaryzm miaB charakter biologiczny - wg niego wola jest istot \ycia, bdcego pierwotn i najwy\sz warto[ci. Aspekty woluntarystyczne mo\na odnalez tak\e w pragmatyzmie amerykaDskim i w egzystencjalizmie. ZwBaszcza w tym ostatnim kierunku (S. Kierkegaard, K. Jaspers, A. Camus, J.P. Sartre) zasadnicz rol odgrywaj akty woli i wyboru, poprzez które czBowiek tworzy i potwierdza wBasn egzystencj i esencj. 6) personalizmem - w odró\nieniu od naturalizmu. Personalizm koncepcja filozoficzna, której pocztki mo\na odnalez w staro\ytno[ci, m.in. u sofistów, rozwinita przez [w. Augustyna w [redniowieczu. W centrum uwagi jego zwolenników znajduje si osoba (persona): byt natury duchowej, obdarzony [wiadomo[ci i wol, twórczy i odpowiedzialny moralnie. Personalizm zostaB rozwinity w czasach nowszych przez J.G. Fichtego i romantyków. Personalizm Fichtego polega na tym, \e za twórczy pocztek bytu uznaje jazD. JazD bowiem nie tylko poznaje co[, co i tak bez niej istnieje, lecz tworzy, ustanawia rzeczywisto[. Przedmiot wywodzi si z jazni tak samo, jak podmiot. Nosicielem jazni jest dla Fichtego tak\e czBowiek. Analizy personalistyczne mieszcz si w obrbie ogólnie pojmowanej antropologii filozoficznej. Personalistyczny charakter ma tak\e filozofia W. Jamesa. W XX w. personalizm ulegB znacznym wpBywom tomizmu i neotomizmu. PowstaBy te\ odrbne koncepcje: personalizm egzystencjalistyczny J.P. Sartre'a, psychoanalityczny Z. Freuda czy strukturalistyczny C. Lévi-Straussa. W ich rozwa\aniach o czBowieku i osobie ludzkiej czBowiek ukazany jest gBównie jako istota zagubiona po[ród wydarzeD i wBasnych wytworów. Inny charakter osobie ludzkiej nadaje personalizm katolicki. 7) [wiadomym antropomorfizmem - w przeciwieDstwie do amorfizmu. Antropomorfizm (z greckiego "anthropos" - czBowiek, "morfe" - ksztaBt), w religioznawstwie i etnologii przypisywanie ludzkich cech istotom, którym one z natury nie przynale\: zwierztom i tworom przyrody nieo\ywionej, a zwBaszcza bóstwom; w tym ostatnim przypadku rozró\nia si antropomorfizm fizyczny (obdarzanie bóstwa nadnaturaln urod, siB, sprawno[ci itp.) i psychiczny (tzw. antropopatyzm - obraz "osobowo[ci" bóstwa budowany za pomoc poj czerpanych z psychologii czBowieka). 46 Wystpuje na niemal wszystkich etapach rozwoju religii - od wierzeD pierwotnych po wielkie wyznania monoteistyczne, gdzie jednak peBni funkcje czysto u\ytkowe, metaforyczne (teologiczna analogia). 8) pogldem typowo brytyjskim, nie za[ kontynuacj filozoficznej my[li germaDskiej. W ocenie A. Schaffa, zawartej w GBównych zagadnieniach i kierunkach filozofii (1962), pragmatyzm wykluczaB tzw. bezinteresowne poznanie [wiata i gromadzenie prawd, które niczemu nie sBu\. Pragmatyzm wywarB powa\ny wpByw na inne nurty filozofii XX w., psychologi spoBeczn, nauki o polityce i stworzyB wBasne odmiany, takie jak: instrumentalizm i operacjonizm. Pragmatyzm spotkaB si te\ ze zdecydowan opozycj, gBównie: F.H. Bradleya, H. Taylora, A.O. Lovejoya. Idee pragmatyzmu byBy i s nadal rozwijane, m.in. przez: A. Tarskiego, T.S. Kuhna, R. Rorty ego. Instrumentalizm wspóBczesny kierunek filozoficzny, stanowicy odmian pragmatyzmu, wg którego poznanie, wiedza i wszelka dziaBalno[ ludzka s narzdziami (instrumentami) przystosowania si jednostki do [rodowiska i opanowywania go. Operacjonizm kierunek w filozofii i psychologii XX w. wyrosBy z zaBo\eD pozytywizmu. ZapocztkowaB go P.W. Bridgman, wydajc The Logic of Modern Physics (1927), wg której pojcia naukowe nie ujmuj istoty rzeczy, lecz tylko poddaj dziaBaniom uczonego - operacje wymagane do stwierdzenia jej to\samo[ci. Pogld ten zmierzaB do wyeliminowania pojcia absolutnej prawdy: operacjoni[ci twierdzili, \e w nauce nie jest ono potrzebne i faktycznie nie jest u\ywane. Std, ich zdaniem, ka\da prawda jest zale\na od stanu wiedzy ludzkiej. Ka\da mo\e by obalona, mog te\ wspóBistnie prawdy odmienne, wzajemnie niezgodne. Operacjonizm zatem nie wypowiadaB si o istocie prawdy, lecz jedynie o jej kryteriach, które pojmowaB relatywistycznie. Z operacjonizmem na gruncie psychologii wystpiB E.G. Boring w 1930 starajc si uzgodni introspekcj i behawioryzm. Wg jego pogldów pojcia psychologiczne sBu\ do prowadzenia operacji metodycznych, ale nie do poznania rzeczywisto[ci. KONIEC

Wyszukiwarka