56761

“Słownik literatury polskiej XX wieku*, zespól red. A. Brodzka, Wrocław 1993 Hasło: .Autobiograficzne formy"

doświadczenia rozciągniętego w czasie, a więc wieku dojrzałego lub nawet starości. Pewne pokrewieństwo z dziennikiem wykazuje zbiór listów uporządkowany chronologicznie, tu jednak całkowicie odrębne są rola odbiorcy i tradycja form epistolamych.

Obraz rozwoju form autobiograficznych danego okresu ma swoją specyfikę (w odróżnieniu od literatury fikcjonalnej) także z powodu odmiennego wchodzenia w obieg czytelniczy. Formy mniej osobiste, jak wspomnienia, były pisane na ogół z myślą o szybkiej publikacji, natomiast dzienniki intymne, nawet przeznaczone w dalszej perspektywie do druku, bywały opatrywane wymogiem odczekania 50 lat od daty śmierci autora. Podobne zastrzeżenia formułowano co do korespondencji. Zdarzało się, że pamiętnik nie został ukończony i po śmierci autora pozostawał latami w posiadaniu rodziny, zanim doczekał się opracowania i podania do druku. Bardzo często dzieła z obszaru form autobiograficznych wchodzą w obieg czytelniczy i zaczynają oddziaływać w innej epoce, niż zostały napisane, i właściwie w tej podwójnej optyce powinny być rozpatrywane.

Różnica pomiędzy kontekstem macierzystym a kontekstem pierwszego odbiom jest z reguły dużo większa w sytuacji form autobiograficznych niż w wypadku litera tuty pięknej i stanowi jeden z elementów charakterystycznych obszaru pism osobistych. Dopiero w XX w. ta granica intymności została przekroczona i pojawił się zwyczaj publikowania dziennika osobistego (łub jego części) z woli autora i za jego życia. Co więcej — pojawiło się tzw. pamiętnikarstwo inspirowane. Była to inicjatywa socjologów, poszukujących dokumentów życia społecznego. Założycielem instytucji konkursów na pamiętniki był F. Znaniecki, który po raz pierwszy wprowadził do naukowego warsztatu socjologa listy oraz specjalnie zamówiony pamiętnik chłopa (wykorzystał te materiały w dziele The Polish Peosant in Europę and America napisanym wespół z W.I. Thomasem). Pierwszy konkurs na pamiętniki ogłoszony został w 1921 r. w Poznaniu. Nagradzane i wyróżniane prace z kolejnych konkursów były publikowane przed i po wojnie jako pamiętniki chłopów, bezrobotnych, emigrantów, lekarzy, urzędników itp. Po wojnie instytucja konkursów upowszechniła się i umocniła, stając się trwałym elementem badań socjologicznych. Dały też o sobie znać ujemne skutki presji politycznej, zwłaszcza w materiałach będących plonem konkursów organizowanych przez instytucje zaangażowane w oficjalną ideologię. Pamiętniki i wspomnienia miały tam charakter nie tylko inspirowany, ale i reżyserowany, zniekształcając obraz najnowszej historii Polski według wymagań komunistycznej ideologii.

Wyłączając z obszaru literackich form autobiograficznych pamiętnikarstwo inspirowane, uznane za materiał wyłącznie socjologiczny, pamiętać jednak należy, że przeciwstawienie spontaniczności i inspiracji nie może byf traktowane jako granica ostra i jednoznaczna. Zachęta instytucjonalnego konkursu spotyka się czasem z potencjalną potrzebą autentyczną, nie uświadomioną poprzednio. J. Wojciechowski, autor Życiorysu własnego robotnika (1930) nagrodzonego na konkursie Polskiego Instytutu Socjologicznego, wspomina, że przed podjęciem decyzji, wahając się, czy podoła zadaniu, przeglądał zachowywane od lat kalendarze z notatkami, które gromadził, nie przypuszczając, że napisze kiedyś pamiętnik. Zalety jego relacji świadczą o samorodnym talencie pamiętnikarza, któremu konkursowy anons stworzył bodziec do podjęcia niezwykłej dla niego pracy. I odwrotnie — zdarza się, że zdecydowani indywidualiści, autorzy dzienników, przyznają się do zewnętrznej inspiracji, która przyczyniła się do podjęcia decyzji o rozpoczęciu prowadzenia osobistych notatek (S. Żeromski wskazuje na taką rolę swego nauczyciela, polonisty A. Bema, J. Zawieyski — na rolę Z. Nałkowskiej).

Pamiętniki i wspomnienia publikowane na przełomie XIX i XX w. kontynuowały zazwyczaj konwencje gatunkowe znane z wcześniejszych dziejów pamiętnikarstwa polskiego. Kwestie narodowe i społeczne zazwyczaj odgrywały w nich dominującą rolę, ukazując zróżnicowanie życia polskiego w trzech zaborach, na różnych piętrach drabiny społecznej, w przekrojach różnych grup zawodowych. Zbiorowa pamięć o historii podtrzymywana była przez publikację pamiętników sięgających XVIII w., a nawet dawniej (jak pamiętnik ks. Kordeckiego o obronie Częstochowy) lub skupionych wokół powstania styczniowego (zwłaszcza w 1903 r. w związku z czterdziestą rocznicą).

Od 1915 r. zaczynają się ukazywać wspomnienia legionowe. Wśród autorów znalazło się wielu znakomitych przedstawicieli inteligencji, zwłaszcza z Galicji i samego Krakowa. Do

2/6