65206

a innych lepiej? Dlaczego moje wysiłki, nakład pracy, są wynagradzane gorzej, a mniejsze wysiłki i praca innych - lepiej? Kwestie nierówności i niesprawiedliwości są aspektem bardziej złożonego doznania deprywacji. Amerykańscy badacze ruchów' społecznych Ted Gurr i James Davies mówią o poczuciu relatywnej deprywacji, jako najważniejszym czynniku psychologicznym generującym gotowość do masowych kontestacji i buntów'. Relatywna depry-w^racja pojawia się w^rtedy, gdy „krzywa osiągnięć", a więc rzeczywistych warunków życiowych, rozchodzi się z „krzywą aspiracji", a więc wizją takich warunków', które powinny nam być dane, tak jak dane są innym, bo nam też (albo naw^ret bardziej niż innym) słusznie i sprawiedliwie się należą. Silne i rozpowszechnione poczucie relatywnej deprywacji pojawia się w trzech typowych sytuacjach. Po pierwsze wtedy, gdy warunki życiowe ulegają nagle gwałtownemu pogorszeniu, rozchodząc się w ten sposób ze standardem życiowym, do którego przyzwyczailiśmy się i którego kontynuację uważaliśmy za coś oczywistego. Tak dzieje się na przykład w sytuacji kryzysu gospodarczego, gdy spadają realne dochody, albo w przypadku fali bezrobocia, która odbiera zwolnionym pracownikom dotychczasową pewność i ciągłość zarobków. Odmienna forma relatywnej deprywacji to nagły wzrost aspiracji przy niezmiennym poziomie realnych warunków życiowych. Może to być efektem pojawienia się ideologii podnoszącej hasła egalitaryzmu czy sprawiedliwości społecznej, która uświadamia ludziom, że zasługują na więcej, niż mają. Może być też efektem zwiększenia się przejrzystości życia społecznego, lepszej widoczności dostat-niejszych, szczęśliwszych w^rarunków, w jakich żyją inne społeczeństwa czy inne grupy w naszym społeczeństwie. Nazyw^famy to „efektem demonstracji". Trzeci przypadek łączy pewne tendencje występujące w obu poprzednich. Zdefiniowany został wtedy, gdy historycy rewolucji zauważyli ze zdziwieniem, że rewolucje wybuchają zazwyczaj nie wtedy, kiedy ludziom jest najgorzej, ale wkrótce po okresach pewnej poprawy: czy to wzrostu gospodarczego, czy liberalizacji politycznej. James Davies tłumaczy to tym, że w okresach takich krzywa osiągnięć i krzywa aspiracji rosną równolegle do siebie. Poprawa sytuacji gospodarczej czy politycznej rodzi nadzieje i aspiracje dalszej, ciągłej poprawy. Kiedy w takiej sytuacji przychodzi jakieś załamanie - kryzys gospodarczy czy zaostrzenie represyjności reżimu - obie krzywe rozchodzą się, potęgując poczucie relatywnej deprywacji do poziomu, w którym motywuje ono do zbiorowej walki o utracone nadzieje. Badacze ruchów społecznych w krajach Ameryki Łacińskiej czy Afryki, wybuchających po okresach względnej prosperity opartej na wątłych podstawach zagranicznych kredytów, określają je -w duchu teorii Daviesa - jako „rewolucje wybujałych aspiracji" .

Rozpowszechnienie się „uogólnionych przekonań", to stan bliski już pojawienia się ruchu społecznego. Oznacza pełną gotowość i strukturalną, i psychologiczną do podjęcia wspólnej akcji. Ale potrzebne jest na ogół jeszcze to ostatnie pchnięcie, które Smelser określa jako „zdarzenie inicjujące". Jest to jakieś zdarzenie indywidualne, partykularne, ale o takim wydźwięku symbolicznym czy emocjonalnym, że stanowi wstrząs dla zbiorowości i, mówiąc skrótowo, wyprowadza ludzi na ulicę. Czarna kobieta Rosa Parks, która siada w przeznaczonej tylko dla białych części autobusu w mieście Montgomery w stanie Alabama przechodzi do historii, bo ten incydent wyzwala falę ruchu praw' obywatelskich, który doprow-adza do pełnego rów'noupraw^rnienia murzyńskiej ludności Ameryki. Zwolnienie z pracy działaczki związkowej Anny Wałenty-nowicz jest momentem zawiązania się wielomilionowego ruchu społecznego Solidarność, który w ostatecznym efekcie doprowadza do obalenia ustroju komunistycznego w Polsce, a pośrednio i w całej Europie. Awaria elektrowni atomowej w Three Miles Island to