65268

tutaj sumowanie się działań i kumulowanie ich skutków, tak że w rezultacie tworzą pewną ciągłość historyczną - dzieje społeczne. A cele, kryteria postępu? W tej koncepcji ujmowane są najczęściej już nie jako realizacja, wcielanie w źyde całościowej, utopijnej wizji idealnego społeczeństwa, lecz jako stopniowe doskonalenie jakiegoś istotnego wymiaru żyda ludzkiego - emancypacja grup upośledzonych w^ryzw^ralanie się z alienacji, zwiększanie wolnośd, autonomii, dobrobytu.

Propozycja nowego pojęcia postępu, które będę określał jako aktywistycz-ne albo podmiotowe mieśd się w takim właśnie, humanistycznym nurde, stanowi jego rozwinięde. Myśl zasadnicza tej koncepcji to umiejscowienie kryterium, miary postępowości nie w jakiejś wyobrażonej przyszłośd, lecz w realnej teraźniejszośd; nie w tym, do czego społeczeństwo zmierza, lecz w tym, czym aktualnie jest. Oznacza to szukanie takich właśdwośd społeczeństw realnie istniejących, tu i teraz, które pozwolą określić je jako postępowe lub wsteczne. A także szukanie takich cech ludzi, które pozwolą nazwać ich działania postępowymi lub zachowawczymi. Wreszde, szukanie takich rysów teorii społecznych (doktryn, ideologii), które pozwolą je traktować jako postępowe lub konserwatywne.

Społeczeństwo złożone z ludzi motywowanych do twórczej aktywnośd i zdolnych do uczenia się, dzięki nieustannym ludzkim działaniom, stale się przekształca. Otóż owa zdolność społeczeństwa do twórczego przekształcania się, przekraczania własnych granic, pokonywania przeszkód, samodoskonalenia się * to właśnie jego postępowość. A zanik lub ograniczenie takiej zdolnośd *to stagnacja czy wsteczność. Społeczeństwo, które posiada zdolność do samo-przekształcania się, a więc postępowa, może być określone jako społeczeństwo aktywne; a takie, w którym ta zdolność zanika - jako społeczeństwo pasywne. Od czego to jednak zależy, co decyduje o tej fundamentalnej własności, jaką okazuje się aktywność społeczeństwa prowadząca do twórczych przekształceń?

Decydują o tym, jak sądzę, cztery rodzaje czynników'. Pierwszy to cechy jednostek, dominujący typ osobowości. Na społeczeństwo aktywne składać się muszą jednostki twórcze, innowacyjne, zorientow'ane na osiągnięcia; cechujące się znaczną wiedzą, wyobraźnią i realizmem; mające poczucie autonomii, integralności i niezależności. Druga grupa czynników to właściwości struktur społecznych, warunków, w których ludzie podejmują dzialmia. Społeczeństwa aktyw^rne musi otwierać najszersze pole dla swobodnej, twórczej aktywności. Oznacza to struktury pluralistyczne, heterogeniczne, otwarte, elastyczne, tolerancyjne wobec różnorodności i oryginalności. Trzecia grupa czynników' to panujący w społeczeństwie stosunek do tradycji, przeszłości. Społeczeństwo aktywrne jest zakorzenione w przeszłości, z ciągłości historycznej czerpie siły i środki do dalszego rozwoju, a własna oryginalna tradycja jest przedmiotem dumy i szczególnej lojalności jego członków. Czwarta grupa czynników to wizja oczekiwanej przyszłości. W społeczeństwie aktywnym panuje optymizm i nadzieja, poczucie mocy, przekonanie, że przyszłość zależy od ludzkich działań, a nie zrządzeń opatrzności, myślenie perspektywiczne i strategiczne, antycypowanie i planowanie w dalekim horyzoncie czasow^fym.

Przeciwstawny obraz społeczeństwa pasywnego, stagnacyjnego, łatwo skonstruować przez proste odwrócenie wszystkich powyższych cech. Między biegunami tych dwóch typów’ idealnych - społeczeństwa aktywnego i pasyw^rnego - mieszczą się realne przypadki istniejących historycznie społeczeństw. Im bliżej dane społeczeństwo zbliża się do bieguna aktywistycznego, tym bardziej jest postępowe, w przyjętym tu nowym znaczeniu tego pojęcia.