65337

Zmiany społeczne

Dotychczas prowadziliśmy analizę funkcjonowania społeczeństwa - procesów socjalizacji, kontroli społecznej, instytucjonalizacji, które toczą się w obrębie tej samej całości społecznej. Mówi się tu niekiedy o dynamice „w systemie". Ale wiemy doskonale, że całe społeczeństwa ulegają od czasu do czasu zasadniczym modyfikacjom, są dzisiaj inne, niż były kiedyś, a będą inne, niż są dzisiaj. Mówi się tu niekiedy o dynamice „systemu". Na tym całościowym poziomie dynamiki społeczeństwa używamy też takich pojęć jak dzieje społeczeństwa czy jego historia. Pojawia się tu nowa perspektywa czasowa: już nie czas codzienny, o stosunkowo krótkiej rozciągłości, ale czas historyczny „długiego trwania". W obecnym rozdziale rozpoczynamy analizę tej najbardziej złożonej formy zmienności społeczeństw'. Wymaga to dalszych, coraz bardziej skomplikowanych kategorii pojęciowych.

Przez pojęcie zmiany społecznej rozumiemy różnicę między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu. Stan wcześniejszy i stan późniejszy różnić się mogą pod rozmaitymi względami. Po pierwsze, może nastąpić zmiana składu systemu. W społeczeństwie osiedlają się przybysze z innych krajów, do partii politycznej zapisują się nowi członkowie, ruch społeczny przyciąga tysiące nowych zwolenników, w rządzie ulegają likwidacji urzędy kilku ministrów. Migracje, rekrutacja do grupy, mobilizacja, reforma organizacyjna - to niektóre przykłady zmian tego typu. Po drugie, może nastąpić zmiana struktury systemu, a więc modyfikacja czworakich sieci powiązań między elementarni: interakcjami, interesami, normami i ideami. I tak: a) wyłaniają się nowe struktury interakcyjne, przez to, że ludzie nawiązują nowe kontakty, wchodzą w nowe stosunki, łączą się w nowe grupy; b) wyłaniają się nowe struktury interesów', przez to, że ludzie bogacą się lub biednieją, zyskują lub tracą władzę, uwalniają się spod podporządkowania lub popadają w zależność; c) wyłaniają się nowe struktury normatywne, przez to, że ludzie zaczynają wyznawać nowe wartości, kierować się now^rymi normami, odgrywać nowe role, karać i nagradzać za co innego niż dawniej; d) wyłaniają się nowe struktury idealne, przez to, że ludzie zaczynają wierzyć w nowych bogów, akceptować nowe ideologie, zyskiwać nową wiedzę o świede, widzieć samych siebie w^r nowym świetle. Społeczeństwo nie pozostaje zastygłe w starych, odwiecznych formach, lecz ulega stale przekształceniom.

Ten typ zmiany jest na ogół traktow^rany jako najważniejszy. Kiedy zmiany strukturalne ogarniają wszystkie struktury, mów^rimy czasami o zmianach rewolucyjnych, w jednym ze znaczeń terminu „rewolucja".

Po trzecie, może nastąpić zmiana funkcji pełnionych przez elementy społeczeństwa. Na przykład rodzina tradycyjna była grupą wielofunkcyjną: realizowała funkcje ekonomiczne, prokreacyjne, socjalizacyjne, religijne itp. Z czasem niektóre z tych funkcji przejęte zostały przez wyspecjalizowane instytucje czy organizacje: produkcyjne przez zakłady pracy, wychowawcze przez szkołę, religijne przez Kośdół itp. W innej skali można wskazać jako przykład poszerzenie funkcji (zadań, kompetencji) dyrektora w fabryce czy premiera w rządzie. Po czwarte, może nastąpić zmiana granicy systemu (np. dwie partie polityczne łączą się w^r jedną, dwie korporacje przemysłowe dokonują fuzji, a w innej skali - dwie rodziny łączą się przez małżeństwo dzied). Po piąte, mogą nastąpić zmiany w otoczeniu systemu (np. powódź niszczy sieć dróg i oddna miasteczko od kontaktów ze światem, urbanizacja pochłania podmiejskie wioski, podbój zmienia położenie geopolityczne społeczeństwa).