1352737828

142 POWSTANIE PRZEKONAŃ I OBRZĘDÓW RELIGIJNYCH

cych siły ludzi zwykłych, a takie przekonanie można spotkać nawet w najwięcej rozwiniętych religiach. Wszak i chrześcijaństwo przypisuje różne ,,charismata‘^c wyjątkowym ludziom. Jest to zatem wiara nie w nieosobowe siły, ale w osoby posiadające takie siły; co do genezy religii nie można stąd wycią-

i

gnąc żadnych wniosków.

Lecz przypuśćmy, że autor ma słuszność, twierdząc, jakoby ludy pierwotne miały zawsze i wszędzie wiarę w nieosobowe siły, przyczyny sprawcze rzeczy nadzwyczajnych. Czy

ł

takie przekonanie jedynie z odczucia a nie z rozumowania mogło powstać ? Czy ono, jako coś łatwiejszego do pojęcia, musiało uprzedzić uznawanie istot wyższych, będących przyczyną sprawczą tego, e>Q jest na świecie ? Wcale nie. Pozytywnych danych, stwierdzających to pierwszeństwo, jak wspomniałem, nie mamy żadnych. Z natury zaś rzeczy pierwotnemu człowiekowi znacznie trudniej byłoby wpaść na domyślanie się ,,nieosobowych^cc przyczyn sprawczych, niż na przyjęcie jakiejś wyższej istoty, wywołującej nadzwyczajne zjawiska. Przykładów bowiem istot, sprawujących swem działaniem pewne skutki, ma on w swojem życiu i otoczeniu pod-dostatkiem: wzoru zaś działania nieosobowe j si ły niema żadnego. Stąd też widzimy, że za zjawiskami znaczniejszymi ludzkość najpierw prawdę powszechnie stawia jakieś istoty: wiatr, burza, pioruny, ruch słońca, huk morza — to ich czyny. Dopiero z czasem, z postępem rozwoju umysłowego, ludzkość dochodzi do stworzenia sobie pojęć sił nieosobistych. Dlatego też materyalizm, panteizm trudniejszym jest systemem dla zrozumienia dla prostych zwłaszcza ludzi, niż deizm, na co dow⁷ód mamy w^t Indyach, gdzie panteistyczną religię brahma-nów lud_ przemienił sobie na zrozumialszy mu politeizm. Wreszcie przyjmowanie takich sił, w jakikolwiek sposób mielibyśmy je pojmować, w każdym razie wskazywałoby, że pierwotni do rozumowania są odpowiednio uzdolnieni. Czemże bowiem jest tłómaczenie zjawisk przez przyczyny, choćby nieo-sobiste, jeśli nie rozumowaniem i zastosowywaniem zasady przyczynowości? Wobec tego ani pierwszy, ani drugi argument

4

V.