1352738708

LITERATURA ROSYJSKA A TERMIN „REALIZM KRYTYCZNY” 379

Turgieniew — a pod koniec życia objawia się jako genialny liryk rosyjskiego romantyzmu i staje obok Dostojewskiego.

*

Tak więc w literaturze rosyjskiej lat czterdziestych—siedemdziesiątych rozwija się realizm oświeceniowy, sentymentalizm i nieco później romantyzm; realizm krytyczny natomiast zaczyna się kształtować dopiero wówczas, gdy w pełni objawiły się następstwa społeczne reformy chłopskiej — w latach siedemdziesiątych i zwłaszcza osiemdziesiątych.

Rozwój tych kierunków miał głęboko swoisty charakter. Po pierwsze, dzięki gwałtownemu ruchowi literatury rosyjskiej kierunki owe formowały się w ciągu jakiejś półtorej do dwóch dekad po rozkwicie rosyjskiego odrodzenia (oświecenie zachodnioeuropejskie np. oddzielone jest od renesansu całym stuleciem). Nadawało to rosyjskiemu realizmowi oświeceniowemu, sentymentalizmowi, romantyzmowi szczególną artystyczną pełnię i siłę; w twórczości Hercena, Ostrowskiego, Leskowa, Dostojewskiego trwa jeszcze jak gdyby żywioł renesansowy (podobnie jak i na Zachodzie można go odczuć np. u najwybitniejszych artystów połowy XVII w. — Corneille’a i Miltona).

Po drugie, rosyjskie kierunki literackie opierają się, rzecz jasna, na już zakończonym doświadczeniu zachodnioeuropejskiego oświecenia, sentymentalizmu i romantyzmu, rozszerzając i pogłębiając to doświadczenie; jednocześnie zaś w ten czy inny sposób stykają się również ze współczesną literaturą Zachodu, czyli przede wszystkim z realizmem krytycznym. Ta ostatnia okoliczność bez wątpienia stymulowała nasilanie się krytycznych i we właściwym sensie realistycznych tendencji we wszystkich kierunkach — w tej liczbie również w romantyzmie (także zresztą na Zachodzie realizm krytyczny wywarł wyraźny wpływ np. na późną twórczość romantyka Hugo).

Wreszcie, znów dzięki gwałtowności rozwoju, poszczególni artyści mogli „zdążyć” w swojej drodze twórczej przejść od jednego kierunku do drugiego. Tak np. Dostojewski debiutował jako sentymentalista, a następnie przeszedł do romantyzmu; od realizmu oświeceniowego do romantyzmu zmierzali Gleb Uspienski i po części Niekrasow, Turgieniew, Ostrowski i inni.

Wszystko to daje podstawy do sformułowania problemu „syntetycznego” charakteru XIX-wiecznej literatury rosyjskiej. Szczególnie niewątpliwy charakter syntetyczny posiada dojrzała twórczość Tołstoja — przede wszystkim Wojna i pokój ^s5.

“ Boczarow pisał niegdyś o renesansowym charakterze Wojny i pokoju, objaśniając to faktem, że w epopei Tołstoja „żyje, umownie mówiąc, renesansowa sytuacja lat sześćdziesiątych” (C. EonapoB, Jlumepamypa u Hoebiu ueAoeeK. Mocirea 1963, s. 303). Moim zdaniem realny stan rzeczy uległ tu odwróceniu. „Sytuacja rene-