3289580523

ZAGADNIENIA POPIELNIC TWARZOWYCH 113

watych, wobec czego powinny być przynajmniej częściowo od nich młodsze. Ponieważ fibule okularowate występującej na terenie Polski odmiany północnej datowane są na fazę D okresu halsztackiego, powstanie zapinek tłukomskich mogło się dokonać najwcześniej w pierwszej połowie tego okresu. Fibule te przetrwały stosunkowo długo. Świadczy o tym konstrukcja zapinki znalezionej w Sinołęce, pow. Wągrowiec³⁴. Ma ona sprężynę o konstrukcji kuszowatej, analogiczną do tych, jakie obserwujemy w niektórych zapinkach typu Certosa. Można przyjąć, że tę innowację konstrukcyjną wprowadzono tu pod wpływem rozwiniętych form fibul certoskich, charakteryzujących się właśnie kuszowatą konstrukcją sprężyny, a datowanych ostatnio najwcześniej na IV w. p.n.e.³⁵ Tak więc fibule typu tłukomskiego powstały nie wcześniej niż w pierwszej połowie V w. p.n.e. i przeżywały się w ciągu IV w. p.n.e. W tym też okresie zostały złożone w ziemi urny twarzowe z Zakrzewka, pow. Złotów, i Sośnicy, pow. Krotoszyn, noszące na powierzchni ryte wyobrażenia zapinek tłukomskich, oraz prawdopodobnie popielnica z Tłukom, pow. Wyrzysk — jeśli przyjmiemy, że stanowiła ona zespół grobowy wraz ze znalezioną w pobliżu fibulą krzyżową³⁶.

W okresie halsztackim i lateńskim zapinki typu Certosa były na obszarach niemal całej Europy jedną z najbardziej rozpowszechnionych ozdób. Wywodzą się one ze środowiska kultury Villanova, gdzie powstały w fazie Arnoaldi II/Certosa, datowanej przez R. Pittioniego na lata 525— 400 p.n.e.³⁷ W Italii fibule Certosa występowały przez całe V i IV stulecie p.n.e., a jak świadczą znaleziska z cmentarzysk w Benacci i Luca przeżywały się aż do III w. p.n.e.³⁸ Drugim, wtórnym już ośrodkiem produkcji tych zapinek był obszar położony pomiędzy wschodnimi stokami Alp a Adriatykiem, na którym istniała przypisywana Ilirom kultura halsztacka. Znamy stamtąd mnóstwo wykonywanych z brązu i z żelaza odmian omawianych zapinek. Z tych dwóch ośrodków fibule Certosa rozprzestrzeniły się na znaczne obszary Europy, docierając również na teren Polski. Według ostatnich poglądów na chronologię tych zapinek są one formą długoczasową, występują bowiem jeszcze w drugim stuleciu p.n.e.³⁹ Ogólnie rzecz biorąc, formy ze sprężyną o zwoju jednostronnym są starsze i przeżywały się krócej niż fibule o konstrukcji kuszowatej. Okazy z jednostronną sprężyną datowane są głównie na V i VI w. p.n.e. nato-

³ J. Antoniewiczów a, Znaleziska z Sinolęki w powiecie wągrowieckim, „Swiatowit”, t. 17: 1936 [19371, s. 322—325.

³⁵ J. Filip, Keltove ve stfedni Evrope, Praha 1956, s. 77—79. Zob. też dalej szersze uwagi na ten temat.

^3a K o s t r z e w s k i, op. cit., s. 14, 15, ryc. 3.

³⁷    P i 11 i o n i, op. cit., s. 283, 295—303; Łuka, op. cit., s. 28.

³⁸    Filip, op. cit., s. 77.

³⁸ Zob. np. okazy z cmentarzyska w Kósd. F i 1 i p, op. cit., s. 77.

8

Archeologia Polski, t. XIV, z. 1