3289580543

ZAGADNIENIA POPIELNIC TWARZOWYCH 121

nic twarzowych są zupełnie wyraźnie zsynchronizowane z etapami rozprzestrzeniania kultury pomorskiej. Granica występowania urn twarzowych typu A mieści się w powszechnie przyjmowanym zasięgu tej kultury w okresie halsztackim D (ryc. 11). Natomiast obszar rozprzestrzenienia typu C jest w partii zachodniej i południowej identyczny z terenami zajętymi przez nią we wczesnym i środkowym okresie lateńskim. W kierunku północno-zachodnim zasięg popielnic typu C jest szerszy niż obszar występowania kultury pomorskiej. Urny tego rodzaju występują bowiem aż w Sambii (ryc. 12). Ciekawa jest kwestia zasięgu typu B. Na południu nie dochodzi on tak daleko jak późne urny twarzowe. Natomiast na północny zachód popielnice tej grupy występują nieco dalej niż urny typów A i C. Ponieważ grupa ta zajmuje pozycję środkową w schemacie rozwoju urn twarzowych, można przypuszczać, że wyznacza ona obszar rozprzestrzenienia omawianych popielnic mniej więcej z końcem okresu halsztackiego i we wczesnym okresie lateńskim (ryc. 12).

III

Idea grzebania szczątków zmarłego w popielnicy z przedstawieniem twarzy jest uchwytna w kilku odległych terytorialnie i czasowo kręgach kulturowych. Zwyczaj ten ma charakter wybitnie dysjunktywny. Toteż w rozważaniach nad pochodzeniem urn twarzowych, występujących na terenie Polski w drugiej połowie ostatniego tysiąclecia p.n.e. zajmiemy się wyłącznie tymi ich skupiskami, które należą do inwentarza kultur w mniejszym lub większym stopniu związanych ze strefą wpływów „kręgu halsztackiego”. W konsekwencji takiego założenia, powiązań genetycznych dla urn twarzowych z obszaru Polski należy szukać w Etrurii, Niemczech środkowych, Danii i Norwegii południowej.

Punktem wyjścia w niniejszych rozważaniach jest pogląd, według którego niewątpliwym pierwowzorem dla popielnic twarzowych na wymienionych terenach są tak zwane kanopy etruskie⁶³. Rozprzestrzenienie ka-nop jest stosunkowo niewielkie, występują bowiem niemal wyłącznie w okolicach Chiusi w środkowej Italii. Należą one do inwentarzy grobów pochodzących z klasycznej fazy kultury etruskiej i datowane są na okres pomiędzy VIII a VI w. p.n.e. Kanopy starsze, odnoszone głównie do VIII w. p.n.e., nawiązują kształtem do urn typu Villanova. Różnią się od nich niemal wyłącznie formą przykrycia.

⁸³ Kostrzewski, Wielkopolska w czasach przedhistorycznych, s. 120; L. J. Łuka, Uwagi o niektórych kontaktach Pomorza Wschodniego z basenem Morza Śródziemnego we wczesnej epoce żelaza, „Archeol. Pol.", t. 8: 1963, z. 2, s. 274— 287; W. La B a u m e, Gestaltung und Bedeutung der Gesichtsdarstellung bei den hallstattzeitlichen Gesichtsurnen des Nordisches Kreises, „Kólner Jahrbuch", t. 2: 1965, s. 127—130.