4823843489

87

Widz filmowy w objęciach przyjemności

feministka i realizatorka filmów awangardowych wykorzystała jako teoretyczną podstawę teorię voyeryzmu Freuda - przyjemności i władzy wynikającej z patrzenia. Mulvey przekonuje, że widz kina hollywoodzkiego jest podglądaczem: ekran jest jak gdyby oknem oświetlonego pokoju, przez które niewidzialny podglądacz obserwuje.

Vóyeryzm zapewnia mężczyźnie (gdyż jest przyjemnością męską) zdolność widzenia sekretów, prywatnego życia innych ludzi, daje voyerowi władzę nad nimi. Najczęściej owa voyerystyczna przyjemność jest wytwarzana przez męskie spojrzenie na ciało kobiece. W opinii Mulvey przyjemności wytwarzane przez zadowolenie z voyerystycznego pragnienia doskonale współbrzmią z systemem patriarchalnym. Sugeruje ona istnienie silnego związku między systemem patriarchalnym, przyjemnością i naturalnymi różnicami między mężczyzną a kobietą.

Drugie ważne użycie związane jest z myślą francuskiego filozofa Rolanda Barthesa, autora Przyjemności tekstu. Barthes wprowadził interesujące rozróżnienie pomiędzy pleasure i jouissance, dwoma odmiennymi typami przyjemności wytwarzanej podczas lektury tekstu.

Jouissance może być tłumaczona jako "rozkosz" (bliss), ekstaza czy orgazm (Barthes używa ciągle metafor seksualnych dla jej wyjaśnienia), to jest przyjemność ciała, doświadczana przez zmysły i odnosząca do ciała, a nie do kultury. Jouissance umyka przed kontrolą kultury i znaczenia poprzez dystansowanie swoich elementów znaczonych i tym samym umocnienia znaczącego poprzez podkreślenie materialności. Odnajdywane jest w materialnym ciele znaku, w zmysłowości ciała czytelnika. W ten sposób jest ono zawsze erotyczne i jego najwyższa wartość opisywana jest przez orgazm. Natomiast plaisir usytuowane jest w kulturze, z niej pochodzi i podąża za jej regułami.

Barthes podkreśla, że przyjemność nie może być odnaleziona w tekście jako takim, ale wymaga współdziałania z czytelnikiem: teoria jego jest zatem zorientowana nie na to, czym tekst jest, ale co on powoduje.

Badacze myśli Barthesa zwracają uwagę, że u podstaw jego teorii leży myśl Freuda. Barthes jest bowiem przekonany, iż istota ludzka zawsze poszukuje przyjemności i unika nieprzyjemności. Sądzi ponadto, że przyjemność w społeczeństwie wytwarza dwóch strażników: politycznego i psychoanalitycznego.

Istnieje trzecie użycie terminu "przyjemność", które podkreśla szeroko rozumiane fakty społeczne. Poszukuje ono znaczenia "przyjemności" w jej związkach ze strukturą społeczną oraz społecznymi praktykami podmiotów doświadczających jej. W moim przekonaniu owo trzecie rozumienie znajduje swój najpełniejszy wyraz w analizie innych niż film form komunikowania audiowizualnego.

Można zaryzykować tezę, iż refleksja nad filmową przyjemnością jest związana głównie z psychoanalizą, jakkolwiek zakres korzystania z rozmaitych teorii na tym obszarze jest imponujący. Jedną z najbardziej wartościowych pozycji jest książka Gaylyn Studlar poświęcona masochistycznej przyjemności w filmach Jose-fa von Stemberga (Studlar, 1988).

Autorka twierdzi, że podstawowe odniesienie aparatu kinematograficznego dotyczy jego relacji do podświadomości i zdolności do uaktywniania specyficznych form przyjemności. Przyjemności te - w zależności od teoretyka - ograniczane były do pewnych szczególnych czynników, które modelują doświadczenie kina.