H. von Ditfurth - Duch nie spad� z nieba WST�P Jednym z najdonio�lejszych odkry� nauki wsp�czesnej jest rozpoznanie, �e wra�enie trwa�o�ci, jakie daje prze�ywany przez nas �wiat, to tylko poz�r. Jest ono wy��cznie z�udzeniem, wywo�anym stosunkowo kr�tkim okresem �ycia cz�owieczego obserwatora. Wszystko, co istnieje we wszech�wiecie, stanowi tymczasowy wynik pewnego rozwoju, przebiegaj�cego od niewyobra�alnie odleg�ych czas�w, chocia� my dopiero niedawno nauczyli�my si� �ledzi� te dzieje, cofaj�c si� od doby obecnej a� do dalekiego momentu, kt�ry uzna� mo�emy za pocz�tek �wiata. To, co dzia�o si� jeszcze przed owym momentem � pozostaje w ukryciu. Na pytanie, dlaczego istnia� jaki� pocz�tek � odpowiedzi nie ma. Mg�a tajemnicy otaczaj�ca ten pocz�tek i jego przyczyny przes�ania r�wnie� genez� struktury pramaterii, a wi�c budowy atomu wodoru. Ale wszystko, co z tego pocz�tku wynik�o, mo�e w zasadzie sta� si� przedmiotem bada� nauk przyrodniczych. Wa�nym krokiem na drodze do poznania jest odkrycie, �e rozw�j jest procesem ci�g�ym i ogarniaj�cym wszystko, co istnieje. Nie jest wi�c tak � jak zrazu s�dzono � �e osobno przebiega kosmiczny rozw�j rzeczy martwych, gaz�w, uk�ad�w s�onecznych, mg�awic spiralnych, osobno za� i niezale�nie od wydarze� kosmicznych na powierzchni naszej � i obcych � planet toczy si� ewolucja biologiczna. Z szybko rosn�cej, chcia�oby si� powiedzie� nieprzebranej liczby rezultat�w poszczeg�lnych bada� w najr�niejszych dziedzinach dyscyplin przyrodniczych wy�oni� si� w ostatnich latach obraz zupe�nie odmienny. Zaczynamy obecnie rozumie�, �e nast�powanie po sobie ca�ych generacji gwiazd sta�ych da�o pocz�tek tocz�cym si� przez miliardy lat dziejom powstawania 90 r�nych pierwiastk�w, z kt�rych sk�ada si� wszystko, co nas otacza. Astrofizycy i chemicy wykryli, �e w�a�ciwo�ci owych pierwiastk�w w drodze procesu kosmicznego zrodzonych z wodoru � owej materii prapocz�tku � musia�y nieodzownie poci�gn�� za sob� zjawisko ich ��czenia si� w cz�steczki o coraz bardziej z�o�onej strukturze. Zreszt� wsp�czesne obserwacje astronomiczne dowiod�y, �e dzieje si� to nadal w wolnym wszech�wiecie. Na powierzchni planet � kt�rych si�y grawitacyjne powodowa�y przecie� skupienie cz�steczek na bardzo ciasnej przestrzeni � proces ten przebiega� zapewne znacznie szybciej. W ostatnim czasie biochemicy i ewolucjoni�ci wielokrotnie odpierali zarzuty (znane zreszt� od dziesi�cioleci), �e nie jest prawdopodobne, i�by na zasadzie tej samej wewn�trznej prawid�owo�ci ��czenie cz�steczek musia�o si� dokonywa� a� do momentu osi�gni�cia takiego poziomu z�o�ono�ci, kt�ry zainicjowa� pocz�tek biologicznej fazy rozwoju. W zwi�zku z tym niedostatecznie b�d� jednostronnie wykszta�ceni oponenci rozpowszechniaj� po dzi� dzie� r�ne statystyczne "kontrargumenty". Ale kto got�w jest zapozna� si� z konkretnymi wynikami do�wiadcze� i obserwacji, �atwo si� przekona, �e pod wp�ywem praw natury materia musia�a wytworzy� nie tylko uk�ady s�oneczne i drogi mleczne, lecz r�wnie� �ywe struktury. Przyjmuj�c istniej�ce prawa natury i materi� tak�, jaka jest, oraz zak�adaj�c dostatecznie d�ugi czas, doj�� mo�na tylko do wniosku, �e powstanie �ycia by�o nie tylko prawdopodobne, lecz wr�cz nieuniknione. W ksi��ce tej przedstawiamy pogl�d, �e dotyczy to r�wnie� naszego ducha. Jestem g��boko przekonany, �e materia� naukowy, jakim obecnie dysponujemy, pomimo wszelkich luk w naszej wiedzy wystarcza do udowodnienia, i� materia w toku tej samej ewolucji musia�a nieuchronnie wytworzy� tak�e zjawiska psychiczne � odczucia i uczucia, procesy postrzegania, a wreszcie �wiadomo��. Z chwil� gdy si� zaakceptuje faktyczno�� ewolucji chemicznej i nast�puj�cej po niej ewolucji biologicznej, a tak�e faktyczno�� post�pu tej ewolucji w kierunku coraz bardziej z�o�onych struktur i zdolno�ci, pojawienie si� zjawisk psychicznych w toku biologicznego rozwoju mo�na tylko uzna� za konieczno��. Dobrze rozumiem, �e taka teza musi zrazu wzbudzi� wi�cej uprzedze� i nieporozumie�, ani�eli da si� wyja�ni� w tym kr�tkim wst�pie. Pragn��bym wi�c zwi�le poruszy� dwie tylko sprawy. Pierwsza dotyczy zarzutu "materializmu". Kto taki zarzut wysuwa przeciwko reprezentowanemu tutaj stanowisku � to znaczy przeciwko w��czeniu wymiaru psychicznego do przyrodniczego procesu ewolucji � ten staje si� wyznawc� owej ideologii, kt�r� Ernest Bloch wykpiwa� jako "materializm toporny". Trudno zaprzeczy�, �e ten prymitywny wariant przyrodniczego my�lenia odegra� kiedy�, przej�ciowo, pewn� rol�. By� to jednak impas, kt�ry przezwyci�ono ju� od trzech generacji. Nie powinno si� wi�c wypomina� wiedzy przyrodniczej tego grzechu dzieci�stwa, kt�remu zreszt� nawet w najgorszym okresie uleg�a tylko cz�� jej przedstawicieli. Ale na my�li mam nie t� prymitywn� ideologi�. Nie bez powodu stwierdzi�em przed chwil�, �e zaakceptowanie faktu chemicznej i biologicznej ewolucji stanowi podstaw� do zrozumienia prezentowanego tutaj stanowiska. Nie wolno bowiem zapomnie�, �e przez ca�e wieki w spos�b wr�cz groteskowy nie doceniali�my materii, a przyczyn� tego stanu mo�na bardzo �atwo znale�� w dziejach my�li ludzkiej. Przez d�ugi czas to lekcewa��ce nastawienie niepotrzebnie hamowa�o wgl�d w natur� tego �wiata. Kto upiera si� przy b��dnym rozumieniu materii, dla kogo poj�cie to obci��one jest tylko ideologicznym skojarzeniem, ten naturalnie bardzo pr�dko natrafi na trudno�ci przy rozpatrywaniu nowoczesnych rezultat�w wiedzy przyrodniczej, a ju� na pewno nast�pi to, kiedy b�dzie rozwa�a� nad przej�ciem od ewolucji chemicznej do biologicznej. Jednak�e ten, kto prze�ledzi ca�y rozw�j wstecz a� do jego pocz�tk�w, musi uzna�, �e bardzo niesprawiedliwie traktowali�my materi�. Odkryje on w budowie atomu wodoru � owej materii prapocz�tku, z kt�rej powsta�o wszystko, co dzisiaj istnieje � wyra�ne wskazanie na przyczyn� �wiata znajduj�c� si� poza nasz� rzeczywisto�ci�.1 Czy�by mianem "biologizmu" nale�a�o okre�li� pogl�d, �e w procesie ewolucji musia� nast�pi� taki moment, w kt�rym rezultatem dalszego rozwoju biologicznego by�o powstanie zjawisk psychicznych? Owszem, ale tylko w�wczas, gdyby jego wyznawca jednocze�nie zaprzecza�, jakoby by�o to jednoznaczne z otwarciem si� ca�kowicie nowego wymiaru rzeczywisto�ci. Kto rozumuje biologistycznie, to znaczy, kto s�dzi, �e sprawy duszy wyja�ni� mo�na w kategoriach biologicznych � na przyk�ad wy��cznie jako szczeg�lnie skomplikowan� form� proces�w fizjologicznych � ten nie zrozumia�, czym jest ewolucja. Istot� tej uniwersalnej ewolucji, kt�ra jest przecie� identyczna z histori� �wiata, jest to, �e w spos�b filogenetycznie nieuchronny to, co nowe, nak�ada si� warstwami na to, co stare. W�a�nie warstwami, jedna na drugiej. Nic z nieba nie spada. Nic, czego by przedtem nie by�o, nie pojawia si� nagle i niespodziewanie. W toku nieustaj�cego procesu tworzenia nowe powstaje ze starego: pierwiastki ��cz� si� w cz�steczki o nowych, nie znanych dot�d w�a�ciwo�ciach, rodz�cych szans�, jakich nie mo�na by�o przewidzie�. Jedn� z tych mo�liwo�ci by�o po��czenie si� okre�lonych cz�steczek w struktury zawieraj�ce w sobie regu�y, na podstawie kt�rych one same powsta�y. Doprowadzi�o to do zdolno�ci ca�kiem nowego rodzaju: do zdolno�ci samopodwajania, a tym samym � w naszym wsp�czesnym rozumieniu � do p�ynnego i rozci�gni�tego w czasie przej�cia od materii martwej do o�ywionej. Powstaje wi�c stale co� nowego. Gdyby nie to, �wiat do tej pory by�by jeszcze pusty. Ale nowe w ka�dym przypadku, bez �adnego wyj�tku, rodzi si� na pod�o�u tego, co jest. Wyp�ywa ze starego, na ka�dym szczeblu tworzy si� z przemiany dawnego. Ka�dy poszczeg�lny krok sam w sobie stanowi jak gdyby pewne zako�czenie. Ka�dy poszczeg�lny szczebel rozwoju zdaje si� zamkni�ty w sobie, pozornie doskona�y. Przy ca�ej wspania�o�ci zjawiska ewolucji mo�e najbardziej fascynuj�cym jej przejawem jest to, �e nigdy nie mog�o doj�� do stanu bezruchu, poniewa� ka�dy osi�gni�ty szczebel oznacza� dla niej nowe mo�liwo�ci wyj�ciowe. A wi�c nasz duch � a jest to teza tej ksi��ki � musia� tak�e zrodzi� si� z tego rozwoju. Jakie� mog�oby by� inne �r�d�o jego pochodzenia? Tre�ci� niniejszej ksi��ki b�dzie oparta na dost�pnym wsp�cze�nie materiale naukowym pr�ba odtworzenia przebiegu rozwoju w momencie decyduj�cym dla tej przemiany. Nie b�dzie to oczywi�cie opis kompletny, lecz tylko szkic najwa�niejszych ci�g�w rozwojowych. Ale mo�liwy do odtworzenia obraz jest dostatecznie wyra�ny, aby ten, kto patrzy bez uprzedze�, m�g� nabra� zadowalaj�cego przekonania, �e powstanie naszej �wiadomo�ci odby�o si� w spos�b naturalny. I jeszcze jeden wa�ny punkt: w pierwszej chwili wydaje si�, �e dla osi�gni�cia wyznaczonego tu celu trzeba po prostu przyjrze� si� budowie ludzkiego m�zgu, a przede wszystkim jego filogenetycznemu rozwojowi, s�owem, �e to wystarczy, aby dowiedzie� si�, w jaki spos�b ewolucja mog�a wznie�� si� z poziomu biologicznego na poziom psychiczny. Ot� my b�dziemy stale si�ga� do tego wa�nego �r�d�a informacji, ale zachowamy przy tym du�� ostro�no��, opieraj�c si� tylko lu�no na danych anatomicznych i fizjologicznych. Gdy bowiem kto� usi�uje wyprowadza� ewolucj� wymiaru psychicznego z anatomii naszego centralnego uk�adu nerwowego, nara�a si� nieustannie na niebezpiecze�stwo mylenia przyczyny ze skutkiem. Nie wolno nam zapomina�, �e korzenie �wiadomo�ci s� zapewne starsze od wszystkich m�zg�w. Ten etap rozwoju, o kt�rym mowa w tej ksi��ce, mo�na zrozumie� tylko w�wczas, gdy si� pami�ta, �e m�zg jest narz�dziem my�lenia, a nie jego przyczyn�. Nie jest tak, �e m�zg nasz "wynalaz�" my�lenie, raczej jest przeciwnie. Podobnie to nie nogi wynalaz�y chodzenie i nie oczy wytworzy�y �wiat�o. Powstanie n�g w toku ewolucji by�o skutkiem potrzeby szybkiego poruszania si� na suchym l�dzie. Wykszta�cenie si� oczu by�o reakcj� na mo�liwo�� pos�u�enia si� �wiat�em s�onecznym do orientacji. Zupe�nie tak samo poszczeg�lne cz�ci naszego m�zgu, krok za krokiem i ze stopnia na stopie�, stanowi�y odpowied� ewolucji na mo�liwo�ci pojawiaj�ce si� w ka�dym z osi�gni�tych stadi�w rozwoju. R�ni�ce si� mi�dzy sob� pod wzgl�dem funkcjonalnym � a tak�e wieku � podstawowe cz�ci naszego m�zgu wprawdzie do dnia dzisiejszego jeszcze odzwierciedlaj� trzy najwa�niejsze kroki, dzi�ki kt�rym ewolucja wznios�a si� z poziomu biologicznego na psychiczny, ale s� one rezultatem tego rozwoju, a w �adnym razie nie jego przyczyn�. Na wszelki wypadek jeszcze ostatnia uwaga: tak�e na tej filogenetycznej i genetycznej drodze, po kt�rej zamierzamy zbli�a� si� do zjawisk psychicznych, niemo�liwe jest oczywi�cie znalezienie odpowiedzi na pytanie, czym jest duch, �wiadomo�� czy te� uczucie. Wymiar psychiczny jest najwy�szym szczeblem osi�gni�tym do tej pory przez ewolucj�, w ka�dym razie tutaj, na Ziemi. Ale w odr�nieniu od wszystkich dawniejszych poziom�w rozwojowych jest to jedyny szczebel, kt�rego nie mo�emy rozpatrywa� jak gdyby "od zewn�trz". Brak nam, jak by to nazwa� teoretyk ewolucjonizmu, s�siaduj�cego z nim, wy�szego "poziomu meta", z kt�rego jedynie obserwator m�g�by ogarn��, czym jest to, co psychiczne. Jedna rzecz ods�oni nam si� niezwykle wyra�nie: gdy do dziedziny psychicznej podejdziemy w �cis�ym znaczeniu tego s�owa "od spodu", gdy wi�c przemierzymy w my�li t� sam� drog�, wzd�u� kt�rej w ci�gu ostatnich miliard�w lat z biologicznych mo�liwo�ci i potrzeb rozwin�y si� na Ziemi krok za krokiem funkcje psychiczne, to natychmiast rozpoznamy historyczn� natur� naszej w�asnej �wiadomo�ci. Podobnie jak wszystko, co na tym �wiecie istnieje, �wiadomo�� ta ze wszystkimi swymi osobliwo�ciami jest wytworem realnej historii, sum� nast�puj�cych po sobie �ci�le okre�lonych i konkretnych wydarze�, kt�re j� zrodzi�y. Nasze my�lenie i prze�ywanie, nasze l�ki i nadzieje po dzi� dzie� nosz� pi�tno owej historii. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 1. Jednokom�rkowce jako sondy m�zgowe Zmys� tropicielski drobnoustroj�w W pocz�tkach naszego stulecia pewien psychiatra z Wurzburga, kt�ry zreszt� pozosta� ca�kowicie nieznany poza kr�giem fachowc�w, odkry� przy u�yciu wagi szczeg�ln� funkcj� najstarszej cz�ci m�zgu. Martin Reichardt, bo to o nim mowa, pod�wczas dyrektor Kliniki Chor�b Nerwowych w Wurzburgu, do swoich bada� wykorzysta� ponadto specjalne zdolno�ci drobnego mikroorganizmu, nazwanego przez naukowc�w kr�tkiem bladym (Treponema pallidum). Kr�tek blady jest zarazkiem wywo�uj�cym ki��. W tym miejscu musz� uczyni� kr�tk� dygresj� z dziedziny biologii og�lnej, aby wyja�ni�, w jaki spos�b te drobnoustroje mog�y sta� si� przydatne w pracy wurzburskiego uczonego. Jak dzisiaj ka�demu wiadomo, choroby zaka�ne s� skutkiem zasiedlenia wielokom�rkowej �ywej istoty przez organizmy jednokom�rkowe. W tym przypadku nale�y s�owo "zasiedlenie" rozumie� ca�kowicie dos�ownie. Przenikanie drobnych zarazk�w w �adnym razie nie ma na celu uszkodzenia organizmu gospodarza, nawet gdy w gr� wchodz� przecinkowce cholery czy te� inni sprawcy jakiej� gro�nej choroby.1 Bakterie, podobnie jak wszystkie �ywe istoty, dzia�aj� tylko zgodnie z nieub�aganymi prawami ewolucji. Pod jej wp�ywem rozszczepia�y si� one z biegiem czasu na coraz to nowe gatunki i rasy, kt�re na Ziemi potrafi�y zasiedla� wci�� nowe przestrzenie �yciowe, zupe�nie tak samo, jak si� to dzia�o w wielkim podkr�estwie wielokom�rkowc�w. W ci�gu tego rozwoju pr�dzej czy p�niej musia�o nast�pi� odkrycie organizmu ciep�okrwistego jako dost�pnej przestrzeni �yciowej. Reprezentowane przeze� skupisko materii organicznej oraz zespolona w nim wielorako�� najrozmaitszych rodzaj�w tkanek nadaj�cych si� na po�ywk� i teren do �ycia � wszystko to spowodowa�o, �e organizm ciep�okrwisty stanowi� nieomal: idealne �rodowisko biologiczne dla mikroskopijnego jednokom�rkowca. W zwi�zku z tym od chwili przyj�cia na �wiat wszyscy jeste�my "zamieszkani" przez nieprzebran� liczb� najr�niejszych gatunk�w mikroorganizm�w. Niewidoczne i nieodczuwalne, siedz� ha naszej sk�rze, w�osach, b�onach �luzowych i w jelitach. Prawie wszystkie s� nieszkodliwe, a niekt�re z nich sta�y si� od dawna ju� wr�cz dla nas niezb�dne. Tak wi�c do normalnej flory � bakterie w biologii zaliczaj� si� wszak do ro�lin! � naszych jelit nale�� r�wnie� drobnoustroje wytwarzaj�ce potrzebn� do �ycia witamin� 812, kt�rej nasz organizm sam nie potrafi zsyntetyzowa�. W tym przypadku dosz�o wi�c do prawdziwej symbiozy, do wsp�ycia korzystnego dla obu partner�w, niezale�nie od zachodz�cych mi�dzy nimi skrajnych r�nic. Nie mogliby�my istnie� bez witaminy 812, a mikroskopijne jednokom�rkowce, kt�re w naszym jelicie wytwarzaj� t� niezb�dn� substancj�, zale�� z kolei od naszego stanu zdrowia � dobry jest warunkiem trwa�o�ci ich �rodowiska. Jednak�e nie w ka�dym przypadku rozw�j doprowadzi� do r�wnie idealnej sytuacji takiego dwustronnego wsp�dzia�ania b�d� co najmniej do wzajemnej tolerancji. W pojawiaj�cych si� raz po raz przypadkach wyj�tkowych � a dotyczy to rzeczywi�cie tylko znikomego procentu wszystkich bakterii � wtargni�cie drobnoustroj�w poci�ga za sob� mniej lub bardziej gwa�towne reakcje ze strony ustroju gospodarza. Oznacza to, �e wzajemne przystosowanie uczestnicz�cych partner�w ci�gle jest tak niedoskona�e, i� produkty przemiany materii drobnoustroj�w dzia�aj� jak trucizna na kom�rki zaj�tych przez nie tkanek albo �e bakterie przenikaj� a� do krwiobiegu organizmu �ywicielskiego i tam niepohamowanie si� rozmna�aj�. Doprowadza to do odpowiednich reakcji obronnych ze strony gospodarza, kt�re intruzom maj� mo�liwie jak najbardziej utrudni� �ycie. Widoczne na zewn�trz i daj�ce si� stwierdzi� oznaki tej walki sk�adaj� si� na znane lekarzom objawy choroby zaka�nej. Szczeg�lnie przydatna w diagnozie jest przy tym wyros�a z do�wiadczenia wiedza, �e istniej� objawy nie tylko og�lne, lecz tak�e swoiste, charakterystyczne dla zaka�enia jakim� gatunkiem zarazk�w. Okre�lone gatunki bakterii powoduj� uszkodzenia okre�lonych narz�d�w: ich objawy to np. b�l gard�a lub kaszel, wysypka, ��taczka (jako skutek zaatakowania w�troby), biegunka b�d� b�le nerek. Dopiero po��czenie objaw�w og�lnych, takich jak gor�czka, b�le g�owy, wzrost liczby leukocyt�w we krwi itp., z tego rodzaju lokalnymi objawami chorobowymi tworzy kliniczny obraz klasycznej choroby zaka�nej. W wi�kszo�ci przypadk�w do�wiadczonemu lekarzowi wystarcza to do wyprowadzenia s�usznego wniosku co do rodzaju zarazk�w, kt�re spowodowa�y chorob�, bez u�ycia mikroskopu, a cz�sto tak�e bez badania krwi. Pozostawmy na boku kliniczn� przydatno�� tej okoliczno�ci, nas bowiem tutaj w zwi�zku z odkryciem dokonanym przez Martina Reichardta interesuje tylko biologiczny aspekt zjawiska. Fakt, �e okre�lone zarazki z tak� niezawodno�ci� atakuj� zawsze i stale okre�lone narz�dy czy rodzaje tkanek, wskazuje na to, �e z punktu widzenia bakterii atakowany narz�d posiada charakter "�rodowiska", a tak�e na og�lny charakter procesu zaka�enia jako rezultatu pewnego ewolucyjnego przystosowania. Podobnie jak �ywe istoty �wiata zewn�trznego, bakterie dostosowane do wn�trza naszego cia�a jako do swego �rodowiska pod sta�ym naciskiem konkurencji ze strony swych wsp�plemie�c�w wyspecjalizowa�y si� w �ci�le okre�lonych "niszach ekologicznych" naszego cia�a. W praktyce "walki o byt" konkurencja mi�dzy gatunkami jest prawie zawsze wsp�zawodniczeniem o pokarm. Zatem gatunek znajduj�cy si� pod naciskiem konkurencji b�dzie mia� tendencj� do wzrastaj�cej specjalizacji w doborze po�ywienia i do przestawienia si� na nie wykorzystane do tej pory �r�d�o pokarmu, z kt�rego mo�e czerpa� bez wielkich przeszk�d ze strony podobnie predysponowanych konkurent�w. Klasycznym przyk�adem gatunku, kt�ry tak post�pi�, s� �uszczaki z wyspy Galapagos. Dla m�odego Darwina prowadzone nad nimi obserwacje sta�y si� kluczowym wr�cz do�wiadczeniem. Ptaki te w ci�gu pokole� w mo�liwie najwi�kszym stopniu zr�nicowa�y kszta�ty swoich dziob�w. Na owych wyspach, na kt�rych nie wyst�puj� �adne inne ptaki jako konkurenci, istniej� wi�c dzisiaj �uszczaki o nazwie zi�by Darwina, z cienkimi, spiczastymi dziobami, �wiadcz�cymi o tym, �e s� owado�erne, obok za� �yj� inne, o dziobach grubych, podobnych do wr�blich � te zi�by s� przewa�nie ziarno�erne. Do jakiego stopnia nie wykorzystane mo�liwo�ci sprzyjaj� takiej dziedzicznej specjalizacji, wykazuje szczytowy nieomal przyk�ad pewnej odmiany zi�b na Galapagos; zi�by te � by u�y� okre�lenia Konrada Lorenza � obra�y sobie "zaw�d dzi�cio�a", po�ywiaj� si� bowiem nie interesuj�cymi nikogo innego owadami, kt�re �yj� g��boko pod kor� drzew b�d� w szczelinach ga��zi. Pomimo silnego nacisku konkurencji ze strony innych, blisko spokrewnionych zi�b mutacje najwidoczniej nie pojawi�y si� u nich w por�, by wykszta�ci� form� dzioba przydatn� do poszukiwania takiego rodzaju pokarmu. W zamian za to mutacja i selekcja wyhodowa�y u tej jedynej w swoim rodzaju odmiany zi�by pewne instynktowne dzia�anie, kt�re umo�liwia jej przedstawicielom osi�gni�cie tego samego celu innymi �rodkami: "dzi�cio�owe zi�by" na wyspach Galapagos swymi niedoskona�ymi dziobami u�amuj� kolce kaktus�w i ze znakomitym skutkiem d�ubi� nimi w szczelinach i otworach w poszukiwaniu zdobyczy. To, co obowi�zuje w odniesieniu do zi�b Darwina, dotyczy w zasadzie wszystkich innych istot �ywych,, a zatem r�wnie�-jednokom�rkowc�w. Temu w�a�nie Reichardt zawdzi�cza� swoje wa�ne odkrycie. Mikroorganizmy chorobotw�rcze tak�e od dawna ju� zacz�y dostosowywa� si� w swoim �rodowisku, a wi�c w ludzkim ciele, do coraz bardziej wyspecjalizowanych nisz, do zupe�nie okre�lonych tkanek czy te� rodzaj�w kom�rek, w kt�rych mog�y rozmna�a� si� mo�liwie bez przeszk�d ze strony wsp�plemie�c�w. Taki proces ewolucyjny, w kt�rego toku rozwin�a si� coraz wi�ksza liczba gatunk�w drobnoustroj�w wyspecjalizowanych w dok�adnie okre�lonym rodzaju tkanek, stanowi wi�c w�a�ciw� przyczyn� istnienia klinicznie rozpoznawalnych chor�b zaka�nych. Ot� na ow� specjalizacj� zarazk�w � oto pow�d mojej ewolucjonistycznej dygresji � mo�na r�wnie� spojrze� pod zupe�nie odmiennym k�tem. Mo�na j� interpretowa� jako szczeg�ln� zdolno�� do wykrywania z absolutn� celno�ci� �ci�le okre�lonego typu tkanki spo�r�d wielotysi�cznej r�norodno�ci kom�rek organizmu �ywicielskiego. Jak nadzwyczajnie rozwini�ta jest ta zdolno�� drobnoustroj�w chorobotw�rczych, mo�na oceni�, gdy si� uwzgl�dni, �e przecie� wszystkie kom�rki, z kt�rych sk�ada si� organizm gospodarza, s� w zasadzie do siebie podobne w typie, niezale�nie od ich wielostronnego zr�nicowania na elementy budulcowe okre�lonych narz�d�w. Wszystkie sk�adaj� si� z j�dra i protoplazmy, wszystkie zawieraj� te same organelle (rybosomy, mitochondria i inne), za pomoc� kt�rych wytwarzaj� bia�ka, oddychaj� i spe�niaj� wiele innych, tak�e wsp�lnych im funkcji. Jedyne wyst�puj�ce mi�dzy nimi r�nice dotycz� funkcji, kt�re kom�rki te przej�y w obr�bie ca�o�ci. To, czy wydzielaj� one pewne enzymy, czy te� hormony, czy wykszta�ci�y w��kna, kt�re potrafi� si� kurczy�, czy te� wypustki przewodz�ce impulsy elektryczne � wszystko zale�y od tego, czy stanowi� cz�� w�troby, czy te� gruczo�u, czy s� budulcem mi�ni, czy cz�ci� uk�adu nerwowego. A z tymi r�nicami w ich funkcji zwi�zane s� drobne r�nice ich przemiany materii. Rozdzia� cz�steczek przetwarzanych przez nie czy te� wydzielanych jako produkt ko�cowy ich przemiany materii jest w ka�dym przypadku nieco odmienny. Te minimalne r�nice chemiczne, kt�re niejednokrotnie odnosz� si� zapewne do nielicznych tylko cz�steczek, najwidoczniej s�u�� mikroorganizmom do orientacji i umo�liwiaj� im dok�adne odnalezienie tego szczeg�lnego rodzaju kom�rki, do kt�rej dostosowa�y si� jako do swego �rodowiska. Poniewa� m�wimy o r�nicach chemicznych, mo�emy pozwoli� sobie na stwierdzenie, �e widocznie rozmaite tkanki naszego cia�a rozmaicie "pachn�" i �e mikroorganizmy potrafi� spo�r�d tysi�cy zapach�w naszych tkanek odnale�� i rozpozna� ten, kt�ry wydzielany jest przez taki rodzaj tkanki, jaki jest im potrzebny do prze�ycia. Zdolno�� orientacji zwi�zana z tak niezawodnym zmys�em tropicielskim jeszcze dzisiaj przewy�sza wszystko, czego potrafi dokona� wsp�czesna chemia z ca�ym swoim technicznym wyrafinowaniem. Prosz� sobie wyobrazi�, jaka rewolucja zasz�aby w mo�liwo�ciach leczenia, gdyby�my potrafili wyprodukowa� substancje, kt�re wykazywa�yby powinowactwo chemiczne tylko z jednym okre�lonym rodzajem tkanki, kt�re wi�c, po�ykane czy wstrzykiwane, by�yby przyjmowane tylko przez ten jeden rodzaj tkanki i tam gromadzone. Substancje takie mog�yby by� u�yte jako "no�nik" dla okre�lonych �rodk�w leczniczych. Substancje o dzia�aniu leczniczym nie rozprzestrzenia�yby si� w�wczas po ca�ym ustroju na chybi� trafi�, nie ukierunkowane, niczym poczta butelkowa. Problem tolerancji lek�w nie odgrywa�by ju� prawie �adnej roli. Skuteczne terapeutycznie dawki zredukowa�yby si� przecie� do warto�ci u�amkowych. Dzisiaj musimy z regu�y zalewa� ca�y organizm stosunkowo du�ymi dawkami danego leku, aby mie� pewno��, �e do jedynego miejsca, w kt�rym dzia�anie jego jest potrzebne, dotrze on w wystarczaj�cej ilo�ci. Od dawna przeprowadza si� pr�by znalezienia tego rodzaju "substancji-no�nik�w". Niekt�re leki zreszt�, ingeruj�c w szczeg�lne szlaki przemiany materii, maj� tendencj� do gromadzenia si� w trakcie rozk�adu w okre�lonych narz�dach. Ale wszystkim tym pr�bom daleko jeszcze do wysokiego i celowego stopnia specjalizacji wykazywanego przez pewne drobnoustroje chorobotw�rcze. Na co umiera chory na pora�enie post�puj�ce? Ot� wurzburski psychiatra Reichardt w pocz�tkach naszego stulecia pos�u�y� si� w�a�nie t� trafno�ci� w docieraniu do celu, kt�r� wykazuj� mikroorganizmy przy odnajdywaniu poszczeg�lnych tkanek, a kt�ra dla nauki jest wci�� jeszcze nieosi�galna. Na pewno nie dzia�a� on ani �wiadomie, ani planowo, gdy� w jego czasach prawie nic z dziedziny omawianych tu przez nas teoretycznych rozwi�za� nie by�o znane. Reichardt by� po prostu doskona�ym obserwatorem klinicznym, a ponadto szczeg�lnie cierpliwym badaczem. Cechy te, po��czone z intuicj�, pozwoli�y mu we w�a�ciwy spos�b postawi� problem i dokona� niezwykle wa�nego odkrycia przy zastosowaniu a� �miesznie prostych �rodk�w. Reichardt zada� sobie zwyczajne pytanie: na eo w�a�ciwie umiera chory na pora�enie post�puj�ce? W tym czasie by�o ju� wiadomo, �e pora�enie post�puj�ce jest odleg�ym nast�pstwem zaka�enia ki��. U mniej wi�cej 3 do 5% wszystkich pacjent�w, kt�rzy ulegli infekcji ki�owej, w jakie� 10, 20 b�d� 30 lat p�niej rozwija si� owa choroba m�zgu, w czasach Reichardta jeszcze nieuleczalna. Zarazek, spiralnie skr�cony kr�tek blady, by� znany od 1905 r., a w 1911 r. uda�o si� wreszcie wykry� ow� drobn� bakteri� w m�zgu pacjent�w zmar�ych wskutek tej choroby. Ale dlaczego ta straszna choroba tak nieuchronnie prowadzi�a do �mierci? Na zaatakowanie m�zgu zrazu wskazywa� wzrastaj�cy zanik pami�ci. Nast�pnie pojawia� si� u pacjent�w dziwnie weso�y i beztroski nastr�j. W dalszych miesi�cach obserwowano post�puj�cy spadek inteligencji, po prostu "g�upienie", a przy tym nastr�j stawa� si� coraz bardziej bezkrytyczny i euforyczny. Wszystko to razem doprowadza�o pr�dzej czy p�niej do groteskowego przeceniania swoich mo�liwo�ci i w wielu przypadkach do typowych dla klasycznego pora�enia post�puj�cego uroje� wielko�ci. Pacjenci podejmowali bezsensowne decyzje i awanturnicze plany. O�wiadczali, �e pragn� obj�� rz�dy i wyt�pi� wszystkie choroby. Niekt�rzy byli przekonani, �e dzi�ki swym nadzwyczajnym talentom zdob�d� w kr�tkim czasie ogromne bogactwa. Inni og�aszali, �e zostan� mistrzami �wiata w sporcie albo �e zajm� miejsce papie�a, aby po��czy� wszystkie religie �wiata. W tym momencie stan ich by� ju� tak powa�ny, �e owe niesamowite pomys�y z pewno�ci� nie mog�y wzbudza� �miechu u �adnego z lecz�cych ich psychiatr�w. Owi ludzie fantazjuj�cy na temat przysz�ych bogactw czy sportowych rekord�w byli fizycznie i psychicznie tylko ruin�, nie potrafili napisa� ani jednego skoordynowanego zdania i za�atwiali swoje potrzeby naturalne do ��ka. Wreszcie w ci�gu roku dochodzi�o do tego, �e pacjenci ju� tylko be�kotali i nie poznawali swego otoczenia. Le�eli apatycznie w ��kach, a jedynymi ich czynno�ciami by�o jedzenie, spanie i trawienie. Potem umierali. Niekiedy na kilka tygodni przed ko�cem wyst�powa�y pewne charakterystyczne objawy, np. pomimo dobrego apetytu pacjenci zaczynali nagle gwa�townie chudn��, tak �e wygl�dali jak szkielet. Inni nagle w ostatnich tygodniach silnie tyli. W niekt�rych przypadkach bez �adnego widocznego powodu pojawia�a si� wysoka gor�czka. Ale wszyscy bez wyj�tku umierali. W�a�ciwie dlaczego? Proces przebiega� w m�zgu, zgodnie z czym objawy mia�y charakter psychiczny. Zaczyna�o si� od os�abienia pami�ci, potem nast�powa�y chorobliwe zmiany nastroju, ot�pienie, urojenia wielko�ci, wreszcie zaburzenia mowy. Zjawiska te by�y ca�kowicie zrozumia�e jako skutek zniszczenia tkanek m�zgowych. Ale w jaki w�a�ciwie spos�b post�puj�ce g�upienie mog�o stawa� si� �miertelne? Prawie we wszystkich przypadkach serce i kr��enie a� do ostatniej chwili by�y ca�kowicie nie naruszone. To samo dotyczy�o w�troby i wszystkich innych narz�d�w wewn�trznych pacjent�w, kt�re Reichardt przebada� b�d� da� do przebadania odpowiednim specjalistom. Pomimo to koniec by� nieunikniony. Jasne by�o wi�c, �e przyczyna �mierci musi tak�e tkwi� w m�zgu. Pod�wczas, przed pierwsz� wojn� �wiatow�, by�a to nadzwyczaj �mia�a hipoteza. M�zg by� siedliskiem �wiadomo�ci i wszystkich innych zjawisk psychicznych. Niekt�re z nich nawet ju� zlokalizowano w okre�lonych miejscach kory m�zgowej, jak na przyk�ad pewne podstawowe elementy mowy. Ale jak�e� zak��cenie funkcji psychicznych mog�o doprowadzi� do �mierci? Z chwil� gdy Reichardt ju� zwr�ci� uwag� na ten problem, podszed� do niego metod� mo�liwie najprostsz� i z �elazn� konsekwencj�. Zacz�� przeprowadza� u pacjent�w z pora�eniem post�puj�cym systematyczne pomiary wagi cia�a i sporz�dza� odpowiednie wykresy. Codziennie, a� do �mierci chorych ewidencjonowa� ilo�� przyjmowanego przez nich po�ywienia. Z t� sam� pedanteri� zapisywa� pobieran� ilo�� p�yn�w i dzienn� obj�to�� wydalanego moczu. Maj�c ju� takie dane w r�ku, po zgonie pacjent�w przyst�powa� do nowych zabieg�w wyznaczania ci�aru. Sekcjonowa� m�zgi zmar�ych, a mianowicie mo�liwie jak najprecyzyjniej oddziela� p�kule m�zgowe od ni�ej po�o�onych odcink�w pnia m�zgu (zob. il. l po s. 96). Podobnie ca�ymi latami, od chwili zapocz�tkowania bada�, post�powa� z m�zgami wszystkich innych pacjent�w, kt�rych sekcje przeprowadzano w jego klinice. Z czasem sta� si� specjalist� w dziedzinie typowych odmian przeci�tnego ci�aru m�zgu. Przede wszystkim za� wyrobi� sobie niezawodny pogl�d na normalnie wyst�puj�ce proporcje mi�dzy ci�arem p�kul m�zgowych a ci�arem r�nych cz�ci pnia m�zgu.2 Prowadzona przez wiele lat mozolna praca doprowadzi�a do wa�nego stwierdzenia: �mier� pacjent�w najwidoczniej by�a skutkiem zaj�cia przez proces chorobowy okre�lonych odcink�w dolnej cz�ci pnia m�zgu. I teraz niezwykle przydatne dla Reichardta okaza�y si� charakterystyczne dla r�nych szczep�w kr�tka bladego upodobania do poszczeg�lnych tkanek. R�nice zachodz�ce pomi�dzy tymi ich upodobaniami s� tak subtelne, �e niekt�re rasy zarazka rozr�niaj� nawet poszczeg�lne cz�ci dolnego odcinka pnia m�zgu; a tym samym wyznaczaj� granice, jakich po dzi� dzie� pod mikroskopem przeprowadzi� nie mo�na, nawet przy u�yciu specjalnych technik barwienia czy innych nowoczesnych �rodk�w pomocniczych. W ko�cu kr�tek blady, podobnie jak wszystkie inne zarazki, tak�e dokonuje wyboru wed�ug kategorii chemicznych. Zatem granice w tkance m�zgowej przestrzegane przez okre�lon� ras� zarazk�w s� granicami pomi�dzy obszarami m�zgu o zr�nicowanej aktywno�ci biochemicznej. Wyra�aj�c to samo inaczej, s� to dla normalnego oka niewidoczne granice mi�dzy obszarami m�zgu o odmiennej funkcji. Podobnie jak wywo�ywacz uwidocznia na na�wietlonym papierze fotograficznym niezauwa�alne przedtem granice pomi�dzy* partiami jasnymi i ciemnymi, tak samo obszary uszkodze� tkanki m�zgowej przez rozmaite rasy kr�tk�w wyznaczaj� obszary m�zgu o wsp�lnej funkcji. Kr�tki, kt�re przenikn�y do m�zgu pacjenta, wykonywa�y swoj� niszczycielsk� robot� na podobie�stwo mikroskopijnych sond m�zgowych, kt�re z precyzj� niemo�liw� do osi�gni�cia w �aden inny spos�b, ujawnia�y rejony swoiste dla okre�lonych funkcji. To, jak� funkcj� za �ycia pacjenta pe�ni�y owe zniszczone obszary odkryte przy mikroskopowym badaniu zaatakowanego m�zgu, mo�na by�o okre�li� retrospektywnie na podstawie historii choroby. Jednym s�owem, Reichardt wpad� na znakomity, a przy tym w gruncie rzeczy nies�ychanie prosty pomys� "skartografowania" tkanki nerwowej pnia m�zgu przez wykorzystanie mikroorganizm�w. Wynikiem tej pracy by�o stwierdzenie jak na owe czasy wr�cz rewolucyjne. Na podstawie historii chor�b i krzywych wagi cia�a z jednej strony, a mikroskopowych preparat�w m�zgu z drugiej, wurzburski uczony m�g� udowodni� niezbicie, �e m�zg wcale nie jest wy��cznie siedliskiem duszy. Je�li pacjenci przed �mierci� nienormalnie tyli, to zawsze w trakcie sekcji uszkodzone okazywa�y si� zupe�nie okre�lone miejsca w pniu m�zgu. Inne, ale r�wnie� zawsze te same miejsca by�y zaatakowane, gdy pacjenci gwa�townie tracili na wadze. A jeszcze inne obszary ucierpia�y, gdy w ostatnich tygodniach �ycia wyst�powa�a niczym nie uzasadniona gor�czka. Gdy z biegiem lat nagromadza�y si� takie i inne przypadki, wnioski stawa�y si� oczywiste. Nale�a�o s�dzi�, �e w dolnym odcinku pnia m�zgu w og�le nie mieszcz� si� �adne funkcje duchowe. Jakkolwiek w uszach wsp�czesnych Reichardtowi brzmia�o to zupe�nie niewiarygodnie, m�zg wcale nie s�u�y� wy��cznie podtrzymaniu �wiadomo�ci i innym procesom psychicznym. Odnosi�o si� to w ka�dym razie do pnia m�zgowego. Wyst�powa�y w nim najwyra�niej o�rodki steruj�ce nie psychicznymi, lecz wegetatywnymi procesami. Wiedziano ju� w�wczas, �e w najwy�szej cz�ci rdzenia kr�gowego istniej� o�rodki reguluj�ce czynno�� serca i oddychanie. Wiadomo by�o tak�e, �e m�d�ek (zob. il. l po s. 96) nie ma nic wsp�lnego z procesami psychicznymi czy te� ze �wiadomo�ci�, lecz zdaje si� w jaki� spos�b odpowiedzialny za zestrojenie, za "koordynacj�" unerwienia mi�niowego przy wszystkich ruchach. Ale jedno i drugie by�y to cz�ci uk�adu nerwowego, wyra�nie odgraniczone od samego m�zgu, nie tylko z nazwy, ale przede wszystkim anatomicznie. Po badaniach Reichardta ca�y przebieg pora�enia post�puj�cego ko�cz�cy si� nieuchronn� �mierci� przesta� by� zagadk�. Pacjenci wcale nie umierali na skutek za�amania si� swych zdolno�ci psychicznych (w�a�nie ten zwi�zek od pocz�tku wydawa� si� Reichardtowi nieprawdopodobny). Wynikiem przenikania kr�tk�w do m�zgu by�y nie tylko objawy psychiczne, lecz � z chwil� gdy zapalenie przenosi�o si� na pie� m�zgu � zak��cenia funkcji cielesnych. Uznano, �e ta cz�� m�zgu jest najwidoczniej narz�dem reguluj�cym niezb�dne do �ycia procesy przemiany materii, a zatem �e m�zg jest odpowiedzialny nie tylko za czynno�ci psychiczne, ale r�wnie� za biologiczne funkcjonowanie organizmu ludzkiego. Zagadnienie przyczyny �mierci pora�onych pacjent�w by�o wi�c tym samym rozwi�zane w spos�b absolutnie przekonywaj�cy. Ale jak to zwykle w nauce bywa, ��czna liczba problem�w wcale nie zmala�a. Powsta�o natychmiast wiele nowych pyta�, spo�r�d kt�rych najwa�niejsze brzmia�o: jak si� to w�a�ciwie dzieje, �e m�zg wprawdzie jest w przewa�aj�cej cz�ci "narz�dem duszy", a jednocze�nie zawiera tak�e o�rodki wegetatywne? W czasie, jaki up�yn�� od bada� Reichardta, w pniu m�zgu odkryto mi�dzy innymi o�rodki reguluj�ce ci�nienie krwi, temperatur� cia�a i bilans p�yn�w. S� to wszystko funkcje najwyra�niej pozbawione jakichkolwiek cech "psychicznych". Czym wi�c nale�y t�umaczy�, �e te i inne funkcje pomimo to umieszczone s� ��cznie z nasz� "psyche" w jednym i tym samym narz�dzie? Jaka historia, jaki dziwny bieg rozwoju spowodowa� po��czenie w naszym m�zgu tak r�nych zjawisk? Poszukuj�c odpowiedzi na to pytanie nale�y cofn�� si� do takiego momentu w przesz�o�ci, w kt�rym powsta�y zacz�tki jakiegokolwiek rozwoju. Musimy powr�ci� do chwili powstawania �ycia i skierowa� uwag� na ow� wczesn� faz� rozwoju, w kt�rej przyroda musia�a rozwi�za� problem przej�cia do wielokom�rkowych istot �yj�cych. W tej dalekiej przesz�o�ci zapad�y decyzje, kt�re potem, o wiele p�niej, w spos�b zupe�nie nieprzewidziany mia�y w dziejach �ycia doprowadzi� do pojawienia si� wymiaru psychicznego. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 2. Biologiczne pradecyzje Dzie�o odgraniczenia Ewolucja jest jedynym w swoim rodzaju �a�cuchem wydarze� cudownych i godnych podziwu. �adnego z niezliczonych szczebli, z jakich si� sk�ada, nie mo�na zrozumie� ani nawet sobie wyobrazi� bez wszystkich szczebli poprzedzaj�cych. Pomimo to pragn� teraz wybra� dwa tylko skoki rozwojowe z bardzo wczesnego okresu ewolucji, poniewa� przyjrzenie si� im pomo�e nam zrozumie�, w jaki spos�b rozw�j biologiczny m�g� wy�oni� zjawiska psychiczne. W przypadku tych dw�ch skok�w w rozwoju nie chodzi bynajmniej o bezpo�rednie korzenie naszej �wiadomo�ci. Wobec ci�g�ego charakteru ewolucji mo�na by wszak to samo powiedzie� o ka�dym innym dowolnie wybranym momencie poprzedzaj�cym jej pojawienie si�. Jednak�e te dwa zjawiska, kt�rymi b�dziemy si� bli�ej zajmowa� w kolejnych dw�ch rozdzia�ach, reprezentuj� mimo wszystko � gdy spogl�damy wstecz � co� w rodzaju punkt�w zwrotnych. Mo�e nie jest wcale kwesti� przypadku, �e w obu tych punktach � bardzo od siebie odleg�ych w czasie � ewolucja sta�a wobec zadania, kt�re, ka�de na sw�j spos�b, trzeba by nazwa� paradoksalnym. Pewne jest jednak, �e to w�a�nie kompromisy wymuszone przez paradoksalno�� owych sytuacji zadecydowa�y o szczeg�lnym kierunku interesuj�cego nas tutaj odcinka jej przebiegu. Pierwsza decyzja zapad�a w chwili powstawania samego �ycia. Zgodnie z tym, co obecnie wiadomo o przej�ciu od ewolucji chemicznej do biologicznej, pierwsza forma �ycia, pierwszy organizm �yj�cy na Ziemi musia� by� jakim� rodzajem "prakom�rki". Przez d�ugi czas w roli tej ch�tnie widziano wirusy, ale jest to pogl�d, kt�ry musimy odrzuci�, poniewa� spo�r�d dw�ch podstawowych wydolno�ci tw�rczych dla "�ycia" wirusy posiadaj� tylko jedn�: potrafi� wprawdzie magazynowa� w�asny plan budowy, ale nie maj� aparatury potrzebnej do praktycznego zastosowania tego planu, a wi�c do rozmna�ania si�; zdane s� zatem na istnienie �ywych kom�rek. Mo�na przyj�� z du�ym prawdopodobie�stwem, �e pierwszym typem organizmu na tej Ziemi by�a prymitywna prakom�rka. A zatem kom�rka na pewno jeszcze nieobficie wyposa�ona w wyspecjalizowane organelle, typowe dla kom�rki wy�szej. Prawdopodobnie nie by�o tak�e jeszcze j�dra kom�rkowego. Jednak�e taka prakom�rka musia�a ju� we wn�trzu swej protoplazmy zawiera� cz�steczk� kwasu rybonukleinowego; w niej zmagazynowany by� plan jej budowy, a tak�e pewne enzymy, kt�re potrafi�y w praktyce Wykonywa� zalecenia tego planu. Przede wszystkim za� "wn�trze" tej prakom�rki musia�o by� odci�te od "�wiata zewn�trznego" jak�� wyra�n� granic�. Warunkiem przetrwania tej pierwszej kom�rki by�o odgraniczenie przebiegaj�cych w jej wn�trzu uporz�dkowanych proces�w chemicznych (dzi�ki kt�rym mog�a regenerowa� swoj� struktur� i z kt�rych pobiera�a energi�) od chaotycznych, ca�kowicie nie uporz�dkowanych fizycznych i chemicznych proces�w nieo�ywionego otoczenia. Tylko taki czysty podzia� pomi�dzy tym, co by�o "wewn�trz", a tym, co dzia�o si� na "zewn�trz", stwarza� dla niej szans� zachowania dopiero co mozolnie zdobytego wewn�trznego porz�dku. Cz�steczki wyposa�one w cechy umo�liwiaj�ce magazynowanie planu budowy i jego odtwarzanie, enzymy s�u��ce wykonaniu zalece� tego planu, aminokwasy i bia�ka jako kamyki budulcowe � wszystko to mog�o by�o powsta� abiotycznie, bez obecno�ci �ywych kom�rek. Pierwszy krok �ycia polega� zapewne na po��czeniu tych wszystkich element�w we wn�trzu jakiej� otoczki, kt�ra os�ania�a zachodz�ce mi�dzy nimi procesy kr��enia przez oddzielenie ich od przypadkowej samowoli proces�w chemicznych i fizycznych przebiegaj�cych w nieo�ywionym �wiecie zewn�trznym. Pierwszym krokiem �ycia by� akt usamodzielnienia, oderwania si� od otoczenia, kt�re tym samym obiektywnie stawa�o si� �wiatem zewn�trznym. Pierwszym krokiem by�o wi�c dzie�o odgraniczenia. �ywe uk�ady staj� si� ma�ymi oazami porz�dku, rozproszonymi w �rodowisku w znacznym stopniu � chocia� nieca�kowicie � nie uporz�dkowanym. Musz� one wyodr�bnia� si� od tego �rodowiska, je�eli maj� zachowa� �w porz�dek funkcjonalny, dzi�ki kt�remu staj� si� uk�adem �ywym. Tymczasem ten nieomal oczywisty warunek w spos�b pozornie paradoksalny pozostaje w sprzeczno�ci z ca�kowicie przeciwstawn� konieczno�ci� utrzymywania nieprzerwanego po��czenia ze �wiatem zewn�trznym. Ten przeciwstawny postulat, absolutny i nieub�agany, wynika z pewnego prawa fizycznego, a mianowicie zasady wzrostu entropii. W uproszczonej formie zasada ta g�osi, �e w uk�adzie zamkni�tym wszystkie r�nice energetyczne maj� tendencj� do wyr�wnywania si�, a� do momentu zaniku wszelkich gradient�w. Prawo to dotyczy wszystkich uk�ad�w; dotyczy zar�wno ca�ego �wiata, Ziemi, jak i poszczeg�lnej kom�rki. Historia Ziemi i wszystkiego, co si� na niej mie�ci, tylko dlatego jeszcze po 5 miliardach lat nie stan�a w miejscu, �e Ziemia w�a�nie nie jest uk�adem zamkni�tym. Jak wiadomo, nasze ziemskie �rodowisko jest "otwarte" dla S�o�ca, kt�re w takim powi�zaniu nale�y traktowa� jako pot�ny kosmiczny reaktor atomowy stale napromieniowuj�cy Ziemi� pot�nymi ilo�ciami energii. Tak d�ugo, jak �yje S�o�ce � i tylko od tego czasu � na Ziemi wytwarzane s� wci�� nowe zasoby energii, niezb�dne dla wszystkich proces�w rozgrywaj�cych si� na powierzchni ziemskiej. Dopiero kosmos jako ca�o�� � zgodnie z obecnym stanem wiedzy � stanowi uk�ad zamkni�ty. Tote� � tak dzisiaj s�dzimy � kiedy� w dalekiej przysz�o�ci nadejdzie jego kres. Co prawda w przysz�o�ci, jak na nasze mierniki, niewyobra�alnie odleg�ej. Im wi�kszy bowiem jest uk�ad, tym oczywi�cie d�u�szego czasu wymaga wyr�wnanie si� wyst�puj�cych w nim r�nic poziom�w energii. Tymczasem powracamy do kom�rki. Ot� kom�rka, kt�ra by si� ca�kowicie odgrodzi�a od swego �rodowiska, w bardzo kr�tkim czasie ju� by nie �y�a. W�asny zapas "potencja�u energetycznego" nie utrzyma�by jej przez d�u�szy czas. Chocia�by z przyczyn energetycznych nieodzowne jest wi�c, aby kom�rka pozostawa�a "otwarta" dla �wiata zewn�trznego, tj. jedynego miejsca, sk�d mo�e dop�ywa� potrzebna jej energia. Przymusowi odgraniczenia si� przeciwstawia si� wi�c z drugiej strony r�wnie nieunikniona konieczno�� otwarcia si� wobec �wiata zewn�trznego. Jaki mo�e istnie� kompromis wobec tych sprzecznych z sob� wymaga�? Odpowied� jest prosta: rozwi�zaniem mo�e by� wy��cznie wyra�nie "kwalifikowane" po��czenie ze �wiatem zewn�trznym, po��czenie o charakterze selektywnym, wybi�rczym. Niezb�dne substancje czy te� konieczna ilo�� energii musz� znale�� dost�p do wn�trza kom�rki. A jednocze�nie nie uporz�dkowane fluktuacje nieo�ywionego otoczenia nie mog� wp�ywa�, a tym bardziej przenosi� si� na procesy biochemiczne w jej wn�trzu. Wyra�aj�c to inaczej: kom�rka musi znale�� jaki� spos�b na "rozr�nianie" pomi�dzy rozmaitymi w�a�ciwo�ciami �rodowiska. Czynniki zewn�trzne � zar�wno materialne, jak i energetyczne � musz� zosta� wyrugowane, z wyj�tkiem tych nielicznych substancji czy form energii, kt�re kom�rce s� potrzebne do prze�ycia. Takie s� w ka�dym razie wymagania. Im lepiej b�d� spe�nione, tym wi�ksza szansa �ycia danej kom�rki. Dla laika wszystko to brzmi paradoksalnie, dla fachowca biologa sytuacja taka jest rzecz� powszedni�. Tymczasem wydaliby�my b��dn� ocen�, gdyby�my zlekcewa�yli opini� laika. Zadanie jest istotnie paradoksalne. Ale bez rozwi�zania go �ycie nie jest mo�liwe � a to z wymienionych ju� przyczyn natury chemicznej i fizycznej. Ewolucja znalaz�a odpowiedni kompromis i zadanie rozwi�za�a; gdyby nie to, nie by�oby kom�rek, a wi�c nie by�oby �ycia na Ziemi. To tylko przyzwyczajenie nabyte przez codzienne" stykanie si�' z �yj�cymi organizmami ka�e zwykle biologom zapomina� o tej g��bokiej sprzeczno�ci tkwi�cej w sytuacji wyj�ciowej z okresu pocz�tk�w �ycia. Kompromis polega na utworzeniu p�przepuszczalnej b�ony jako otoczki kom�rkowej. Termin "p�przepuszczalny" bardzo niedoskonale oddaje zdumiewaj�c� zdolno�� tej cieniutkiej b�onki. Owe b�ony odgraniczaj�ce � a wyst�puj� one do tej pory w ka�dej �ywej tkance, bo przecie� zadanie po dzi� dzie� pozostaje aktualne � bynajmniej nie dokonuj� wyboru tylko z punktu widzenia ilo�ciowego. Jest to jak gdyby utworzony z cz�steczek mur graniczny, kt�rego rola jest znacznie donio�lejsza, ni� gdyby to by� filtr czy siatka. Mechaniczne sita s�u�� wy��cznie wychwytywaniu materialnych okruch�w o okre�lonych rozmiarach i przepuszczaniu wszystkich okruch�w drobniejszych. Ale tak prymitywna segregacja na dwie r�ne klasy wielko�ci w �adnym razie nie mo�e uczyni� zado�� wymaganiom �ywej kom�rki. Do swego rozwoju potrzebuje ona wielu r�norakich cz�steczek o bardzo rozmaitej wielko�ci, a jednocze�nie zdana jest na to, aby wiele innych cz�steczek pozosta�o "na zewn�trz", cz�steczek zar�wno wi�kszych, jak i mniejszych, a tak�e wiele takich, kt�rych rozmiar jest identyczny z innymi substancjami potrzebnymi jej we wn�trzu. Biologiczna b�ona graniczna bez trudu osi�ga ten cel. Wyboru dokonuje nie wed�ug wielko�ci cz�stek, lecz wed�ug ich rodzaju, przesiewa wi�c wed�ug kryteri�w jako�ciowych. Jest to niew�tpliwie zdumiewaj�ca, cudowna wprost zdolno��, kt�r� zreszt� dzisiaj potrafimy nawet w znacznej mierze wyja�ni�. Molekularna siatka b�ony segreguje rozmaite przybywaj�ce cz�steczki wed�ug ich w�a�ciwo�ci elektrycznych, a nawet w zale�no�ci od ich struktury. Od d�u�szego czasu potrafimy nawet sztucznie wytwarza� tego rodzaju p�przepuszczalne b�ony o jako�ciowo zr�nicowanych w�a�ciwo�ciach filtracyjnych. To z kolei nie jest a� tak bardzo zaskakuj�ce, jak by si� mog�o w pierwszej chwili zdawa�, skoro przecie� biologicznie czynne b�ony graniczne, dzi�ki kt�rym pierwsze prakom�rki odgraniczy�y si� p�-przepuszczalnie od swego otoczenia, musia�y r�wnie� powsta� w spos�b abiotyczny. A znaczy to, �e powstawanie tego rodzaju odgradzaj�cych b�on czy warstw w odpowiednich okoliczno�ciach nast�puje nawet spontanicznie z przyczyn chemicznych b�d� fizycznych, po prostu na zasadzie okre�lonych w�a�ciwo�ci materii. W chwili swych narodzin �ycie dysponowa�o wy��cznie takim budulcem, kt�ry warunek ten spe�nia�. W tym miejscu mo�emy ju� zako�czy� te og�lne rozwa�ania biologiczne. Wyliczyli�my wszystkie punkty istotne dla rozwini�cia naszej my�li przewodniej. Warto zauwa�y�, �e najwidoczniej nie jeste�my w stanie opisywa� pierwszych krok�w �ycia na tej planecie bez sformu�owa�, jakie zazwyczaj bywaj� zastrze�one dla �wiadomych, umy�lnych decyzji, a wi�c dla funkcji psychicznych. Od pierwszej chwili swego istnienia �ywe uk�ady musia�y posiada� umiej�tno�� rozr�niania rozmaitych w�a�ciwo�ci �rodowiska. Zdolne do �ycia by�y tylko tak d�ugo i w takiej mierze, w jakiej potrafi�y rozpoznawa� czynniki otoczenia, od kt�rych by�y zale�ne dla utrzymania swej przemiany materii. Musia�y wreszcie w jaki� spos�b wybiera� owe czynniki (na przyk�ad wielkie cz�steczki dostarczaj�ce energi�, takie jak cukier czy bia�ka) spo�r�d wielkiej liczby wszystkich pozosta�ych cz�steczek, kt�re by�y dla nich bezu�yteczne, a nawet niebezpieczne (poniewa� jako "trucizny" wykoleja�y chemicznie ich przemian� materii). "Od pierwszej chwili swego istnienia" oczywi�cie nie znaczy wcale, �e wszystkie powsta�e w tym wczesnym okresie prakom�rki zdolno�� tak� wykazywa�y. Przeciwnie, wszystko, co wiemy o ewolucji, pozwala s�dzi�, �e dotyczy�o to tylko znikomej mniejszo�ci. Ale te nieliczne przypadki wyj�tkowe by�y jedynymi, jakie przetrwa�y. Nie ulega �adnej w�tpliwo�ci, �e ewolucja jest jednym wielkim �a�cuchem nieprawdopodobnych wydarze�. Niemniej toczy�a si� ona nieustannie, poniewa� na ka�dym poszczeg�lnym etapie to, co nieprawdopodobne, stawa�o si� regu�� � tylko "przypadkowo pasuj�cy szcz�liwy przypadek" m�g� przetrwa�. W ka�dym razie faktem jest, �e zdolno�� do poradzenia sobie z odgraniczonym od organizmu �wiatem zewn�trznym i zwi�zana z ni� zdolno�� do rozr�niania, rozpoznawania i wybierania rozmaitych w�a�ciwo�ci tego zewn�trznego �wiata stanowi� pierwotne funkcje biologiczne, bez kt�rych �ycie w znanej nam formie by�oby nie do pomy�lenia. Jestem g��boko przekonany, �e wyra�ona w takim sformu�owaniu analogia do psychicznych zdolno�ci rozr�niania, rozpoznawania i wybierania na pewno nie jest przypadkowa. Z pewno�ci� mamy sk�onno�� do oceny sytuacji z naszego w�asnego i wsp�czesnego punktu widzenia. Jest to naturalne, ale wcale nie takie oczywiste. W dalszym ci�gu niniejszych rozwa�a� zrozumiemy, �e r�wnie� ta psychiczna tendencja rozpatrywania wszelkich problem�w z egocentrycznej perspektywy w�asnego stanowiska jest wynikiem naszej "natury", to znaczy biologicznych dziej�w, kt�re nas zrodzi�y. W chwili gdy chcemy obiektywnie co� wiedzie� o jakim� zjawisku (to znaczy w�a�nie niezale�nie od w�asnego punktu widzenia), musimy spr�bowa� uwolni� si� od tej wrodzonej nam perspektywy. St�d w omawianym przypadku musimy wystrzega� si� przyj�cia po prostu za pewnik, �e jedynie przyczyny zewn�trzne przes�dzaj� o tym, i� potrafimy opisywa� wspomniane podstawowe funkcje biologiczne u�ywaj�c wymienionych wy�ej poj��. B��dem by�oby s�dzi�, �e jest to wy��cznie wynik tego, i� nasz wsp�czesny j�zyk innymi poj�ciami nie rozporz�dza, wobec czego u�ywamy ich jak gdyby por�wnawczo r�wnie� do opisu proces�w biologicznych. B��dem by�oby uwa�a�, �e mi�dzy tymi poj�ciami a obiektywnymi zdarzeniami, o jakich m�wimy, nie ma �adnego wewn�trznego zwi�zku. W rzeczywisto�ci jest wr�cz odwrotnie. J�zyk nasz (a istotne jest, �e dotyczy to nie tylko niemieckiego, ale wszystkich j�zyk�w, jakimi m�wi si� na Ziemi) zawiera poj�cia takie, jak "rozr�nia�", "rozpoznawa�" i "wybiera�" w�a�nie dlatego, �e nam wszystkim s� wrodzone odpowiednie kategorie my�lenia. To za� z kolei wynika st�d, �e kategorie te od pocz�tku okre�la�y stosunek pomi�dzy organizmem �yj�cym a jego �rodowiskiem. Innymi s�owy: ju� wiele miliard�w lat przed pojawieniem si� zjawisk psychicznych, miliardy lat przed ow� chwil�, gdy powsta�a pierwsza kom�rka nerwowa, zosta�o przes�dzone, �e stosunek pomi�dzy jednostk� �yj�c� a jej otoczeniem b�dzie okre�lany w tych trzech kategoriach. Znaczenie, kt�re poj�ciom tym dzisiaj przypisujemy, przes�oni�o fakt, �e okre�lone nimi powi�zania maj� pierwotnie charakter biologiczny. Wszystko, co dzia�o si� potem, nosi�o ich pi�tno, m�wi�c �ci�le � by�o ich skutkiem. Kto pojmuje dzieje przyrody jako pewien realny proces, kt�rego rozw�j ci�gnie si� od pocz�tku �wiata, ten od razu zrozumie, �e inaczej by� nie mo�e. Ale si�a przyzwyczajenia jest tak pot�na, a spojrzenie na �wiat z jedynej obiektywnie s�usznej, a mianowicie historycznej i genetycznej perspektywy wci�� tak ma�o rozpowszechnione, �e chc� spr�bowa� raz jeszcze przedstawi� ten zwi�zek na dw�ch nieco bardziej konkretnych przyk�adach, pomimo �e w tym celu musz� wybiec w prz�d i zahaczy� o etapy, kt�rymi w naszych rozwa�aniach dok�adnie zajmiemy si� znacznie p�niej. Jak najmniej �wiata zewn�trznego Przy omawianiu podstawowych warunk�w egzystencji kom�rki natrafili�my przede wszystkim na konieczno�� odgraniczenia si� od �wiata zewn�trznego. Dopiero w drugiej kolejno�ci okaza�o si�, �e odgraniczenie to nie mog�o by� ca�kowite. W ko�cowym rezultacie pojawi� si� postulat, aby wszystkim cechom �wiata zewn�trznego uniemo�liwi� przenikanie do wn�trza kom�rki, z wyj�tkiem tych nielicznych czynnik�w, kt�re by�y jej potrzebne jako budulec b�d� dawca energii. Charakterystyczna dla kompromisu sta�a si� wi�c w opisanej sytuacji tendencja dopuszczania tylko niezb�dnego minimum czynnik�w zewn�trznych. "Jak najmniej �wiata zewn�trznego: tylko tyle, ile koniecznie potrzeba" � tak mo�na mniej wi�cej sformu�owa� zasad�, pod kt�rej rz�dami prakom�rki otwar�y rozdzia� �ycia w historii Ziemi. Takie sformu�owanie od razu znacznie lepiej nam uzmys�awia, �e owa regu�a pierwszej godziny w zasadzie nie przesta�a obowi�zywa� i w dalszym biegu historii, �e wsz�dzie pozostawi�a swoje �lady. Mo�na by powiedzie�, �e ustali�a pewne ramy, kt�re okre�la�y rozw�j jeszcze znacznie p�niej, tak�e w�wczas gdy w gr� ju� nie wchodzi�y podstawowe za�o�enia biologiczne, lecz zdobycie nowego poziomu, a mianowicie wymiaru psychicznego. W dalszych rozdzia�ach ksi��ki zobaczymy, jak z dzisiejszej perspektywy niewiarygodnie ma�a jest liczba tych cech �rodowiska, kt�re w og�le "docieraj�" do prymitywnego pierwotnego organizmu. Na kilku reprezentatywnych przyk�adach � reprezentatywnych przede wszystkim dla dzisiejszego ludzkiego sposobu "prze�ywania" � wyka�emy, z jakim mozo�em i jak opieszale powi�ksza�a si� w toku ewolucji liczba cech �wiata zewn�trznego dopuszczanych do siebie przez osobnika. Post�p ten posuwa� si� bardzo ma�ymi krokami i zawsze pod naciskiem aktualnej potrzeby biologicznej, a wi�c dokonywa� si� na rzecz bezpo�rednio wyst�puj�cej korzy�ci. Zobaczymy tak�e, jak owo swoiste �rodowisko organizmu ni�szego, sk�adaj�ce si� zrazu ze �miesznie ma�ej liczby bod�c�w, z czasem stawa�o si� coraz bogatsze i barwniejsze, a jednocze�nie coraz bardziej samoistne i obiektywne � a� do fazy prze�ywanego przez nas �rodowiska, kt�re w spos�b tak oczywisty uwa�amy po prostu za "ten" �wiat i kt�re identyfikujemy z obiektywn� rzeczywisto�ci�. Wystarczy ju� ta bardzo zwi�z�a antycypacja, aby�my patrz�c z filogenetycznej perspektywy odczuli, �e stawianie takiego znaku r�wno�ci �wiadczy o bezgranicznym przecenianiu w�asnej roli. Niew�tpliwie nasz ludzki �wiat prze�ywania jest najbogatszym i najbardziej wszechogarniaj�cym "�wiatem", jaki istnieje na Ziemi. Niew�tpliwie tak�e zawiera on elementy obiektywne, a wi�c takie miejsca, w kt�rych � co prawda w spos�b nie daj�cy si� dok�adnie opisa� � zdaje si� pokrywa� z obiektywn� rzeczywisto�ci�, odgadywan� poza t�em zjawisk naszego zwyk�ego �rodowiska. W przeciwnym razie z trudem mogliby�my wyja�ni� fakt, �e potrafimy w og�le uprawia� nauki przyrodnicze. B�d� co b�d� uosabiamy ju� taki szczebel rozwoju, na jakim mo�liwe s� sprawdzalne wypowiedzi o obiektywnych cechach �wiata, niezale�nych od do�wiadcze� naszych zmys��w, a nawet przekraczaj�cych ten horyzont. Je�eli jednak postaw� nasz� kszta�tuje wewn�trzne prze�wiadczenie, �e szczyt tego, co mo�liwe, i zarazem kres ewolucji zosta� osi�gni�ty w�a�nie w nas, to ulegamy z�udzeniu. Tera�niejszo��, w jakiej �yjemy, nie jest niczym innym jak dowolnie wyrwan� przez przypadkowy moment naszej egzystencji chwil� rozwoju, kt�ry b�dzie si� dalej ci�gn�� poza nami. Nie ma �adnego powodu pozwalaj�cego s�dzi�, �e akurat taki m�zg, jakim dzi� dysponujemy, reprezentuje stan rozwoju umo�liwiaj�cy mu wch�oni�cie ca�ego �wiata wraz z wszystkimi jego w�a�ciwo�ciami jako najpierwszemu z wszystkich zaistnia�ych do tej pory w ewolucji m�zg�w. Przecie� w�a�nie nasza nauka, a wi�c nasza zdolno�� zapytywania o obiektywne cechy tego �wiata, podsuwa-wyra�nie dow�d przeciwny. Wsz�dzie tam bowiem, gdzie staramy si� a� do dna zbada� to, co postrzegamy, natrafiamy na powi�zania, kt�re gin� nam z oczu i gubi� si� w tym, co niepostrzegalne i ju� niewyobra�alne. Odkrywamy, �e podstawowymi sk�adnikami materii s� cz�stki elementarne, kt�rych nie mo�emy uzna� ani wy��cznie za korpusku�y, ani wy��cznie za kwanty energii. A � w kierunku niejako przeciwnym � przy pytaniach o budow� i granice wszech�wiata otrzymujemy odpowied�, �e wszech�wiat ten reprezentuje przestrze� w niczym niepodobn� do naszego wyobra�enia o tr�jwymiarowej przestrzeni. Nie musimy zreszt� wcale posuwa� si� a� tak daleko. W naszym �rodowisku codziennym pos�ugujemy si� nieustannie takimi w�a�ciwo�ciami �wiata, kt�re w naszym zmys�owym postrzeganiu w og�le nie istniej�. Pos�ugujemy si� energi� elektryczn�, pozwalamy si� prze�wietla� promieniami rentgenowskimi i dawno ju� nie dziwimy si� wcale, �e dociera do nas radio i telewizja za pomoc� "fal", dla kt�rych poza formu�kami matematycznymi dobrali�my tylko jaki� dowolny termin. Niekt�re zwierz�ta s�ysz� ultrad�wi�ki, inne widz� barwy, kt�re dla nas nie istniej�, kr�tko m�wi�c, wiemy, �e do �wiata przynale�y mn�stwo cech, kt�re s� dla nas nieuchwytne b�d� niewyobra�alne. Wiemy to z ca�� pewno�ci�, poniewa� w niekt�rych wypadkach mo�emy po�rednio wnioskowa� o istnieniu tych cech. Ale nawet nam si� nie �ni, jak wielka jest ich ��czna liczba, jak wielka jest przestrze� zajmowana przez �wiat poza granicami naszego horyzontu postrzegania i wyobra�e�. Wystarczy pomy�le� o tym, jak znikomy jest udzia� "widzialnego �wiat�a" w ca�ym widmie fal elektromagnetycznych, aby na tym przyk�adzie anga�uj�cym tylko jeden z naszych zmys��w odczyta�, �e to, co prze�ywamy jako rzeczywisto��, jest tylko wycinkiem �wiata. S�ynny angielski fizjolog zajmuj�cy si� percepcj�, Richard L. Gregory, w toku podobnych rozwa�a� stwierdza kr�tko i dobitnie: "Na dobr� spraw� jeste�my w�a�ciwie �lepi". I tak rzeczywi�cie jest, tylko nigdy si� nad tym nie zastanawiamy. Nasz aparat percepcyjny podobny jest do odbiornika radiowego ustawionego niezmiennie i z du�� dok�adno�ci� na okre�lon� d�ugo�� fal, podczas gdy powietrze wok� nas jest przepe�nione nieprzebranym mn�stwem r�nych program�w. Najbardziej wybuja�a ludzka fantazja nie wymy�li tego, jak �wiat by dla nas wygl�da�, gdyby�my potrafili odbiera� te wszystkie programy. Od takiej mo�liwo�ci jeste�my odci�ci r�wnie beznadziejnie jak owad odci�ty jest od wszelkiej szansy wyobra�enia sobie, w jaki spos�b cz�owiek prze�ywa �wiat. Tak�e przyczyna tej niemo�no�ci jest w obu przypadkach ta sama. Nie ma �adnej w�tpliwo�ci � zasada "jak najmniej �wiata zewn�trznego: tylko tyle, ile koniecznie potrzeba", wycisn�a swoje pi�tno na ewolucji. Obowi�zuje ona ca�e potomstwo prakom�rki, a wi�c i nas samych. Oczywi�cie horyzont uchwytnych cech �rodowiska z biegiem czasu sta� si� coraz szerszy. Ale w zasadzie tak�e dla naszego aparatu percepcji dost�pne s� tylko takie w�a�ciwo�ci �wiata zewn�trznego, kt�re potrzebne s� nam jako �ywym organizmom na osi�gni�tym do tej pory szczeblu rozwoju. M�zg nasz przecie� pierwotnie nie jest narz�dem do rozumienia �wiata, lecz narz�dem s�u��cym przetrwaniu. Si�a przyci�gania tego, co strawne Mo�na poda� jeszcze inne przyk�ady w spos�b ewidentny zwi�zane z ow� wczesn� chwil� historii �ycia, od kt�rej oddzieli� nas tak niewyobra�alnie d�ugi przedzia� czasu; to tylko codzienne nawyki i przyzwyczajenie sprawiaj�, �e zwi�zek ten nie jest dla nas oczywisty. Jednym z tych przyk�ad�w jest nasz spos�b prze�ywania zmys�u smaku. W kwartecie wra�e� s�odkie, kwa�ne, gorzkie i s�one przetrwa� w naszej �wiadomo�ci jeden z tych �lad�w pozostawionych przez biologiczne warunki z pocz�tk�w �ycia na Ziemi. Jednocze�nie w�a�nie zmys� smaku dostarcza szczeg�lnie przekonywaj�cego i konkretnego przyk�adu na biologiczne pochodzenie psychicznej zdolno�ci wybierania. Aby si� przekona�, �e tak jest w istocie, wystarczy zastanowi� si� nad zdumiewaj�c� i zrazu, zda si�, niewyt�umaczaln� zbie�no�ci� pomi�dzy prze�ywanym przez nas smakowym warto�ciowaniem substancji, kt�rej skosztowali�my, a jej znaczeniem biologicznym. Zaczyna si� od tego, �e wy��cznie substancje rozpuszczalne w wodzie mog� w og�le mie� jaki� smak. Ale te� tylko materia�y rozpuszczalne maj� znaczenie biologiczne dla przemiany materii, przebiegaj�cej w wodnym �rodowisku naszego cia�a. Zatem tylko tego rodzaju substancje mog� by� dla nas szkodliwe b�d� przydatne. Wyja�nienie tego tak praktycznego zwi�zku jest dosy� oczywiste. Samo to, �e receptory zmys�owe j�zyka postrzegaj� jak�� substancj�, jest ju� identyczne z jej "ingerencj�" w chemiczny uk�ad naszego cia�a. Wprawdzie procesy zachodz�ce przy jej kontakcie z brodawkami smakowymi s� jeszcze w znacznej mierze nie znane, ale pewne jest jedno: podra�nienie tych odbiornik�w naszego zmys�u smaku nast�puje przez oddzia�ywanie chemiczne (a nie, jak na przyk�ad w przypadku receptor�w zmys�u dotyku, przez mechaniczne dzia�anie). Wobec tego nie ma nic dziwnego w zjawisku, �e odczuwa� mo�na smak tylko takich substancji, kt�re s� rozpuszczalne, a wi�c kt�re mog� wp�ywa� na chemiczne procesy na powierzchni naszego cia�a � w danym przypadku na �luz�wk� j�zyka. Dziwna natomiast staje si� sprawa, gdy sobie uzmys�owimy, �e niew�tpliwa atrakcyjno�� kategorii smakowej "s�odkie" ze zdumiewaj�c� bezb��dno�ci� ogranicza si� do tych substancji, kt�re trzeba uzna� za najwa�niejsze jako biologicznych dostarczycieli energii: chemicznych cukr�w (cz�ciowo nawet o zupe�nie r�nej strukturze), ponadto pewnych alkoholi i aminokwas�w. Prawd� jest, �e octan o�owiu, chloroform, sole berylowe i inne zwi�zki chemiczne, kt�rych to nie dotyczy, maj� tak�e smak "s�odki". Nale�y do nich r�wnie� "�rodek s�odz�cy" � sacharyna. Niemo�no�� odr�niania przez nasz zmys� smaku owych chemicznych zwi�zk�w nie maj�cych kalorycznego znaczenia, a niejednokrotnie nawet szkodliwych, od cukr�w, wydaje si� jednak wybaczalna, je�li uwzgl�dnimy, �e owe zwi�zki nie wyst�puj� w warunkach naturalnych. Zreszt�, jak wiadomo, gdy chodzi o sacharyn�, we wsp�czesnych warunkach cywilizacyjnego nadmiaru kalorii wykorzystujemy �w brak umiej�tno�ci do �ci�le okre�lonych cel�w. A na to, �e i w tym przypadku rozr�nienie w zasadzie jest mo�liwe, wskazuje przyk�ad pszcz�. W przeciwie�stwie do cz�owieka pszcz� nie mo�na oszuka� tym sztucznym �rodkiem s�odz�cym, pod wzgl�dem chemicznym niepodobnym do cukru prawdziwego. Dla nich sacharyna jest ca�kowicie niepoci�gaj�ca. Owa zbie�no�� pomi�dzy "dobrym" smakiem a biologiczn� przydatno�ci� cz�steczki cukru ju� nie jest wcale tak banalna, za� dla interesuj�cego nas tematu jest nadzwyczaj pouczaj�ca. Gdy do rozwa�a� naszych wci�gniemy dalsze trzy kategorie smakowe, wydaje si�, �e niew�tpliwie musi kry� si� za tym jakie� prawid�o biologiczne. Znamienne jest, �e w odniesieniu do tamtych smak�w podstawowych mo�na powiedzie� to samo, co m�wili�my o smaku "s�odkim". Wprawdzie "s�one" samo w sobie, a tym bardziej w formie st�onej, nie jest smakiem przyjemnym, ale sk�adnik ten jest niemal nieodzowny jako przyprawa, czego dowodem do�wiadczenia w okresach g�odu. W takich skrajnych sytuacjach okazywa�o si�, �e s�l kuchenna, bez znaczenia jako dawca energii, w opinii ludzkiej uzyskiwa�a rang� nie ni�sz� od klasycznych podstawowych �rodk�w �ywno�ciowych. Chemiczna niezawodno�� (specyficzno��) naszego zmys�u smaku jest w tym wypadku jeszcze wi�ksza ani�eli w odniesieniu do cukru. Istnieje tylko jeden jedyny zwi�zek, kt�ry ma smak czysto s�ony i dlatego nazywamy go "sol� kuchenn�" � to chlorek sodowy. Od d�u�szego czasu chemicy pr�buj� odkry� b�d� wytworzy� zwi�zek, kt�ry m�g�by zast�pi� s�l kuchenn� w taki sam spos�b, jak sacharyna zast�puje cukier. Ku zmartwieniu wielu ludzi zdanych na diet� bezsoln� do tej pory nie uda�o si� osi�gn�� tego w stopniu ca�kowicie zadowalaj�cym. Wyra�nej potrzebie s�onego sk�adnika smakowego obiektywnie odpowiada wi�c niezb�dno�� sodu (stanowi�cego tylko jedn� po�ow� cz�steczki soli kuchennej) dla ka�dego �yj�cego organizmu. Podczas gdy cukier (szczeg�lnie w postaci cukru gronowego, czyli glukozy) jest wprawdzie najwa�niejszym, ale bynajmniej nie jedynym dostarczycielem energii, s�d jest absolutnie niezast�piony. Nie musimy si� tutaj szczeg�owo zajmowa� jego nadzwyczaj skomplikowan� rol� zwi�zan� ze sk�adem p�ynu we wn�trzu kom�rki i ze stanem elektrycznym b�ony kom�rkowej. Wa�ne jest tylko stwierdzenie, �e �adna kom�rka nie mo�e istnie� bez sodu nawet przez kr�tki czas i �e wrodzone nam zapotrzebowanie na s�l kuchenn� gwarantuje nam, i� do tego nie dojdzie.1 Podobnie, aczkolwiek przy zastosowaniu znaku przeciwnego, wygl�da sprawa obu pozosta�ych kategorii smakowych.2 Niech�� do rzeczy gorzkich jest o tyle znamienna, �e du�a liczba truj�cych substancji naturalnych, szczeg�lnie alkaloidy znajduj�ce si� w ro�linach, ma smak gorzki. Nowsze badania przemawiaj� nawet za tym, �e w wi�kszo�ci przypadk�w im smak jest bardziej gorzki, tym bardziej substancja jest dla nas truj�ca. Mniej uchwytne s� okoliczno�ci towarzysz�ce smakowi kwa�nemu. St�one kwasy s� wprawdzie bezsprzecznie �r�ce i truj�ce, ale nie wyst�puj� w warunkach naturalnych. Natomiast rozcie�czone kwasy organiczne, jak wiadomo, mog� by� nawet od�wie�aj�ce (sok cytrynowy). Niemniej mo�na uzna� za regu��, �e jadalne owoce i jagody maj� niemi�y kwa�ny smak, dop�ki s� niedojrza�e i niestrawne, i �e smak ich zamienia si� w s�odki, z chwil� gdy staj� si� strawne. Niepodobna zaprzeczy�, �e wszystkie te zbie�no�ci s� nadzwyczaj celowe. To, �e strawne po�ywienie ma dobry smak, �e niezb�dny pokarm jest zdecydowanie atrakcyjny, i to, �e � odwrotnie � potencjalnie szkodliwe ro�liny smakuj� gorzko b�d� kwa�no (w ka�dym razie w warunkach naturalnych), jest wyrazem pewnej potrzebnej do orientacji pomocy biologicznej, kt�ra prawdopodobnie w przesz�o�ci by�a niezb�dna do �ycia. Wsp�cze�ni fizjolodzy �ywienia ujawnili mi�dzy innymi, jak bardzo z�o�one musi by� nasze po�ywienie, je�li mamy pozosta� zdrowi. Czy wi�c cz�owiek m�g�by w og�le si� od�ywia� w czasach, gdy nie by�o takich specjalist�w, gdyby nie ulega� pewnym wrodzonym sk�onno�ciom � sterowanym przede wszystkim przez "smak" � kt�re pozwala�y mu "instynktowo" znajdowa� przydatny dla niego pokarm? Nie musimy chyba ju� szerzej omawia�, jak bardzo celowe jest takie zestrojenie osobnika z jego �rodowiskiem. Interesuje nas natomiast powstanie takich zbie�no�ci. Komu zawdzi�czamy to szcz�liwe zrz�dzenie losu? Naturalnie � nikomu, pytanie bowiem zosta�o postawione fa�szywie (zreszt� znowu, zgodnie ze starym zwyczajem, "antropocentrycznie", bo z naszego obecnego punktu widzenia). Dopatruj�c si� tutaj jakiego� szcz�liwego zrz�dzenia, musieliby�my s�dzi�, jakoby zrazu istnia� cz�owiek ca�kowicie gotowy, taki, jakim jest dzisiaj, ze swym zami�owaniem do tego, co s�odkie, i odraz� do kwas�w. Kto tak podchodzi do sprawy, w nast�pnej chwili staje przed nierozwi�zaln� zagadk�, a mianowicie zastanawia si�, co doprowadzi�o do tego, �e biochemiczny proces dojrzewania jab�ka m�g� si� tak celowo dostosowa� do danej z g�ry skali naszego zmys�u smaku. Na szcz�cie nie musimy si� m�czy� nad takim pytaniem bez odpowiedzi. Glukoza i inne cukry by�y oczywi�cie ju� od dawna niezb�dnymi dostarczycielami energii, zanim istnia�y wy�ej rozwini�te kom�rki, nie m�wi�c ju� o �yj�cych istotach wy�szych. S�d, a tym samym zwany przez nas sol� kuchenn� chlorek sodowy, by� niezb�dny do prawid�owego funkcjonowania b�ony kom�rkowej ju� w owym czasie, gdy jedynymi przedstawicielami �ycia na Ziemi by�y pierwsze prymitywne jednokom�rkowce. Innymi s�owy: oczywi�cie to nie jab�ko si� przystosowa�o, lecz cz�owiek. Z g�ry dana by�a nie zmys�owa wydolno�� ludzkiego j�zyka, lecz poda� �rodowiska, z kt�rej, podobnie jak ka�da inna istota �yj�ca, musieli�my wybiera�. Kr�tko m�wi�c, skala warto�ciowania naszego zmys�u smaku jest po�rednim wynikiem przymusu wybierania, kt�ry rz�dzi� ju� pierwsz� udan� prakom�rk�. Spo�r�d oferowanych przez �rodowisko cz�steczek wolno jej by�o wch�on�� tylko te, kt�re by�y jej bezwzgl�dnie potrzebne. A poniewa� wszystkie kom�rki istniej�ce obecnie na Ziemi, a wi�c tak�e kom�rki naszego cia�a, s� potomkami owej prakom�rki, kt�ra po raz pierwszy zadanie to rozwi�za�a, wyb�r w�wczas dokonany obowi�zuje do dnia dzisiejszego. Wyra�aj�c si� �ci�le, powiemy, �e "smak" jako wyraz wybi�rczego zwi�zku z otoczeniem by� pierwotnie funkcj� nie psychiczn�, lecz biologiczn�. Rzecz to niew�tpliwie cudowna, ale absolutnie niezagadkowa, �e p�niej, po niewiarygodnie d�ugim czasie, gdy rozwin�a si� "�wiadomo��", jako "przyjemne" odzwierciedla�o si� w niej to, co przedtem przez miliardy lat by�o w�a�ciwe i strawne. Zreszt� dow�d na to, �e smak jest funkcj� biologiczn� (a nie tylko ma tak� funkcj�), �e funkcjonuje z zasady tak�e w�wczas, gdy nie towarzyszy mu �adne prze�ycie psychiczne, znajdujemy w pewnej rzadko wyst�puj�cej anomalii. Niemiecki psychiatra Gamper przed kilkudziesi�ciu laty bada� dziecko, kt�re urodzi�o si� bez p�kul m�zgowych. Cz�owiek dotkni�ty t� ci�k� wad� rozwojow�, okre�lan� przez naukowc�w jako bezm�zgowie (anencephalia) � wolno chyba powiedzie�: na szcz�cie � nie �yje d�ugo. Nawet przy najstaranniejszej opiece udaje si� dzieci takie utrzyma� przy �yciu tylko przez kilka tygodni, najwy�ej miesi�cy, poniewa� upo�ledzone bywaj� r�wnie� odcinki pnia m�zgu odpowiedzialne za wymienione ju� niezb�dne do �ycia funkcje cia�a. Ot� gdy Gamper ma�ym k��bkiem waty nas�czonym roztworem cukru skrapia� ostro�nie j�zyk badanego dziecka � natychmiastow� reakcj� by�y odg�osy zadowolenia i ruchy po�ykowe. Gdy to samo pr�bowa� z roztworem gorzkim � skutkiem by�y obronne odruchy warg i j�zyka. Wi�c nawet u takiego dziecka, kt�re z ca�� pewno�ci� nie mia�o cz�ci m�zgu potrzebnych do �wiadomego prze�ywania, obiektywne substancje smakowe odruchowo wywo�ywa�y te same tendencje do przyjmowania b�d� te� odrzucania, kt�re odbijaj� si� normalnie w naszym prze�ywaniu. W przypadku smaku zatem instancj� dzia�aj�c� nie jest �wiadome ego. Akcja przebiega na poziomie o wiele bardziej elementarnym, archaicznym. To, co przy tym pojawia si� w naszej �wiadomo�ci, jest tylko odblaskiem biologicznego zdarzenia. Tak jak gdyby�my po prostu nie mogli unikn�� prze�ywania tego, co si� rozgrywa w naszym ciele. Skoro tylko organizm dysponuje �wiadomo�ci�, wszystkie funkcje, na jakich polega jego biologiczna egzystencja, nieodzownie musz� si� w tej �wiadomo�ci odbija�. Gdy w tych funkcjach wyra�a si� jakie� stanowisko zaj�te wobec okre�lonych cech �rodowiska, w�wczas to nastawienie pojawia si� w �wiadomo�ci w postaci odpowiedniej kategorii uczu�. To w�a�nie jest przyczyn�, �e nie w�adamy swobodnie naszymi uczuciami, �e nie mo�emy im rozkazywa�. Potrafimy si� "opanowa�", przeciwstawiaj�c si� ich zniewalaj�cemu wp�ywowi. Ale nie mamy swobodnego wyboru, aby na przyk�ad kategori� smakow� "gorzkie" odczuwa� jako przyjemn� albo smak s�odki jako odra�aj�cy. Znak na skali warto�ciowania le�y poza zasi�giem naszego wp�ywu. W chwili, w kt�rej zrodzi�a si� �wiadomo��, decyzja ju� by�a podj�ta od niepami�tnych czas�w. Jeste�my w pewnym stopniu biologicznymi "oportunistami", kt�rzy nauczyli si� zamienia� mus w cnot�: "s�odkie" jest dla nas wy��cznie dlatego mi�ym prze�yciem smakowym, �e cukier jest nam biologicznie niezb�dny. To, co powiedzieli�my o tych podstawowych uczuciach cielesnych zwi�zanych ze smakiem, dotyczy r�wnie� wszystkich innych wzrusze� emocjonalnych. "Uczucie" jest zawsze odblaskiem jakiej� z zasady autonomicznej funkcji biologicznej przebiegaj�cej samodzielnie poza obszarem poziomu psychicznego. Odnotujmy to sobie na razie w formie has�a; stanie si� ono zrozumia�e dopiero w trakcie omawiania drugiego szczebla, to jest wtedy, gdy ustalimy co� na temat samego poziomu psychicznego. Prawd� m�wi�c, wzmiankuj�c ju� tutaj o "uczuciu" znowu znacznie wyprzedzili�my tok wydarze�. Ale wyprzedzenie takie by�o nieuniknione. Przypomnijmy, �e chodzi�o nam o to, aby na obrazowym przyk�adzie udowodni�, jak dalekosi�ne � w dos�ownym znaczeniu tego s�owa � by�y owe decyzje, kt�re w sprawie kierunku dalszego rozwoju zapad�y ju� w chwili powstania pierwszej kom�rki. Zjawisko prze�ywania smaku okaza�o si� szczeg�lnie przydatne dla naszej argumentacji. Jednak�e zanim b�dziemy dalej snuli ten w�tek, musimy powr�ci� do opisu podstaw biologicznych, z kt�rych wywodzi si� rozw�j zjawisk psychicznych. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 3. "Paleontologia duszy" Pouczaj�cy zestaw Stawiamy nadal to samo pytanie: jak to si� dzieje, �e funkcje wegetatywne i psychiczne s� zlokalizowane w jednym narz�dzie, to jest w naszym m�zgu? Wszystkie inne organy naszego cia�a s� najwyra�niej wyspecjalizowane w ograniczonej liczbie funkcji: w�troba odtruwa krew nap�ywaj�c� z przewodu pokarmowego, magazynuje cz�steczki od�ywcze i wytwarza enzymy oraz soki trawienne potrzebne do obr�bki pokarm�w. Z�o�ona struktura nerek s�u�y wy��cznie oczyszczaniu krwi z produkt�w rozk�adu przemiany materii. To samo^ odnosi si� do funkcji p�uc, serca czy �ledziony. Czym wobec tego nale�y t�umaczy�, �e akurat najbardziej z�o�ony i najwy�ej rozwini�ty spo�r�d naszych narz�d�w pod tym wzgl�dem zdaje si� tak ca�kowicie wypada� z tych ram? Jaki to zwi�zek kryje si� za osobliwym faktem, �e ten sam m�zg, dzi�ki kt�remu potrafimy snu� logiczne rozwa�ania, jest jednocze�nie odpowiedzialny za regulacj� ci�nienia krwi czy na przyk�ad za utrzymanie temperatury cia�a? Znale�li�my ju� odpowied� po�owiczn�, chocia� bez dodatkowych wyja�nie� nie jest ona zbyt przekonuj�ca. Na razie wiemy, �e funkcje wegetatywne i zjawiska psychiczne nie s� tak ca�kowicie, albo lepiej, nie s� raz na zawsze tak ca�kowicie od siebie oddzielone, jak nam si� zwykle wydaje. Przed w�a�ciwym cz�owiekowi, tzn. dostosowanym do d�ugo�ci jego �ycia statycznym sposobem rozumowania otwiera si� tutaj przepa��. Nie zauwa�amy �adnego zwi�zku pomi�dzy fizycznymi i chemicznymi procesami wymiany przebiegaj�cymi przy b�onie kom�rkowej a psychicznymi zdolno�ciami do poznawania i rozr�niania, z chwil� gdy rozpatrujemy te dwa zjawiska osobno, ograniczaj�c si� do obserwacji ich dzisiejszego kszta�tu. Ale takie przekonanie musia�o ulec zmianie, kiedy tylko przyj�li�my perspektyw� historyczno-genetyczn�. Zrazu mog�oby si� jeszcze zdawa�, �e podobie�stwo mi�dzy wybi�rczym stosunkiem kom�rki do jej otoczenia a psychicznymi kategoriami rozr�niania czy rozpoznawania ogranicza si� do warstwy j�zykowej. Jak gdyby w gr� wchodzi�a wy��cznie analogia zewn�trzna. Tymczasem dygresja w dziedzin� prze�ywania smaku pouczy�a nas, �e wcale tak nie jest. Natkn�li�my si� tam na pierwszy przyk�ad tego, �e funkcje wegetatywne w ci�gu d�ugich okres�w rozwoju bardzo �atwo mog� nabra� charakteru psychicznego i �e w toku takiego procesu utrzymuj� si� podstawowe kategorie formalne: mi�dzy selektywnym faworyzowaniem zwi�zk�w sodu przez �yw� kom�rk� a nasz� potrzeb� s�onego sk�adnika smakowego w spo�ywanych potrawach istnieje co� wi�cej ani�eli tylko zewn�trzne powi�zanie. Oba zjawiska s� ze sob� po��czone nieprzerwanym procesem ewolucyjnym.1 W dalszych rozdzia�ach tej ksi��ki spr�buj� odtworzy� prawdopodobny bieg tego procesu rozwojowego i opisa�, jak zbudowane jest powi�zanie mi�dzy tymi dwoma poziomami, to znaczy, jaka konkretna droga rozwoju doprowadzi�a od jednego do drugiego poziomu. Rekonstrukcja tej drogi jest przecie� istotn� tre�ci� mojej opowie�ci. W tym miejscu wa�ne jest tylko, aby�my zapami�tali, �e wegetatywne funkcje i zjawiska psychiczne, jakkolwiek nam, przyzwyczajonym do okre�lonego sposobu patrzenia, mog� si� wydawa� odmienne w swej istocie, nie w ka�dym przypadku wyst�puj� obok siebie bez �adnego wzajemnego powi�zania. Gdy do zagadnienia podejdziemy ze stanowiska filogenetycznego, okazuje si�, �e w pewnych przypadkach dzieli je nie ich istota, lecz czas ich rozwoju (co prawda jak na nasze poj�cia ta odleg�o�� w czasie wydaje si� ogromna). A je�eli tak jest naprawd�, to czy nasze pytanie wyj�ciowe nie kryje w sobie pe�nej odpowiedzi? Je�eli zjawiska wegetatywne i psychiczne w pewnych przypadkach oddzielone s� od siebie tylko odst�pem w czasie, czy nie mogliby�my ich fizycznej blisko�ci w naszym m�zgu traktowa� jako wskaz�wki, �e zwi�zek filogenetyczny jest w zasadzie mo�liwy? A je�eli taki zwi�zek jest w og�le mo�liwy � dygresja o prze�ywaniu smaku to przecie� potwierdzi�a � wydaje si�, �e warto go odszuka�. Skoro istnieje, to chyba najrozs�dniej b�dzie za�o�y� sobie, �e nasz centralny uk�ad nerwowy, podobnie jak narz�dy naszego cia�a, wbrew wszelkim pozorom r�wnie� wyspecjalizowa� si� w zamkni�tym kr�gu funkcji. Za punkt wyj�ciowy dalszych docieka� przyjmiemy zatem owo po��czenie wegetatywnych i psychicznych funkcji w naszym m�zgu, kt�re jeszcze przed chwil� wydawa�o si� tak dowolne. W�a�nie fakt, �e regulacja ci�nienia krwi czy te� temperatury cia�a dokonuje si� w tym samym narz�dzie, kt�ry jednocze�nie stanowi biologiczne pod�o�e naszej zdolno�ci do wyci�gania logicznych wniosk�w � pos�u�y za podstaw� hipotezy, �e oba te poziomy funkcyjne s� od siebie oddzielone tylko czasem przebiegu proces�w filogenetycznych. M�wi�c pro�ciej: z takiego punktu widzenia budowa i swoisty zestaw naszego m�zgu wyra�nie wskazuj� na to, �e w toku ewolucji zjawiska psychiczne musia�y si� rozwin�� z funkcji wegetatywnych. Trzy po�o�one jedna nad drug� cz�ci, na jakie mo�na podzieli� nasz m�zg pod wzgl�dem funkcji (zob. il. 1 po s. 96), odpowiada�yby w�wczas trzem decyduj�cym szczeblom, po kt�rych ewolucja pokona�a odst�p pomi�dzy poziomem biologicznym a psychologicznym. R�wnie dobrze mo�na powiedzie�, �e te trzy cz�ci m�zgu � dolny pie� m�zgu, mi�dzym�zgowie i p�kule m�zgowe � s� tymi trzema narz�dami, kt�re sobie ewolucja kolejno wytworzy�a, by wykorzysta� mo�liwo�ci zwi�kszenia szans przetrwania osobnika, mo�liwo�ci oferowane na ka�dym z osi�ganych szczebli. Dla unikni�cia pewnego bardzo prawdopodobnego nieporozumienia pragn� podkre�li�, �e nigdy, w �adnym momencie ewolucji, wymiar psychiczny nie by� "celem" poszczeg�lnych nast�puj�cych po sobie krok�w. Nie by�o nikogo, kto m�g�by mierzy� do celu. Mo�liwo�� wymiaru psychicznego by�a nie do przewidzenia. Ewolucja nie jest jak�� dzia�aj�c� osob�; przebiega bez�wiadomie i nie steruje si� sama. A je�eli mimo to nie doprowadza do chaosu, jest to wy��cznie skutek struktury materii i jej cudownych mo�liwo�ci rozwojowych. Nie mog� tutaj rozszerza� tego tematu. Nie mog� w ka�dej ksi��ce powtarza� od nowa wszystkich potrzebnych za�o�e�. Musz� wi�c znowu osoby zainteresowane szczeg�owym uzasadnienieniem odes�a� do mojej poprzedniej ksi��ki.2 �ywe skamienia�o�ci M�wili�my wi�c, �e w m�zgu naszym po�o�one s� jeden nad drugim trzy "narz�dy cz�stkowe" odpowiadaj�ce trzem r�nym szczeblom na drodze do �wiadomo�ci. Ich wzgl�dna samodzielno��, ich funkcjonalne osobliwo�ci, o kt�rych jeszcze b�dzie mowa szczeg�owo, a nawet pewne � jakkolwiek nieostre � anatomiczne odgraniczenie pozwalaj� uzna� je za rodzaj skamienia�o�ci pozostawionych przez ewolucj�. Por�wnanie to nie jest tak kulawe, jak by si� mog�o zdawa�. Podobnie jak w przypadku paleontologii, dyscypliny wiedzy po�wi�conej wykrywaniu i badaniu prehistorycznych �lad�w �ycia (skamienia�o�ci), w m�zgu naszym ka�da warstwa po�o�ona jest na drugiej � to, co nowsze zawsze na tym, co starsze. Pie� m�zgu -jak gdyby najni�sza, a tym samym najstarsza warstwa osadowa � liczy sobie, bior�c z grubsza, mniej wi�cej 1,5 miliarda lat. Z przyczyn, z kt�rymi zapoznamy si� w nast�pnym rozdziale, data ta przypada w okresie pojawienia si� pierwszej �ywej istoty wielokom�rkowej. Jak tego dowodzi wiele istniej�cych obecnie organizm�w prymitywnych, mo�na w gruncie rzeczy wy�y� na tej Ziemi jako wielokom�rkowiec z samym tylko pniem m�zgowym. Wyposa�enie to jest absolutnie wystarczaj�ce dla bezpiecze�stwa czysto biologicznej egzystencji. Zreszt� znamienne jest, �e analogiczne twierdzenie mo�na wysun�� w odniesieniu do ka�dego dowolnie obranego szczebla ewolucji. Nie znamy �adnej przyczyny, dla kt�rej ewolucja nie stan�a w miejscu ju� na znacznie wcze�niejszym etapie, na przyk�ad po powstaniu gwiazd i galaktyk, czemu nie zadowoli�a si� zrodzeniem kosmicznego porz�dku na firmamencie gwiazd sta�ych. Nie wiadomo, dlaczego zawsze wszystko sz�o naprz�d, dlaczego ka�dy szczebel rozwoju musia� s�u�y� zawsze tylko jako stopie� do nast�pnego kroku. Wiemy jedynie, �e tak by�o, i to bez wyj�tku. Tak wi�c pie� m�zgu r�wnie� nie by� kresem rozwoju. Nad nim powsta�o mi�dzym�zgowie. Po szczeblu wegetatywnego bezpiecze�stwa nasta� szczebel program�w skierowanych na zewn�trz, na �wiat zewn�trzny. Wiek tego nowego nabytku, tej drugiej cz�ci m�zgu w "paleontologicznym nawarstwieniu" naszego centralnego uk�adu nerwowego, szacuje si� na najwy�ej l miliard lat. Podaj� tu naturalnie tylko rz�dy wielko�ci. Liczby absolutne wahaj� si� w szerokiej skali w zale�no�ci od tego, jaki si� przyjmie stan rozwoju � pocz�tki czy te� pe�n� dojrza�o��. Ale i na tym si� nie sko�czy�o. Przed mniej wi�cej 500 milionami lat postawiony zosta� ostatni � jak do tej pory � krok: nad w pe�ni ju� rozwini�tym mi�dzym�zgowiem pojawi�y si� nowe, zrazu tylko p�czkowate, koncentracje kom�rek nerwowych. By�y one pierwszym zacz�tkiem wykszta�cenia si� najwy�szej i najm�odszej cz�ci m�zgu zwanej kresom�zgowiem, a wi�c p�kul m�zgowych. Tym samym zosta� osi�gni�ty szczebel, kt�ry w tym miejscu mo�na scharakteryzowa� tymczasowo takimi poj�ciami, jak �wiadomo��, indywidualna umiej�tno�� uczenia si� i postrzeganie obiektywnego �wiata zewn�trznego. Nie chodzi zreszt� tutaj tylko o faktycznie najwy�szy szczebel, lecz o taki, kt�ry wydaje si� non plus ultra, poniewa� ani o milimetr nie potrafimy wybiec my�l� poza jego zasi�g. Po tym wszystkim, co�my przedtem powiedzieli, rozumie si� chyba samo przez si�, �e z tej niemo�no�ci nie nale�y wyci�ga� �adnych wniosk�w o realnej przysz�o�ci ewolucji. Przypuszczenie, �e nasze p�kule m�zgowe stanowi� ko�cowy punkt dotychczasowych dziej�w, jest tak fantastycznie nieprawdopodobne, i� �mia�o mo�emy uzna� ten przez nas osi�gni�ty poziom za przej�ciowy. Niemniej jeste�my pierwszymi �yj�cymi na tej planecie istotami zdolnymi do tego rodzaju relatywizacji w�asnej roli. Ale co nast�pi po szczeblu �wiadomo�ci, pozostanie na zawsze ukryte przed �wiadomo�ci�. Wobec chronologicznego uwarstwienia naszego m�zgu i "kopalnego" charakteru starszych jego cz�ci po�o�onych poni�ej p�kul m�zgowych, s�usznie chyba okre�lam to, co zamierzam przedstawi� w tej ksi��ce, jako rodzaj "paleontologii duszy". Opr�cz ju� wymienionej paraleli, a wi�c zgodnego z wiekiem nawarstwienia, ujawnia si� tutaj jeszcze jedna zbie�no��. Z przestrzennego uk�adu znalezisk paleontolog wysnuwa wnioski o nast�pstwie w czasie. Dzi�ki temu mo�e on interpretowa� r�nice wyst�puj�ce mi�dzy r�nymi skamienia�o�ciami jako wyrywkowe pr�bki spoistego rozwoju oraz odpowiednio rekonstruowa� istniej�ce mi�dzy nimi luki. Jest to dok�adnie metoda, jak� pragn� zastosowa�. Regulacja wegetatywna, programy zachowania zawarte w mi�dzym�zgowiu oraz umo�liwione przez p�kule m�zgowe postrzeganie obiektywnego �wiata zewn�trznego znacz� nast�puj�ce po sobie szczeble jednej i tej samej linii rozwojowej. Wprawdzie na pierwszy rzut oka istniej�ce mi�dzy nimi r�nice wydaj� si� zasadnicze, jednak�e fakt, �e wszystkie te funkcje odnajdujemy na tym samym "terenie znalezisk owym", tj. w�a�nie w naszym m�zgu, zlokalizowane w bezpo�rednim s�siedztwie w takim porz�dku, jaki odpowiada nast�pstwu w czasie, uprawnia nas do pr�by zrekonstruowania etap�w rozwoju i wype�nienia luk mi�dzy owymi funkcjami. Mamy wi�c odpowied� na pytanie, czym mo�na wyt�umaczy�, �e regulacja wegetatywna i zdolno�� do postrzegania �wiata zewn�trznego czy te� inne wydolno�ci �wiadomego my�lenia s� po��czone w tym samym narz�dzie. Odpowied� wydaje si� zadowalaj�ca dlatego, �e dzi�ki niej nabieramy wewn�trznej pewno�ci, i� nie chybimy celu, gdy w nast�pnym rozdziale zajmiemy si� nieco dok�adniej funkcj� pnia m�zgu. M�wi�c inaczej, mo�emy by� spokojni, �e b�dziemy mieli istotnie do czynienia z pierwszym krokiem na drodze do �wiadomo�ci, je�li zadamy sobie teraz pytanie, co za potrzeba biologiczna kaza�a powsta� najstarszej cz�ci naszego m�zgu, jak� jest jego pie�. Na zako�czenie jeszcze pewna uwaga w sprawie poj�cia "paleontologia duszy". Podobnie jak wszystkie metafory, ono ma r�wnie� swoje granice. Przy wszystkich zbie�no�ciach nie wolno pomin�� pewnej zasadniczej r�nicy: na obszarze, po kt�rym si� poruszamy, wszystkie skamienia�o�ci jeszcze �yj�. Bez wzgl�du na sw�j prastary wiek, pie� m�zgu pe�ni nadal owe elementarne funkcje, kt�rych opanowanie stanowi�o pierwszy szczebel interesuj�cego nas tutaj rozwoju. To samo dotyczy mi�dzym�zgowia. Jednak�e funkcje tych dw�ch cz�ci m�zgu odzwierciedlaj� dawno ju� minione warunki, jakim podlega�o �ycie w chwili ich powstania. M�zg nasz sk�ada si� zatem z cz�ci o bardzo r�nym wieku. Jest on narz�dem o anachronicznym zestawie. W drugiej po�owie tej ksi��ki b�dzie jeszcze mowa o skutkach tej tak cz�sto pomijanej okoliczno�ci. Spo�r�d wszystkich bowiem argument�w, kt�re mo�na przytoczy� na uzasadnienie wielu bezsprzecznie nieracjonalnych zachowa� cz�owieka, ten jest na pewno najwa�niejszy. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 4. Bez�wiadomie i bezpiecznie Nowa zasada budowy i jej skutki Dzia�o si� to zapewne jakie� 1,5 miliarda lat temu, w kt�rym� z �wczesnych praocean�w. Mo�e dzia�o si� wielokrotnie, po kilku daremnych rozbiegach, i w r�nych miejscach na Ziemi. Ca�a sprawa wygl�da�a do�� b�aho, podobnie zreszt� jak przy wszelkich wcze�niejszych okazjach, a tak�e p�niej w zbli�onych okoliczno�ciach. W ka�dym razie nie zapowiada�o si� na to, �e owo zjawisko b�dzie tak brzemienne w skutki. Ot� w tym tak nieprawdopodobnie odleg�ym okresie historii Ziemi pierwsze jednokom�rkowce zacz�y si� ��czy� w organizmy wielokom�rkowe. Nie sta�o si� to bez etap�w przej�ciowych. Pierwsze gromadki obejmowa�y przypuszczalnie zawsze tylko szesna�cie kom�rek. M�wi�c �ci�le, w gr� nigdy w�a�ciwie nie wchodzi�y zespo�y, poniewa� uczestnicz�ce kom�rki nigdy przedtem nie istnia�y oddzielnie. "Szesnastokom�rkowce" � one to prawdopodobnie wyst�powa�y w ci�gu kilku pierwszych setek tysi�cleci owej fazy � powstawa�y raczej wskutek tego, �e kom�rki po podziale nie oddziela�y si� od siebie ca�kowicie. Fakt, �e pierwsze wielokom�rkowce by�y z�o�one z szesnastu podjednostek, a nie z dziesi�ciu, dwunastu lub czternastu, nale�y po prostu t�umaczy� tym, �e by�y one wytworem czterokrotnego podzia�u jednej jedynej kom�rki macierzystej.1 Pojawienie si� gromadki kom�rek by�o na pewno wynikiem jakiej� awarii. Na tle wszystkich do tego momentu istniej�cych jednokom�rkowych form �ycia to nowe gronko kom�rek prezentowa�o si� groteskowo. Stanowi�o pewn� anomali�. By�o rezultatem mutacji, a to prawie zawsze jest katastrof�. Tymczasem w tym wypadku mutacja okaza�a si� korzystna. Liczba wzajemnie do siebie nie dopasowanych i zaledwie zorganizowanych kom�rkowych gromadek zacz�a szybko wzrasta�. Widocznie to skupienie wychodzi�o im na dobre. Mo�emy si� tylko domy�la�, na czym polega�a ich przewaga: wielko�� mog�a chroni� je przed po�arciem, po��czone si�y ich wici pozwala�y szybciej rusza� z miejsca, czy to w roli �owcy, czy te� zdobyczy. W ka�dym razie z czasem by�o ich coraz wi�cej. Poniewa� ewolucja uprawia taktyk� oportunistyczn� i szczeg�lnie ch�tnie kontynuuje prac� tam, gdzie ju� osi�gn�a jaki� sukces, agregaty kom�rkowe stopniowo stawa�y si� coraz wi�ksze. To za� poci�ga�o za sob� zupe�nie okre�lone konsekwencje. Spos�b, w jaki kom�rki by�y wzajemnie powi�zane i w jaki ze sob� b�d� obok siebie dzia�a�y, nie odgrywa� znaczniejszej roli, dop�ki ich liczba w obr�bie wsp�lnego zespo�u by�a niedu�a. W ko�cu nast�pi�a jednak zmiana wymagaj�ca nowych adaptacji. Nie mog� tutaj wnika� szczeg�owo we wszystkie zmiany form, kt�rym krok za krokiem podlega�y poszczeg�lne kom�rki zale�nie od zlokalizowania w organizmie. Nie b�d� tak�e m�wi� o stopniowo dokonuj�cej si� ich specjalizacji w �ci�le okre�lonych funkcjach i podziale pracy w obr�bie ca�o�ci. Dla naszego toku my�lowego decyduj�ce znaczenie tej przemiany sprowadza si� do faktu, �e w ci�gu tego rozwoju si�� rzeczy coraz mniejsza stawa�a si� liczba tych kom�rek, kt�re po�o�one by�y na powierzchni nowego typu organizmu. A to zrodzi�o pewn� drastyczn� komplikacj�. Do tej pory przez ponad 2 miliardy lat powierzchnia ka�dej poszczeg�lnej kom�rki tworzy�a bezpo�redni� granic� ze �wiatem zewn�trznym. W�a�nie dlatego b�ona kom�rkowa, tworz�ca ow� powierzchni�, mia�a t� kunsztown� p�przepuszczaln� struktur�, o kt�rej by�a ju� mowa. Selektywne, wybi�rcze zdolno�ci tej b�ony � b�d�, wyra�aj�c to inaczej, jej z�o�ony sk�ad molekularny � w fazie tej dawno ju� by�y optymalnie przystosowane do oferowanej przez �wiat zewn�trzny poda�y. Adaptacja ta zaj�a im ponad 2 miliardy lat. Wskutek rozwoju wielokom�rkowo�ci musia�o wi�c powsta� to, co ewolucjoni�ci nazywaj� "�lep� uliczk� ewolucji". Coraz wi�ksza cz�� kom�rek nowych "osobnik�w" by�a odci�ta od kontaktu ze �rodowiskiem. Owa tendencja do pomna�ania liczby kom�rek nowych "osobnik�w", kt�ra dopiero co odnosi�a takie sukcesy i wobec tego nabiera�a charakteru szczeg�lnie dominuj�cego, zacz�a znikaj�cym we wn�trzu cia�a kom�rkom zagra�a� podci�ciem samej podstawy ich egzystencji. W ten spos�b �ycie zosta�o w tym momencie skonfrontowane z drugim, zapowiedzianym ju� przez nas paradoksem: warunkiem dalszego post�pu by�a wy��cznie "konsekwentna kontynuacja zasady wielokom�rkowo�ci organizm�w. Tymczasem ta sama zasada musia�a odebra� podstaw� bytu wewn�trznym elementom budulcowym tych nowych ustroj�w. Kosztown� odpowiedzi� ewolucji na �w dylemat by� rozw�j mechanizm�w regulacyjnych. Kom�rki znikaj�ce we wn�trzu nie przesta�y bowiem mie� tych samych wymaga� co w minionych miliardach lat, ale nie rozporz�dza�y ju� �wiatem zewn�trznym w postaci nieomal nieograniczonych przestrzeni ocean�w, lecz tylko cienk� warstewk� p�ynu dziel�c� je od b�ony s�siaduj�cej z nimi kom�rki. Wynika�o z tego wiele niezwykle ci�kich problem�w. Dryfuj�ca samotnie w bezbrze�nych oceanach kom�rka mo�e pobiera� z otoczenia tyle sodu b�d� cz�steczek cukru, ile chce. Nic si� przez to nie zmienia w sk�adzie w�d. Tak�e bie��ce wydalanie przez ni� odpad�w przemiany materii nie powoduje �adnego uchwytnego zanieczyszczenia w�asnego �rodowiska. Od pocz�tku nie ulega�o w�tpliwo�ci, �e sta�o�� wewn�trznego �rodowiska kom�rki stanowi pewn� konieczno�� �yciow�. Zabezpieczeniu za wszelk� cen� tej sta�o�ci s�u�y�o prawie ca�e niezwykle z�o�one wyposa�enie ka�dej �ywej kom�rki. Do tej pory fakt, i� owa zasada sta�o�ci w r�wnej mierze dotyczy�a �rodowiska zewn�trznego, a wi�c sk�adu p�ynu zewn�trzkom�rkowe-go, w kt�rym kom�rki p�ywa�y, nie mia� �adnego znaczenia. Mo�na powiedzie�, �e nie musia�y si� one martwi� o niezmienno�� sk�adu otaczaj�cych je w�d. Warunek ten by� automatycznie zagwarantowany przez czynniki znajduj�ce si� poza obr�bem proces�w �yciowych. Natomiast geologiczne i meteorologiczne procesy, o kt�re tutaj przede wszystkim chodzi�o, rozgrywa�y si� w niepor�wnywalnie szerszym zasi�gu; r�wnie� ilo�ci zewn�trzkom�rkowej wody by�y tak ogromne, �e o�ywiona aktywno�� kom�rek nie mog�a zachwia� istniej�c� r�wnowag�. Zmieni�o si� to w spos�b drastyczny z chwil� pojawienia si� nowego wielokom�rkowego typu strukturalnego. Ilo�� p�ynu zewn�trzkom�rkowego nagle zredukowa�a si� o rz�d wielko�ci wr�cz astronomiczny. Por�wnanie z sytuacj� w naszym w�asnym ciele uzmys�owi nam, �e w powy�szych stwierdzeniach nie ma �adnej przesady. W oceanie stosunek pomi�dzy p�ynem wewn�trz- i zewn�trzkom�rkowym u jednokom�rkowca jest identyczny z proporcj� mi�dzy p�ynn� zawarto�ci� poszczeg�lnej mikroskopijnej kom�rki a ilo�ci� wody w tym�e oceanie. Proporcja ta wynosi wi�c nieomal 1 do niesko�czono�ci. Wyra�aj�ca si� w tej proporcji niewyczerpalno�� p�ynu zewn�trzkom�rkowego w przypadku wielokom�rkowca nie tylko zostaje radykalnie ograniczona, ale tutaj stosunek ten charakteryzuje proporcja wprost przeciwna. U doros�ego cz�owieka mniej wi�cej 30 litrom wewn�trzkom�rkowego p�ynu (tzn. zawarto�ci wszystkich kom�rek tworz�cych nasze cia�o) odpowiada tylko 10 litr�w p�ynu zewn�trzkom�rkowego (surowica krwi, p�yn tkankowy, ch�onka). Zatem "ocean" w naszym wn�trzu wynosi ju� tylko 1/3 zawarto�ci wszystkich kom�rek, kt�re musz� zaopatrywa� si� z tego rezerwuaru. To samo � z niewielkimi odchyleniami � dotyczy wszystkich innych wielokom�rkowc�w na tej Ziemi. Nie trzeba by� fachowcem, aby si� domy�li�, jak ogromne powstaj� problemy i z jakimi trzeba si� upora� zadaniami, aby nawet w takich warunkach zapewni� kom�rce mo�no�� przetrwania. Fakt, �e istniejemy, dowodzi, �e przyroda da�a sobie rad�. M�wi�c konkretnie, zadanie polega�o na utrzymaniu tego zewn�trznego �rodowiska, kt�re od pocz�tk�w �ycia przez oko�o 2 miliardy lat pozostawa�o sta�e � na utrzymaniu go tak�e w�wczas, gdy obj�to�� p�ynu zewn�trzkom�rkowego o rozmiarze oceanu skurczy�a si� do mniej ni� po�owy zawarto�ci kom�rki. By�a to jedyna mo�liwo�� omini�cia niebezpiecznej rafy. Przyroda w ka�dej poszczeg�lnej chwili mo�e budowa� tylko z takich element�w, jakie ju� ma. �adna z kom�rek, z kt�rych z takim trudem usi�owa�a skonstruowa� wielokom�rkowe osobniki, nie by�a zdolna do z�agodzenia w znaczniejszym stopniu owych wymaga�, do kt�rych "przyzwyczai�o" j� �rodowisko, niezmienne od pocz�tk�w istnienia �ycia. Ewolucja musia�a si� wi�c tym wymaganiom podda� bez wzgl�du na wynikaj�cy st�d wysi�ek. Pewne dane o ludzkim organizmie znowu nam wyka��, z jak zdumiewaj�c� precyzj� uda�o si� dokona� tego, co zdawa�o si� niemo�liwe. Po dzi� dzie� sk�ad p�ynu zewn�trzkom�rkowego naszego cia�a a� do drobnych szczeg��w odpowiada sk�adowi wody morskiej. Najbardziej zaskakuj�cym przyk�adem jest wzajemny stosunek ilo�ciowy mi�dzy wa�nymi pod wzgl�dem biologicznym solami, a mianowicie chlorkiem sodowym (sol� kuchenn�), chlorkiem potasowym i chlorkiem wapniowym. Wa�ne pod wzgl�dem biologicznym s� one wszystkie, ale wa�ny jest tak�e wyst�puj�cy mi�dzy nimi stosunek ilo�ciowy, poniewa� jak ju� wspominali�my, sk�adniki wszystkich tych trzech zwi�zk�w w znacznym stopniu wp�ywaj� na elektryczne w�a�ciwo�ci b�ony kom�rkowej, a tym samym na jej warto�� jako filtra. W wodzie morskiej stosunek mi�dzy tymi trzema rodzajami cz�steczek wynosi 100:2:2. To znaczy, �e na 100 cz�steczek soli kuchennej przypada po dwie cz�steczki tamtych dw�ch zwi�zk�w. W p�ynie zewn�trzkom�rkowym naszego cia�a proporcja ta r�wna si� 100:2:1, jest wi�c nieomal identyczna. �wiadczy to o tym, �e przyroda jak gdyby wch�on�a do wn�trza cia�a wod� morsk� w owym czasie, gdy trzeba by�o nadal zaspokaja� wymagania kom�rek, kt�re zosta�y tam zagnane przez to, �e organizmy przybra�y form� wielokom�rkow�. Ale wcale nie to jest w ca�ej historii rzecz� najbardziej zdumiewaj�c�. Najdziwniejsze jest, �e owo zamkni�te w naszym ciele "morze wewn�trzne" pozostaje czyste i sta�e pod wzgl�dem swego sk�adu, pomimo �e przej�o zaopatrzenie liczby kom�rek, kt�rych zawarto�� przekracza mniej wi�cej trzykrotnie w�asn� jego obj�to��. Nak�ady ukryte za tymi liczbowymi proporcjami s� ogromne. Istoty wy�sze na tej Ziemi, a wi�c i my sami, wytworzy�y wiele wyspecjalizowanych narz�d�w, kt�re dzi�ki skomplikowanym i wielokrotnie ze sob� powi�zanym funkcjom dba� musz� o to, aby pomimo nieustannie zmieniaj�cej si� aktywno�ci cia�a podobie�stwo pomi�dzy jego p�ynem tkankowym a wod� morsk� by�o stale zachowane. Wprawdzie z biegiem czasu u istot wy�szych do sk�adnik�w mineralnych do��czy�o si� wiele innych substancji � na przyk�ad cukry i pewne kwasy t�uszczowe � ale i do nich odnosz� si� przeci�tne warto�ci normatywne. Nawet stosunkowo nieznaczne odchylenia w g�r� i w d� rejestrujemy jako widoczny uszczerbek w naszym samopoczuciu. Trwa�e zmiany za� � a wi�c sta�e podwy�szenie poziomu cukru we krwi czy te� wzrost zawarto�ci kwas�w t�uszczowych � s� wyrazem zak��ce� zaliczanych przez lekarzy do chor�b przemiany materii. Nie mniej liczne urz�dzenia biologiczne s�u�� regulacji tych i innych czynnik�w. Oto kilka przyk�ad�w, do kt�rych jako materia� pos�u�y�o nasze cia�o: specjalne hormony kory nadnercza powoduj� zatrzymywanie sodu przez filtr nerek, a jednocze�nie u�atwiaj� wydalanie potasu. Poziom wapnia we krwi natomiast utrzymuj� w r�wnowadze co najmniej dwa hormony gruczo�u przytarczycznego, przy czym jeden podnosi zawarto�� wapnia, drugi za� ma dzia�anie przeciwne. Te dwa gruczo�y wewn�trzwydzielnicze podporz�dkowane s� przedniemu p�atowi przysadki m�zgowej, kt�rej hormony reguluj� aktywno�� tych oraz wszystkich innych wewn�trzwydzielniczych gruczo��w. Tymczasem tylny p�at przysadki w��cza si� do tych proces�w przez sterowanie og�ln� zdolno�ci� naszych nerek do zag�szczania. Powstaj�ca w ten spos�b sie� wielorakich mechanizm�w reguluj�cych, wp�ywaj�cych na siebie wzajemnie przez sprz�enia zwrotne, jest nieprawdopodobnie z�o�ona. Pomimo �e liczba znanych szczeg��w wystarcza ju� obecnie, aby do rozpaczy doprowadzi� niejednego studenta medycyny, wsp�czesne badania fizjologiczne dalekie s� jeszcze od rozsup�ania wszystkich oczek tej sieci. Musimy tak�e pami�ta�, �e ta siatka, reguluj�ca nasze wewn�trzne �rodowisko, tak jak opisali�my j� do tej pory, nie jest spleciona z oczek sta�ych. Wszystkie szczeg�y podawane przez nas jako przyk�ady dotyczy�y przypadk�w sterowania hormonalnego. By�y to wi�c zawsze ciek�e substancje czynne, rozchodz�ce si� w naszym p�ynie tkankowym, kt�re w miejscu, do kt�rego wreszcie dociera�y, wywo�ywa�y efekt odpowiadaj�cy ich chemicznej swoisto�ci. Fakt, �e dotyczy�o to wszystkich podanych przyk�ad�w, na pewno nie jest przypadkiem. Co prawda w kunsztownie zharmonizowanej regulacji naszej wewn�trznej r�wnowagi biologicznej udzia� bior� r�wnie� nerwy, tzw. nerwy wegetatywne. Na przyk�ad w wydzielaniu adrenaliny z nadnerczy po�rednicz� impulsy przenoszone nie przez hormony, lecz przez nerwy. Jednak�e w sumie, gdy patrzymy na ca�o��, odnosimy wra�enie, �e przewodnictwo nerwowe jako nosiciel sygna��w zdaje si� przy tym rodzaju dostrojenia wewn�trznego gra� drugie skrzypce. Jest to rzecz niezwykle ciekawa. Stwierdzenie, �e w przypadku najbardziej pierwotnej i na pewno najstarszej formy regulacji przebiegaj�cej w naszym ciele pozycj� nadrz�dn� w stosunku do sta�ej ��czno�ci nerwowej zajmuj� humoralne (p�ynne) mechanizmy przeka�nikowe, stanowi � tak mi si� zdaje � niezwykle wyra�ne wskazanie na biologiczn� histori� powstania przewodnictwa nerwowego. Nasuwaj�ce si� tutaj przypuszczenie wsparte jest tak�e faktem, �e pewne prymitywne wielokom�rkowce, jak na przyk�ad g�bki, pomimo cz�ciowo dosy� z�o�onej budowy cia�a, z funkcjami r�norako wyspecjalizowanymi w podziale pracy, do dnia dzisiejszego mog�y wy�y� nawet bez �adnego przewodnictwa nerwowego. Wszystko to nasuwa my�l, �e porozumiewanie si� pomi�dzy r�nymi cz�onami pierwszych wielokom�rkowych zespo��w dokonywa�o si� zrazu wy��cznie w spos�b humoralny, tzn. za po�rednictwem p�ynnych, podobnych do hormon�w substancji czynnych. Obraz taki jest niezwykle przekonywaj�cy. Wydaje si�, �e teraz mo�emy nawet zrozumie�, jak mog�o doj�� do powstania pierwszych hormon�w: ka�da kom�rka przy ka�dej czynno�ci wytwarza zawsze �ci�le okre�lone produkty ko�cowe swojej przemiany materii, kt�re wyrzuca na zewn�trz jako odpady. W przypadku wielokom�rkowca wydzieliny te dostaj� si� do obszaru pozakom�rkowego, tam si� rozprzestrzeniaj�, aby wreszcie wcze�niej czy p�niej nieuchronnie zetkn�� si� z s�siednimi kom�rkami. A poniewa� owe produkty nosz� charakter tej aktywno�ci kom�rkowej, kt�ra pozwoli�a im powsta�, reprezentuj� one co� wi�cej ani�eli.tylko odpady. Stanowi� niew�tpliwie tak�e potencjalne sygna�y; te ko�cowe produkty przemiany materii pozwalaj� wnioskowa� o przebiegu �ci�le okre�lonej dzia�alno�ci kom�rkowej w otoczeniu, i to z podobn� precyzj�, jak gromadzenie si� pewnych radioaktywnych izotop�w w atmosferze ziemskiej pozwala rozpozna� rodzaj pr�by nuklearnej przeprowadzanej nawet w du�ej odleg�o�ci. By�oby niezwykle dziwne, gdyby ewolucja nie wykorzysta�a tej samorzutnie nadarzaj�cej si� okazji, kt�ra wyp�ywa�a z uk�adu rzeczy. Oczywi�cie obecnie jest to jeszcze spekulacja my�lowa, ale spekulacja mo�liwie najbardziej trafiaj�ca do przekonania. Przypuszczam, �e ta prawdopodobna funkcja sygnalizacyjna swoistych produkt�w przemiany materii mog�a sta� si� punktem wyj�ciowym do powstania wi�kszo�ci znanych dzisiaj hormon�w.2 Wynalezienie przewodzenia nerwowego Pierwszy typ wielokom�rkowca mo�emy sobie wi�c wyobrazi� w postaci dryfuj�cego w wodzie zespo�u kilkuset, najwy�ej kilku tysi�cy jednokom�rkowc�w. Ca�o�� ma kszta�t kulisty, podobny do �yj�cego dzisiaj jeszcze toczka (ii. 5 po s. 208). Uk�adu nerwowego na razie nie ma wcale. Zestrojenie aktywno�ci tych wielu kom�rek w jeden harmonijny akord, czyli bardziej naukowo: funkcjonalne zintegrowanie kom�rek w jednolicie dzia�aj�cego osobnika, dokonuje si� za pomoc� p�ynnych produkt�w przemiany materii, przep�ywaj�cych przez ma�e kuleczki w nast�puj�cych po sobie z wolna falach i podporz�dkowuj�cych wszystkich cz�onk�w tego zespo�u zawsze tym samym bod�com chemicznym. Przez bardzo d�ugie okresy na wielu ma�ych stopniach dalszego rozwoju prawdopodobnie nic si� w spos�b zasadniczy nie zmienia�o. Uk�ad funkcjonowa� znakomicie. Liczba kom�rek by�a jeszcze tak niewielka, �e wi�kszo�� z nich mia�a wystarczaj�cy kontakt z p�ynem zewn�trzkom�rkowym morza, w kt�rym zesp� p�ywa�. Wym�g wzajemnego zharmonizowania ogranicza� si� zatem z pocz�tku tylko do konieczno�ci synchronizacji aktywno�ci wici, a to dla umo�liwienia uporz�dkowanego ruchu ca�ego tworu, a mo�e r�wnie� dla koniecznego w interesie ca�o�ci zestrojenia wszystkich cz�onk�w z rytmiczn� zmian� spoczynku i aktywno�ci stosownie do zewn�trznego rytmu dnia i nocy. Uzasadnia�em ju�, dlaczego nie mog�o tak pozosta�. Udzia� o�rodka pozakom�rkowego, owego wewn�trznego morza, z kt�rego wszystkie kom�rki musia�y czerpa� po�ywienie, stawa� si� coraz mniejszy. Nieuchronnie wi�c w toku dalszego wzrostu zbli�a�a si� chwila, kiedy trzeba by�o "wynale��" szczeg�lne urz�dzenia, kt�re pe�ni�c funkcj� podobn� do nerek, przej�yby utrzymanie czysto�ci tego wewn�trznego morza, a tak�e inne, wzbogacaj�ce je sztucznie w substancje od�ywcze. W zwi�zku z tym dotychczasowa, hormonalna forma zespolenia przesta�a wystarcza�. Osi�gni�ty stopie� z�o�ono�ci wymaga� bowiem, aby oddzia�ywanie na rozmaite grupy kom�rek zespo�u by�o jednoczesne, ale zr�nicowane, a tego nie dawa�o si� uzyska� sygna�em p�ynnym, zalewaj�cym ca�y organizm. Im bardziej skomplikowane stawa�y si� nowe osobniki, tym wi�ksza wyst�powa�a potrzeba szybkiego przekazywania steruj�cych bod�c�w r�wnie� do stosunkowo odleg�ych obszar�w kom�rkowych. Z istniej�cego stanu rzeczy wy�oni�a si� wi�c naturalna konieczno�� przekazywania sygna��w mo�liwie szybkich i ukierunkowanych, a nie rozproszonych. Patrz�c retrospektywnie musimy uzna� ten moment za narodziny przewodnictwa nerwowego. Impuls elektryczny zmierzaj�cy po wyznaczonym z g�ry torze do ustalonego celu � oto odpowied� na oba ��dania. Ale i w przyrodzie nie ma bezpo�redniego zwi�zku pomi�dzy potrzeb� a jej zaspokojeniem. W jaki wi�c spos�b dosz�o do powstania szlaku nerwowego s�u��cego przekazywaniu sygna��w? Znowu jeste�my zdani na domys�y. Ale te� mo�emy znowu znale�� pewne punkty oparcia. Najs�uszniej wydaje mi si� przyj��, �e pierwsze kom�rki nerwowe � czyli zwojowe, jak nazywa je naukowiec � wypu�ci�y przewodz�ce wyrostki w kierunku przeciwnym do spadku st�enia docieraj�cych do nich bod�c�w hormonalnych (zob. il. 6 po s. 208). Znaczy�oby to, �e pierwsze przewodzenie nerwowe zast�pi�o dotychczasowe hormonalne przenoszenie informacji ca�kowicie dos�ownie i konkretnie o tyle, �e swymi przewodz�cymi wypustkami skopiowa�o drog�, kt�r� hormony przebywa�y pomi�dzy nadawc� a odbiorc�. Jasne jest, �e w tym celu musimy za�o�y� istnienie pewnego, chocia�by nawet najskromniejszego ograniczenia pierwotnej absolutnej bezcelowo�ci informacji hormonalnej. Mo�emy sobie jednak pozwoli� na to bez �adnych zastrze�e�. Obecnie w nowoczesnych hormonach �w mankament hormonalnego przeka�nictwa informacji jest w znacznym stopniu z�agodzony. Wprawdzie-punktowa nieomal dok�adno�� w trafianiu do celu, charakteryzuj�ca przenoszenie impuls�w nerwowych, nadal jest niedost�pna dla tej formy przewodzenia, jednak�e w wielu przypadkach napotykamy dzisiaj ukierunkowane hormonalne kontakty co najmniej pomi�dzy �ci�le okre�lonymi narz�dami. Dotyczy to przede wszystkim kontakt�w mi�dzy samymi gruczo�ami wewn�trznego wydzielania wytwarzaj�cymi hormony. By�a przecie� ju� mowa o tym, �e przedni p�at przysadki m�zgowej steruje aktywno�ci� nadnerczy. Jako o�rodek nadrz�dny sprawuje on w taki sam spos�b w�adz� nad czynno�ciami wszystkich pozosta�ych gruczo��w wewn�trzwydzielniczych naszego cia�a: tarczycy, gruczo��w p�ciowych, trzustki i innych. Ka�demu z tych po��cze� s�u�y szczeg�lny, swoisty hormon. Natomiast w�a�ciwy odbiorca, "narz�d wykonawczy", najwidoczniej dysponuje r�wnie swoistymi receptorami, odpowiadaj�cymi tylko na zaadresowane do niego hormony. Jeszcze dzisiaj ka�dy hormon rozprzestrzenia si� w spos�b ca�kowicie nie ukierunkowany. P�yn zewn�trzkom�rkowy poch�ania go i rozprowadza po ca�ym ciele. Nic si� tutaj nie zmieni�o. Ale od dawna istniej� pewne zlokalizowane zespo�y kom�rek � gruczo�y wewn�trzwydzielnicze � dzia�aj�ce jako "nadajniki" dzi�ki temu, �e wydzielaj� pewne jednoznacznie okre�lone pod wzgl�dem chemicznym substancje informacyjne. Odpowiadaj� im "odbiorniki", a wi�c obszary jedynych kom�rek, kt�re potrafi� odczyta� t� w�a�nie informacj�, podczas gdy wszystkie inne kom�rki cia�a przy nadej�ciu owego hormonalnego sygna�u pozostaj� jak gdyby g�uche. Nie ma �adnych argument�w przeciwko przypuszczeniu, �e hormonalny system informacji mia� ju� za sob� pierwsze kroki w tym w�a�nie kierunku, w czasie gdy zosta�y poprowadzone pierwsze drogi nerwowe, �e wi�c wtedy ju� istnia�y wyodr�bnione kompleksy kom�rek wytwarzaj�ce materia�y, kt�re nie by�y ju� prostym ko�cowym produktem przemiany materii i kt�rych chemiczna budowa by�a nieco odmienna, dzi�ki czemu kompleks odcina� si� jako mgli�cie rozpoznawalna informacja od jednorodnego t�a pozosta�ych p�yn�w ustrojowych. Mo�na te� chyba przypu�ci�, �e istnia�y kom�rki bardziej ni� ich s�siadki informacji tej potrzebuj�ce i �e to one rozwin�y wobec niej troch� bardziej wzmo�on� wra�liwo��. Z chwil� gdy pojawi� si� taki, nawet bardzo jeszcze lu�ny kontakt mi�dzy nadawc� a odbiorc�, powsta� pewien jednoznacznie zdefiniowany kierunek, a mianowicie to, co uczeni nazywaj� gradientem. Nadawca i odbiorca zostali wtedy ze sob� zwi�zani spadkiem st�enia p�ynnego sygna�u, kt�ry m�g� odgrywa� rol� linii przewodniej dla tendencji wzrostu wypustek kom�rek nerwowych b�d� te� rol� kryterium selekcji odpowiednich mutacji. Mamy pewne wskaz�wki, kt�re pozwalaj� s�dzi�, �e przebieg taki jest prawdopodobny. Pomimo wszelkich r�nic zar�wno w charakterystyce funkcji, jak i w sposobie przekazywania obie metody ��czno�ci informacyjnej s� po dzi� dzie� zdumiewaj�co �ci�le ze sob� zwi�zane, a wydaje si�, �e wyja�ni� to mo�na tylko historycznie. Mamy wi�c wskaz�wki co do tego, �e przodkami dzisiejszych kom�rek nerwowych by�y kom�rki gruczo�owe, to znaczy, �e jedne mog�y si� rozwin�� z drugich. Przy bli�szym rozpatrzeniu sprawy okazuje si�, �e po��czenie nerwowe mi�dzy instancj� wysy�aj�c� impulsy a narz�dem wykonawczym nie jest ci�g�e. Sie� naszych nerw�w nie przedstawia obrazu �cis�ego "okablowania". Pomi�dzy najdalszym ko�cem wypustki jednej kom�rki nerwowej a cia�em nast�pnej, kt�ra ma przekaza� impuls, dziwnym trafem nie ma bezpo�redniego fizycznego kontaktu. Jak wykaza�y przeprowadzone w ostatnim dwudziestoleciu badania za pomoc� mikroskopu elektronowego [pierwsze wydanie niniejszej ksi��ki ukaza�o si� w Niemczech w 1976 r. [przyp. red.]], w ka�dym przypadku owa synapsa � tak w j�zyku naukowym nazywa si� miejsce styku mi�dzy dwiema kom�rkami nerwowymi � wykazuje drobn� szczelin�. Szczelin� t� zauwa�y� mo�na tylko przy wielotysi�cznym powi�kszeniu. Jest ona jednak do�� du�a na to, aby uniemo�liwi� przeskoczenie impulsu elektrycznego z jednej kom�rki na drug� (zob. rysunek na s. 70). W jaki spos�b wobec tego mo�e powstawa� ci�g�e przewodnictwo nerwowe? Odpowied� jest dzisiaj ju� znana: dzi�ki temu, �e impulsy przenoszone s� do nast�pnej kom�rki przez tzw. substancje przeka�nikowe. Nas tutaj szczeg�lnie interesuje dokonane przez biochemik�w odkrycie, �e owe substancje przeka�nikowe s� substancjami czynnymi w rodzaju hormon�w, a przynajmniej w jednym przypadku s� prawdziwym hormonem, mianowicie adrenalin�, to jest hormonem rdzenia nadnerczy. M�wi�c �ci�le, owe tory, po kt�rych w uk�adzie nerwowym przebiegaj� impulsy i dzi�ki kt�rym mo�emy porusza� si�, odczuwa� i my�le�, nie s� wi�c ci�gn�cymi si� nieprzerwanie przewodami. Impulsy na ka�dym odcinku przebywanej drogi, czy to w m�zgu, czy te� w rdzeniu kr�gowym, przenoszone s� niczym w sztafecie na przemian przez wypustki kom�rek nerwowych i przez substancje hormonalne. Mo�na by wi�c tak�e powiedzie�, �e nerwy wcale nie zast�pi�y ca�kowicie pierwotnych hormonalnych dr�g ��cz�cych. Z technicznego punktu widzenia ewolucja zachowa�a si� tutaj podobnie do konstruktora, kt�ry spr�bowa� po��czy� ze sob� dwa zasadniczo r�ne systemy. Konstruktor decyduje si� na taki nak�ad si� tylko wtedy, gdy mo�e liczy� na odpowiedni� korzy��. To samo dotyczy ewolucji. Na czym wi�c tutaj mia�aby polega� korzy��? Najprawdopodobniej na tym, �e powstaje w ten spos�b mo�liwo�� sterowania i ci�g�ej regulacji aktywno�ci uk�adu nerwowego przez wp�ywy chemiczne � hormonalne � na przyk�ad pomi�dzy biegunami pobudzenia i odpr�enia. Ponadto gdy zastanowimy si� nieco g��biej, dojdziemy do przekonania, �e ca�kowicie nieprzerwane przewodnictwo nerwowe by�oby zniweczy�o wszelki osi�gni�ty do tego momentu post�p. W tak zbudowanym uk�adzie bowiem ka�dy wyzwolony bodziec sygnalizacyjny rozprzestrzenia�by si� na wszystkie strony bez przeszk�d i a� do wyczerpania. Ka�de celowe sterowanie poszczeg�lnymi cz�ciami organizmu by�oby niemo�liwe. Synapsy pe�ni� niezb�dne funkcje jako elementy prze��cznikowe tak�e przy przerywaniu impuls�w, m�wi�c pro�ciej: przy w��czaniu i wy��czaniu poszczeg�lnych cz�ci uk�adu nerwowego. Na marginesie nale�y zwr�ci� uwag� na to, �e ten podw�jny czy te� hybrydowy charakter naszego uk�adu nerwowego, w kt�rym ka�dy sygna� przenoszony jest zar�wno za pomoc� bod�c�w elektrycznych, jak i chemicznych, stanowi pod�o�e skuteczno�ci nowoczesnych lek�w psychotropowych. Nasza upojona komputerami epoka jest a� nadto sk�onna traktowa� m�zg nazbyt jednostronnie jako nadzwyczaj z�o�on� maszyn� obliczeniow� pracuj�c� impulsami elektrycznymi. Tymczasem mamy wszelkie powody, aby przypuszcza�, �e w�a�nie najbardziej z�o�one procesy przebiegaj�ce w naszym narz�dzie my�lenia s� procesami chemicznymi. Mamy jeszcze inny przyk�ad, kt�ry szczeg�lnie obrazowo ukazuje nam �w charakter optymalizacji uzyskany przez kombinacj� chemicznego uk�adu sygnalizacyjnego z elektrycznym. Wspomnia�em ju�, �e niekiedy, na przyk�ad w nadnerczu, bod�ce elektryczne i chemiczne po��czone s� szeregowo: wydzielanie adrenaliny, a wi�c hormonu rdzenia nadnerczy, wyzwalane jest przez nerw wegetatywny, tzw. nerw wsp�czulny. W tym przypadku wi�c szybko�� i pewno�� w d��eniu do celu, w�a�ciwe przenoszeniu sygna��w przez nerwy, u�yte s� na to, aby w ko�cu wydzieli� pewien hormon rozprzestrzeniaj�cy si� w ca�ym ciele w spos�b rozproszony. Jak bardzo korzystne jest to zjawisko z punktu widzenia biologicznego, zrozumiemy natychmiast, gdy u�wiadomimy sobie funkcj� adrenaliny: hormon ten hamuje ruchy jelit i zatrzymuje procesy trawienia, dzi�ki czemu uwalnia si� znaczna ilo�� krwi dla dodatkowego zaopatrzenia mi�ni. Jednocze�nie rytm serca ulega przyspieszeniu i ci�nienie krwi wzrasta. Oskrzela rozszerzaj� si�, u�atwiaj�c przez to zaopatrzenie w tlen. Ro�nie tak�e zawarto�� cukru we krwi, wskutek czego do mi�ni doprowadzona zostaje dodatkowa energia. Wreszcie rozszerzaj� si� �renice, co podwy�sza wra�liwo�� oczu na bod�ce wzrokowe. Gdy rozpatrujemy ��cznie wszystkie te poszczeg�lne, tak bardzo rozmaite funkcje, powstaje pewien og�lny obraz: adrenalina w efekcie ko�cowym powoduje zaalarmowanie organizmu. Fizjolodzy m�wi� w takim przypadku bardzo obrazowo o funkcji alarmowej tego hormonu. Dzia�a on w wielu r�nych miejscach organizmu w bardzo rozmaity spos�b. Z sumy wszystkich poszczeg�lnych wp�yw�w wynika podwy�szenie gotowo�ci do dzia�ania � ucieczki, obrony czy te� ataku. Celowo�� wsp�grania obu uk�ad�w informacyjnych jest w tych warunkach oczywista: szybko�� wyzwolenia alarmu ma takie samo znaczenie jak wykorzystanie jakiego� hormonu do wykonania rozkazu, kt�rego celem by�oby zmobilizowanie i "skonsolidowanie" w miar� mo�no�ci ca�ego organizmu. Doskona�o�� w malej skali Powr��my do wielokom�rkowca w oceanie. Teraz mo�emy wyobrazi� go sobie wyposa�onego w prymitywn� sie� nerw�w. Sygna�y, kt�re do tej pory przep�ywa�y przez jego cia�o w formie p�ynnej, biegn� obecnie przynajmniej cz�ciowo po ustalonych szlakach. Robi� to wi�c pr�dzej, a przede wszystkim z wi�ksz� dok�adno�ci� osi�gaj� sw�j cel. Skutkiem jest mo�no�� oddzielnego "zwracania si�" do coraz mniejszych cz�ci kom�rek i wci�gania ich do coraz bardziej wyspecjalizowanych zada�. Tymczasem kulka, widoczna ju� nawet go�ym okiem, jest coraz bardziej zale�na od takich zdolno�ci. W ci�gu minionych setek tysi�cleci, w toku wielu pokole�, z wolna i niezauwa�alnie przekroczy�a ona ow� wielko��, przy kt�rej zaopatrzenie kom�rek jej wn�trza mog�o odbywa� si� jeszcze bez dodatkowych wydolno�ci. Reakcja ewolucji na wynikaj�ce st�d wymagania by�a dwojaka. W kt�rym� miejscu powierzchni kuli powsta� przez wpuklenie otw�r, co� w rodzaju prag�by, ale przeznaczonej nie tylko do wprowadzania wody zawieraj�cej pokarm z otoczenia do wn�trza, lecz tak�e do wydalania roz�o�onych resztek w kierunku odwrotnym. We wn�trzu istnia�a wi�c teraz jama, przy czym kom�rki na jej �ciankach nadal styka�y si� z wod� otoczenia, o ile woda ta mog�a wp�ywa� przez prag�b�. Pojawi�y si� jednak nie tylko tego rodzaju zmiany struktury, lecz r�wnie� id�ce z nimi w parze zmiany funkcjonalne, bez kt�rych modernizacja nie mia�aby �adnego sensu. Owe 10-20000 kom�rek, z kt�rych prawdopodobnie sk�ada si� teraz �yj�ca kula, od dawna nie by�y ju� do siebie podobne jak dwie krople wody. Zale�nie od miejsca, w kt�rym si� znajdowa�y, po�o�enie ich � r�wnie� w sensie przeno�nym � by�o zupe�nie inne, a wygl�d zacz�� si� dostosowywa� do tych r�nic. Kom�rki powierzchni zewn�trznej wyr�nia�y si�, mi�dzy innymi, szczeg�lnie mocnymi i d�ugimi wiciami, kt�rych uderzenie zapewnia�o ruchliwo�� ca�o�ci. Natomiast kom�rki powierzchni wewn�trznej, kt�re zacz�y si� wytwarza�, znacznie skr�ci�y swoje wici. Nie s�u�y�y one ju� poruszaniu si�. Ich zadaniem sta�o si� utrzymanie przep�ywu p�ynu, kt�ry ��czy� wn�trze kuli z zewn�trznym morzem, i to w obu kierunkach. Chocia� wydaje si� to tak proste i przekonuj�ce, konsekwencje tych zmian by�y olbrzymie. Nowa zasada budowy mog�a funkcjonowa� tylko w przypadku rozdzielenia tak�e pod wzgl�dem funkcjonalnym dw�ch nowo powsta�ych rodzaj�w kom�rek wyposa�onych w wici. Do tej pory wystarcza�o sterowanie globalne; dot�d by�o zawsze s�uszne i celowe, �e wszystkie wici kom�rek powierzchniowych porusza�y si� w tym samym takcie i w tym samym kierunku. A to � podobnie jak intensywno�� potrzebnej w danym przypadku pracy wici � dawa�o si� znakomicie za�atwi� za pomoc� substancji aktywuj�cej b�d� hamuj�cej ich ruchy. To proste rozwi�zanie przesta�o wystarcza�. Za��my, �e szcz�liwy przypadek zap�dzi� nasz kulisty organizm w jakie� sprzyjaj�ce �rodowisko, w miejsce, w kt�rym p�ynne otoczenie jest szczeg�lnie bogate w substancje od�ywcze i minera�y, temperatura przyjemna, a nas�onecznienie odpowiednie. Dla wykorzystania szcz�liwego zbiegu okoliczno�ci konieczne staje si�, aby organizm przesta� u�ywa� swoich wici zewn�trznych, a przynajmniej bardzo zwolni� ich uderzenia. Poszukiwa� trzeba zaprzesta�, gdy ich cel zostaje osi�gni�ty. Natomiast zupe�nie odmienny nakaz obowi�zuje w tej samej sytuacji wici powierzchni wewn�trznej. Pomy�lny moment zostanie wykorzystany tylko w�wczas, gdy b�d� one umia�y z najwy�sz� aktywno�ci� zadba� o to, aby pr�d szczeg�lnie od�ywczej substancji mo�liwie silnie nap�yn�� do wn�trza. Je�eli kula ma przetrwa�, zdana jest na taki wewn�trzny system sygnalizacyjny, zdolny umo�liwi� wycelowane i wyizolowane odniesienie si� do okre�lonych wyspecjalizowanych grup kom�rek. Na tym szczeblu rozwoju zatem powstanie dr�g nerwowych, jedynych, kt�re to zadanie mog� rozwi�za�, sta�o si� podstawow� konieczno�ci� biologiczn�. Najwi�ksza korzy�� zasady wielokom�rkowo�ci, tj. udoskonalenie funkcji biologicznych przez rozwini�cie odpowiednio wyspecjalizowanych kom�rek, kt�re w ko�cu po��czy� si� mia�y w okre�lone "narz�dy" � nie mog�a by� spo�ytkowana bez jednoczesnego rozwini�cia sieci nerwowej. Z�o�ony z kom�rek bardzo rozmaitego rodzaju wielokom�rkowiec � owa niebywa�a wr�cz nowo�� � nie m�g�by prze�y� ani jednej chwili, gdyby tak bardzo r�ne funkcje jego licznych kamyk�w budulcowych nie by�y na bie��co wzajemnie zestrajane. Stu�bia (Hydra) pokazuje nam, jakie formy biologicznego bytowania s� ju� b�d� co b�d� mo�liwe z chwil� osi�gni�cia tego poziomu organizacyjnego. Stu�bia jest szczeg�lnie pierwotnym i prymitywnym przedstawicielem wielokom�rkowc�w w stadium rozwoju, do kt�rego doszli�my w naszej opowie�ci. Jest to w�a�ciwie tylko rurka d�ugo�ci 1-2 centymetr�w, kt�rej �cianka sk�ada si� z podw�jnej warstwy kom�rek i kt�ra z jednej strony ko�czy si� p�ytk� stopy, z drugiej natomiast wyposa�ona jest w g�b� otoczon� 6-10 czu�kami (ii. 9 po s. 208). A przy tym tak zdumiewaj�co szeroki jest repertuar celowych sposob�w zachowania, kt�re mo�emy zaobserwowa� u tego male�kiego jamoch�ona! Polip ten zwykle jest gdzie� umocowany, przywiera stop� do jakiego� pod�o�a. Z pozoru bierne czu�ki poruszaj� si� w wodzie. Jednak�e w chwili, w kt�rej jeden z nich zetknie si� z "czym�", wszystkie ze zdumiewaj�c� szybko�ci� zaginaj� si� w kierunku wsp�lnego punktu �rodkowego. Ka�de dotkni�cie dowolnego miejsca kt�regokolwiek z czu�k�w wyzwala zawsze tak samo przebiegaj�cy ruch. Cel jest oczywisty: przedmiot, kt�ry znajdzie si� w zasi�gu czu�k�w, powinien by� przeniesiony do otworu g�bowego znajduj�cego si� w ich centrum. Bardziej szczeg�owe badania biologiczne wykazuj�, �e tak� reakcj� stu�bia wcale nie odpowiada na ka�dy przedmiot, lecz jedynie na po�ywienie, m�wi�c �ci�lej: wy��cznie na �ywy pokarm. Mo�na wprawdzie wyzwoli� odruch czu�k�w przez ka�dy kontakt fizyczny, a wi�c r�wnie� dotkni�ciem cienk� sond� czy te� plastikowym patyczkiem. Ale czu�ki opr�cz niezb�dnych do ruchu kom�rek mi�niowych maj� tak�e na swej powierzchni jadowite parzyde�ka, kt�re przy najl�ejszym dotyku eksploduj�. Przecie� pora�anie jadem kawa�ka plastiku czy nawet martwego po�ywienia, na przyk�ad resztek ro�linnych, nie mia�oby �adnego sensu. Opisane dot�d wyposa�enie stu�bi jest wyra�nie nastawione na inn� zdobycz. A wi�c samo ju� wyposa�enie kom�rkowe stu�bi czyni j� zdoln� do doboru zupe�nie okre�lonego po�ywienia. Jak wynika z obserwacji, wyb�r jej pada na �ywe wio�larki i inne drobne skorupiaki. Taki dob�r jedynego strawnego-dla polipa -po�ywienia spo�r�d wszystkiego, co poza tym mo�e dryfowa� w wodzie i uderza� w czu�ki, jest z wielk� staranno�ci� zapewniony najprostszymi �rodkami r�wnie� na nast�pnych etapach. Stu�bia przenosi do otworu g�bowego tak�e okruch sztucznego tworzywa, tylko �e g�ba w�wczas nie otwiera si�. Po d�ugich i cierpliwych badaniach uczeni odkryli, na czym rzecz polega. Otwarcie g�by u stu�bi nast�puje r�wnie� przez odruch. Jedynym odpowiednim "kluczem", kt�ry mo�e go wyzwoli�, jest nie bodziec dotykowy, lecz � co jest biologicznie sensowne � sygna� chemiczny. Kilka grup ameryka�skich i angielskich biolog�w w toku d�ugich i mozolnych bada� wykry�o, jaki klucz wchodzi tu w gr�; podawali oni polipowi jako przyn�t� kolejno wszystkie w og�le mo�liwe zwi�zki chemiczne zawarte w wio�larkach. Po zako�czeniu tego gigantycznego przedsi�wzi�cia sta�o si� wiadome, �e to glutation wyzwala odruch otwarcia g�by, i to wy��cznie glutation w postaci zredukowanej, a nie utlenionej. Jest to zupe�nie prymitywny budulec bia�kowy, sk�adaj�cy si� z trzech tylko aminokwas�w, tak zwany tr�jpeptyd. Nikt nie musia� wyja�nia� uczonym przedziwnej celowo�ci tego chemicznego klucza: zredukowany glutation zawarty jest w sk�rze wszystkich wio�larek � ale tylko tak d�ugo, jak �yj�. Po �mierci zwierz�t zostaje on w najkr�tszym czasie utleniony, a tym samym traci dla stu�bi charakter klucza. Gdyby hydry by�y bardziej rozwini�te, gdyby istnia�o ich potomstwo, kt�re osi�gn�oby etap p�kul m�zgowych i �wiadomego prze�ywania dozna�, to nie ulega �adnej w�tpliwo�ci, �e taka progenitura odczuwa�aby smak zredukowanego glutationu jako szczeg�lnie przyjemny i wzmagaj�cy apetyt, podczas gdy glutation utleniony mia�by dla niej smak wstr�tny. Ci hipotetyczni potomkowie nie stawialiby sobie wcale pytania o to, dlaczego tak jest. Chyba �eby posun�li si� jeszcze o krok dalej, rozwin�li nauk� badaj�c� przyczyny �wiata i zacz�li odkrywa� w�asn� przesz�o��, tak jak si� to sta�o z naszym rodem. Stu�bia wiele potrafi. Ten ma�y polip mo�e skurczy� si� w male�k� kulk� albo rozci�gn�� si� na boki (wszystko to w formie odruch�w na okre�lone bod�ce). Najbardziej zaskakuj�ca jest chyba jednak zdolno�� tego prymitywnego organizmu do zmiany miejsca postoju i do poszukiwania nowych rejon�w, z chwil� gdy grozi wyczerpanie �r�d�a po�ywienia w dotychczasowym miejscu pobytu. Wydaje si�, �e sygna�em powoduj�cym zanik zdolno�ci przywierania stopy jest w tym przypadku d�u�szy brak pe�nego nast�pstwa skutecznych bod�c�w, prowadz�cych od dotkni�cia czu�k�w do po�ykania zdobyczy. Pomimo prostej struktury nawet u stu�bi budowa i wzajemne zestrojenie tych i jeszcze kilku innych �a�cuch�w odruchowych za pomoc� chemicznych i elektrycznych sygna��w s� tak skomplikowane, �e biologom nie uda�o si� do tej pory ca�kowicie wyja�ni� i zrozumie� tego zjawiska. Bez wzgl�du na pozorn� prymitywno�� i niewielk� liczb� ustalonych mo�liwo�ci odpowiadania okre�lonymi odruchami na swoiste bod�ce � stu�bia jest z pewno�ci� organizmem w swoim rodzaju doskona�ym. Dowodem tego, jak harmonijnie i solidnie ma�y polip jest dostosowany do swego �rodowiska, jest chocia�by wiek jego gatunku. Kilkaset milion�w lat � oto bardzo skromna ocena. Stu�bia jest wi�c �yj�cym udokumentowaniem faktu, �e na Ziemi mo�na swobodnie �y� bez centralnego uk�adu nerwowego, bez m�zgu, nie m�wi�c ju� o "�wiadomo�ci". Bezpiecze�stwo na tym wegetatywnym szczeblu organizacji jest tak wielkie, �e i na przysz�o�� wolno nam dla tego gatunku polipa przewidywa� okres trwania �ycia r�wnie d�ugi jak jego przesz�o��, a jest to perspektywa znacznie przekraczaj�ca wszystko, co pod tym wzgl�dem odwa�yliby�my si� przepowiedzie� naszemu w�asnemu gatunkowi, zagro�onemu tak wielorakim ryzykiem. Jest to bezpiecze�stwo bez�wiadome, kt�re chroni i otula stu�bi�, a tak�e meduzy, ma��e i wiele innych gatunk�w zwierz�t znajduj�cych si� na podobnym szczeblu organizacji. Sk�onni jeste�my zawsze w zwi�zku z poj�ciem: nerwy, my�le� od razu o zjawiskach psychicznych. Stu�bia i jej wegetatywni towarzysze przypominaj� nam, �e takie skojarzenie jest nadto ludzkie. Kom�rki nerwowe pierwotnie nie maj� absolutnie nic wsp�lnego z procesami psychicznymi. Powstanie nerw�w jest odpowiedzi� ewolucji na ju� szczeg�owo przez nas opisane problemy wynikaj�ce z ro�ni�cia wielokom�rkowca, problemy wewn�trznego zestrojenia tego tak dobrze zapowiadaj�cego si� typu organizmu. Rozwini�cie nowych po��cze� sygnalizacyjnych by�o niezb�dne do utrzymania sta�o�ci �rodowiska wewn�trznego i zharmonizowania aktywno�ci poszczeg�lnych cz�ci nowych "osobnik�w"3, kt�rych budowa tak si� komplikowa�a. Zadanie rozwi�za�y wypustki kom�rek nerwowych. Utworzone przez nie szlaki komunikacyjne by�y biologiczn� odpowiedzi� na biologiczne potrzeby. Nigdzie nie ma �ladu �adnych zjawisk psychicznych. A pomimo to w stu�bi ju� tkwi zarodek wszystkiego, co mia�o nast�pi�. Polepszanie si� wewn�trznego wegetatywnego zestrojenia wielokom�rkowc�w pozwoli�o ca�kiem niechc�cy � kt� by mia� tutaj cokolwiek zaplanowa�? � i jak gdyby mimochodem, a jednocze�nie nieuchronnie na powstanie szczebla, kt�ry okaza� -si� dostatecznie wytrzyma�y, aby sta� si� pod�o�em zupe�nie nowego poziomu ewolucji. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 5. Zapowied� tego, co mia�o nadej�� Sieci nerwowe magazynuj� programy Przed kilku laty ameryka�scy fizjologowie przeprowadzili pewne do�wiadczenie, pozornie nieco makabryczne, kt�rego przedmiotem by�a ma�pa. Jego decyduj�ce fazy zosta�y utrwalone na ta�mie filmowej. Na pocz�tku pr�by ca�kowicie oswojone zwierz� siedzia�o sobie spokojnie na ma�ym, wybitym sk�r� krze�le i rozgl�da�o si� swobodnie dooko�a. Eksperymentator wci�gn�� kilka centymetr�w sze�ciennych wody do ma�ej strzykawki i kroplami wpuszcza� p�yn do rurki plastikowej, kt�rej otw�r wystawa� z ma�ej ranki pooperacyjnej w g�owie ma�py. Po kilku sekundach ma�pa zacz�a wyra�nie marzn��. Kr�ci�a si� nieswojo na krze�le, kurcz�c ramiona i nogi, chwyci�y j� dreszcze i ogarn�o dr�enie. W kulminacyjnym momencie tak szcz�ka�a z�bami, �e odg�osy s�ycha� by�o w ca�ym pomieszczeniu. A temperatura w pokoju wynosi�a niezmiennie 25�C. Po kilku minutach koszmar min��. Ma�pa odpr�y�a si� i poczu�a doskonale. Uczony si�gn�� ponownie po strzykawk�. Tym razem woda, kt�r� wci�gn��, pochodzi�a z innego naczynia. Powt�rnie nape�ni� rurk� plastikow� w g�owie zwierz�cia. Kilka sekund p�niej ma�pa znowu zareagowa�a. Tym razem wyci�gn�a �apy daleko przed siebie, po czym, zm�czona i s�aba, roz�o�y�a si� na swym krzese�ku. Wreszcie z wywieszonym j�zykiem zacz�a g�o�no dysze�. Nie mog�o by� �adnych w�tpliwo�ci: w pokoju o umiarkowanej temperaturze zwierz�ciu nagle by�o za gor�co. Rozwi�zaniem zagadki jest umiejscowienie rurki plastikowej w g�owie ma�py. Przez zastosowanie niewielkiego zabiegu (kt�ry ma�pa zreszt� przetrzyma�a bez szwanku) uczony ulokowa� rurk� w celowo dobranym miejscu. Koniec jej znajdowa� si� w pniu m�zgu zwierz�cia, tam gdzie eksperymentatorzy spodziewali si� znale�� o�rodek regulacji nazwany przez nich obrazowo "okiem termoregulacji". To g��boko w pniu m�zgu umieszczone "oko" jest skupiskiem kom�rek nerwowych, nie wi�kszym ni� g��wka od szpilki, a kom�rki te wyspecjalizowa�y si� w rejestrowaniu temperatury swego bezpo�redniego otoczenia. R�nica w przebiegu pierwszego i drugiego do�wiadczenia powsta�a po prostu przez to, �e w pierwszym wypadku eksperymentator podra�ni� ten o�rodek wod� zimn�, a w drugim � ciep��. Aby doceni� wag� opisanego do�wiadczenia musimy sobie przypomnie�, co si� dzieje w naszym ciele � lub w ciele innego organizmu ciep�okrwistego � kiedy marzniemy. Gdy jest zimno, wszyscy s� bledsi ani�eli w letnie upa�y. Jest to skutek tego, �e w zimie w�o�niczki, czyli ma�e naczynia krwiono�ne w naszej sk�rze, mocno si� kurcz�. Poniewa� jest ich bardzo du�o, ilo�� krwi przep�ywaj�ca z wn�trza naszego cia�a do sk�ry i z powrotem znacznie si� zmniejsza. A krew, pr�cz tego, �e ma bardzo wiele innych funkcji, jest te� najwa�niejszym przeno�nikiem ciep�a w naszym ciele, m�wi�c pro�ciej: rodzajem urz�dzenia klimatyzacyjnego. Precyzja, z jak� osobnik ciep�okrwisty utrzymuje temperatur� swego cia�a z dok�adno�ci� do 1/10�C, niezale�nie od temperatury zewn�trznej oraz od w�asnej aktywno�ci, jest rezultatem niezwykle m�drej regulacji, w kt�rej udzia� bior� uk�ady wielu r�nych narz�d�w. Ciep�ota cia�a wytwarzana jest we wszystkich tkankach przez biologiczne procesy spalania, z kt�rych kom�rki pobieraj� potrzebn� im energi�, a �ci�lej: przez utleniaj�cy rozk�ad po�ywienia. Szczeg�lnie wa�n� rol� odgrywa przy tym uk�ad mi�niowy. Kom�rki mi�niowe wyspecjalizowa�y si� zw�aszcza w uwalnianiu znacznych ilo�ci energii w mo�liwie kr�tkim czasie. St�d wytwarzane przez nie ilo�ci ciep�a s� odpowiednio du�e. Po to, by temperatura cia�a mog�a zachowa� sta�o�� pomimo nieuniknionych w tych warunkach waha� w wytwarzaniu ciep�a, istnie� musz� urz�dzenia, kt�re � precyzyjnie dostosowane do ka�dorazowego rozmiaru produkcji ciep�a � dbaj� o szybsze lub wolniejsze jego usuwanie. Jak ju� wspomnieli�my, jednym z tych urz�dze� jest uk�ad kr��enia. Opr�cz wielu innych przej�� on zadanie przenoszenia ciep�a powsta�ego we wn�trzu cia�a przez szerok� sie� naczy� w�osowatych do sk�ry, sk�d nast�pi� mo�e wypromieniowanie go do otoczenia. Gdy wi�c stajemy si� bladzi przy niskich temperaturach, dzieje si� tak dlatego, �e wyst�puje wtedy wzmo�one zapotrzebowanie na ciep�o. Naczynia w�osowate sk�ry kurcz� si�, przenoszenie ciep�a na powierzchni� zmniejsza si�, wypromieniowanie ciep�a spada do warto�ci u�amkowej. W takiej sytuacji wi�ksza cz�� krwi p�yn�cej w uk�adzie jest skoncentrowana we wn�trzu cia�a niczym w termosie. Przy du�ym upale dzieje si� wr�cz odwrotnie. Zaczerwieniona twarz cz�owieka, kt�remu "zrobi�o si� gor�co", jest objawem tego samego mechanizmu regulacyjnego, tyle �e ze znakiem przeciwnym. Jak wszystkim wiadomo, wyr�wnywaniu bilansu cieplnego naszego cia�a s�u�y jeszcze wiele innych uk�ad�w narz�d�w, kt�re � podobnie jak uk�ad kr��enia � oddaj� w s�u�b� regulacji cieplnej swoje mo�liwo�ci funkcjonalne, wynikaj�ce z ich zada� g��wnych. Wiemy z do�wiadczenia, �e gdy przenika nas zi�b, zaczynamy "dr�e�". Owo dr�enie ju� na pierwszy rzut oka wydaje si� czynno�ci� mi�ni o tyle dziwn�, �e ��czy ona ich intensywn� prac� z ca�kowitym brakiem przemieszczania si�. Ale w opisanej sytuacji w�a�nie dzia�anie uboczne, tj. wytwarzanie ciep�a jako wynik pracy mi�ni, staje si� przej�ciowo spraw� najwa�niejsz�: dr��ce mi�nie pracuj� wy��cznie po to, aby wytwarza� ciep�o. W obu przypadkach, a wi�c przy zmianie przekroju naczy� w�osowatych oraz przy dr�eniu mi�ni, regulacja nast�puje "automatycznie", bez naszego wsp�dzia�ania, wi�cej � poza zasi�giem naszej woli. Nie mo�emy dr�e� wtedy, gdy tego chcemy, nie mo�emy tak�e ca�kowicie pohamowa� dr�enia. W gr� wchodz� automatyczne funkcje przebiegaj�ce odruchowo na poziomie wegetatywnym, regulacje czy te� zestrojenia naszego "�rodowiska wewn�trznego" na poziomie pnia m�zgu. To samo dotyczy funkcji innych narz�d�w, z chwil� gdy r�wnie� s� w��czone do zadania regulacji cieplnej. Jest to przypadek tarczycy, kt�rej najwa�niejsze hormony mog� podwy�szy� tempo proces�w przemiany materii we wszystkich tkankach. Dlatego ludzie, kt�rzy cierpi� na nadczynno�� tarczycy, tak cz�sto miewaj� "podwy�szon� temperatur�", nie b�d�c sk�din�d chorymi. Wreszcie dotyczy to tak�e zjawiska "g�siej sk�ry", kt�ra mo�e si� pojawi�, gdy jest nam zimno. G�sia sk�ra jest dlatego szczeg�lnie interesuj�ca, �e wskazuje niezawodnie na czcigodny wiek wszystkich tego rodzaju autonomicznych, czyli wegetatywnych funkcji. M�wimy przecie� ca�y czas o pierwszych, a wi�c w og�le najstarszych zadaniach, kt�rym nerwy w toku "wewn�trznego zestrojenia" wielokom�rkowc�w musia�y sprosta�. Archaiczn� natur� g�siej sk�ry poznajemy wi�c bezpo�rednio po tym, �e wyst�puj�ce na naszej sk�rze zmiany skierowane s� na uruchomienie takiego jej pokrycia, kt�re jako ludzie utracili�my ju� przed setkami tysi�cy lat, a mianowicie sier�ci. Drobne pryszczykowate wzg�rki s� niewidocznymi mieszkami w�osowymi podnoszonymi odruchowo przez drobne unerwione mi�nie w taki spos�b, aby przynale�ne do nich w�osy mog�y si� unie�� pionowo. Tak wi�c i nam w�osy mog� si� jeszcze je�y�. Ale czynno�� biologiczna wywo�ywana pierwotnie przez ten odruch ko�czy si� u nas na niczym z powodu braku masy; kiedy� polega�a ona na tym, �e przez podniesienie g�stej sier�ci w�os�w nad sk�r� zwi�ksza�a si� warstwa powietrza stanowi�ca izolacj� ciepln�, przez co wypromieniowywanie ciep�a ulega�o zmniejszeniu. Wszystko to uczeni wiedzieli od dawna. Jedno tylko pozostawa�o nieodgadnione, a mianowicie metoda, dzi�ki kt�rej organizm potrafi podporz�dkowa� tyle rozmaitych uk�ad�w narz�d�w i funkcji jednemu wsp�lnemu celowi. Do tej pory znali�my tylko zwyk�e odruchy, kt�re by�y zawsze po��czone szeregowo jak ogniwa �a�cucha. Gdy jaka� substancja nadaj�ca si� na po�ywienie dotyka brodawek smakowych j�zyka, wyzwala to odruchow� czynno�� �linianek. Jednocze�nie pobudzone zostaj� gruczo�y b�ony �luzowej �o��dka. Efekt ten z kolei dzia�a jako swoisty bodziec wyzwalaj�cy aktywacj� przylegaj�cych odcink�w jelit itd. Natomiast to, co dzieje si� z cia�em marzn�cego cz�owieka, jest najwyra�niej procesem zupe�nie odmiennym. Dr�enie mi�ni nie jest przyczyn� wyzwalaj�c� skurcz naczy� krwiono�nych. A przyspieszenie spalania wywo�ane we wszystkich tkankach przez dzia�anie tarczycy z pewno�ci� nie ma tak�e nic wsp�lnego z wyst�powaniem g�siej sk�ry. Inaczej m�wi�c, "co� wsp�lnego" maj� ze sob� wszystkie te poszczeg�lne efekty wyst�puj�ce odruchowo w reakcji na bodziec, jakim jest zimno. Ale ich wzajemne zale�no�ci nie s� stosunkiem przyczyny i skutku. Wyst�puj� one niezale�nie od siebie, a pomimo to � z nadrz�dnego punktu widzenia � s� �ci�le ze sob� powi�zane: wszystkie, ka�dy efekt na sw�j spos�b, przyczyniaj� si� do utrzymania w r�wnowadze bilansu cieplnego organizmu. Gdy spojrzymy na to z perspektywy filogenezy, jest to rewolucyjna nowo��. Prosz� sobie wyobrazi�: dla zachowania wa�nego dla �ycia bilansu cieplnego (w skali absolutnej: przy 310�K czujemy si� dobrze, natomiast przy r�nicy tylko 4�K w g�r� lub w d� nieuchronnie umieramy) wprowadzone zostaj� do akcji jak gdyby "niezgodne ze swym celem" uk�ady narz�d�w, kt�re pierwotnie powsta�y, aby pe�ni� zupe�nie inne funkcje. Pewne dzia�ania uboczne, ca�kiem przypadkowo zwi�zane z ich w�a�ciw� dzia�alno�ci�, s�u�y� musz� centralnej potrzebie. Jest to z zasady swej zupe�nie nowa droga rozgrywania mo�liwo�ci zrodzonych z wzrastaj�cego skomplikowania struktury wielokom�rkowca. Im bardziej r�norodne stawa�y si� jego urz�dzenia i narz�dy, tym bardziej ros�a szansa grania na nich jak na klawiaturze i wi�zania ich w coraz wi�ksz� liczb� "program�w" wszelkiego rodzaju. Ale kto tutaj w�a�ciwie gra�? M�wi�c inaczej: jakowa wsp�lna gra poszczeg�lnych efekt�w by�a zorganizowana? Jaka instancja porz�dkowa�a ca�o�� tak, �e w ko�cu wszystkie zjawiska znalaz�y si� pod wsp�ln� czapk� �ci�le okre�lonej funkcji? Najwidoczniej odruchowe pojedyncze dzia�ania nie wyst�powa�y tutaj szeregowo jedno po drugim, lecz obok siebie, po��czone r�wnolegle. Musia� wi�c istnie� jaki� centralny wyzwalacz, kt�ry je uruchamia� i kt�ry � a jest to warunek najwa�niejszy � aktywowa� poszczeg�lne uczestnicz�ce narz�dy, ka�dy oddzielnie, tak �e wynikiem ich wsp�gry stawa�o si� dzia�anie jednolite. W naszym przyk�adzie by�oby to wi�c podwy�szenie wewn�trznej produkcji ciep�a, kt�rego dawka musia�a by� tak �ci�le wymierzona, aby dok�adnie r�wnowa�y�a gro��ce przech�odzenie. M�wi�c j�zykiem naukowym: zesp� marzni�cia � czyli suma poszczeg�lnych objaw�w zzi�bni�cia � przy bli�szym poznaniu okaza� si� rezultatem pewnej integracji funkcjonalnej, porz�dkiem ��cz�cym wiele r�nych wydolno�ci w jednolit� funkcj�. Pytaniem by�o wi�c, w jaki spos�b taki porz�dek powstaje. Kto czy te� co powoduje t� "integracj�". W gr� wchodzi� m�g� tylko jaki� zw�j nerwowy, rodzaj centrali, od kt�rej wszystkie aktywuj�ce impulsy bieg�y jednocze�nie i r�wnolegle do wszystkich narz�d�w uczestnicz�cych w danym zespole objaw�w. Ponadto potrzebne by�o spe�nienie dw�ch jeszcze przes�anek: �w o�rodek, kt�ry spodziewano si� znale��, odpowiedzialny za wyzwolenie zespo�u marzni�cia, musi dysponowa� receptorem zdolnym do rozpoznawania zimna i ciep�a i do odr�niania tych zjawisk. Jedynie wtedy jest mo�liwe, aby ten o�rodek uruchamia� wymieniony zesp� tylko na bodziec "zimno". Tymczasem "zimno" jest przecie� poj�ciem w najwy�szym stopniu wzgl�dnym. Uk�ad potrzebuje wi�c punktu zerowego. Jak przy ka�dym uk�adzie regulacyjnym, celowi temu s�u�y "warto�� zadana", w naszym przypadku wi�c "normalna" dla danego organizmu ciep�ota cia�a. Zasada dzia�ania ca�o�ci jest podobna do regulacji nowoczesnego centralnego ogrzewania z automatycznym sterowaniem. O�rodkiem, central�, od kt�rej wychodz� impulsy steruj�ce, jest w centralnym ogrzewaniu termostat pokojowy. Najpierw trzeba go nastawi� na punkt zerowy, a wi�c na ��dan� temperatur� pomieszczenia. Tutaj tak�e rzecz mo�e funkcjonowa� tylko, je�eli termostat rozpoznaje i odr�nia "zimno" i "ciep�o". Dlatego ma on wbudowany czujnik, kt�ry rejestruje odchylenia temperatury w pokoju od nastawionej warto�ci zadanej. Gdy temperatura spada poni�ej nastawionej warto�ci, wyzwala si� impuls, kt�ry wzd�u� "ustalonych szlak�w" � a s� to za�o�one w murach przewody elektryczne � biegnie do "narz�d�w", kt�rych przeznaczeniem jest zapobieganie gro��cemu och�odzeniu: palnik olejowy w��cza si�, pompa wt�acza paliwo i wkr�tce w rurach ogrzewczych kr��y woda o wy�szej temperaturze. Efekt dzia�ania wyzwalaj�cego o�rodka zale�y wi�c od dw�ch za�o�e�. Po pierwsze, od tego, na jaki bodziec jest on nastawiony. Jak wiadomo, istniej� uk�ady regulacyjne odpowiadaj�ce nie na sygna�y termiczne, lecz na optyczne czy te� akustyczne. Drugim za�o�eniem jest po��czenie z efektorami, a wi�c narz�dami wykonawczymi. Mo�na by przecie� pod��czy� termostat tak�e, do urz�dzenia ch�odniczego, co w pewnych okoliczno�ciach mo�e by� nawet bardzo celowe. Zatem o rodzaju oddzia�ywania decyduje, abstrahuj�c od swoisto�ci centralnego czujnika pomiarowego, spos�b, w jaki o�rodek i narz�dy wykonawcze s� ze sob� powi�zane. Obraz dzia�ania zale�y oczywi�cie przede wszystkim od tego, jakie narz�dy w og�le wsp�dzia�aj� w po��czeniu, a nast�pnie r�wnie� od sposobu wykorzystania poszczeg�lnych narz�d�w w obr�bie danego po��czenia. Mi�sie�, kt�ry dr�y, spe�nia inn� funkcj� ni� mi�sie� kurcz�cy si� r�wnomiernie i poruszaj�cy przy tym jak�� ko�czyn�. W tych warunkach wi�c za ka�dym razem w��cza si� ten sam, cz�sto bardzo z�o�ony program, skoro tylko na okre�lony receptor centralny b�d� czujnik pomiarowy zadzia�a swoisty dla nich bodziec. W tym miejscu mo�emy wreszcie wszystko, co na ostatnich stronach opisali�my dosy� dok�adnie � a s� to rzeczy, kt�re maj� podstawowe znaczenie dla zrozumienia dalszego rozwoju � sprowadzi� do znacznie kr�tszej i por�czniejszej formu�ki: marzni�cie jest z punktu widzenia biologicznego zespo�em poszczeg�lnych funkcji wegetatywnych, zintegrowanych w funkcjonaln� jedno�� w celu zapobie�enia gro��cemu zzi�bni�ciu organizmu. Zesp� uzna� nale�y za program zlokalizowany w wyko�czonej postaci w strukturze uk�adu nerwowego i znajduj�cy si� w sta�ym pogotowiu; program ten uruchamia si� wtedy, gdy wyzwalaj�cy o�rodek zostaje aktywowany przez swoisty bodziec. Zwracamy szczeg�ln� uwag� na to, �e ta naukowa definicja ani s�owem nie wspomina o jakichkolwiek zjawiskach psychicznych. Wa�ne jest, aby�my sobie u�wiadomili, �e odczucia, o kt�rych na podstawie w�asnego do�wiadczenia natychmiast my�limy, kiedy pada s�owo "marzn��", nie nale�� bezpo�rednio do samego opisanego tutaj zespo�u. Wprawdzie jako posiadacze p�kul m�zgowych za ka�dym razem nieuchronnie prze�ywamy znane nam nieprzyjemne uczucia, gdy cia�u naszemu grozi wyzi�bienie, ale stwierdzenie "marzn�", �ci�le bior�c, oznacza jedynie, �e rejestruj� to, w jaki spos�b moje cia�o reaguje na rozpoczynaj�ce si� ozi�bienie. Reakcja ta wyst�puje i przebiega identycznie tak�e wtedy, gdy jestem nieprzytomny. A skoro program jest rzecz� ustalon�, pojawia si� on r�wnie�, je�eli bodziec "zimno" czy "ciep�o" zostaje sztucznie doprowadzony przez plastikow� rurk� do tego miejsca w pniu m�zgu, w kt�rym znajduje si� o�rodek wyzwalaj�cy. Zesp� objaw�w funkcjonuje bez wzgl�du na to, czy na przyk�ad ma�pa s�u��ca za obiekt do�wiadczalny czuwa lub �pi, czy jest u�piona narkoz� lub nie. Zwierz� czuwaj�ce w odr�nieniu od nieprzytomnego prze�ywa to, �e marznie. Ale samo marzni�cie okazuje si� funkcj� biologiczn�, kt�rej przebieg jest ca�kowicie niezale�ny od tego, czy towarzysz� mu takie zjawiska psychiczne jak prze�ywanie marzni�cia. Przecie� centralne ogrzewanie funkcjonuje r�wnie� bez udzia�u jakichkolwiek komponent�w psychicznych. A gdy chodzi o programy wegetatywne znajduj�ce si� w stanie pogotowia w naszym pniu m�zgu, taka analogia techniczna jest naprawd� dopuszczalna. Kom�rki nerwowe i ich wypustki s�u�� tutaj, niczym przewody elektryczne, rzeczywi�cie tylko po��czeniu uczestnicz�cych narz�d�w i niczemu wi�cej. Inna sprawa, �e wszystko razem jest istnym cudem biologicznym, przy czym szczeg�y funkcji kom�rek s� ca�kowicie nie wyja�nione i nie do skopiowania przez �aden, nawet najbardziej wymy�lny, aparat techniczny. A przecie� jeste�my dot�d ci�gle na poziomie czysto biologicznym, na jakim nie ma najmniejszego nawet �ladu �wiadomo�ci. Z drugiej strony okazuje si�, �e na tym poziomie organizacyjnym ju� same po��czenia zawieraj� zdumiewaj�ce mo�liwo�ci dalszego rozwoju. Nie s� one tylko powi�zaniem mi�dzy wyzwalaczem a odbiorc�. Nie tylko doprowadzaj� dzia�alno�� oddzielonych od siebie cz�ci do jednoczesno�ci wsp�lnej funkcji. Sieci ich czy te� wzorce wi��� ponadto aktywno�ci cz�stkowe w okre�lone programy akcji, podporz�dkowuj�c uk�ady narz�d�w danego osobnika centralnemu kierownictwu. Dzisiaj mo�emy jeszcze rekonstruowa� rozw�j prymitywnych uk�ad�w nerwowych przez por�wnywanie zwierz�t ni�szych o r�nych poziomach organizacji. Podstawowe typy tych istniej�cych uk�ad�w zwykle pozwalaj� rozpozna� ju� na pierwszy rzut oka, do jakich wydolno�ci ich posiadacze s� zdolni, a do jakich nie. Pierwszym szczeblem jest zwyk�a sie� nerwowa. Ju� sama forma jej wzorca wskazuje na to, �e nie mo�e tu wyst�powa� �adna hierarchia, a tylko "jednolito��". Symetryczny plan po��cze� wyklucza bowiem mo�liwo�� wyst�powania takich akcji, kt�re wymaga�yby zr�nicowanego udzia�u rozmaitych cz�ci organizmu. Sie� harmonizuje cia�o swego posiadacza, pozwalaj�c mu dzia�a� jako zamkni�ta jedno��, oraz odzwierciedla symetrie jego budowy, a wiec na przyk�ad budowy stu�bi czy meduzy. Po sieci nerwowej w ewolucji nast�puje uk�ad drabinkowy. R�wnouprawnienie kom�rek nerwowych ust�pi�o miejsca pewnej hierarchii. Ju� u robak�w sprawa wygl�da inaczej. Typowy uk�ad drabinkowy ze sw� dwuboczn� symetri� i ci�g�ym powtarzaniem si� tych samych element�w po��cze� nie jest wprawdzie tak�e niczym wi�cej jak tylko odbiciem r�wnie monotonnej budowy jego nosiciela, na przyk�ad d�d�ownicy, a jednak ju� tutaj, na przodzie cia�a, pojawia si� niewielkie nagromadzenie kom�rek zwojowych, przy czym s� to kom�rki, po kt�rych od razu wida�, �e znajduj� si� w innym po�o�eniu ni� kom�rki reszty uk�adu. Jest to bowiem skupisko kom�rek, kt�rego impulsom musz� si� podporz�dkowa� kom�rki siostrzane uk�adu drabinkowego, jest to wi�c pierwszy p�czkowaty zwiastun nadrz�dnego o�rodka, a tym samym pierwsza szansa rozwoju pewnego, co prawda prymitywnego jeszcze programu. Tymczasowym kresem tego rozwoju na poziomie porz�dku wegetatywnego jest pie� m�zgu �yj�cych dzisiaj zwierz�t wy�szych � i cz�owieka. Nieprzenikniona jeszcze dla wsp�czesnej wiedzy z�o�ono�� skupiska nerwowych o�rodk�w regulacji, skoncentrowanych w tej najni�szej i najstarszej cz�ci m�zgu, odpowiada niepor�wnywalnie wy�szej z�o�ono�ci ich cia�a. Jakkolwiek misterna i podziwu godna jest budowa naszego cia�a, nie by�oby ono ani przez chwil� zdolne do �ycia, gdyby po�r�d nieustannie zmieniaj�cych si� wymaga� i przy ci�g�ym przekszta�caniu si� celu wsp�gra jego narz�d�w w ka�dej sekundzie �ycia nie by�a zapewniona przez o�rodki pnia m�zgu w spos�b optymalny i uwzgl�dniaj�cy nieprzebran� mnogo�� warunk�w i potrzeb. Z p�kul m�zgowych mo�na usun�� operacyjnie guz zachowuj�c �ycie pacjenta. Natomiast najmniejsze nawet uszkodzenie pnia m�zgu jest bezwzgl�dnie �miertelne. Odbicia �wiata zewn�trznego W ubieg�ych dziesi�cioleciach uda�o si� neurofizjologom odkry� wielk� liczb� wegetatywnych o�rodk�w pnia m�zgu, z kt�rych ka�dy jest odpowiedzialny za okre�lony program wegetatywny. Dwa spo�r�d nich ju� wymieni�em: program marzni�cia i funkcj� alarmow�, kt�ra r�wnie� uruchamiana jest z pnia m�zgu. Opr�cz tego istnieje jeszcze mi�dzy innymi o�rodek regulacji bilansu wodnego. O�rodek ten przez niezwykle z�o�one wsp�dzia�anie po��cze� wegetatywnych i hormonalnych kontroluje wzajemne zestrojenie zdolno�ci nerek do zat�ania, wytwarzania potu, przyjmowania p�yn�w oraz rozdzia�u pewnych sk�adnik�w krwi (przede wszystkim jon�w, soli mineralnych i bia�ek) pod k�tem tego, aby nasze wewn�trzne morze, owe cenne 10 litr�w zewn�trzkom�rkowego p�ynu w naszym ciele, pozostawa�o biologicznie nienaruszone. Inne o�rodki i programy reguluj� rozdzia� krwi w uk�adzie kr��enia, bilans energetyczny, a wi�c wyr�wnanie pomi�dzy magazynowaniem i zu�yciem zapas�w energii przyjmowanych w po�ywieniu, dalej pewne reakcje obronne na przenikanie obcych dla ustroju zwi�zk�w bia�kowych � z regu�y w postaci bakterii b�d� innych zarazk�w � oraz wiele innych funkcji niezb�dnych do egzystencji wysoko rozwini�tej istoty �yj�cej, zbudowanej z kilkuset miliard�w rozmaicie wyspecjalizowanych kom�rek. Mo�emy z ca�� pewno�ci� stwierdzi�, �e uczeni do tej pory odkryli stosunkowo niewielk� cz�� program�w wegetatywnych tkwi�cych w pniu m�zgu. Interesuj�ca i wa�na dla dalszego przebiegu zdarze� jest ponadto pewna wsp�lna osobliwo�� tych wszystkich bod�c�w wyzwalaj�cych wegetatywne zespo�y. Wydaje si� � w ka�dym razie przemawiaj� za tym wszystkie do tej pory wyja�nione przypadki � �e bod�ce te s� identyczne z tak� w�a�ciwo�ci� �rodowiska, do jakiej adresowany jest dany program. M�wi�c pro�ciej: o�rodek regulacji cieplnej jest aktywowany przez zmiany temperatury, o�rodek "�erny" � przez zawarto�� cukru we krwi i tak dalej. A nie jest to tak bardzo samo przez si� zrozumia�e, jak by si� mog�o w pierwszej chwili zdawa�. Schemat typowej kom�rki nerwowej. Na prawo u g�ry cia�o kom�rkowe z j�drem i organellami. Na powierzchni kom�rki znajduj� si� trzy styki nerwowe (synapsy), a na doprowadzaj�cym wyrostku � dendrycie � czwarty; wszystkie s�u�� utrzymaniu kontaktu z kom�rkami s�siaduj�cymi. Jedyne w��kno osiowe, neuryt, przewodzi wychodz�ce z kom�rki bod�ce do odleg�ej kom�rki nerwowej, natomiast wszystkie inne wypustki, dendryty, s�u�� odbiorowi bod�c�w wychodz�cych od innych kom�rek. Wszystkie te o�rodki mieszcz� si� przecie� g��boko pod powierzchni� cia�a w pniu m�zgu. Wobec tego uczeni z pocz�tku liczyli si� z zupe�nie inn�, o wiele bardziej prawdopodobn� mo�liwo�ci�. Do niedawna s�dzili, �e aktywacja takiego o�rodka nast�puje po�rednio, przez bodziec nerwowy wychodz�cy od receptora po�o�onego w zupe�nie, innym rejonie organizmu. W przypadku w�a�ciwego dla bilansu energetycznego o�rodka �ernego zastanawiano si� nad pewnymi ruchami �o��dka czy jelit: ruchy te, wywo�ane "uczuciem czczo�ci" narz�du, mia�y jakoby by� zasygnalizowane do pnia m�zgu i tam wyzwala� odpowiednie reakcje wegetatywne. Od kilku lat wiadomo, �e tak nie jest. Decyduj�cy czujnik pomiarowy znajduje si� w samym pniu m�zgu. Rejestruje on ilo�� zawartego we krwi cukru, kt�rym si� �ywi, i odpowiednio do jego st�enia steruje funkcjami wegetatywnymi, uzale�nionymi od w�a�ciwego o�rodka. Opisane na pocz�tku tego rozdzia�u do�wiadczenie z ma�p� udowodni�o przed kilku laty, �e regulacja o�rodka cieplnego jest w zasadzie podobna. Przedtem s�uszniejsze wydawa�o si� mniemanie, �e o�rodek cieplny, po�o�ony g��boko w pniu m�zgu i tak odleg�y od �wiata zewn�trznego z jego wahaniami temperatury, otrzymuje informacje po�rednie, to znaczy, �e jest informowany o wymaganiach obszaru swojej dzia�alno�ci przez impulsy nerwowe, wychodz�ce na przyk�ad od receptor�w sk�rnych na powierzchni cia�a. Ale okaza�o si�, �e i tutaj nie wchodzi w gr� �aden sygna� przet�umaczony na impuls nerwowy, samo zjawisko ch�odu bowiem wyzwala reakcj�: czujnik pomiarowy orientuje si� w tym wypadku bezpo�rednio wed�ug temperatury op�ywaj�cej go krwi. Jest to rzecz bardzo istotna. Stanowi wszak jeszcze jeden dow�d na to, jak � pomimo wszelkiej osi�gni�tej dot�d cudownej z�o�ono�ci jeste�my ci�gle oddaleni od poziomu psychicznego. Bodziec uruchamiaj�cy zesp� objaw�w wegetatywnych nic jeszcze nie ma wsp�lnego z tym, co nazywamy postrzeganiem. Organizm jest atakowany bezpo�rednio przez �wiat zewn�trzny: nie przez wychodz�cy od tego ostatniego sygna� i z pewno�ci� nie przez jego odbicie. Jeszcze ci�gle odbywa si� bezpo�rednia konfrontacja osobnika z w�a�ciwo�ciami �rodowiska, a ma ona ogromne znaczenie biologiczne. Podobnie jak pokarmy i trucizny, r�wnie� zjawiska ciep�a i zimna nale�� do tych w�a�ciwo�ci �wiata zewn�trznego, kt�re s� wa�ne pod wzgl�dem biologicznym, a zatem �yj�cy organizm musi na nie reagowa�. Nale�� one do takich "wyj�tk�w", od jakich istota �ywa nie mo�e si� odci��, poniewa� nie jest samowystarczalna. Terenem, na kt�rym rozgrywa si� spotkanie, by� i jest sam osobnik. �adna z informacji wywo�uj�cych jego reakcj� nie si�ga poza granice organizmu. Ka�da akcja organizmu jest odpowiedzi� na zmiany, kt�re ju� w nim zasz�y. A jest to istotna cecha charakterystyczna wszystkich wydarze� na poziomie wegetatywnym. Tymczasem w toku owych czysto biologicznych akcji i reakcji do wewn�trznej istoty pnia m�zgu w�lizgn�o si� niespodziewanie i na razie jeszcze niepostrze�enie odbicie �wiata zewn�trznego � wprawdzie bardzo jeszcze zacz�tkowe. Ten, kto przemy�li, jak do tego dosz�o, uzyska pouczaj�ce wiadomo�ci o warsztacie ewolucji. Z obecnej perspektywy rozumiemy, �e pojawienie si� odblasku tego �wiata we wn�trzu coraz bardziej usamodzielniaj�cego si� osobnika by�o wr�cz nieuniknione, mimo �e nie istnia� �aden plan ani zamiar, kt�ry m�g�by proces ten spowodowa�. Powstanie tego odblasku nie jest niczym innym jak odwrotn� stron� wykszta�cenia si� program�w wegetatywnych, o kt�rych m�wili�my ostatnio tak obszernie, niczym innym, jak tylko skutkiem wzrastaj�cej celowo�ci, z jak� programy te by�y dostosowywane do oczekuj�cych je zada� biologicznych. Przecie� bez wzgl�du na to, czy si� tego chce, czy nie, nie mo�na otrzyma� sensownych rozwi�za� jakiegokolwiek zadania, je�li w nich nie tkwi odbicie "zdarze�, z kt�rych zadanie si� zrodzi�o. Zastan�wmy si� raz jeszcze nad sytuacj� zi�bn�cego osobnika. Fizjolog, kt�ry siedzia�by w jego pniu m�zgu, na podstawie wszystkich obserwowanych przez siebie rozgrywaj�cych si� tam wegetatywnych proces�w i regulacji doszed�by nie tylko do konkluzji, �e posiadacz pnia m�zgu marznie. Im dok�adniej wegetatywna regulacja jest przystosowana do potrzeb biologicznych, im doskonalsze jest rozwi�zanie zadania, z tym wi�ksz� pewno�ci� �w cichy obserwator wyci�gn��by r�wnie� wnioski co do tego, o ile stopni obni�y�a si� temperatura �rodowiska marzn�cej �ywej istoty. To samo dotyczy odpowiednio wszystkich innych-zespo��w wegetatywnych. Przystosowanie si� do okre�lonych warunk�w �rodowiska bez "odbicia" tych warunk�w jest wprost niemo�liwe. Ju� przez to samo, �e istota �yj�ca si� przystosowuje, "dowiaduje" si� czego� o swoim otoczeniu. Dotyczy to nawet anatomicznych przystosowa� budowy cia�a. Zupe�nie s�usznie Konrad Lorenz powiada, �e p�etwa ryby jest "odbiciem" wody w takim samym sensie, w jakim skrzyd�o ptaka "odbija" w�a�ciwo�ci powietrza, do jakich si� przystosowa�o spe�niaj�c zadanie udost�pnienia swemu posiadaczowi mo�no�ci latania.1 "Obrazy" obj�te wegetatywnymi programami pnia m�zgu s� co prawda nieostre i niezwykle ubogie w szczeg�y. Ka�dy z tych program�w wychwytuje przecie� ze �rodowiska jedn� jedyn� cech�, jak gdyby jeden wykrojony punkt. A zgodnie z zasad� "mo�liwie jak najmniej �wiata zewn�trznego" ��czna liczba tych punkt�w jest ograniczona do biologicznie niezb�dnej dawki. Wobec takich warunk�w wyj�ciowych mo�na by ju� w tym miejscu wysun�� pierwsze podstawowe w�tpliwo�ci co do obiektywizmu owego aparatu "odbijaj�cego" �wiat, zbudowanego przez dalszy rozw�j na tak ciasnym pod�o�u. Ale chwilowo pozostawmy jeszcze te rozwa�ania na boku. Dla toku naszych rozwa�a� decyduj�ce znaczenie ma fakt, bezsporny pomimo wszelkich wymienionych zastrze�e�, �e �w charakter program�w wegetatywnych, si�� rzeczy nosz�cy cechy odbicia, w spos�b ca�kowicie niezamierzony wytworzy� w pniu m�zgu pewien szczebel, z kt�rego nowy poziom jest ju� widoczny. Raptem zaistnia�o odbicie �wiata zewn�trznego. A to, w 2 miliardy lat po powstaniu najwcze�niejszej kom�rki, po raz pierwszy otwar�o mo�liwo�� orientowania si� wed�ug tego odbicia. Mo�liwo�� ta by�a rewolucyjna. Po raz pierwszy pojawi�a si� szansa przeniesienia w�asnych akcji na zewn�trz, reagowania na postulaty �rodowiska z wyprzedzeniem, jak gdyby profilaktycznie, zanim jeszcze dotar�y do organizmu w postaci konkretnych bod�c�w, z kt�rymi musia�by si� upora�. Do tej pory wszelkie �ycie by�o reakcj� na takie bod�ce. Teraz po niewyobra�alnie d�ugim czasie zrodzi�a si� mo�liwo��, aby samemu w tym zewn�trznym �wiecie zadzia�a�. Brakowa�o jeszcze wszystkich warunk�w do wykorzystania tej mo�liwo�ci. Ale to by�o ju� tylko kwesti� czasu. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 6. Kariera pewnego b��du Myszo�owy i piskl�ta Przed 25 laty s�ynny holenderski zoolog Nikolaas Tinbergen przeprowadzi� do�wiadczenie, pozornie bardzo proste. Wyci�� z grubej czarnej tektury krzy� i skr�ci� jedno z jego ramion. Nast�pnie umocowa� ca�o�� na d�ugim sznurze. T� kartonow� figur� Tinbergen za pomoc� sznura i dw�ch bloczk�w umie�ci� nad ma�ym ogrodzonym trawnikiem w taki spos�b, �e m�g� j� z ukrycia posuwa� do przodu i w ty� na wysoko�ci oko�o 3 metr�w. Po zako�czeniu tych przygotowa� wpu�ci� do ma�ego wybiegu indycze piskl�ta. Gdy po kilku minutach ptaki przyzwyczai�y si� do nowego miejsca pobytu i zacz�y gorliwie poszukiwa� pokarmu, uczony ze swej kryj�wki powoli przesun�� nad nimi czarny krzy�. Piskl�ta, skoro tylko ujrza�y w g�rze czarn� sylwetk�, zaprzesta�y grzebania w trawie i popiskuj�c boja�liwie i g�o�no, rozpierzch�y si� na wszystkie strony szukaj�c os�ony pod ma�ymi krzakami. Tinbergen z zadowoleniem zarejestrowa� typow� "reakcj� na wroga atakuj�cego z powietrza" � reakcj� ucieczki. Po p�godzinie zwierz�ta ju� ca�kiem zapomnia�y o strachu. Obserwator uruchomi� ponownie korbk� poruszaj�c� sznur i znowu na indyczym niebie pojawi� si� z�owieszczy krzy�, ale tym razem w odwrotnym "kierunku lotu". I � dziwna rzecz � okaza�o si�, �e przy takim powt�rzeniu �adnej paniki nie by�o. Piskl�ta wprawdzie od razu zauwa�a�y niezwyk�y obiekt, przechyla�y g��wki, przez jaki� czas uwa�nie go obserwuj�c. Ale potem nie zwraca�y na� ju� �adnej uwagi i powr�ci�y do poszukiwania pokarmu. Badacz w swojej kryj�wce znowu by� bardzo zadowolony; jako do�wiadczony obserwator zwierz�t przewidzia� bowiem taki w�a�nie rezultat. Oczywi�cie o r�nicy reakcji nie decydowa�a zmiana kierunku lotu obiektu. Tinbergen m�g� to �atwo udowodni� przez odwrotne zmontowanie swego asymetrycznego krzy�a i powt�rzenie do�wiadczenia. �adnego znaczenia dla zachowania si� piskl�t nie mia�o to, czy krzy� przelatywa� nad nimi od lewej, czy te� od prawej strony. Miarodajny by� inny szczeg�: panika wybucha�a zawsze wtedy, gdy kr�tsze rami� krzy�a by�o po�o�one w kierunku jego rzekomego lotu, to znaczy "do przodu". Natomiast gdy ten uproszczony tw�r przesuwa� si� nad g�owami piskl�t z wysuni�tym ku przodowi d�u�szym ramieniem � zwierz�ta nie wzrusza�y si� tym w og�le. Tinbergenowi uda�o si� niew�tpliwie zbudowa� "atrap�" tak bardzo uproszczon�, �e mo�na by�o na tej podstawie wyci�gn��" wnioski co" do bod�ca, kt�ry w normalnych warunkach by� odpowiedzialny za wyzwalanie reakcji ucieczki w sytuacji upozorowanej do�wiadczeniem. Odpowied� na pytanie o charakter tego bod�ca by�a teraz prosta: uk�ad "kr�tki koniec na przodzie" wyzwala� ucieczk�, a uk�ad "d�ugi koniec w kierunku lotu" absolutnie nie wzbudza� �adnego niepokoju u zwierz�t. Znaczenie tego rezultatu dla do�wiadczonego zoologa by�o oczywiste. Laik r�wnie� zrozumie je natychmiast, gdy b�dzie m�g� przyjrze� si� zestawionym sylwetkom niekt�rych spo�r�d rodzimych du�ych ptak�w w locie. Z por�wnania wynika zdumiewaj�co prosta mo�liwo�� podzia�u, na kt�r� zapewne niewielu ludzi wpad�oby samodzielnie, ale kt�r� najwidoczniej piskl�ta systematycznie wykorzystywa�y. Nie wiadomo z jakich przyczyn, ale faktem jest, �e spo�r�d wyst�puj�cych u nas du�ych ptak�w � a tylko one stanowi� potencjalne niebezpiecze�stwo wszystkie te, kt�re maj� d�ugie szyje, s� ca�kowicie niegro�ne, podczas gdy nasze rodzime ptaki drapie�ne maj� bez wyj�tku szyje kr�tkie. Je�li si� to wie, nietrudno zgadn��, dlaczego piskl�ta uciekaj� przed sylwetk� "z kr�tk� szyj�" i dlaczego ten sam kszta�t, ale lec�cy w przeciwnym kierunku, jest im oboj�tny. Nie podlega �adnej dyskusji, �e reakcja taka jest celowa. Ale w jaki spos�b powstaje? Sk�d piskl�ta wiedz�, �e kr�tka szyja oznacza niebezpiecze�stwo � i przeciwnie? Sam Tinbergen po niezliczonych powt�rkach eksperymentu doszed� wreszcie do g��bokiego przekonania, �e w gr� musi wchodzi� reakcja wrodzona. Liczni koledzy po fachu, kt�rzy na�ladowali owo szybko rozs�awione do�wiadczenie, byli tego samego zdania. T�umaczono wi�c, �e obraz lotu drapie�nego ptaka musi by� piskl�tom wrodzony, �e widok charakterystycznej sylwetki wyzwala reakcj� ucieczki samoczynnie, podobnie jak odpowiedni bodziec dzia�a na okre�lony odruch. Niemniej nawet dla etologa koncepcja "obrazu", a wi�c pewnego obrysu jako rodzaju wrodzonego wspomnienia w m�zgu, nie by�a �atwa do prze�kni�cia. Ale zdawa�o si�, �e obserwacje nie dopuszczaj� �adnej innej interpretacji. Na g�rze: u�yta przez Tmbergena atrapa, poni�ej: typowe sylwetki rodzimych du�ych ptak�w w locie. R�nicuj�c� cech�, rejestrowan� przez badane piskl�ta, jest najwidoczniej "d�uga szyja" wzgl�dnie "kr�tka szyja" poszczeg�lnych ptak�w Do�o�ono ogromnych stara� dla skontrolowania tej niezwyk�ej tezy. Piskl�ta hodowano sztucznie i trzymano je w �cis�ej izolacji od zwierz�t doros�ych, wykluczaj�c tym samym mo�liwo��, aby mog�y si� w jaki� spos�b czegokolwiek nauczy� od swych starszych wsp�plemie�c�w. Upewniono si� w toku nieprzerwanych obserwacji, prowadzonych przez ca�� dob�, �e indycz�tka nie mia�y �adnej okazji przekonania si� z w�asnego do�wiadczenia o niebezpiecze�stwie "lataj�cych obiekt�w z kr�tk� szyj�". Pomimo tych wszystkich zabieg�w piskl�ta wiedzia�y, co robi�, nawet w jeden lub dwa dni od wyklucia si�. Pomimo tych wszystkich trud�w w 10 lat p�niej okaza�o si�, �e owo wyja�nienie, uwa�ane do tej pory za bezsporne, by�o b��dne. Tak zdumiewaj�co celowe zachowanie si� piskl�t powstaje zupe�nie inaczej, ni� s�dzono. Nie ma tutaj �adnego dziedzicznego przekazywania "obrazu" � a wi�c tego procesu, kt�ry genetycy bior�cy udzia� w omawianych badaniach i tak nie bardzo mogli sobie konkretnie wyobrazi�. Dla ochrony piskl�t przyroda obra�a zupe�nie inn� drog�. Mechanizmy, kt�rymi si� pos�ugiwa�a, by�y o wiele prostsze, a w efekcie ko�cowym tym bardziej podziwu godne w swojej zdumiewaj�cej prostocie. Rzecz wysz�a na jaw, gdy inny etolog, Wolfgang Schleidt, pod�wczas jeszcze wsp�pracuj�cy z Konradem Lorenzem, pewnego dnia zaprezentowa� swoim zaskoczonym kolegom po fachu piskl�ta, kt�re z g�o�nym kwileniem przera�enia rzuca�y si� do ucieczki na widok ka�dej atrapy "z d�ug� szyj�". Przeniesione z laboratorium do wolnego wybiegu, ucieka�y w panicznym strachu przed ka�d� przelatuj�c� kaczk�, a jednocze�nie nie zwraca�y w og�le uwagi na kr���cego nad nimi myszo�owa. Gdy si� je pozostawia�o na wolno�ci, owo nienormalne zachowanie nie trwa�o d�u�ej jak dzie� lub dwa. Potem zachowywa�y si� jak normalne piskl�ta. Ju� samo to tak odmienne zachowanie demonstrowanych przez Schleidta piskl�t by�o sprzeczne z przewa�aj�cym dot�d pogl�dem o wrodzonej naturze reakcji ucieczki na widok okre�lonych sylwetek lataj�cych. M�ody uczony tak�e powtarza� do�wiadczenie Tinbergena, ale w odr�nieniu od swoich poprzednik�w postara� si� o to, aby jego zwierz�ta do�wiadczalne by�y bardzo �ci�le odizolowane nie tylko od starszych wsp�plemie�c�w, lecz w og�le od wszelkich naturalnych bod�c�w, kt�re mog�yby wp�yn�� na ich zachowanie. Poniewa� przed rozpocz�ciem do�wiadcze� kontrolnych nie mo�na by�o przewidzie�, jakie bod�ce mog� tutaj gra� rol�, Schleidt swoje obiekty odci�� radykalnie od ich naturalnego otoczenia. Do�wiadczenie przeprowadza� w du�ym pomieszczeniu pozbawionym okien i przy sztucznym �wietle. Piskl�ta wyklu�y si� i chowa�y w tej sztucznej wyl�garni, i tam pozostawa�y do zako�czenia eksperyment�w. W tych warunkach Schleidt najpierw stwierdzi�, �e naprawd� niedo�wiadczone, �wie�o wyklute piskl�ta uciekaj� po prostu przed wszystkim, co si� nad nimi ("na niebie") porusza: przed okr�g�ymi czarnymi tarczami tak samo jak przed atrapami w kszta�cie krzy�a, niezale�nie od tego, czy atrapy te maj� kr�tkie czy d�ugie ko�ce i w kt�rym kierunku s� one skierowane. R�nice w zachowaniu pojawia�y si� � i to natychmiast � tylko wtedy, gdy rozmaicie wygl�daj�ce atrapy pokazywano piskl�tom ze zr�nicowan� cz�sto�ci�. Zwierz�ta mia�y wi�c najwyra�niej znakomit� pami�� optyczn� i nadzwyczaj szybko przyzwyczaja�y si� do cz�ciej pokazywanych im atrap. Tym samym tajemnica do�wiadczenia Tinbergena zosta�a wyja�niona. Schleidt zrobi� to w nast�puj�cy spos�b: przez kilka dni prezentowa� swoim piskl�tom s�ynn� krzy�ow� atrap� posuwaj�c j� tylko w jednym kierunku, a mianowicie kr�tkim ko�cem do przodu. To wystarcza�o, aby zwierz�ta ca�kowicie przyzwyczai� do takiego "obrazu lotu". Po kr�tkim czasie nie reagowa�y one ju� w og�le na taki pokaz. I przeciwnie, tak wytresowane zwierz�ta za ka�dym razem rzuca�y si� w panice do ucieczki, gdy pokazywano im niezwyk�y dla nich widok atrapy poruszaj�cej si� w kierunku "d�ugi koniec ku przodowi". Nie tylko to: gdy si� te piskl�ta przenosi�o do wolnej przestrzeni, w panik� wprawia� je widok ka�dej przelatuj�cej kaczki, dop�ki po jednym lub dw�ch dniach nie przyzwyczai�y si� do cz�sto�ci przebywania tych ptak�w w ich otoczeniu. Wada jest medalem o dw�ch stronach W przyrodzie wszystko bez wyj�tku jest genialne. Niemniej tutaj w�a�nie natrafiamy na jeden z tych przypadk�w, wobec kt�rych ka�dy, kto jest nawet obyty z niejednym cudem, musi podda� si� g��bokiemu zdziwieniu i zapyta�, czy to nie czary. Nie b�dziemy m�wi� o czarach. Ale spos�b, w jaki przyroda potrafi�a tutaj z musu uczyni� cnot� i najprostszymi �rodkami rozwi�za� niezwykle zawik�any biologiczny problem � doprawdy usprawiedliwia najwy�sze zdumienie. "Z musu uczyni� cnot�": mechanizm, na kt�rym u �wie�o wyklutych piskl�t zasadza si� zaskakuj�ca zdolno�� do odr�niania niebezpiecznych obiekt�w lataj�cych od nieszkodliwych, nie jest niczym innym jak skromnym procesem przyzwyczajenia (habituacji). Ale jako zjawisko biologiczne przyzwyczajenie zdaje si� w pierwszej chwili tylko wad�, pewn� wadliwo�ci� funkcji, tkwi�c� w uk�adzie nerwowym. Nietrudno sobie wyobrazi�, jak na poziomie zwyk�ej rejestracji bod�c�w powstaje przyzwyczajenie. Przecie� receptor, a wi�c znajduj�cy si� w jakim� miejscu organizmu "czujnik pomiarowy" przyjmuj�cy bod�ce, sk�ada si� r�wnie� z kom�rek czy cz�ci kom�rek. On zatem tak�e ma swoj� przemian� materii, syntetyzuje bia�ko i zu�ywa energi�. Gdy rejestruje wej�cie swoistego bod�ca kluczowego i przekazuje odpowiedni meldunek dalej, do zwi�zanego z tym bod�cem o�rodka, przemieniaj�c go w sygna� elektryczny � wykonuje pewn� prac�. Zu�ywa wi�c dodatkowo glukoz� ATP1 i inne �r�d�a energii. A poniewa� zapasy tych substancji nie s� dowolnie wielkie, receptor prac� swoj� b�dzie wykonywa� ju� tylko niedoskonale, a w ko�cu nawet w og�le, je�eli w ci�gu kr�tkiego okresu trafia� b�dzie do niego raz po raz ten sam bodziec. Wynik jest nam wszystkim znany z codziennego do�wiadczenia. Przecie� po jakim� czasie nie zauwa�amy ju� nieprzyjemnego zapachu w pokoju. Szybko przyzwyczajamy si� do nienormalnego zabarwienia twarzy ludzkiej w kolorowym o�wietleniu � na przyk�ad w barze czy na zabawie karnawa�owej. A kto dok�adnie obserwuje siebie samego, zna tak�e nast�puj�ce zjawisko: zdarza si� nieraz, gdy d�u�ej siedzimy lub le�ymy nieruchomo, �e tracimy rozeznanie co do pozycji kt�rej� z biernie spoczywaj�cych cz�ci cia�a, na przyk�ad ustawienia palca czy po�o�enia nogi. W takich chwilach poruszamy ca�kiem automatycznie dan� ko�czyn� i natychmiast orientacja powraca. Oznacza to, �e w takim przypadku przej�ciowo usta�a informacja zmys�u dotyku i zmys�u ruchu w sk�rze i mi�niach. Nasz bezruch doprowadzi� do monotonii sytuacji bod�cowej, identycznej w ci�gu pewnego odcinka czasu. A identyczna sytuacja bod�cowa poci�ga za sob� przyzwyczajenie: informacje receptor�w dotyku w sk�rze zanik�y. Wystarcza leciutki ruch � wywo�a� on wszak mnogo�� �wie�ych bod�c�w, aby natychmiast na nowo pobudzi� przep�yw informacji. Wszystko to razem w pierwszej chwili robi jednoznacznie wra�enie wady, jakiej� negatywnej w�a�ciwo�ci swoi�cie biologicznych uk�ad�w informacyjnych. Przecie� � dla przyk�adu � techniczne systemy ��czno�ci nie s�abn� w ten spos�b. Z obiektywnego punktu widzenia przyzwyczajenie stanowi ca�kowicie nieuchronn� cech� uk�ad�w biologicznych. Tym bardziej zdumiewaj�ce i pouczaj�ce jest wi�c odkrycie, �e przyroda potrafi�a przeobrazi� na swoj� korzy�� t� konieczn�, "immanentn�" wad� uk�adu. Jest to znowu objaw charakteryzuj�cy ewolucj�. Mo�e ona zawsze pracowa� tylko na tym materiale, kt�rym w danej chwili dysponuje. Musi go przyj�� z wszystkimi wadami, ograniczeniami i brakami, taki, jaki jest. Wszystkie jej wynalazki s� rezultatem kompromis�w, po�r�d kt�rych dzia�a, kompromis�w pomi�dzy warunkami wyj�ciowymi maj�cymi tego rodzaju b��dy, a biologicznymi potrzebami, kt�re stara si� zaspokoi�. Podobnie jak wszystkie istoty �yj�ce, jeste�my tym, czym jeste�my, nie jako rezultat jakiego� z g�ry powzi�tego planu, lecz w wyniku ustawicznej korektury b��d�w, dokonywanej zawsze dopiero ex post. Jednak�e w ewolucji � oto kolejna z podstawowych r�nic w zestawieniu z wszystkimi procesami technicznymi � b��d�w nigdy nie koryguje si� przez zarzucenie dotychczasowej drogi i rozwini�cie nowej metody. Mo�liwo�� taka nie mo�e wchodzi� w rachub� z przyczyn czysto logicznych � wymaga�oby to za�o�enia, �e istnieje jaki� z g�ry ustalony cel, co spo�r�d wielu nadarzaj�cych si� mo�liwo�ci pozwala wybra� tak�, kt�ra by�aby mniej wadliwa z punktu widzenia tego� celu. Tymczasem rozw�j biologiczny takich cel�w nie zna. Strategia ewolucji W toku ewolucji pewne rzeczy stawiane s� na g�owie, w ka�dym razie z naszego punktu widzenia. W ci�gu biologicznego rozwoju nie usuwa si� b��d�w i ogranicze� przez wyt�pienie ich, lecz przez pr�b� "uczynienia z musu � cnoty". Tutaj wi�c to nie za�o�ona z g�ry droga wyznacza metod�, lecz metoda wynikaj�ca z osobliwo�ci istniej�cych funkcji toruje dalsz� drog�. Tam, gdzie si� to nie udaje, pr�ba zostaje zarzucona. W praktyce znaczy to, �e dany gatunek wymiera. Nam, zrodzonym z rozwoju pracuj�cego wed�ug tych zasad, nie przystoi metody tej krytykowa�. Jej to przecie� zawdzi�czamy swobod� planowania naszych �wiadomych poczyna� za pomoc� innych strategii, kt�re wydaj� si� nam bardziej elastyczne i wymagaj� mniej czasu. A poza tym musimy przecie� ze szczerym podziwem odnie�� si� do fantastycznego wr�cz bogactwa pomys��w, kt�rymi ewolucja �ongluje w�a�nie dzi�ki swej metodzie, w oczach naszych tak �lepej i gwa�townej. O tym, jak wspaniale mo�e funkcjonowa� ta dziwaczna metoda korektury b��d�w, pouczaj� nas badania nad bli�szymi okoliczno�ciami zwi�zanymi z habituacj� danego bod�ca. Wykazuj� one, �e funkcja owej wady, wynikaj�cej z osobliwo�ci uk�ad�w biologicznych, wady, kt�rej przyczyny znajduj� si� jak gdyby w sferze fizycznej i chemicznej, dawno ju� zosta�a w toku ewolucji zmieniona w s�u��c� wszystkim organizmom podstawow� pomoc w orientacji. Wystarczy zastanowi� si� nad tym, czym w�a�ciwie jest bodziec w rzeczywisto�ci tego �wiata. Nie jest przecie� tak, jak nies�usznie dawniej s�dzili nawet fizjolodzy, �e po prostu ka�de pochodz�ce z zewn�trz oddzia�ywanie na organizm jest rejestrowane jako bodziec i powoduje jak�� odpowied�. Gdyby tak by�o, �ycie w znanej nam formie nie mog�oby powsta�. W takich warunkach �wiat by�by tylko jednym wielkim huraganowym ogniem bod�c�w. Tymczasem �ycie bynajmniej nie jest ustawicznym reagowaniem na taki chaos. Z biologicznego punktu widzenia �yciem jest mi�dzy innymi zdolno�� do budowania � po�r�d nie podlegaj�cych regu�om statystyki proces�w �wiata nieorganicznego � pewnego porz�dku utrzymuj�cego si� � cho�by przej�ciowo � samodzielnie. A porz�dek ten jest trwaj�c� w czasie widom� form� i funkcj�, zharmonizowan� i zamkni�t� w sobie jedno�ci� akcji i reakcji. Utrzymanie takiego stanu wymaga uk�adu odniesienia, jak gdyby punktu zerowego, wed�ug kt�rego mo�na by si� orientowa� w nieustaj�cym przep�ywie wydarze� zewn�trznych. Tam, gdzie zmiany te wydaj� si� nie oparte na �adnych prawid�ach, taki punkt zerowy jako mocn� i niezawodn� podpor� uzyska� mo�na tylko w jeden spos�b: w postaci �redniej warto�ci, czyli statystycznej przeci�tnej. Porz�dek mo�na wymusi� na chaosie tylko podst�pem. Trzeba udawa�, �e wszelka zmiana nie podlegaj�ca regu�om statystyki w og�le nie istnieje, i rejestrowa�, i zauwa�a� tylko to, co odbiega od owego sztucznego punktu zerowego przeci�tnych wydarze�. A to w�a�nie osi�ga zjawisko habituacji! Na ca�kowicie elementarnym poziomie i jako wynik nieuchronnych proces�w przemiany materii habituacj� dba o to, aby przewa�aj�ca wi�kszo�� oddzia�ywa� na organizm, spowodowanych dan� sytuacj� �rodowiska, "znik�a" w swej roli bod�ca. Oddzia�ywania te, w�a�nie dlatego, �e si� przez tak d�ugi czas utrzymuj� w stanie nie zmienionym, nie s� ju� w czasie swego trwania rejestrowane. Habituacj� je eliminuje. W roli bod�c�w oddzia�uj�cych pozostaje tylko �ci�le okre�lony asortyment spo�r�d wszystkich czynnik�w pochodz�cych ze �rodowiska, a mianowicie te, kt�re jako nowe zmieniaj� dotychczasow� sytuacj�. Ka�da chwila prze�ywana przez organizm oznacza, �e potrafi� przystosowa� si� optymalnie do takich warunk�w �rodowiska, jakie panuj� w danej chwili. W interesie utrzymania tego niezb�dnego do �ycia przystosowania wystarczy wi�c rejestrowa� tylko zmiany w opanowanej ju� pod wzgl�dem funkcjonalnym sytuacji, po to aby je w��czy� do owego przystosowania. M�wi�c pro�ciej: skuteczne bod�ce rekrutuj� si� nie z aktualnego stanu �wiata, lecz z jego zmian. Dowodem tego, jak znakomicie uda�o si� ewolucji przeobrazi� w pomocne w orientacji kryterium wyboru czynnik przyzwyczajenia, kt�ry pierwotnie wyst�puje na poziomie zwyk�ej rejestracji bod�c�w jako wada uwarunkowana ca�o�ci� uk�adu, jest to, �e p�niej dok�ada�a wszelkich stara�, aby zasad� t� utrzyma�. W okresie dalszego rozwoju, gdy ju� od dawna habituacj� by�a mo�liwa do unikni�cia, ona utrzymywa�a si� nadal jako pomoc s�u��ca osobnikowi w orientacji. Ewolucja rozwin�a nawet w najwy�szym stopniu z�o�one mechanizmy regulacyjne tylko po to, aby sztucznie wywo�ywa� efekt, kt�ry na wy�szym poziomie ju� nie chcia� pojawia� si� samorzutnie w wyniku wyczerpania si� aparatu. Jednym z najbardziej sugestywnych tego przyk�ad�w jest nasze postrzeganie barw. Newton pierwszy swoim s�ynnym do�wiadczeniem z pryzmatami wykaza�, �e "bia�e" nie jest identyczne z brakiem wszelkich kolor�w. Jest w�a�nie wr�cz przeciwnie. Kategori� "bia�e" postrzegamy zawsze wtedy, gdy jaki� przedmiot w tym samym stopniu odbija promienie wszystkich d�ugo�ci fal zawartych w widmie widzialnego �wiat�a. Dzi�ki swemu pryzmatowi Newton roz�o�y� to bia�e �wiat�o na barwy t�czy i tym samym udowodni�, �e to, co odczuwamy jako bia�e, jest mieszanin� tych barw. "Biel" w przyrodzie w rzeczywisto�ci w og�le nie istnieje. W �wiecie naszym wyst�puj� r�norodne rozk�ady d�ugo�ci fal widzialnego �wiat�a; gdy rozk�ad tych cz�stotliwo�ci jest jednorodny, odnosimy wra�enie "bieli". Cz�stotliwo�ci te s� najbardziej r�wnomiernie rozdzielone w �wietle s�onecznym. Poniewa� S�o�ce jest naturalnym �r�d�em �wiat�a, w kt�rym widzimy �wiat, oczy i o�rodki wzrokowe w m�zgu ustanowi�y wyst�puj�c� w S�o�cu mieszanin� jako punkt poniek�d zerowy. Z pozycji statystycznej norm� stanowi najcz�ciej napotykane o�wietlenie, a jest nim � jeszcze obecnie � o�wietlenie s�oneczne. Ze wszech miar celowe jest wi�c, aby tylko przypadki odchylenia od tej normy interpretowa� jako "barwne". Tu tak�e obowi�zuje stara zasada ustalenia przeci�tnego przypadku jako punktu zerowego. I tu r�wnie� odbywa si� to tak, �e w�a�ciwo��, o kt�r� chodzi � w tym wypadku wi�c kolor tego, co widzimy � zostaje jak gdyby anulowana, gdy zachodzi przypadek przeci�tny. W�wczas odczuwamy w�a�ciwo�� bezbarwno�ci � "bia�e". Nie musimy chyba uzasadnia�, �e przy zagadnieniu postrzegania barw w gr� wchodzi ju� automatyczny skutek zwyk�ego przyzwyczajenia w pierwotnym znaczeniu, na przyk�ad skutek wyczerpania si� receptor�w barwy w siatk�wce naszych oczu. Fizjologowie zmys��w maj� wszelkie podstawy przypuszcza�, �e powstanie neutralnego pod wzgl�dem barwy wra�enia "bia�e" w zmieniaj�cych si� warunkach o�wietlenia jest rezultatem nadzwyczaj z�o�onych proces�w przeliczeniowych zachodz�cych w rozmaitych o�rodkach m�zgu i w siatk�wce. Istnieje na to wiele dalszych przyk�ad�w i dowod�w. Jak kunsztownie zasada rozwin�a si� w ci�gu milion�w lat, wykazuje inne do�wiadczenie, pochodz�ce r�wnie� od Schleidta. Gdy wprawia si� indyki w stan alarmu i przera�enia, u�ywaj�c stale tego samego czystego tonu, to oczywi�cie bardzo pr�dko przyzwyczajaj� si� one do niego. Zwierz�ta reaguj� coraz s�abiej na niezmienny bodziec, a wreszcie w og�le przestaj� reagowa�. Gdy si� potem powtarza ten sam ton, ale znacznie ciszej, alarmuje on zwierz�ta od nowa z tak� si��, jak na pocz�tku. Do�wiadczenie to jest wa�ne dlatego, �e wykazuje w spos�b mo�liwie najprostszy, i� w takich przypadkach przyzwyczajenie nie mo�e mie� nic wsp�lnego z wyczerpaniem czy zm�czeniem. Obiektywnie i fizycznie s�abszy bodziec wyzwala w opisanej sytuacji silniejsz� reakcj� tylko z tego powodu, �e jest nowy, �e sygnalizuje zmian� dotychczasowej sytuacji. Habituacja jest wi�c tu ju� definitywnie wyswobodzona od pi�tna negatywno�ci i � przez fantastyczny wr�cz obr�t w przeciwnym kierunku � oddana w s�u�b� orientacji w �rodowisku. I na to mamy odpowiedniki w naszym w�asnym prze�ywaniu. My r�wnie� mo�emy przestraszy� si� nie tylko wtedy, kiedy niespodziewanie rozlegnie si� g�o�ny huk. Alarmuj�cym sygna�em mo�e sta� si� te� sytuacja nowa, ale obiektywnie bior�c, ubo�sza w bod�ce ani�eli poprzednia, do kt�rej byli�my przyzwyczajeni. Dotyczy to na przyk�ad zapadaj�cej znienacka ciszy. To, �e nag�e ustanie nie zauwa�anych przedtem ha�as�w w otoczeniu dzia�a alarmuj�co, �e mo�e to zwi�kszy� nasze wewn�trzne napi�cie, jest znane re�yserom dobrych film�w kryminalnych i bywa przez nich �wiadomie, lecz i pow�ci�gliwie wykorzystywane. Ca�o�� jest czym� w rodzaju zadziwiaj�cego awansu pewnego biologicznego zjawiska wyczerpania, pewnego b��du, kt�ry w toku swej ewolucyjnej kariery zosta� wreszcie wysuni�ty na pozycj� rewolucyjnego, nowatorskiego mechanizmu orientacji. Do tej pory kom�rki organizmu dzi�ki szczeg�lnym w�a�ciwo�ciom swojej b�ony dokonywa�y wyboru spo�r�d element�w �rodowiska. Dopuszcza�y do swego wn�trza takie cz�steczki i formy energii, jakie by�y potrzebne do podtrzymania pracy przemiany materii. Teraz pojawia si� nowa forma wyboru, znacznie przekraczaj�ca dotychczasowe mo�liwo�ci. Podstawowe biologiczne zjawisko habituacji wychwytuje spo�r�d w�a�ciwo�ci �rodowiska te, kt�re zapowiadaj� zmian�. Jest to post�p niema�y. Po raz pierwszy do wn�trza kom�rek przenosz� si� nie materia ani energia, lecz informacje o zdarzeniach rozgrywaj�cych si� poza b�on� odgraniczaj�c� organizm. Opisane do�wiadczenie Tinbergena wykaza�o nam, w jak celowy i kunsztowny spos�b osobnik zostaje w��czony do porz�dku utworzonego przez jego �yj�ce �rodowisko za pomoc� mechanizmu informacyjnego, kt�rego pochodzenie jest tak proste. Do tematu tego do�wiadczenia musimy teraz dorzuci� jeszcze jedn� uwag� ko�cow�. Jak to si� w�a�ciwie sta�o, �e piskl�ta Tinbergena nie zareagowa�y ucieczk� na atrap� z d�ug� szyj�? I to ju� tak rych�o po wykluciu, �e do�wiadczony etolog uleg� b��dnemu mniemaniu, jakoby ta sylwetka by�a zwierz�tom znana w spos�b wrodzony? Przy obecnym stanie wiedzy odpowied� jest bardzo prosta. Tinbergen odizolowa� rzeczywi�cie "swoje piskl�ta od kontakt�w ze wsp�plemie�cami, ale na terenie, na kt�rym przeprowadza� swoje do�wiadczenia, roi�o si� od kaczek i g�si, a by�o ich tyle, �e zwierz�ta do�wiadczalne z pewno�ci� mia�y okazj� bardzo szybkiego przyzwyczajenia si� do ich widoku, tak�e w locie. A to ju� wystarczy�o. Piskl�ta bowiem nie reaguj� wcale -jak zak�adali mylnie pierwsi obserwatorzy � wed�ug kryteri�w "nieszkodliwy" i "niebezpieczny". Jedyn� informacj�, jaka sterowa�a ich zachowaniem, by�a przeci�tna cz�sto�� wyst�powania bod�ca. To, �e ta czysto ilo�ciowa informacja wystarcza, aby w warunkach naturalnych powsta�o u piskl�cia w czasie niewiele d�u�szym jak 24 godziny po wykluciu si� celowe biologicznie sensowne zachowanie � mo�liwe jest tylko po spe�nieniu innego ilo�ciowego warunku, kt�ry ma zupe�nie inne przyczyny. Zdolno�� do przyzwyczajenia, w naszym konkretnym przypadku, tylko wtedy mo�e doprowadzi� "do biologicznie celowego rezultatu, kiedy myszo�owy wyst�puj� rzadziej od kaczek. Nie jest to konieczno�� przyrodnicza. A mo�e jednak? Poda� po�ywienia ro�linnego jest znacznie obfitsza ani�eli mi�sa. Ro�lino�ercy mog� si� zatem rozmna�a� do stopnia bardzo znacznego zag�szczenia populacji, zanim odczuj� braki �ywno�ciowe. Myszo�owy, przeciwnie, jako mi�so�erne potrzebuj� obszernego rewiru �owieckiego, �eby si� nasyci�. Si�� rzeczy wi�c wyst�puj� rzadziej. I oczywi�cie organizmowi zbudowanemu z mi�sa zagra�a� mog� tylko mi�so�ercy. Czy tym samym ko�o si� rzeczywi�cie szczelnie zamkn�o? Tak si� zdaje. Ale nie powinni�my by� tu nazbyt pewni. Gdy zastanawiamy si� nad tym, co spo�r�d takich powi�za� mi�dzy osobnikiem a jego �rodowiskiem uzna� musimy za banalne, a co za zdumiewaj�ce, zawsze wydajemy s�d z pozycji stronniczej, bez �adnej szansy wywa�enia stopnia naszych uprzedze�. Podwaliny naszej zdolno�ci rozr�niania zosta�y bowiem ongi� po�o�one przez ewolucj� za pomoc� tych samych mechanizm�w co ten, nad kt�rego powstaniem teraz si� tutaj g�owimy. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 7. Wy�cig zmys��w Ro�liny nie maj� oczu Istnieje wiele oczywistych przyczyn, dla kt�rych ro�liny nie mog� widzie�. Najprostszym wyt�umaczeniem jest, �e nie potrzebuj� oczu, poniewa� nie ruszaj� si� z miejsca. Wyja�nienie takie, chocia� brzmi banalnie, prowadzi dalej, ni� mo�na by s�dzi� w pierwszej chwili. Nieruchliwo�� ro�lin jest najwyra�niej zwi�zana z ich sposobem od�ywiania si�. S� one jedynymi istotami na Ziemi, kt�re nie niszcz� �ycia drugich, �eby si� wy�ywi�. Tego nikt inny nie potrafi. Wy��cznie ro�liny zielone s� w stanie �y� substancjami nieorganicznymi pobieranymi z gleby i atmosfery. Jak wiadomo, czerpi� one energi� potrzebn� im do dalszego jej przetwarzania i do pozosta�ych funkcji przemiany materii ze �wiat�a s�onecznego. W�a�ciwie powinno si� � �ci�le bior�c � powiedzie� odwrotnie: wszystkie ziemskie istoty �yj�ce, kt�re to potrafi�, nazywamy "ro�linami". Cecha ta nale�y do ich definicji. Wszystkie inne istoty s� "zwierz�tami"; od�ywiaj� si� zwierz�co przez po�eranie ro�lin b�d� innych zwierz�t, kt�re �ywi�y si� ro�linami. Musz� tak post�powa�, poniewa� promieniowanie s�oneczne jako �r�d�o energii jest dla nich niedost�pne. Ro�liny zielone tworz� zatem, jak si� to m�wi, pocz�tek �a�cucha pokarmowego. S� one niezb�dnymi antenami, jedynymi, za pomoc� kt�rych pochodz�ca ze S�o�ca energia mo�e by� chwytana i spo�ytkowana dla wszelkiego �ycia istniej�cego na Ziemi. Ta szczeg�lna rola ro�lin powinna nasun�� nam my�l, i� mo�e ro�liny dlatego nie potrafi� widzie�, �e zu�ywaj� �wiat�o do innego celu, znacznie bardziej potrzebnego do ich bytowania oraz do egzystencji nas wszystkich. Kto jest zdany na �wiat�o jako �r�d�o energii, widocznie nie mo�e go jednocze�nie u�ywa� do odbijania swego �rodowiska � w ten spos�b mo�na by sformu�owa� to przypuszczenie. W takim aspekcie zwi�zek pomi�dzy nieruchomo�ci� ro�lin a brakiem ro�linnych narz�d�w wzrokowych nagle przestaje by� oczywisty. Brak oczu u ro�lin m�g�by wi�c by� skutkiem tego, �e znaczenie biologiczne, jakie dana cecha �rodowiska ma dla okre�lonej �ywej istoty, wyklucza mo�liwo�� wykorzystania tej cechy jako �r�d�a informacji o �wiecie zewn�trznym. Wydaje si�, �e natrafili�my tutaj na zasad�, kt�ra odegra�a niezmiernie wa�n� rol� w okresie d�ugiego rozwoju prowadz�cego od reakcji na bodziec do rozwini�cia prawdziwego postrzegania. Konsekwencje dostrze�emy wyra�nie, gdy � znowu wyprzedzaj�c bieg wydarze� � osi�gni�ty rezultat rozpatrzymy nieco dok�adniej na przyk�adzie wyniku ko�cowego, to jest na przyk�adzie nas samych. Cechy, kt�re nasze narz�dy zmys��w mog� stwierdza� w swym �rodowisku, dziwnym trafem r�ni� si� nie tylko sw� "modalno�ci�", jak to m�wi� fizjolodzy percepcji. Nie tylko istnieje wi�c nie daj�ca si� absolutnie opisa�, wy��cznie bezpo�rednio do�wiadczana r�nica mi�dzy wra�eniem jasno�ci a brzmieniem jakiego� tonu albo pomi�dzy zapachem a prze�ywaniem b�lu. Wszystkie te modalno�ci r�ni� si� zasadniczo od siebie jeszcze stopniem swojej "kondycyjno�ci". Zrozumiemy od razu, co psychologowie rozumiej� pod tym terminem, gdy rozwa�ymy sobie dwie skrajno�ci: b�l i prze�ywanie optyczne. Ka�dy dobrze wie, jak to bywa, gdy si� cz�owiek bole�nie skaleczy� lub odni�s� ran� ci�t� czy te� niewielkie oparzenie. Nie ulega �adnej w�tpliwo�ci, �e to, co w takiej chwili prze�ywamy, jest odczuciem zmys�owym. Ale jednocze�nie ka�dy musi przyzna�, �e owo bardzo nieprzyjemne odczucie m�wi mi znacznie wi�cej o moim stanie, o mojej kondycji ani�eli o jakiejkolwiek w�a�ciwo�ci �wiata zewn�trznego. W prze�yciu b�lu nie ma informacji o tym, jak wygl�da� n�, kt�rym si� skaleczy�em. Jak gdyby wr�cz przeciwnie rzecz si� ma w przypadku widzenia. Wszelkie zmiany stanu wywo�ane w naszym ciele przez wchodz�ce �wiat�o w og�le nie istniej� dla naszego prze�ywania. A przecie� w rzeczywisto�ci dzieje si� niejedno: �renica zw�a si� i rozszerza zale�nie od intensywno�ci padaj�cego �wiat�a, w siatk�wkach oczu wyzwalaj� si� zawi�e procesy chemiczne, za kt�rymi id� w �lad elektryczne impulsy, przekazywane dalej przez nerw wzrokowy. Nic z tego nie odczuwamy; to, co w tym przypadku wy�ania si� w prze�ywaniu, to nie zmiany w oczach spowodowane przez �rodowisko, lecz zupe�nie co� innego: wra�enie, �e przedmiot znajduje si� na zewn�trz, poza granicami naszego cia�a. Gdy por�wnujemy ze sob� te dwa skrajne przypadki, rozumiemy, �e oznaczaj� one oba kra�ce drogi rozwojowej, kt�ra doprowadzi�a do powstania narz�d�w postrzegania. Na pocz�tku drogi jest bezpo�rednia ingerencja �rodowiska w organizm: biernie doznawany bodziec, kt�ry jest dla danego osobnika identyczny ze zmian� jego stanu. Na ko�cu tej drogi, to znaczy w miejscu, gdzie ko�czy si� ona dzisiaj, pojawia si� bodziec pochodz�cy ze �rodowiska i s�u��cy za wehiku� do uzyskania informacji o �wiecie zewn�trznym. Naturalnie, �e i w drugim przypadku istnieje bezpo�rednie po��czenie mi�dzy organizmem a �wiatem zewn�trznym, w naszym przyk�adzie wytworzone przez promie� �wiat�a. Jak�e� inaczej mog�aby powsta� informacja? W ko�cu w przyrodzie nic nie dzieje si� w spos�b nadprzyrodzony. Decyduj�ca r�nica polega na czym� innym: w ci�gu niezmiernie drugich okres�w przebieg�o�� ewolucji potrafi�a zmian� stanu spowodowan� bod�cem z zewn�trz wykorzysta� w zupe�nie nowym aspekcie. Zmiana zachodz�ca w organizmie zostaje "zdegradowana", czyli w miar� mo�no�ci wyzuta ze swego znaczenia biologicznego. Dla organizmu jest to jak gdyby ulga. Nie musi ju� reagowa� bezpo�rednio na zmian� spowodowan� przez �wiat zewn�trzny, poniewa� straci�a ona sw�j biologicznie nagl�cy charakter. Mo�na wi�c podchodzi� do tej zmiany inaczej, dysponowa� ni� swobodniej. Na przyk�ad w taki spos�b, aby z osobliwo�ci proces�w, w jakich si� w danym przypadku sk�ada, wyci�ga� wnioski o zewn�trznym wydarzeniu, kt�re j� wywo�a�o.1 Jasne jest, �e nie by�a to droga otwarta dla ka�dej dowolnej modalno�ci. Istniej� takie cechy �rodowiska, kt�rych znaczenia biologicznego przy najlepszych ch�ciach nie udaje si� "zdegradowa�". Zmys�y wyspecjalizowane w tych cechach nawet w ci�gu najd�u�szych okres�w rozwoju nie przestan� traktowa� zmiany stanu wywo�anej we w�asnym organizmie jako sprawy nagl�cej.2 A jest to przyczyna, dla kt�rej po dzie� dzisiejszy jeste�my wyposa�eni zar�wno w zmys�y "przedmiotowe", jak i w g�ruj�ce nad nimi liczebnie zmys�y "kondycyjne" (czy te� "cielesne"). Kto nie dos�yszy, niech czuje Start przed miliardami lat by� prawdopodobnie taki sam dla wszystkich zmys��w. Jak pami�tamy, zmys�y wywodz� si� z pilnej potrzeby nawi�zania kontaktu ze �rodowiskiem odci�tym od w�asnego "wn�trza", kontaktu ograniczonego zreszt� do biologicznie niezb�dnego minimum. Nieodwracalnym skutkiem tego ograniczenia jest liczba naszych zmys��w, niewielka w stosunku do niewiarygodnej mnogo�ci r�nych cech, kt�re musimy �wiatu przyzna� � chocia� le�� poza zdolno�ci� naszego postrzegania. Je�eliby�my za miar� oceny przyj�li ci�g rozwojowy a� do wykszta�cenia si� narz�d�w postrzegania, to nasz zmys� wzroku, uformowany po 4 miliardach lat, niew�tpliwie osi�gn��by absolutny rekord. On jeden m�g�by rozwin�� si� do (prawie) wy��cznie "przedmiotowego" zmys�u.3 A by�o to mo�liwe tylko dlatego, �e w naszej dzisiejszej organizacji �wiat�o jest stosunkowo niewa�n� biologicznie w�a�ciwo�ci� �wiata; w ka�dym razie je�li por�wnujemy nasz� sytuacj� z sytuacj� ro�lin. W pewnym stopniu nie musimy si� w og�le troszczy� o �wiat�o jako wielko�� biologiczn�. Trosk� t� zdj�y z nas ro�liny ze sw� pozycj� na pocz�tku �a�cucha pokarmowego. Z tego punktu widzenia ro�linom zawdzi�czamy to, �e mogli�my wykszta�ci� oczy. Jak si� oka�e w nast�pnym rozdziale, stwierdzenie to, kt�re brzmi mo�e nieco drastycznie, obowi�zuje zupe�nie konkretnie i dos�ownie z innej jeszcze przyczyny. Pozosta�e nasze zmys�y nie dor�wnuj� optycznemu postrzeganiu. W wy�cigu ewolucji pozosta�y one wszystkie mniej lub wi�cej w tyle. Dotyczy to r�wnie� s�uchu, kt�remu w tym por�wnaniu przyzna� musimy drugie miejsce. Wprawdzie badacze percepcji s�usznie zaliczaj� s�uch do zmys��w "wy�szych", poniewa� przenosi g��wnie informacje przedmiotowe, ale do typowego prze�ycia s�uchowego nale�y ju� tak�e bardzo istotny sk�adnik kondycyjny. Uszy przekazuj� nam nie tylko symbole akustyczne, kt�re nazywamy "mow�", i liczne "przedmiotowe" informacje z naszego �rodowiska. M�wienie nie jest przecie� procesem oderwanym, lecz zawsze m�wieniem jakiego� konkretnego cz�owieka. Do s�uchowego odbioru mowy nale�y wi�c nie tylko postrzeganie akustycznych symboli poj�� j�zykowych, lecz tak�e d�wi�k indywidualnego g�osu. A d�wi�ki s� odczuciem prze�ywanym najcz�ciej jako oddzia�ywanie na w�asny stan � w formie wyzwalania okre�lonych uczu�. Prze�ywanie muzyki jest szczeg�lnie wyra�nym przyk�adem na to, co tutaj mamy na my�li. W tym miejscu musz� ponownie zwr�ci� uwag� na to, �e w tej chwili znacznie wyprzedzamy bieg wypadk�w. Tak wi�c w ostatnim ust�pie nagle by�a mowa o wyzwalaniu uczu�, chocia� w�a�ciwie na tym etapie studi�w jeszcze "nie wiemy", czym s� uczucia. Podobnie rozpatrujemy teraz nasze zmys�y z p�aszczyzny �wiadomego prze�ywania, nie zwa�aj�c na to, �e poziom ten om�wimy dopiero przy ko�cu ksi��ki. Wszystkie te luki zostan� w nast�pnych rozdzia�ach stopniowo wype�nione, o tyle, o ile to jest obecnie mo�liwe. Ale sztywne trzymanie si� kolejno�ci chronologicznej dodatkowo i niepotrzebnie utrudnia�oby pojmowanie i tak ju� dostatecznie trudnego materia�u. Prawdziwe zrozumienie owej nadzwyczaj interesuj�cej drogi, kt�ra w ewolucji doprowadzi�a od biologicznego oddzia�ywania �wiat�a do optycznego postrzegania, po prostu nie jest mo�liwe bez wybiegni�cia w prz�d do rezultat�w tego rozwoju. Nie mo�na zrozumie� tego, co si� sta�o, nie wiedz�c, do czego to w ko�cu doprowadzi�o. B�d� wi�c w dalszym ci�gu raz po raz porzuca� opis �ci�le chronologiczny, gdy b�dzie tego wymaga� zrozumienie ca�o�ci. Powracamy do s�uchu i do jego dziwnej dwojakiej pozycji pomi�dzy prze�ywaniem przedmiotowym a kondycyjnym. Co mog�o do tego doprowadzi�, dlaczego w toku rozwoju ta dwojako�� musia�a si� pojawi� jako rzecz wr�cz nieunikniona, wyja�ni si�, gdy spojrzymy na histori� tego zmys�u. Narz�d s�uchu jest niew�tpliwie potomkiem sk�ry, kt�ry zrobi� karier�. B�ona b�benkowa na ko�cu naszego przewodu s�uchowego nie jest niczym innym jak kawa�kiem sk�ry, co prawda bardzo szczeg�lnym, jednak�e trzeba wiedzie�, �e na pocz�tku rozwoju sk�ra i zdolno�� s�yszenia jeszcze nie by�y od siebie oddzielone. Sk�rze, jako nosicielowi odczucia zmys��w, chocia�by ze wzgl�du na jej fizyczn� lokalizacj� przypada rola przechodnia. Sk�ra stanowi granic� pomi�dzy organizmem a �wiatem zewn�trznym: Ponadto jest wyspecjalizowana na mechaniczne dotykanie cielesne jako na bodziec wyzwalaj�cy, w odr�nieniu od zmys�u wzroku, kt�ry jak wiadomo, odpowiada na elektromagnetyczne fale o okre�lonej cz�stotliwo�ci. Tym samym ka�dy bodziec sygnalizowany przez sk�r� jest identyczny z sytuacj�, w kt�rej �wiat zewn�trzny "jest ju� obecny" � w kt�rej jaka� rzecz z zewn�trznego �wiata ju� dotar�a do granicy mego cia�a. Biologicznie nagl�cy charakter tego rodzaju sytuacji oczywi�cie nie m�g� si� zmieni� po dzi� dzie�. Dlatego te� przy dotykaniu "wymacujemy" nie tylko form�, konsystencj�, naturalne w�a�ciwo�ci i inne cechy przedmiotu, kt�ry zetkn�� si� z powierzchni� naszego cia�a. W ka�dym przypadku prze�ywamy r�wnie� odczucia kondycyjne. Istnieje wiele wyspecjalizowanych zmys��w sk�rnych, kt�re rejestruj� ucisk dotkni�cia i kt�re pozwalaj� nam za ka�dym razem prze�ywa� ten kontakt jako przyjemny b�d� nieprzyjemny. W pewnych warunkach dochodzi do tego jeszcze uczucie niemi�ego �askotania lub sw�dzenia. Wszystko to s� kondycyjne kategorie odczuwania. Nie m�wi� one nic o bod�cu wyzwalaj�cym. Nie patrz�c, nie mo�emy wiedzie�, czy pojawiaj�ce si� nagle sw�dzenie wywo�ane jest uk�uciem komara czy podra�nieniem sk�ry z przyczyn wewn�trznych. Charakterystyczne dla biologicznych przyczyn tego zr�nicowania czucia sk�rnego s� r�norodne specjalizacje naszej sk�ry w r�nych rejonach cia�a. Tak wi�c na przyk�ad przedmiotowy sk�adnik zmys�u dotyku, jak wiadomo, przewa�a w obszarze r�k, a w�a�ciwie palc�w. S� one wszak po�o�one na kra�cach ruchomych ko�czyn. Mo�emy zatem te cz�ci cia�a wyci�ga� aktywnie ku otoczeniu b�d� te� z tego otoczenia do siebie przyci�ga�. Taka swoboda �agodzi � z punktu widzenia naszych rozwa�a� � nag�o�� rejestrowanych bod�c�w w takim stopniu, �e w tych miejscach cia�a mog�o pomy�lnie rozwin�� si� przedmiotowe prze�ywanie dotyku. Prosz� to por�wna� ze sposobem, w jaki prze�ywamy dotkni�cia tu�owia, kt�re � przeciwnie � maj� z zasady charakter bierny. W znacznym stopniu przewa�a w nich sk�adnik kondycyjny. Wiemy, �e matki w zabawie �askocz� swoje dzieci w go�y brzuszek, a palce, zanim zostan� u�yte do liczenia, przejmuj� funkcj� obrazow� przy recytowaniu wyliczanki ("Sroczka kaszk� warzy�a; temu da�a..."). Przys�owiowa �askotliwo�� podeszwy jest naturalnie biologicznym wspomnieniem pozosta�ym po tych niezliczonych milionach lat, w kt�rych wymacanie na gruncie malej � a mo�e nawet i aktywnie ruchliwej! � nier�wno�ci pod go�� stop� sygnalizowa�o sytuacj� w najwy�szym stopniu nagl�c�. Analogicznie rzecz si� ma z natr�tn� przewag� takiego samego kondycyjnego odczuwania w bezpo�rednim otoczeniu otwor�w naszego cia�a, na przyk�ad warg czy dziurek nosa. Niedawno by�a mowa o tym, �e mo�liwo�� aktywnego ruchu w kierunku na �wiat zewn�trzny � a tym samym od w�asnej powierzchni � jaka dana jest naszym r�kom, najwyra�niej sprzyja szansom rozwoju odczuwania przedmiotowego, a wi�c prawdziwemu postrzeganiu dotykowemu. Zwi�zek ten mo�na wyt�umaczy� w rozmaity spos�b, zreszt� kryje si� za nim z pewno�ci� wiele wsp�dzia�aj�cych przyczyn. Na u�ytek naszych rozwa�a� pragn��bym uwypukli� taki aspekt, �e wzrastaj�ca odleg�o�� bod�ca od powierzchni organizmu jest jednoznaczna ze spadkiem podkre�lanego tutaj niejednokrotnie stopnia nag�o�ci wyzwalaj�cej go przyczyny. Tym, co jest ode mnie dalekie, mog� jako istota �yj�ca zajmowa� si� mniej intensywnie ani�eli tym, co mi si� ju� "do sk�ry dobra�o" � tak mo�na by opisa� t� sytuacj� w spos�b nieco bezceremonialny, ale obrazowy. Taki banalny stan rzeczy jest powodem, �e psycholodzy i fizjologowie okre�lali ju� od dawna wy�sze, przedmiotowe zmys�y tak�e jako "zmys�y zdalne", przeciwstawiaj�c im ni�sze, kondycyjne "zmys�y bliskie". To kryterium podzia�u w ostatnich czasach troch� wysz�o z mody. Trzeba zreszt� doda�, �e s�usznie. Przekonano si� bowiem, �e omawianym zmys�om w g��wnych punktach przypada rola dwojaka. Tymczasem pozornie g�adki podzia� na zmys�y zdalne i bliskie po prostu zas�ania� ten tak wa�ny element. Pomimo to poj�cie zmys�u zdalnego trafia w co� bardzo wa�nego. Nie tylko dlatego, �e postrzeganie w swej istocie jest jednoznaczne z wytwarzaniem stosunku do oddalonych jeszcze od postrzegaj�cego rzeczy �wiata zewn�trznego, lecz pierwotnie przede wszystkim dlatego, �e z opisanych powod�w odleg�o�� rzeczy wysy�aj�cej bodziec stanowi warunek traktowania tego bod�ca nie jako ingerencji we w�asny organizm, lecz jako informacji o �rodowisku. Je�eli tak jest, jak�e� akurat zmys� dotyku m�g� sta� si� protoplast� s�uchu? Niezale�nie od wszelkich sk�adnik�w kondycyjnych, jest to przecie� prototyp zdalnego zmys�u informuj�cego g��wnie przedmiotowo. Odpowied� jest prosta. Mog�o si� tak sta�, poniewa� na ziemskiej powierzchni okrytej powietrzn� pow�ok� mo�liwe s� formy po�redniego dotykania cielesnego, nawet poprzez wielkie odleg�o�ci. Po�rednicz� w tym atmosferyczne fale ci�nienia. Cze�� zmys�u dotyku � w ci�gu bardzo d�ugiego czasu i rozmaitymi sposobami � wyspecjalizowa�a si� w owych falach, jedynej formie "dotykania" przenoszonej po�rednio na wi�kszych odleg�o�ciach. Teraz, patrz�c wstecz, mo�emy potwierdzi�, �e nak�ady op�aci�y si�. Pojawi�y si� mo�liwo�ci i �r�d�a informacji, uprzednio ca�kowicie nie do przewidzenia. Wreszcie ten cz�stkowy zmys� sk�ry, wyspecjalizowany w coraz pr�dszych atmosferycznych falach pod�u�nych, w elastycznych drganiach otaczaj�cego go powietrza, rozwin�� si� w tak zr�nicowany narz�d odbiorczy, �e sam wyzwoli� z kolei powstanie odpowiednich narz�d�w nadawczych. Ucho jest przyczyn� powstania wi�zade� g�osowych i krtani, krtani dolnej (syrinx), dzi�ki kt�rej ptaki popisuj� si� swym �piewem, aparatu strydulacyjnego �wierszczy i wielu innych wytwarzaj�cych d�wi�ki narz�d�w zrodzonych przez przyrod� o�ywion�. Istniej� liczne poszlaki pozwalaj�ce stwierdzi�, �e naszkicowana tutaj droga odpowiada historycznej rzeczywisto�ci. Ewolucjoni�ci wykryli na przyk�ad, �e narz�d Cortiego w uchu wewn�trznym tworzy si� w okresie �ycia embrionalnego z kawa�ka sk�ry zarodka. Narz�d Cortiego jest w�a�ciwym nerwowym narz�dem odbiorczym na ko�cu �a�cucha kosteczek s�uchowych, ��cz�cych b�on� b�benkow� z uchem wewn�trznym. Odgrywa on w uchu podobn� rol� jak �wiat�oczu�a siatk�wka w oku. Dalej: ma�y obszar w korze m�zgowej, w kt�rym ko�cz� si� drogi nerwowe prowadz�ce od narz�du Cortiego do m�zgu, a wi�c o�rodek s�uchu, graniczy bezpo�rednio z czuciowym zakr�tem za�rodkowym. A jest to stacja ko�cowa impuls�w pochodz�cych od zmys�u dotyku. Wreszcie ostatnia wskaz�wka, znana wszystkim korzystaj�cym z radia, przy czym prawdopodobnie nieliczni tylko zdaj� sobie spraw� z zachodz�cego tutaj powi�zania. Jak wiadomo, inaczej nastawia si� d�wi�k g�o�nika przy programach muzycznych, a inaczej przy s�uchaniu wiadomo�ci czy powie�ci w odcinkach. W pierwszym przypadku ka�dy instynktownie woli ni�sze tony, w programach m�wionych � przeciwnie. Wi�kszo�� aparat�w ma nawet specjalne klawisze oznaczone "muzyka" b�d� "mowa", kt�rymi mo�na si� pos�ugiwa� przy doborze tonu. M�odzi, kt�rzy sobie przegrywaj� kasety na nowoczesnym urz�dzeniu stereofonicznym, maj� niezawodn� tendencj� do nastawiania bas�w "na pe�ny regulator". Twierdz�, �e mo�na wtedy intensywniej rozkoszowa� si� muzyk� i nie myl� si�. Nikt natomiast nie w�tpi, �e wiadomo�ci dziennika by�yby przy takiej wysoko�ci d�wi�ku prawie niezrozumia�e. Jak to wyt�umaczy�? S�dz�, �e mamy do czynienia ze skutkami pochodzenia naszego s�uchu. Niskie tony odpowiadaj� niskim cz�stotliwo�ciom. S� to elastyczne drgania powietrza, przebiegaj�ce tak powoli, �e w skrajnych przypadkach mo�emy je ju� nie tylko s�ysze�. I tak na przyk�ad bardzo g�o�ny i bardzo g��boki bas postrzegamy nie tylko uchem, lecz w formie wibracji ca�� pozosta�� sk�r�, przede wszystkim sk�r� brzucha. Bardzo powolne fale d�wi�kowe prze�ywamy wi�c dzisiaj jeszcze nie tylko jako ton, lecz tak�e jako dotykanie. Nasz s�uch w zakresie niskich cz�stotliwo�ci zdaje si� wi�c bli�szy swemu pochodzeniu od zmys�u sk�rnego. St�d kondycyjne, uczuciowe sk�adniki prze�ywania s�uchu maj� tutaj odpowiednio wi�ksze znaczenie. Nie ulega tak�e w�tpliwo�ci, �e mo�e to wzm�c rozkosz, gdy pragnie si�, aby muzyka "porusza�a" nas emocjonalnie. W tych warunkach jest r�wnie zrozumia�e, �e w przypadku mowy dzieje si� wr�cz przeciwnie. Tam, gdzie nacisk po�o�ony jest nie na emocj�, lecz na informacj� � nie w sensie teorii informacji, lecz w codziennym rozumieniu tego terminu � wi�kszego znaczenia nabiera przedmiotowy, prawdziwy sk�adnik postrzegania. Nasz narz�d s�uchu, podobnie jak narz�dy mowy, rozwin�� si� najwidoczniej wed�ug tej podstawowej regu�y. Przy m�wieniu podobnie jak przy s�uchaniu mowy decyduj�c� rol� odgrywaj� wy�sze cz�stotliwo�ci. Przy tym rodzaju komunikacji ze �rodowiskiem s�uch pracuje wi�c w zasi�gu mo�liwie odleg�ym od niskich cz�stotliwo�ci spokrewnionych jeszcze z odczuciem dotykania.4 Przedmiot zmienia si� w podmiot Na pocz�tku wszystkich zmys��w znajduje si� wi�c bodziec. Bodziec wytworzony przez pewn� w�a�ciwo�� �rodowiska, na kt�rej zlekcewa�enie prakom�rka sobie pozwoli� nie mog�a. Rodzaj bowiem tego bod�ca stanowi� albo jakie� potencjalne niebezpiecze�stwo, albo te� dany bodziec reprezentowa� w�a�ciwo�� �rodowiska niezb�dn� do przetrwania. Tylko w tych dw�ch przypadkach � w �adnym innym � �wiat zewn�trzny bywa� dopuszczany do wn�trza, tylko w tych dw�ch okoliczno�ciach nie spos�b by�o zrezygnowa� z efektywnego kontaktu. Jedynie dlatego nie zauwa�amy w og�le owych gromad neutrin pochodz�cych od S�o�ca, kt�re w ka�dej sekundzie przez nas przelatuj�. Dlatego nie rozwin�li�my r�wnie� �adnego zmys�u, �adnego fizjologicznego detektora do odbioru linii si� ziemskiego pola magnetycznego. Brakuje nam narz�du do postrzegania radioaktywnego promieniowania skorupy ziemskiej, poniewa� � w dawce, w jakiej wyst�puje w przyrodzie � nie ma ono istotnego znaczenia dla naszego codziennego przetrwania jako organizm. A o tych lukach w naszym postrzeganiu wiemy dzisiaj ju� co� nieco�, poniewa� badania naukowe w kilku miejscach potrafi�y przekroczy� horyzont osi�galny dla naszych zmys��w. Mo�emy si� jedynie domy�la�, ile jeszcze jest w�a�ciwo�ci �wiata, kt�rych nie dostrzegamy. W czasie gdy ewolucja zaczyna�a wyposa�a� swoje stworzenia w narz�dy postrzegania, mog�a dzia�a� wy��cznie z tym tak bardzo ograniczonym repertuarem bod�c�w, dopuszczonych przez prakom�rk� i w drodze wyj�tku rejestrowanych. Nie mia�a � dos�ownie � innego wyboru. A potem okaza�o si� jeszcze, �e wcale nie ka�dy spo�r�d ograniczonej liczby mo�liwych bod�c�w znajdowa� zastosowanie w realizacji projektu. W wi�kszo�ci przypadk�w pr�ba wykorzystania ich jako �r�d�a informacji dla organizmu spali�a na panewce. Jak ju� wspominali�my, nieuchronnie dzia�o si� tak w�wczas, gdy bodziec, kt�ry m�g� sta� si� punktem wyj�ciowym rozwoju, nale�a� do kategorii biologicznej o szczeg�lnie wa�nym, �ywotnym znaczeniu. Jednak�e w odniesieniu do drobnej cz�ci tej z g�ry ju� ograniczonej liczby mo�liwych bod�c�w pr�ba mimo wszystko uwie�czona zosta�a sukcesem. W tych przypadkach ma�ymi kroczkami uda�o si� rozwojowi spycha� na coraz to dalsz� pozycj� biologiczn� wa�no�� bod�ca. Miejsce jego zaj�o odbicie �wiata. Jest to rozw�j, kt�ry okre�li� musimy jako cudowny. Do tej pory mo�liwe by�o wy��cznie bierne poddanie si�, bezwarunkowe przystosowanie do tego, co si� przedostawa�o z zewn�trznego �wiata do organizmu. Natomiast w momencie, o kt�rym mowa, organizm naby� zdolno�� zaw�adni�cia docieraj�cymi do� w�a�ciwo�ciami �wiata i wymuszenia, aby �wiat mu si� ukaza�. Fantastyczne wr�cz odwr�cenie r�l. Przedmiot przeobra�a si� w podmiot. Z takiego punktu widzenia narz�dy postrzegania na wy�szym poziomie kontynuuj� to, co rozpocz�o si� w chwili powstania pierwszej b�ony kom�rkowej: usamodzielnienie organizmu wobec swego �rodowiska. Aczkolwiek rozw�j ten, na kt�rego najdalszym jak dotychczas etapie znajdujemy si� jako jego uczestnicy, jest istotnie wspania�y, nie wolno pomin�� jego drugiego aspektu: �wiat, kt�ry postrzegamy, jest wynikiem przetworzenia ma�ej tylko cz�stki ograniczonej liczby mo�liwych bod�c�w zewn�trznych. To, co postrzegamy, nie jest �wiatem, jaki rzeczywi�cie istnieje. Jest jego odbiciem. A kto pami�ta o historii powstania tego odbicia, musi w�tpi� w jego domnieman� zgodno�� z orygina�em. Tak oto wyznaczyli�my przebieg kariery takiego bod�ca, kt�ry z powodzeniem przeby� drog� do postrzegania. Wiemy ju�, �e szlak prowadzi od bod�ca przez uczucia kondycyjne a� do odczuwania przedmiotowego, za pomoc� kt�rego odbija si� �wiat zewn�trzny. Teraz mo�emy kontynuowa� nasze rozwa�ania we w�a�ciwej kolejno�ci. Odeszli�my od niej, �eby zrozumie�, jaka to konkretna droga rozwoju wiod�a do tego czy innego narz�du postrzegania, oraz przede wszystkim, co oznacza stwierdzenie, �e na proces ten z�o�y�y si� przyczyny biologiczne i prawa ewolucji. Obecnie rozwa�ymy znane dzisiaj szczeg�y tego zjawiska, a to na przyk�adzie jednego zmys�u, mianowicie zmys�u wzroku. Nasza zdolno�� widzenia doskonale si� do tego nadaje, poniewa� w toku ewolucji przemierzy�a d�u�sz� drog� ani�eli wszystkie inne zmys�y. Jej dzieje b�d� wi�c szczeg�lnie przydatne w tej pr�bie zrekonstruowania przej�cia od poziomu biologicznego do psychicznego. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 8. Od odbiornika �wiat�a do narz�du widzenia Zacz�o si� od eugleny Jakkolwiek po wszystkim, co�my tu powiedzieli, musi to brzmie� paradoksalnie, pewne jest, �e ro�liny wynalaz�y oczy. Oczywi�cie nie takie oczy jak te, kt�re obecnie mamy w g�owie, lecz ich filogenetycznych protoplast�w, to znaczy pierwszy szczebel, bez kt�rego nie mog�aby powsta� drabina umo�liwiaj�ca ewolucji wspi�cie si� do zdolno�ci widzenia. Przy bli�szym poznaniu okoliczno�� ta naturalnie traci wszelkie cechy paradoksu. Przyczyna jest bowiem dok�adnie taka sama jak ta, kt�ra z kolei ro�linom uniemo�liwi�a dalsze rozwini�cie tak udanego zacz�tku do wykszta�cenia narz�d�w wzroku. A polega ona na ogromnym, warunkuj�cym egzystencj� znaczeniu, jakie �wiat�o ma dla ro�lin. Wysoce swoista, jedyna w swoim rodzaju na tej Ziemi przemiana materii raz na zawsze zamyka ro�linom drog� do odmiennego obchodzenia si� ze �wiat�em, czyli do wyznaczenia mu innej roli ani�eli rola niezb�dnego, �ywotnego �r�d�a energii. Wyci�gaj� z tego pewne korzy�ci. W ko�cu ro�liny nie potrzebuj� ugania� si� za po�ywieniem. Wsz�dzie, gdzie �wieci S�o�ce � zak�adaj�c, �e istnieje r�wnie� powietrze i pewne minimum wilgotno�ci oraz minera��w � ro�lina mo�e si� nasyci�. Ale w�a�nie ten stosunek do �wiat�a jednocze�nie uniemo�liwi� jej dysponowanie promieniowaniem s�onecznym do innych cel�w. I w�a�nie z tego powodu punkt startowy ewolucji oczu m�g� si� znale�� tylko w kr�lestwie ro�lin. Tylko tam, gdzie �wiat�u przypad�a tak wa�na rola biologiczna, powsta� mog�y receptory �wiat�a, pierwsze prymitywne narz�dy jego odbioru. Tylko tam �wiat�o zosta�o w��czone do �ci�le ograniczonego zestawu bod�c�w �rodowiska, od kt�rego kom�rki � r�wnie� z przyczyn biologicznych � nie mog�y si� odgrodzi�. A jest to druga przyczyna, dla kt�rej ro�linom zawdzi�czamy to, �e mamy oczy. Pocz�tek wygl�da bardzo skromnie. Znamy go, �e tak powiem, z bliska, bo na szcz�cie dla ewolucjonist�w nie wszystkie gatunki wykorzysta�y oferowane im przez ewolucj� mo�liwo�ci. Rozw�j zdolno�ci widzenia jest wi�c we wszystkich fazach udokumentowany �yj�cymi w naszych czasach zwierz�tami na najr�niejszym poziomie rozwoju. Na pocz�tku szeregu znajduje si� jednokom�rkowiec, kt�rego zalicza� trzeba do ro�lin. Uzasadni�em przed chwil�, dlaczego nie mo�e by� inaczej. Euglena � tak biologowie nazywaj� ten mikroskopijny tw�r � w j�zyku niemieckim nosi nazw� "zwierz�tka ocznego" [Augentierchen. Po polsku euglen� nazywa si� popularnie klejnotka. [przyp. red.]]. Jest to zrozumia�e, lecz b��dne. Zrozumia�e, poniewa� euglena zaliczana jest do wiciowc�w i w wodzie p�ywa aktywnie i swobodnie. Ta o�ywiona ruchliwo�� sta�a si� powodem, �e dawni obserwatorzy mylnie s�dzili, i� maj� do czynienia ze zwierz�ciem. Jednak�e euglena posiada chloroplasty, owe organelle, dzi�ki kt�rym ro�liny mog� chwyta� �wiat�o s�oneczne. Euglena mo�e si� wi�c od�ywia� przez fotosyntez� � charakterystyczne dla ro�lin ��czenie nieorganicznych cz�steczek w organiczne kamyki budulcowe za pomoc� energii �wietlnej. Jest wi�c jednokom�rkow� ro�lin�. Podobnie jak wiele innych ro�lin tego typu dysponuje wici�, st�d objawia odpowiednio aktywn� ruchliwo��. Ten mikroskopijny organizm otrzyma� nazw� "zwierz�tka ocznego" ze wzgl�du na male�ki czerwony punkcik po�o�ony blisko jego przedniego kra�ca; w pierwszej chwili rzeczywi�cie sprawia on wra�enie oczka. Jest to dziwnym trafem sk�adnik zacz�tkowego narz�du zmys�u �wiat�a. Dziwnym dlatego, �e bezpo�rednie wra�enie, z kt�rego rodzi si� taki domys�, znowu jest b��dne. Wydaje si� zawsze, jakby si� ogl�da�o euglen� z jednej strony i widzia�o przy tym jedno boczne oko. Tymczasem kom�rka ma tylko ten jeden czerwony punkcik. Nie ma drugiego do pary. Widzi si� go z ka�dej strony po prostu dlatego, �e klejnotka jest przezroczysta jak kryszta� (zob. il. 10 po s. 208). Ponadto wra�enie jest b��dne tak�e dlatego, �e sama czerwona plamka wcale nie jest wra�liw� na �wiat�o cz�ci� optycznego receptora, o jaki nam tutaj chodzi. Jest to tylko skupienie pigmentu, nagromadzenie zabarwionych (a wi�c nieprzezroczystych) ziarenek w przejrzystym jak szk�o ciele ma�ej kom�rki. Rzuca ono cie�, to wszystko. Natomiast zdumiewaj�ce jest to, co kom�rka robi z tym cieniem. Euglena porusza si� w wodzie za pomoc� male�kiej wici, umieszczonej na swym przednim kra�cu, je�li patrze� w kierunku p�ywania. Raz wi� uderza pr�dzej i bardziej energicznie, potem zn�w z mniejsz� si��. Raz uderza tak, �e kieruje kom�rk� w prz�d, nast�pnie tak, �e euglena bierze zakr�t w prawo lub w lewo. Gdy si� to obserwuje pod mikroskopem, ca�o�� robi wra�enie czego� ca�kowicie przypadkowego i nieregularnego. Ale i to wra�enie jest mylne. Wprawdzie trasa kom�rki jest chaotyczna i niesystematyczna, ale drog� wyznacza nie tylko przypadek. Kto cierpliwie obserwuje, przekonuje si�, �e euglena wykazuje tendencj� do nastawiania osi swego cia�a mo�liwie r�wnolegle do padaj�cego �wiat�a, tak �e kraniec przedni, zaopatrzony w wi�, d��y do �wiat�a. Wprawdzie udaje si� to tylko w stopniu bardzo niedoskona�ym, niemniej sama tendencja wystarczy, aby kom�rka po swej pozornie chaotycznej trasie powoli, ale niezawodnie zbli�a�a si� do �r�d�a �wiat�a. Euglena, jak m�wi biolog, wykazuje siln� fototaksj� dodatni�, czyli jest przyci�gana przez �wiat�o. Jasne, �e taka w�a�ciwo��, czy te� zdolno��, jest ogromnie korzystna dla istoty �ywej, kt�ra energi� do przemiany materii pobiera ze �wiat�a s�onecznego. Ale jak w�a�ciwie ta prymitywna i pozbawiona m�zgu kom�rka dokonuje tej sztuki? Nikt do tej pory tego nie wykry�. Jednak�e po d�ugich i skomplikowanych badaniach rozwi�zano przynajmniej pewn� do�� istotn� cz�� zagadki. Ot� owa plamka oczna, kt�ra s�u�y tylko temu, aby rzuca� cie�, nagle okazuje si� nie bez znaczenia. Podczas gdy kom�rka p�ywa na chybi� trafi� woko�o i obraca si� przy tym wzd�u� swej pod�u�nej osi, cie� ten pada przy ka�dym obrocie na korzonek wici, w ka�dym razie dop�ki kom�rka ta nie p�ynie wprost na �r�d�o �wiat�a. A przy ka�dym zacienieniu zmienia si� aktywno�� wici. Nikt jeszcze nie potrafi� dok�adnie wyja�ni�, jaki jest rodzaj tej zmiany i czy istniej� tu r�ne warianty. Pewne jest tylko, �e w ten nadzwyczaj prosty spos�b nast�puje powi�zanie kierunku padania �wiat�a z aktywno�ci� uderze� wici. Pewne jest tak�e, �e po�o�enie czerwonej plamki ocznej w stosunku do korzonka wici w powi�zaniu z kszta�tem ca�ej kom�rki oraz d�ugo�ci� i kierunkiem uderzenia wici wywo�uj� taki efekt, �e pozwalaj� kom�rce pod��a�, co prawda powoli i po drugich drogach okr�nych, do �r�d�a �wiat�a. Nikt nie b�dzie tutaj chcia� m�wi� o oku. Jakkolwiek owo zjawisko rzucania cienia wykorzystane jest w spos�b zdumiewaj�co celowy, ca�o�� nie ma z pewno�ci� jeszcze nic wsp�lnego ze zdolno�ci� widzenia. Wielu nawet ten dystans wyda si� tak wielki, �e b�d� w�tpi� w to, czy fototaktyczna reakcja �wietlna eugleny i powoduj�ca ow� reakcj� ma�a aparatura s�usznie zosta�y przeze mnie wymienione jako ewolucyjny szczebel wst�pny do widz�cego oka. Schemat przedniego ko�ca eugleny z korzonkiem wici i plamk� oczn�. Wi� w ciele jednokom�rkowca umieszczona jest w ma�ym lejku. Zaciemnienie zgrubienia dolnego ko�ca wici przez ziarna pigmentowe plamki ocznej powoduje zmian� uderzenia wici, a tym samym kierunku p�yni�cia drobnego organizmu. Prawo do takiego pogl�du czerpi� jednak�e z dw�ch nies�ychanie interesuj�cych odkry�. Przy u�yciu analizy spektralnej stopniowo uda�o si� w ubieg�ych latach w kilku europejskich i ameryka�skich laboratoriach nieco bli�ej rozszyfrowa� chemiczn� natur� plamki ocznej eugleny. Nie ma wprawdzie jeszcze ostatecznej diagnozy chemicznej, tak utrudnionej drobnym rozmiarem obiektu, niemniej uzyskane dot�d wyniki (widma absorpcyjne) pozwalaj� przypuszcza�, �e czerwona barwa plamki wywo�ana jest pigmentem z grupy tzw. karotenoid�w. A to jest rzeczywi�cie odkrycie sensacyjne. Spo�r�d wszystkich niezliczonych zwi�zk�w, kt�rym mo�na by przypisa� zdolno�� rzucania cienia � a przecie� niczego wi�cej si� od eugleny nie wymaga � trafiono akurat na ten z�o�ony �a�cuch w�glowodoru. Taki wynik jest sensacyjny dlatego, �e do tej w�a�nie grupy nale�� wszystkie pigmenty widzenia zwierz�t wy�szych, tak�e purpura wzrokowa w siatk�wce naszych oczu. Jej czerwona barwa i barwa plamki ocznej eugleny maj� t� sam� chemiczn� przyczyn�! Trudno o bardziej frapuj�cy dow�d zwi�zku historycznego pomi�dzy tymi dwoma biegunami rozwoju. Istnieje jeszcze druga wskaz�wka. Szczeg�owe badania prowadzone przy u�yciu mikroskopu elektronowego nad �wiat�oczu�ymi kom�rkami ludzkiej siatk�wki � pr�cikami i czopkami � wykaza�y struktur�, kt�rej osobliwo�ci nie dopuszczaj� w�a�ciwie innego wniosku ni� ten, �e owe wysoko wyspecjalizowane kom�rki wzrokowe musz� pochodzi� od kom�rek wiciowych. Tego za� do tej pory nikt nie by� w stanie zrozumie�. Co prawda biologowie dosy� mieli powod�w do podziwiania zdolno�ci wynalazczych i fantazji, z jak� na ka�dym kroku ewolucja przebudowywa�a zastany materia�, wykorzystuj�c go do nowych cel�w. Gdy cel tego wymaga�, z p�cherzy p�awnych powstawa�y p�uca, a z otwor�w skrzelowych � przewody s�uchowe. Ale w tych i wszystkich innych znanych przypadkach wiadomo by�o przynajmniej, w jaki spos�b i pod dzia�aniem jakich zewn�trznych okoliczno�ci nast�powa�a taka zmiana funkcji. Natomiast wydawa�o si� prawie nie do poj�cia, co mog�o wici, to znaczy organelli kom�rkowej s�u��cej mechanicznemu poruszaniu si�, a wi�c w pewnym stopniu � ko�czynie, wyznaczy� rol� zacz�tku kom�rki zmys�owej � i to akurat kom�rki wzroku! Zdaje si�, jakoby euglena pozwala�a rozwi�za� r�wnie� t� zagadk�. Miejscem wra�liwym na �wiat�o jest u niej nie plamka oczna, lecz koniec korzonka wici. Na tym prymitywnym szczeblu nie jest to na pewno jeszcze w�a�ciwy receptor �wiat�a, lecz w�a�nie tylko motorycz-na cz�� nap�dowa dla wici wystaj�cej z powierzchni kom�rki. Ale najwidoczniej aktywno�� i rodzaj przemian chemicznych owej cz�ci nap�dowej podlegaj� wp�ywom kolejnego nast�powania po sobie jasno�ci i ciemno�ci. Euglena u�ywa tego wp�ywu tylko do automatycznego sterowania swego nap�du, orientuj�cego si� wed�ug �wiat�a. Kt� m�g� przypuszcza�, �e na tym etapie rozwoju, na kt�rym znajduje si� �w ma�y organizm, tyle mo�liwo�ci tkwi w prostym wsp�dzia�aniu rzucaj�cego cie� pigmentu z chemiczn� podatno�ci� na wp�yw �wiat�a? Tymczasem ewolucja trzyma�a si� bezb��dnie raz ju� dokonanego wynalazku. Plamka oczna eugleny i ludzka purpura wzrokowa sk�adaj� si� z tego samego materia�u. A pr�ciki i czopki ludzkiej siatk�wki struktur� swoj� przypominaj� dzi� jeszcze wici eugleny. Ich korzonki by�y pierwsz� na �wiat�o wra�liw� organell�, jak� pos�u�y�a si� ewolucja do budowy aparatu orientacji �wietlnej. Jak zobaczymy w dalszym ci�gu naszych rozwa�a�, wra�liwa na �wiat�o cz�stka oraz pigment rzucaj�cy cie� � to elementy, z kt�rych zbudowa� mo�na narz�d wzroku. Samo �wiat�o absolutnie nie wystarcza. Ka�dy, kto przypatrywa� si� pracy kowala, wie dobrze, �e roz�arzony kawa� �elaza mo�e w ostrym ogniu paleniska sta� si� niewidoczny. Przedmioty staj� si� widoczne dopiero przez kontrast. Nie bez powodu wi�c wn�trze naszego oka jest zaciemnione zbitymi warstwami pigmentu. Gdyby w oczach nie by�o ciemno, nie mogliby�my niczego widzie�. Zreszt� tak�e ro�liny wy�sze nie zrezygnowa�y ca�kowicie ze stosowania tej zasady. Wiadomo, �e wi�kszo�� ro�lin posiada zdolno�� zwracania li�ci i �odyg ku �wiat�u. Pozostaj� wi�c przywarte do miejsca, ale cz�ci ich cia�a zachowuj� si� fototropijnie dodatnio. U niekt�rych ro�lin wyst�puje tak�e fototropizm ujemny. Dotyczy to na przyk�ad korzeni, dzi�ki czemu dostaj� si� one do ziemi nawet przy niekorzystnym po�o�eniu kie�kuj�cego nasiona. Szczeg�lnie wyrafinowane zdaj� si� pewne ro�liny wykazuj�ce fototropizm zmienny. Istniej� wi�c bluszczopodobne ro�liny pn�ce, kt�re w czasie kwitnienia reaguj� na �wiat�o pozytywnie, a po dojrzeniu nasiona � ujemnie. Wynik jest niezwykle skuteczny: �odygi, na kt�rych rozwijaj� si� nasiona, skr�caj� si� ku �cianie i dos�ownie sk�adaj� je w szparach czy wn�kach muru, a wi�c w miejscach, gdzie istniej� szans� zaczepienia si�. Pracuj�cy w Pasadenie laureat Nagrody Nobla Max Delbriick od ponad dziesi�ciu lat bada tak�e inne zdolno�ci reagowania ro�lin na bod�ce zewn�trzne; przedmiotem jego prac jest prymitywny jednokom�rkowy grzyb o nazwie Phocomyces. Delbruck wykry�, �e jego obiekt do�wiadczalny w swych reakcjach na �wiat�o u�ywa ju� czego� w rodzaju efektu soczewki. Odkry� jeszcze inn� rzecz, szczeg�lnie interesuj�c� w zwi�zku z naszym tematem. Phocomyces do swoich reakcji ruchowych orientuj�cych si� wed�ug �wiat�a wykorzystuje tylko �ci�le ograniczony wycinek widma. Tylko �wiat�o niebieskie zmusza ma�y grzyb do zmian w procesie wzrostu. Na �wiat�o czerwone Phocomyces jest, jak dos�ownie pisze Delbruck, "ca�kowicie �lepy". Grzyb naszego uczonego ujawnia w tym pokrewie�stwo z ro�linami. One tak�e pos�uguj� si� rozmaitymi d�ugo�ciami fal do swych rozmaitych kontakt�w ze �wiat�em. �r�d�em energii dla ro�lin s� przede wszystkim d�ugofalowe cz�stotliwo�ci, a wi�c takie, na jakie Phocomyces jest �lepy; w tym zakresie widma, przewa�nie w zakresie �wiat�a czerwonego, ale r�wnie� w ma�ym odcinku ��tego, �wiat�o jest w�a�ciw� dla ro�lin form� energii, ich materia�em p�dnym. �wiat�o w tym zakresie fal utrzymuje w biegu fotosyntez�. Natomiast ruchowe reakcje fototropijne, a wiec zorientowane wed�ug �wiat�a, wywo�ane s� przez inne kr�tkofalowe cz�ci widma. Wydaje mi si�, �e jest to niezwykle przekonuj�ce potwierdzenie tak szczeg�owo om�wionej w poprzednim rozdziale biologicznej zasady, kt�ra g�osi, �e biologiczne znaczenie bod�ca dla stanu fizycznego i rola jego jako ewentualnego �r�d�a informacji o �wiecie zewn�trznym wzajemnie si� wykluczaj�. Jak nieuchronna jest ta konieczno�� wyboru, wykazuje owo zr�nicowanie upodobania do rozmaitych d�ugo�ci fal �wietlnych w zale�no�ci od funkcji, o kt�r� chodzi. Mo�na by powiedzie�, �e ro�liny tylko dzi�ki temu, �e dla uzyskiwania energii ograniczy�y si� do pewnej cz�ci widma, potrafi�y wygospodarowa� sobie jeszcze inny zakres fal �wietlnych, z kt�rego mog� korzysta� do reakcji orientuj�cych. Historia powstania oka Ro�liny nie dosz�y do niczego wi�cej jak tylko do reakcji ruchowych. Jakie s� mo�liwo�ci zawarte w kombinacji �wiat�oczu�ego elementu z rzucaj�c� cie� struktur�, okaza�o si� dopiero w�wczas, gdy tymi kamykami budulcowymi zacz�a gra� ewolucja zwierz�t. Nie musimy sobie wiele �ama� g�owy nad tym, w jaki spos�b podstawowe wyposa�enie dosta�o si� z kr�lestwa ro�lin, w kt�rym zosta�o wynalezione, do kr�lestwa zwierz�t. W tych wczesnych czasach wszechw�adnego panowania jednokom�rkowca przynale�no�� do tego czy innego kr�lestwa by�a jeszcze nie ustalona, a nawet zmienna. Nie tylko poszczeg�lne gatunki, ale nawet pojedyncze osobniki oscylowa�y na pograniczu mi�dzy tymi kr�lestwami.1 Rozpowszechnienie wynalazku by�o tylko spraw� czasu. A od chwili gdy si� to sta�o, ci�g dalszy nast�powa� jak gdyby raz za razem. Pierwszym krokiem m�g� by� bez�adny rozsiew �wiat�oczu�ych kom�rek na ca�ej powierzchni cia�a prymitywnych wielokom�rkowc�w. Naocznym przyk�adem tego jest po dzie� dzisiejszy d�d�ownica. Wykazuje ona zreszt� jeszcze dwie ciekawe osobliwo�ci, pozytywn� i negatywn�, kt�rymi warto si� zaj��. Negatywna osobliwo�� polega na tym, �e u tego prymitywnego robaka jedna po�owa tak �atwo osi�gni�tego przez ro�liny sukcesu przepad�a � mam na my�li nagromadzenie ziarenek pigmentu rzucaj�cych cie�. Rozsiane w sk�rze d�d�ownicy kom�rki zmys�u �wiat�a s� jak gdyby nagie. Jako wielokom�rkowiec i b�d� co b�d� ju� posiadacz drabinkowego uk�adu nerwowego, zwierz� to mo�e sobie pozwoli� na takie uproszczenie. Wyr�wnuje mu to z naddatkiem druga osobliwo��. Gdy dok�adniej zbadamy rozrzut kom�rek zmys�u �wiat�a w sk�rze d�d�ownicy, stwierdzimy, �e nie jest tak chaotyczny, jak si� w pierwszej chwili zdawa�o. Kom�rki te s� najg�ciej nagromadzone w przednim kra�cu robaka, a jest ich wyra�nie mniej na kra�cu tylnym, najmniej za� w �rodkowych rejonach cia�a. A wi�c rozrzut przystosowa� si� ju� do sposobu poruszania si� tego prymitywnego organizmu. D�d�ownicy takie urz�dzenie wystarcza do przetrwania, kom�rki bowiem s�u�� jej jedynie do omijania �wiat�a. Temu robakowi, kt�ry nie reprezentuje wiele ponad kawa�ek jelita zdolnego do pe�zania, na wolnej powierzchni zagra�aj� nie tylko po�eracze, lecz tak�e �mier� przez wysuszenie. Skupienie kom�rek zmys�owych na przednim kra�cu przygotowa�o nast�pny wielki krok ewolucyjny. Nie trzeba chyba uzasadnia�, �e w tym miejscu najpotrzebniejsze s� receptory bod�c�w pochodz�cych ze �wiata zewn�trznego. Fakt, �e kom�rki odbiorcze zgromadzi�y si� tutaj, sprzyja� po��czeniu si� ich w przysz�o�ci. Zanim do tego dosz�o, na jednej z linii rozwoju, kt�ra widocznie musia�a omin�� d�d�ownice, od nowa zosta� wprowadzony pigment. Teraz ju� uk�ad w ca�o�ci wygl�da� mniej wi�cej tak, jak to obecnie widujemy u niekt�rych p�azi�c�w (zob. rysunek). Plamki oczne wyst�puj� u nich ju� tylko w rejonie g�owy i s� w zasadzie zbudowane tak jak u eugleny. Ale budowa zosta�a zdecydowanie udoskonalona, odpowiednio do wi�kszych mo�liwo�ci konstrukcyjnych, jakimi rozporz�dza wielokom�rkowiec. Najwa�niejsza korzy�� wynikaj�ca z takiej kom�rki zmys�u �wietlnego, umiejscowionej na jednym ko�cu w pigmentowej otoczce, zwi�zana jest z tym, �e kom�rk� tak� �wiat�o mo�e dosi�gn�� tylko od jednej strony, tej, kt�ra nie jest os�oni�ta pigmentem. Gdy zatem wi�cej tego rodzaju kom�rek jest umieszczonych symetrycznie z prawej i lewej na przednim kra�cu i ze sob� sprz�onych, niepotrzebne z zupe�nie oczywistych przyczyn staj� si� wszelkie drogi okr�ne przy nastawianiu si� na �r�d�o �wiat�a � co u eugleny by�o jeszcze nie do unikni�cia. To tak wyra�nie ulepszone stadium niesie w sobie znowu przyczyny kolejnego kroku. Jasne jest, �e tak wysoko wyspecjalizowane kom�rki jak receptory �wiat�a s� bardziej podatne na skaleczenie i trudniejsze do zast�pienia ni� na przyk�ad kom�rki sk�rne. Ponadto takie kom�rki zmys�owe nie mog� bez naruszenia swej sprawno�ci po prostu w celu ochrony powlec si� odporn� powierzchni�. Jednocze�nie nie ulega w�tpliwo�ci, �e owe kom�rki wprawdzie s� najpilniej potrzebne w cz�ci przedniej, ale zarazem tam s� najbardziej nara�one na uszkodzenia. Przy poruszaniu si� w�a�nie w tym miejscu raz po raz musz� nast�powa� zderzenia ze �wiatem zewn�trznym. Jakie jest wyj�cie? Znowu wystarczy rzut oka na wy�ej rozwini�ty gatunek zwierz�t, aby zobaczy�, co si� dalej dzia�o. Problem zosta� rozwi�zany przez to, �e wra�liwe na �wiat�o kom�rki skupi�y si�, a miejsce powierzchni, na kt�rej si� nagromadzi�y, zapad�o si� (do tego i dalszych ust�p�w zob. rys. na s. 110). Nie zak��ci�o to w niczym funkcji, a mechaniczne skaleczenia stawa�y si� tym rzadsze, im g��biej obni�a�o si� dno powstaj�cego kielicha ocznego. Okaza�o si� zreszt�, �e funkcja nie tylko nie dozna�a �adnego uszczerbku, ale nawet na tym zyska�a. Nikt tego nie m�g� przewidzie� i nie by�o nikogo, kto m�g�by takim wynikiem celowo sterowa�. Dla ewolucji charakterystyczne jest to, �e musi dawa� sobie rad� bez �adnego planu budowy. W�a�nie historia rozwoju zmys�u �wiat�a dostarcza szczeg�lnie pouczaj�cych i dobitnych przyk�ad�w na to, jak wspaniale ewolucja potrafi radzi� sobie bez planu. Wyp�awek (Planaria) z dwojgiem po�o�onych na przednim kra�cu pigmentowych oczu kielichowych, z kt�rych ka�de mo�e zawiera� do 1000 kom�rek zmys�u �wiat�a. W tym przypadku nieprzewidywalna, a jednocze�nie niechybna korzy�� wynik�a po prostu z geometrycznych w�a�ciwo�ci powsta�ego kielicha. Im stawa� si� g��bszy, tym dok�adniej promie� �wiat�a musia� pada� wzd�u� jego osi �rodkowej, aby na jednej z bocznych �cian nie powsta� cie�. Drobne odchylenia od tej linii padania �wiat�a prowadz� z regu�y do zaciemnienia wycink�w �ciennych po�o�onych bli�ej �r�d�a �wiat�a. Tym samym pojawi� si� po raz pierwszy receptor �wiat�a, kt�ry potrafi� co� wi�cej, ani�eli tylko meldowa�, czy jest jasno czy ciemno. Oko kielichowe, na przyk�ad �limaka, sygnalizuje tak�e ruchy, i to nie tylko ich kierunek, lecz tak�e pr�dko��. Ruchome �r�d�o �wiat�a wytwarza w kielichu cie� w�druj�cy, co powoduje podra�nienie znajduj�cych si� tam kom�rek zmys�owych, jednej po drugiej. Przebieg tego podra�nienia w czasie i jego kierunek w oku tworz� warto�ci pomiarowe, meldowane do zwoju gardzielowego w drabinkowym uk�adzie nerwowym i steruj�ce zachowaniem �limaka. Reszt� historii mo�emy zrelacjonowa� kr�tko. Nadal charakterystyczne pozostaje to, �e sama tylko kontynuacja raz zapocz�tkowanej tendencji rozwoju pozwala na ci�g�e powstawanie zupe�nie nowych mo�liwo�ci fizyczno-optycznych. Nieoczekiwanym wynikiem stopniowych zmian by� wi�c skokowo pojawiaj�cy si� post�p. Nie spos�b rozstrzygn��, czy dzia�a� tutaj czysty przypadek � co by znaczy�o, �e liczba nie wykorzystanych (i dla nas niewyobra�alnych) mo�liwych kontynuacji by�a w ka�dej chwili dostatecznie wielka, aby ci�g rozwoju nie zosta� przerwany � czy te� (c� za herezja!) istnieje mo�e jednak nie znana nam do tej pory prawid�owo��, kt�ra przyczyni�a si� do tego, �e ewolucja nie zab��dzi�a na w�skiej �cie�ce danych mo�liwo�ci. Jakkolwiek by�o, w ka�dym razie otw�r kielicha ocznego w ci�gu nast�pnych milion�w lat zacz�� si� z wolna zw�a�. Przyczyna jest oczywista: im mniejszy stawa� si� otw�r, tym g��bszy kielich, tym dok�adniejsze ustalanie kierunku, z kt�rego pada �wiat�o. Wydaje si�, �e �aden inny czynnik nie uczestniczy� w tym dziele. Konsekwentna selekcja przez �rodowisko w ka�dym pokoleniu dobiera�a spo�r�d posiadaczy oczu kielichowych te osobniki, u kt�rych otw�r wpadania �wiat�a sta� si� szczeg�lnie w�ski. Ponadprzeci�tna i niezawodna orientacja wed�ug �wiat�a u�atwia�a im przetrwanie. One wi�c przede wszystkim by�y tymi, od kt�rych pochodzi�y osobniki nast�pnych generacji. I tak dalej, przez czas, kt�ry nam wydaje si� niesko�czenie d�ugi. Otw�r zw�a� si� coraz bardziej. Kielich zamienia� si� w jamist� kul�. Tak powsta� kolejny typ oka � oko jamowe, na przyk�ad �odzika. Schemat rozwoju oka. Odkrycie historii powstania z�o�onego oka kr�gowca dostarcza jednego z najbardziej przekonuj�cych dowod�w na donios�o�� Darwinowskiej nauki o ewolucji. Szczeg�y w tek�cie. Mamy prawo m�wi� o nowym typie oka przede wszystkim dlatego, �e owo oko jamowe, a wi�c rezultat bezszczeblowej kontynuacji rozwoju istniej�cych ju� tendencji, jest w swej funkcji pewn� nowo�ci�, kt�ra pojawia si� bez fazy przej�ciowej. Stopniowa przemiana ilo�ciowa formy doprowadzi�a w tym wypadku do jako�ciowego skoku, jakim by�o ca�kowicie nowatorskie potraktowanie �wiat�a: tutaj po raz pierwszy �wiat zewn�trzny rzeczywi�cie, w dos�ownym znaczeniu zostaje odbity. Prawa fizyki � o kt�rych ewolucja przecie� nic wiedzie� nie mog�a � spowodowa�y, �e w kulistym, zaciemnionym przez warstw� pigmentu wg��bieniu powsta�y warunki ciemni optycznej. Ma�y otw�r na przedniej stronie selekcjonowa� z padaj�cego �wiat�a takie wi�zki promieni, kt�re rzutowa�y na tyln� �cian� widniej�ce przed oczyma jasne i ciemne miejsca otoczenia, nie zmieniaj�c przy tym ich uk�adu. Jakkolwiek skok od aparatu odczucia �wiat�a do funkcji odbijania jest zdumiewaj�cy � kt� by�by go m�g� przewidzie�? � wydaje si�, �e ewolucja znowu, tym razem nieodwo�alnie, zap�dzi�a si� w �lepy zau�ek. W�a�ciwo�ci ciemni optycznej bowiem, a tym samym i oka jamowego, zawieraj� w sobie nierozwi�zalny dylemat. Odbicia, kt�re formuje tak zbudowane oko, s� albo tylko nieostrymi schematami, albo s� tak ciemne, �e ledwo rozpoznawalne. Ka�dy mo�e sam sprawdzi�, jaka jest tego przyczyna. Zasada oka jamowego jest tak prosta, �e wystarczy wzi�� kawa�ek tektury i zrobi� z niego kostk�. Gdy tyln� �ciank� zast�pimy kalk� imituj�c� matow� szyb�, a w �cianie przedniej wytniemy ma�y otw�r, ciemnia optyczna ju� dzia�a. A teraz mamy do wyboru: je�eli chcemy mie� obraz dostatecznie jasny, musimy powi�kszy� otw�r, przez kt�ry pada �wiat�o. Ale wtedy obraz na matowej szybie zaciera si�, staje si� nieostry i nieczytelny. Mo�na temu zaradzi�. Ot� im bardziej zmniejszamy otw�r, tym ostrzejszy staje si� rzutowany obraz. Jednak�e na d�ugo przedtem, nim ostro�� b�dzie zadowalaj�ca, osi�gni�ty zostaje taki moment, w kt�rym przez bardzo ju� teraz male�ki otw�r wpada tak ma�o �wiat�a, �e obraz jest prawie nie do rozpoznania. Przed takim w�a�nie dylematem stan�a przyroda po wynalezieniu oka jamowego. Wydawa�o si�, �e genialny i zaskakuj�cy wynalazek odbijaj�cego oka, kt�ry by� wynikiem zrodzonego z zupe�nie innych przyczyn rozwoju skupiska �wiat�oczu�ych kom�rek na przednim kra�cu cia�a, zatrzyma si� w samym zacz�tku. Jak oko mog�o kiedykolwiek uciec od paradoksu sprzecznych ze sob� wymaga� jasno�ci i dostatecznej ostro�ci obrazu? Je�eli pami�tamy jeszcze prawa optyki, wiemy, �e rozwi�zaniem jest wprowadzenie soczewki. Wtedy otw�r mo�e by� dostatecznie du�y, �eby obraz by� silnie o�wietlony, a pomimo to � ostry. Ale ewolucja przecie� fizykiem nie jest. I znowu znalaz�o si� jedyne mo�liwe wyj�cie, aczkolwiek wcale nie w odpowiedzi na ten konkretny problem. Oko jamowe, wyhodowane dzi�ki korzy�ci, jak� daje udoskonalenie widzenia kierunkowego, unicestwi�o bowiem pierwotny cel wg��bienia kielicha ocznego, kt�rym by�o zmniejszenie gro�by uszkodzenia. Tak korzystne" dla poprawy funkcji zw�enie otworu wpadania �wiat�a coraz cz�ciej prowadzi�o do zatkania otworu przez obce cia�a. �odzik wiele m�g�by nam o tym powiedzie�. Z tego czysto zewn�trznego, w�a�ciwie ca�kowicie mechanicznego powodu, selekcja zacz�a teraz wyr�nia� mutanty, u kt�rych otw�r oka jamowego by� zamykany przez sk�r� cia�a wyrastaj�c� poza jego brzeg. Naturalnie tylko wtedy, gdy by�a to sk�rka bardzo cienka i zawieraj�ca ma�o pigmentu, tak �e mog�a nadal przepuszcza� �wiat�o. Pomimo to funkcja oka jamowego musia�a w tym czasie przej�ciowo ulec zak��ceniu. Trudno sobie wyobrazi�, aby takie sk�rne zamkni�cie w swym stadium pocz�tkowym nie zmniejsza�o efektu ciemni optycznej. Ale pogorszenie si� funkcji by�o widocznie wyr�wnywane ochron� tak dot�d nara�onego oka. Korzy�ci osi�gane przez posiadaczy "zamkni�tego" oka jamowego musia�y nawet przewa�a� od pocz�tku, w przeciwnym razie ci�g rozwoju by�by si� niew�tpliwie urwa� w tym miejscu. Tymczasem ewolucja dzi�ki temu ponownie zrobi�a krok do przodu dzi�ki przyj�ciu rozwi�zania nie maj�cego w�a�ciwie nic wsp�lnego z problemem. Gdy zamykaj�ca sk�rna pokrywka by�a ju� faktem, indywidualne warianty i mutacje z jednej strony, a ukierunkowuj�ca si�a selekcji z drugiej � znowu wy��cznie w s�u�bie udoskonalenia funkcji � znalaz�y okazj� do dalszego rozwini�cia tej pokrywki w soczewk�, dzi�ki czemu warunki dzia�ania oka nie by�y ju� tak paradoksalne. Ot� i dotarli�my do typu oka, w kt�re sami jeste�my wyposa�eni. Wydaje si� zatem, �e temat ten mo�emy zamkn��. Ale by�oby to przedwczesne. Przecie� tym, co nas przede wszystkim interesuje, nie jest wcale ewolucja anatomiczna, a wi�c historia powstania narz�du. Snuli�my t� ni� z zupe�nie innych powod�w: oko jest dobrym przyk�adem, poniewa� pod ka�dym wzgl�dem �atwiej na nim poj�� konkretny rezultat rozwoju. Przez swoje bezsporne powi�zanie formy z funkcj� �w rezultat rozwoju przekazuje nam jakie� pierwsze informacje o wydolno�ci, kt�rej ten narz�d s�u�y. A wi�c jednym z powod�w tego, �e nakre�lili�my tutaj histori� jego powstania, jest ch�� uprzyst�pnienia pewnego trudnego zagadnienia, pomimo �e dla naszej my�li przewodniej wa�niejszy jest rozw�j funkcji. Rozwa�ania nad powstawaniem oka by�y potrzebne, aby�my mogli si� przekona�, jak zdumiewaj�co nik�y w tej historii jest udzia� tego, co nazywamy widzeniem. Od czasu plamki ocznej eugleny do naszego optycznego prze�ywania �wiata up�yn�y co najmniej 3 miliardy lat. Z tego ogromnie d�ugiego okresu ponad 2,5 miliarda lat zaj�o powstanie pierwszego oka soczewkowego, bliskiego naszemu. Jednak�e prymitywne jeszcze wykszta�cenie p�kul m�zgowych jego pierwszych posiadaczy z pewno�ci� nie dopuszcza�o do widzenia w sensie takim, jak to dzisiaj rozumiemy. Twierdz�, �e takie prze�ywanie �wiata, o jakim my�limy w zwi�zku ze s�owem "widzie�", zosta�o spe�nione na Ziemi dopiero jakie� 30 milion�w lat temu. Najwy�ej wi�c jedna dziesi�ta, a prawdopodobnie nawet tylko jedna setna czasu, kt�ry up�yn�� podczas tak bogatej w zdarzenia i tak rewolucyjnej ewolucji od plamki ocznej jednokom�rkowca a� do naszego narz�du widzenia, mia�a cokolwiek do czynienia z tym, co okre�lamy jako widzenie.2 Wobec tego powstaje pytanie, do czego stworzone zosta�y oczy, je�eli widzenie wcale nie by�o ich pierwotnym celem funkcyjnym. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 9. Oczy, kt�re nie widz� Astronauci widz� wi�cej Znane tylko cz�owiekowi optyczne prze�ywanie �wiata wskutek nieuniknionego i trwaj�cego przez ca�e �ycie przyzwyczajenia wyciska tak silne pi�tno na ludzkich wyobra�eniach zwi�zanych z okiem i widzeniem, �e cho�by brzmia�o to jak prowokacja, trzeba raz wyra�nie powiedzie�: najwy�ej 10, a prawdopodobnie tylko l procent ��cznego czasu, w kt�rym ewolucja zabiega�a o rozw�j i udoskonalenie odbioru i przetwarzania bod�c�w optycznych, przypada na to, co nazywamy widzeniem. Ponad 90 procent tego rozwoju up�yn�o, ju� zanim ewolucja zrobi�a skok od poziomu biologicznego do psychicznego. Do tego momentu historia oka ma charakter biologiczny. Widzenie jako �wiadome prze�ycie optyczne wy�oni�o si� w ko�cu z tego rozwoju w spos�b r�wnie nieprzewidziany i mimowolny, jak oko jamowe ze swym efektem ciemni optycznej z oka kielichowego. Podobnie jak we wszystkich poprzednich przypadkach, tutaj tak�e tym, co kaza�o powsta� uk�adom otwieraj�cym jako�ciowo nowe mo�liwo�ci, by�y udoskonalenia wymuszone biologicznymi konieczno�ciami. Skoki od rozr�niania jasno�ci i ciemno�ci do optycznej orientacji kierunkowej czy te� od funkcji oka kielichowego do funkcji oka jamowego nast�pi�y tak samo bez fazy przej�ciowej i by�y nie mniej zagadkowe jak ten, kt�rego po prawie 3 miliardy lat trwaj�cym rozbiegu dokona� zmys� optyczny, osi�gaj�c poziom psychiczny. Musimy wi�c postara� si� zrozumie� � o ile jest to w og�le mo�liwe -jaki uk�ad skok ten wyzwoli�. �eby si� do tego przygotowa�, zastanowimy si� najpierw w niniejszym rozdziale nad tym, dok�d ewolucja doprowadzi�a rozw�j przebiegaj�cy poni�ej poziomu �wiadomo�ci. Naj�atwiej b�dzie nam uchwyci� odpowiedni w�tek, je�li spr�bujemy sobie wyja�ni�, czemu w�a�ciwie s�u�y� mo�e oko soczewkowe, skoro ten typ oka � jak przecie� twierdzili�my � pierwotnie nie by� przeznaczony do odbijania �wiata w spos�b, kt�ry jest dla nas oczywisty. Nie jest �atwo wydosta� si� z w�asnej sk�ry. Uzmys�owienie sobie, �e nie ka�dy posiadacz oka soczewkowego widzi �wiat tak jak my, wymaga pewnego wysi�ku umys�owego i fantazji. Poniewa� �atwiej jest przem�c nawyki my�lowe sposobem, tzn. nie bra� byka za rogi, lecz chytrze go omija�, p�jd� znowu okr�n� drog�. Je�li skok my�lowy, kt�ry teraz zrobimy, nawi�zuje do do�wiadczenia pierwszych astronaut�w, nie oznacza to, �e ulegamy panuj�cej modzie. Nie jest to bowiem przypadek, �e zauwa�amy pewne osobliwo�ci naszego prze�ywania dopiero, gdy znajdziemy si� w sytuacji mo�liwie daleko odbiegaj�cej od naszej codzienno�ci. Przed oko�o dziesi�ciu laty podejrzewano, �e piloci pierwszych rakiet kosmicznych typu Gemini po powrocie z udanego okr��enia Ziemi swoje obserwacje relacjonuj� w spos�b co najmniej bezkrytyczny. Przej�ciowo zastanawiano si� nawet nad tym, czy nie ulegli halucynacjom pod wp�ywem wra�e� lotu i nienaturalnej sytuacji niewa�ko�ci. Zastrze�enia te bra�y si� st�d, �e astronauci twierdzili, i� widzieli wi�cej, ni� teoretycznie mogli byli widzie�. Po powrocie opowiadali bowiem o obiektach, statkach i wielkich pojazdach ci�arowych, kt�re jakoby w czasie lotu rozpoznawali na powierzchni Ziemi w postaci ma�ych punkt�w. Nikt nie chcia� im wierzy�. Zdolno�� rozdzielcza ludzkiego oka wynosi bowiem w korzystnych warunkach tylko mniej wi�cej l minut�. A to znaczy, �e przy optymalnym o�wietleniu i wykluczeniu � czy te� wyr�wnaniu � wszelkich b��d�w za�amania mo�emy z odleg�o�ci 5 metr�w tylko wtedy rozr�ni� dwa oddzielone od siebie punkty, gdy odleg�o�� mi�dzy nimi wynosi co najmniej 1,5 milimetra. A i w�wczas jest to ju� nadzwyczajny wyczyn. Wszystkie mniejsze przedmioty i odleg�o�ci znikaj� w "ziarnie" naszej siatk�wki, a mianowicie w nazbyt ju� grubym, aby odbija� obrazy, "rastrze" czopk�w, kt�re w miejscu najostrzejszego widzenia s� �wiat�oczu�ymi elementami siatk�wki. Gdy w �wietle tych danych sprawdzano twierdzenia Glenna i jego nast�pc�w, okazywa�o si�, �e rozmiary rzekomo przez nich widzianych obiekt�w z pewno�ci� znajdowa�y si� poni�ej wymienionej warto�ci. Wiadomo, jaka jest wielko�� statk�w czy poci�g�w towarowych, astronauci za� jakoby widzieli je z orbity na wysoko�ci ponad 150 kilometr�w! To ca�kowicie niemo�liwe � twierdzili eksperci. Ta rzecz niemo�liwa powtarza�a si� przy nast�pnych lotach. A gdy wobec tego poddano pilot�w badaniom obserwacyjnym umo�liwiaj�cym kontrol� ich zezna� � kazano im m.in. wykrywa� pewne sztuczne atrapy na ziemskim gruncie � okaza�o si�, �e m�wili prawd�. Zdolno�� rozdzielcza ich oczu wydawa�a si� wyra�nie wi�ksza ani�eli oczu innych ludzi. Ale obowi�zywa�o to tylko w czasie, kiedy w warunkach laboratoryjnych unosili si� w stanie niewa�ko�ci. Gdy badano ich na sta�ym l�dzie, wyniki by�y normalne. Uznano, �e musi wi�c istnie� jaki� czynnik, kt�ry dzia�a tylko w czasie lotu i wskutek kt�rego ostro�� widzenia cz�owieka si� wzmaga. Trudno by�o wyobrazi� sobie, jaki to m�g� by� czynnik. Zdolno�� rozdzielcza siatk�wki zale�y od jej "rastru", a wi�c od wielko�ci czopk�w i odst�pu mi�dzy nimi. A one stanowi� przecie� anatomicznie ustalony wzorzec. Jaki czynnik m�g� to zmieni�? Jakkolwiek zjawisko wydawa�o si� w pierwszej chwili niezwykle tajemnicze, szybko znaleziono wyja�nienie, kt�re wyda�o si� prawdopodobne. Wystarczy�o przypomnie� sobie pewne odkrycia fizjolog�w percepcji, kt�re dawno ju� udowodni�y, �e oko bynajmniej nie dzia�a jak aparat fotograficzny. Por�wnanie jest nawet cz�ciowo trafne: otw�r przys�ony, soczewka i projekcja obrazu funkcjonuj� podobnie jak w kamerze. Ale siatk�wka ju� nie wykazuje �adnego podobie�stwa do b�ony filmowej. A to ujawni�o si� nadzwyczaj wyra�nie, gdy udowodniono, �e siatk�wka dzia�a tylko dop�ty, dop�ki znajduje si� w ci�g�ym ruchu. Podczas gdy w przypadku b�ony filmowej ca�kowity bezruch stanowi nieodzowny warunek powstania ostrych obraz�w, siatk�wka w tych samych okoliczno�ciach w ci�gu niewielu sekund przerywa swoj� funkcj�. Ten ca�kowicie nieoczekiwany rezultat zosta� udowodniony przez pewne do�wiadczenie, w tre�ci swej niewinne, lecz o dramatycznym przebiegu. Przeprowadzili je okuli�ci po wykryciu, �e oczy nasze wykonuj� nieustannie bardzo nieznaczne i pr�dkie ruchy dr�enia � mniej wi�cej 50 na sekund�.1 My sami nic z tego nie zauwa�amy. Ruchy s� tak pr�dkie, �e nie mo�na ich dojrze� bez specjalnej techniki badawczej. Naturalnie natychmiast zadano sobie pytanie o cel takiego dr�enia oczu. Aby to spenetrowa�, uczeni pos�u�yli si� charakterystycznym dla rozwi�zywania tego rodzaju problem�w "do�wiadczeniem eliminuj�cym". Przy tej metodzie eliminuje si� w jaki� spos�b funkcj�, kt�rej cel ma zosta� wyja�niony. Gdy si� ma szcz�cie, mo�na po skutkach tego braku rozezna�, jakie zadanie funkcja pe�ni w normalnych warunkach. Do wy��czenia nadzwyczaj drobnego dr�enia oczu pos�u�ono si� technik� r�wnie prost� jak genialn�. Na znieczulonej rog�wce badanej osoby umieszczono szk�o kontaktowe; do uchwytu wystaj�cego z boku szk�a przymocowano ma�e, bardzo precyzyjnie oszlifowane lusterko. Drugie oko zas�oni�te. Po zaciemnieniu pomieszczenia do�wiadczalnego na ma�e lusterko rzucono kolorowe prze�rocze. Lusterko odbija�o obraz na ekran ustawiony przed osob� do�wiadczaln�, tak �e mog�a teraz ogl�da� prze�rocze. Schematyczny rysunek uk�adu opisanego w tek�cie do�wiadczenia. Do szk�a kontaktowego na znieczulonej rog�wce przymocowano male�kie lusterko, kt�re rzuca obraz z rzutnika na ekran umieszczony przed okiem i w ten spos�b uczestniczy we wszystkich ruchach oka. Jak si� okaza�o, mia�a ona sposobno�� ujrzenia obrazu tylko przez kilka sekund. Nast�pnie zameldowa�a ze zdumieniem, �e obraz staje si� coraz bledszy. Min�o p� minuty i w og�le nic ju� nie widzia�a. Oko jej jak gdyby o�lep�o. Z chwil� gdy zapalono �wiat�o b�d� te�, co zrobiono p�niej, pokazano jej prze�rocze bezpo�rednio, bez udzia�u umocowanego przy oku lusterka, efekt znik�, a oko funkcjonowa�o normalnie. C� si� sta�o? Analiza wykaza�a, �e pojawi� si� tu efekt habituacji. Podobnie jak kom�rka zmys�u dotyku czy powonienia, czopki i pr�ciki siatk�wki oczywi�cie r�wnie� ulegaj� zm�czeniu. A poniewa� kom�rki zmys�u wzroku s� szczeg�lnie wysoko wyspecjalizowane, wydolno�� ich przy niezmiennej sytuacji bod�cowej wyczerpuje si� niezwykle szybko.2 W opisanym do�wiadczeniu lusterko, przez szk�o kontaktowe mocno zwi�zane z rog�wk�, naturalnie porusza ci�gle rzucanym obrazem tam i z powrotem w bardzo dok�adnej synchronizacji z wszystkimi ruchami ga�ki ocznej. Tym samym lusterko znosi efekt dr�enia oka. W czasie ca�ego do�wiadczenia ka�dy punkt obrazu pada zawsze dok�adnie na t� sam� kom�rk� siatk�wki. Nieuniknionym skutkiem jest, �e wszystkie kom�rki siatk�wki trafione odbiciem w wyniku habituacji zaprzestaj� swej elektrycznej aktywno�ci. Prowadz�ce do nerwu wzrokowego wypustki kom�rkowe nie otrzymuj� ju� impuls�w. Oko jest �lepe tak d�ugo, dop�ki nie nast�pi zmiana w uk�adzie bod�c�w. W ko�cu by�o wiadomo, czemu s�u�y to zrazu niewyt�umaczalne dr�enie oczu. Jest ono kunsztownym trikiem regulacyjnym, dzi�ki kt�remu o�rodek nerwowy m�zgu, odpowiedzialny za przekazywanie w�a�ciwych rozkaz�w steruj�cych do mi�ni ocznych, zapobiega powstawaniu niezmiennego uk�adu bod�c�w na siatk�wce. Dr�enie wystarcza do tego, �eby odbicie na siatk�wce tak pr�dko przeskakiwa�o z jednych kom�rek na drugie, s�siaduj�ce, �e zjawisko habituacji nie mo�e wyst�pi�. Wobec tego dziwna poprawa ostro�ci widzenia u astronaut�w polega prawdopodobnie na tym, �e owo dr�enie oczu w stanie niewa�ko�ci wzrasta � zar�wno jego odchylenie, jak i cz�stotliwo��. Gdy bowiem na orbicie si�a mi�ni ocznych, a tak�e wychodz�ce od m�zgu rozkazy steruj�ce pozostaj� nie zmienione, ga�ka oczna robi si� niewa�ka. A to znaczy, �e jej "tarcie" w oczodole zmniejszy�o si� o pewn� warto��. Wi�ksze wychylenia s� r�wnoznaczne z w��czeniem wi�kszej liczby kom�rek siatk�wki do rejestracji obrazu rzucanego na dno oka. Najwidoczniej dzia�a to korzystnie na ostro�� widzenia. Nadzwyczaj siln� podatno�� siatk�wki na zm�czenie w niezmiennej sytuacji bod�cowej mo�na jeszcze niezwykle obrazowo udowodni� przez inne do�wiadczenie. Jest ono wprawdzie o wiele bardziej nieprzyjemne dla poddaj�cych mu si� os�b, za to wynik jest cenniejszy, poniewa� do�wiadczenie mo�na przeprowadzi� przy normalnym �wietle dziennym i w naturalnym otoczeniu. Uczeni poddaj�cy si� eksperymentowi wstrzykuj� sobie wzajemnie nowokain� do mi�ni ocznych, a jest to procedura zupe�nie bezpieczna, chocia� bardzo niemi�a. Po zastrzyku mi�nie oczne s� przez kilka sekund pora�one, ga�ka oczna jest wi�c ca�kowicie nieruchoma. Tak�e drobne dr�enie o cz�stotliwo�ci 50/s ustaje. Gdy si� ponadto g�ow� osoby badanej umocuje w statywie, w najkr�tszym czasie pojawia si� r�wnie� przej�ciowa "�lepota" unieruchomionego oka. W tych naturalnych kulisach zachodz� dramatyczne zmiany. To, co si� pragnie osi�gn�� przez do�wiadczenie, nie jest przecie� prawdziwym o�lepni�ciem. W wywo�anej sytuacji do�wiadczalnej te cz�ci siatk�wki, kt�re przez d�u�szy czas s� wytrwale trafiane identycznym bod�cem, zawieszaj� tylko swoj� funkcj�. Nie dotyczy to oczywi�cie odbi� tego wszystkiego, co si� przed okiem porusza. Nawet gdy ga�ka oczna jest unieruchomiona, ruch przedmiot�w odbijanych powoduje, �e odpowiedni obraz w�druje po siatk�wce, a tym samym prowadzi do szybkiej zmiany dra�nionych przy tym kom�rek zmys�u �wiat�a. Zatem z jasnej mg�y � osoba badana w trakcie eksperymentu widzi przecie� tylko to � wy�aniaj� si� nagle, lecz nieustannie, ruchome rzeczy i postacie: ptak, kt�ry raptem przelatuje w polu widzenia, li�� poruszany wiatrem, r�ka gestykuluj�ca przed okiem. To wszystko, bardzo trudno rozpoznawalne, oderwane od swego powi�zania i przez nago�� pojawiania si� i znikania dzia�a raczej przera�aj�co ani�eli informuj�co. Gdy si� teraz wczujemy w sytuacj� osoby badanej, ol�niewa nas nagle wyobra�enie, w jaki spos�b wi�kszo�� posiadaczy oka soczewkowego mog�a widzie� swoje �rodowisko. A tak�e, jak je widzi wi�kszo�� kr�gowc�w wy�szych. Nie widz� one w og�le �wiata. To, co widz�, jest pewnym wyborem spo�r�d rzeczy, kt�re maj� przed oczami. Wyborem dyktowanym z kolei przez znan� nam ju� zasad�, aby organizmom przekazywa� tylko takie dane �wiata zewn�trznego, kt�re mog� mie� znaczenie dla ich biologicznego przetrwania. Nie wymaga chyba wyja�nienia, czym z tego punktu widzenia r�ni� si� rzeczy ruchome od nieruchomych. Selekcja dysponowa�a miliardami lat do nauczenia wszystkich �yj�cych organizm�w, �e jest wskazane, aby wszystko, co si� we w�asnym otoczeniu porusza, uwa�a� za potencjalnego wroga b�d� te� za potencjaln� zdobycz. A� nadto oczywista staje si� wi�c niezwyk�a celowo�� tego, �e oko soczewkowe izoluje rzeczy ruchome od stosunkowo niewa�nego t�a nieruchomych kulis. Ko�o zamknie si� z chwil�, gdy u�wiadomimy sobie, �e to ten rodzaj "widzenia ruchu" musia� by� pierwotnym, pocz�tkowym zadaniem oka soczewkowego, a nie funkcja odbijania urzeczywistniona u cz�owieka; podobnie jak we wszystkich innych por�wnywalnych okoliczno�ciach tutaj r�wnie� nazbyt szybko i bezkrytycznie z w�asnej sytuacji wyci�gamy wnioski o innych istotach �ywych. A ponadto spustoszenie sieje tu narzucaj�ca si� analogia do aparatu fotograficznego. Uczony jest naturalnie tak�e wystawiony na niebezpiecze�stwo powtarzania nieporozumie� i przes�d�w wynikaj�cych z bezmy�lnego przyk�adania w�asnej miary do wszystkiego, co istnieje. Dlatego owo odkrycie nie odbijaj�cej funkcji oka soczewkowego, tak niezwyk�ej i zda si� � obcej, jest bardzo niedawnym osi�gni�ciem. Nauki przyrodnicze mo�na by opisa� jako dzia�alno��, w kt�rej cz�owiek przy u�yciu obiektywizuj�cych metod do�wiadczalnych usi�uje uwolni� si� krok za krokiem od wyhodowanego w nim przez ewolucj� antropocentrycznego pogl�du na �wiat. Pocz�tkiem by�o stwierdzenie, �e fizjologiczne dr�enie oczu o cz�stotliwo�ci oko�o 50/s obserwuje si� tylko w oczach ssak�w. Nie wyst�puje ono ani u ryb, ani u p�az�w, gad�w czy ptak�w. Najwidoczniej zjawisko to jest p�nym nabytkiem, a wi�c wyrazem szczeg�lnie daleko posuni�tej specjalizacji. Czy z tego faktu wolno nam wyci�ga� wniosek, �e wobec tego przewa�aj�ca wi�kszo�� kr�gowc�w nie u�ywa jeszcze wcale swoich w soczewk� wyposa�onych oczu do odbijania �rodowiska, a wi�c do widzenia w naszym potocznym rozumieniu? Udowodni� tego do tej pory nie potrafimy. Tak�e w tym zakresie luki naszej wiedzy przekraczaj� jeszcze znacznie dziedziny ju� rozpoznane. Jednak�e to, co dot�d jest zbadane i znane, przemawia za takim przypuszczeniem w spos�b przekonywaj�cy. Je�eli nie "obraz", to co? Zacz�o si� od bada�, jakie ameryka�ski fizjolog Lettvin i jego wsp�pracownicy przeprowadzili w ko�cu lat sze��dziesi�tych nad okiem �aby. Badacze dysponowali specjaln� technik�, kt�ra pozwala�a im przedstawi� graficznie impulsy elektryczne wychodz�ce z siatk�wki zwierz�cia, a wi�c sporz�dza� tzw. elektroretinogramy. Pokazywali oni �abom rozmaite wzorce optyczne w zmiennych uszeregowaniach i uk�adach ruchowych, przy czym obserwowali, jakie odbicia na siatk�wce wyzwalaj� sygna�y elektryczne. Wynik by� ca�kowicie nieoczekiwany i nadzwyczajnie interesuj�cy. Przede wszystkim okaza�o si�, �e zasada odbijania "punkt za punkt" rzucanego na siatk�wk� obrazu w og�le nie istnieje, a oczekiwano, �e obraz w�a�nie dzi�ki niej jest przekazywany do m�zgu. Zupe�nie co� innego "oko �aby opowiada �abiemu m�zgowi" (jak brzmia� dos�ownie dowcipny tytu� s�ynnego i oryginalnego opracowania, kt�re niebawem si� ukaza�o). Lettvinowi i jego kolegom uda�o si� rozr�ni� 5 r�nych "klas" meldunk�w. Cokolwiek by si� na siatk�wce �abiego oka odbi�o, ono rejestrowa�o tylko to, co wchodzi�o w ciasny gorset owych 5 typ�w meldunk�w. Szczeg�lnie o�ywion� elektryczn� dzia�alno�� sygnalizacyjn� uczeni odnotowywali na przyk�ad, gdy w polu widzenia zwierz�cia znajdowa�a si� wyra�na granica kontrast�w jasno � ciemno, bez wzgl�du na to, czy by�a ona ruchoma czy nie. Mo�e wolno si� domy�la�, �e w warunkach naturalnych odpowiada temu zdolno�� do rozpoznawania horyzontu, linii granicznej mi�dzy niebem a ziemi�. Jej po�o�enie i przemieszczanie si� niew�tpliwie odgrywa wybitn� rol� przy wszystkich ruchach. Ale nie jest to nic wi�cej jak tylko domniemanie. Na obszarze pozosta�ych klas meldunk�w badacze poruszaj� si� pod tym wzgl�dem jeszcze bardziej po omacku, pomimo �e w ka�dym poszczeg�lnym przypadku mo�liwe s� dosy� przekonywaj�ce interpretacje. Istniej� wi�c pewne grupy kom�rek w siatk�wce �aby, kt�re zaczynaj� wysy�a� bardzo �ywe impulsy elektryczne, z chwil� gdy przez pole widzenia przemieszcza si� w jakimkolwiek kierunku cie� okre�lonej wielko�ci � ale te� tylko wtedy. Inne kom�rki rejestruj� ruchy w formie jeszcze bardziej oderwanej: w tych przypadkach bowiem rodzaj tego, co si� porusza � a wi�c wielko�� czy zarys obiektu � nie gra �adnej roli, meldowane s� tylko kierunek ruchu i jego pr�dko��. Najwa�niejsz� dla naszego tematu obserwacj� jest, �e gdy nic si� nie porusza, a �aba tak�e siedzi nieruchomo, w�wczas panuje ca�kowita cisza elektryczna w siatk�wce zwierz�cia. W�wczas �aba nic nie widzi. Dalsze badania dowodz� w zdumiewaj�cy spos�b tego, �e nie jest to ani niemo�no��, ani wada, jak nam si� zaraz znowu b�dzie zdawa�o z naszej antropocentrycznej perspektywy. Studia wykazuj�, �e ewolucja na tym szczeblu rozwoju wytworzy�a nawet bardzo kosztowne uk�ady regulacyjne tylko po to, aby w�a�nie zapewni� takie zjawisko, �e siatk�wka �aby przy braku ruchu w polu widzenia �adnych meldunk�w nie nadaje. Holenderski uczony Schipperheyn wykry�, �e je�li w trakcie bada� g�owa �aby nie zostanie unieruchomiona, wystarczaj� ju� same ruchy oddychania zwierz�cia, aby siatk�wka znowu sta�a si� aktywna. Obraz na siatk�wce przesuwa si� w rytmie oddychania i ruch ten okazuje si� dostateczny dla natychmiastowego wyzwolenia ponownych sygna��w ze strony �wiat�oczu�ych kom�rek. Schipperheyn odkry� jeszcze wi�cej: ju� w 15 sekund p�niej powraca stan poprzedni. Sygna�y na siatk�wce znowu gasn�, nawet gdy �aba nadal oddycha. Szczeg�owe badania wykaza�y, �e w siatk�wce musi istnie� urz�dzenie regulacyjne, kt�re tak�e powtarzaj�ce si� ruchy okresowe, jak na przyk�ad oddychanie, interpretuje jako "bezruch" i nie dopuszcza do tego, aby kom�rki zmys��w przekazywa�y je dalej do m�zgu. Op�acalno�� takich nak�ad�w mo�emy zrozumie� jedynie przy za�o�eniu, �e tutaj istotnie celem funkcji nie jest odbijanie obiektywnie istniej�cego �rodowiska, lecz wyizolowane uchwycenie rzeczy ruchomych w obr�bie tego� �rodowiska. Przyk�ad ptak�w dowodzi tego, �e przez d�ugi czas ewolucja na tym poprzesta�a. U nich r�wnie� nie wyst�puje jeszcze owo delikatne dr�enie oczu, kt�re dopiero u ssak�w dba o to, aby ca�a siatk�wka w ka�dej sytuacji pozostawa�a bez przerwy aktywna. Co prawda w odniesieniu do ptak�w nie prowadzono podobnie precyzyjnych bada� jak te, kt�re opisali�my. Ale og�lnie znane osobliwo�ci w zachowaniu tych zwierz�t pozwalaj� s�dzi�, �e u nich r�wnie� funkcja odbijania wci�� jeszcze nie jest w�a�ciwym zadaniem oka. Kto obserwuje ptaki na wolno�ci albo sam je hoduje i oswaja, wie, �e wiele spo�r�d nich przy "ubezpieczaniu si�" zastyga w stanie nieruchomo�ci, przerywanym bardzo charakterystycznymi raptownymi ruchami g�owy. Niekt�re gatunki � szczeg�lnie jaskrawo wida� to u pleszek, ale r�wnie� u kos�w i pliszek � w takiej sytuacji wykonuj� w odst�pach kilku sekund sk�ony, jak gdyby dygi. Inne znowu � na przyk�ad kury � reaguj� wahad�owymi ruchami g�owy. W tych wszystkich przypadkach s� to prawdopodobnie reakcje maj�ce na celu aktywacj� ca�ej siatk�wki w sytuacji alarmowej, przy czym widocznie gatunki te nie mog� osi�gn�� tego celu w inny spos�b. Ale i u cz�owieka mo�na jeszcze odkry� �lady faktu, �e oczy pierwotnie nie by�y aparatami odbijania, lecz urz�dzeniami alarmowymi. �e nie by�y narz�dami s�u��cymi bezstronnemu, jak gdyby neutralnemu pod wzgl�dem warto�ciowania, odtwarzaniu tego, co si� przed nimi znajdowa�o, lecz �e stanowi�y optyczne filtry, kt�re przy u�yciu wyrafinowanych prze��cznik�w przeliczeniowych, po�o�onych jeszcze wewn�trz siatk�wki, musia�y dokonywa� preselekcji spo�r�d ofert bod�c�w optycznych. Taka plac�wka cenzury mia�a przepuszcza� tylko to, co ze wzgl�du na sw� ruchomo�� stwarza�o konieczno�� reakcji. Znowu rozpoznajemy tutaj �lad znanej nam ju� zasady: "mo�liwie jak najmniej �wiata zewn�trznego". Dodatkowy przekaz wszystkich innych informacji zawartych w obrazie siatk�wki prowadzi�by jedynie do zalewu m�zgu niepotrzebnymi � z punktu widzenia biologicznego � danymi. Nie mog�y by�y one ju� nic wi�cej wnie�� dla celu funkcji. Zgodne z rzeczywisto�ci� postrzeganie "obiektywnego �wiata" na tym szczeblu rozwoju nie mia�o jeszcze �adnego znaczenia dla szansy przetrwania. I nas to jeszcze dotyczy Mo�emy si� sami przekona�, je�li zechcemy skierowa� na to nasz� uwag� � zwykle znowu przes�oni�t� przez przezwyczajenie � �e i nasze siatk�wki doprowadzi�y do prawdziwej wydolno�ci odbijania w�a�ciwie tylko w bardzo ma�ym zakresie. Kto pod tym k�tem spojrzy na przyk�ad na litery tego tekstu, stwierdzi� musi, �e ostro mo�emy na raz odbi� zawsze tylko jedn� jedyn� liter�. Ju� najbli�sze, po�o�one bezpo�rednio z lewej i z prawej, zaczynaj� si� rozlewa�, nie m�wi�c o przedmiotach usytuowanych na peryferiach naszego pola widzenia. W codziennym �yciu nie�wiadomie uciekamy od tego, nieustannym ruchem oczu ka��c punktowi fiksacji wr�cz wymacywa� �rodowisko. Po�o�ony bezpo�rednio naprzeciwko �renicy do�ek �rodkowy (fovea centralis), a wi�c ten jedyny obszar siatk�wki, kt�ry s�u�y naszemu oku do ostrego odbijania obrazu, ma �rednic� licz�c� nie wi�cej jak 0,2 milimetra. Ot� tylko na tym male�kim wycinku wprawdzie nie wszystkie, ale wi�kszo�� kom�rek zmys�u �wiat�a po��czona jest � ka�da osobno � z jedn�, jej tylko przyporz�dkowan� przewodz�c� kom�rk� nerwow�. Tylko tutaj wi�c mie�ci si� �w przeka�nikowy uk�ad "punkt za punkt", o kt�rym zwykle bez g��bszego zastanowienia s�dzimy, �e rozci�ga si� na ca�� siatk�wk�. Im bardziej oddalamy si� od tego miejsca, tym wi�ksza staje si� liczba �wiat�oczu�ych kom�rek, kt�re musz� si� dzieli� jednym jedynym przewodz�cym w��knem nerwowym. Na skraju siatk�wki jest ju� ponad 100 takich kom�rek, kt�rych sygna�y w ten spos�b rzucane s� "do wsp�lnego kot�a" za ka�dym razem, nim opuszcz� siatk�wk� w kierunku m�zgu. Nie wymaga chyba wyja�nienia, �e takie zespolenie by�oby ze wszech miar niecelowe, gdyby w gr� wchodzi�o odbijanie. Tote� owe cz�ci siatk�wki � o tak ogromnej przewadze pod wzgl�dem rozprzestrzenienia! � wyspecjalizowane s� w zupe�nie innej funkcji. Zadaniem ich jest to, co fizjologowie nazywaj� przestrzenn� kumulacj� bod�c�w. ��cz�ce "okablowanie" tych kom�rek ma ten oczywisty skutek, �e przewodz�ce w��kno skupia i kieruje dalej sum� ich odpowiedzi na bodziec. A jest to typowe dla uk�adu, w kt�rym najwi�kszy nacisk po�o�ony jest na bardzo du�� wra�liwo��. To za� z kolei odpowiada pierwotnej funkcji oka soczewkowego w jego historycznym rozwoju. Ewolucja stara�a si� tutaj o wyhodowanie nie kamery, lecz optycznej aparatury alarmowej i orientacyjnej. W jak niewiarygodnym wprost stopniu jej si� to uda�o, tego dowodzi w�a�nie �wiat�oczu�o�� owych peryferyjnych po�aci siatk�wki. Dokonuj� one tej sztuki, �e mo�emy prze�ywa� wej�cie nawet 20-70 kwant�w �wietlnych jako postrzegalne odczucie �wiat�a. Wra�liwo�� ta ponad 10000 razy przekracza sprawno�� do�ka �rodkowego. Na najdalszym skraju siatk�wki napotykamy tak�e jeszcze w naszym oku najstarsz� funkcj� tego narz�du zmys�u �wiat�a. Kto dobrze obserwuje sam siebie, ten przy jakiej� okazji mo�e zauwa�y�, �e szybkie ruchy na kraw�dzi naszego pola widzenia � na przyk�ad czyj� ruch kiwania nog� � w dziwnie nieprzyjemny spos�b nas irytuj�. Odczuwa si� w�wczas wyra�nie ch�� odwr�cenia si� tak, aby m�c-lepiej ogarn�� wzrokiem poruszaj�cy si� przedmiot. Temu osobistemu do�wiadczeniu odpowiada niezwykle ciekawe � szczeg�lnie w zwi�zku z omawianym tematem � naukowe odkrycie. Ot� na samym skraju siatk�wki znajduj� si� kom�rki zmys�owe, kt�re ju� nie wyzwalaj� �adnych odczu� optycznych, a tylko odruchowe, a wi�c bez�wiadomie wyst�puj�ce kierowanie spojrzenia w stron� poruszaj�cych si� przedmiot�w. Ta cz�� siatk�wki pozosta�a wi�c po dzi� dzie� tylko narz�dem alarmowym, odpowiadaj�cym wy��cznie i swoi�cie na ruchy. I znowu ogromnie przekonywaj�ca jest celowo�� biologiczna tego, �e kraw�d� naszego pola widzenia, a wi�c granica, poza kt�r� ze wzgl�du na po�o�enie naszych oczu w czaszce nic ju� widzie� nie mo�emy, obsadzona jest przez taki uk�ad. Zreszt� tak�e anatomiczny stan rzeczy jest zgodny z tymi wszystkimi rozwa�aniami nad funkcj�. Nerwowe partie naszych oczu � siatk�wka i nerw wzrokowy � s� wysuni�tymi ku powierzchni cia�a cz�ciami m�zgu, a mianowicie mi�dzym�zgowia. "Pierwotny o�rodek wzrokowy", w kt�rym ko�cz� si� wychodz�ce od dw�ch siatk�wek drogi nerwowe i w kt�rym odbywa si� centralne przetwarzanie przekazywanych przez te drogi meldunk�w, po�o�ony jest we wzg�rzu, w pot�nym skupisku kom�rek nerwowych najwy�szego pi�tra mi�dzym�zgowia (zob. il. l po s. 96).3 Innymi s�owy: droga wzrokowa ko�czy si� � przynajmniej na razie � w "archaicznej" cz�ci m�zgu, kt�ra jeszcze wcale nie umo�liwia �wiadomego prze�ywania, a zatem r�wnie� optycznego postrzegania przedmiotowego �rodowiska. Po tak szczeg�owych rozwa�aniach, nie powinno to dziwi�. W trzeciej cz�ci ksi��ki b�dziemy m�wi� o tym, w jaki spos�b uk�ad ten po up�ywie niezmiernie d�ugiego czasu zosta� wr�cz przetworzony w prawdziwy narz�d postrzegania przez p�niejszy przybytek kory m�zgowej z jej nadrz�dnym � wt�rnym � o�rodkiem wzrokowym. Na zako�czenie powinni�my w tym miejscu przypomnie� sobie jeszcze raz ow� po�redni� i ca�kowicie nie planowan� drog�, po kt�rej ju� na szczeblu wegetatywnym informacje o �wiecie zewn�trznym przedostawa�y si� do organizmu. Przy omawianiu zjawiska marzni�cia okaza�o si�, �e takie wegetatywne przystosowanie nie jest mo�liwe bez jednoczesnego docierania do organizmu informacji o stanie i zmianach temperatury �wiata zewn�trznego. Wegetatywnej akcji przystosowania do �wiata zewn�trznego odpowiada tu wi�c jak gdyby reakcja w postaci powstawania okre�lonych informacji we wn�trzu. Dla zrozumienia szczebli, kt�rymi pos�ugiwa�a si� ewolucja w swoim marszu naprz�d, jest niezwykle wa�ne, aby stale pami�ta�, �e owa reakcja w �adnym wypadku nie by�a celem zamierzonym przez ewolucj�. Celowo�� tych powi�za� pojawia�a si� zawsze dopiero wt�rnie: nigdy tak, jak gdyby rozw�j z g�ry celowo pod��a� w pewnym kierunku, lecz w taki spos�b, �e samo istnienie tych powi�za� powodowa�o, i� ewolucja pos�ugiwa�a si� nimi jako szczeblem do nast�pnych krok�w. A to po fakcie nadawa�o jej cechy celowo�ci. Zatem udoskonalenie oka jako narz�du automatycznego wychwytywania ruchu w �rodowisku spowodowa�o � z przyczyn fizycznych � powstanie obrazu na tylnej �cianie oka. Nie tylko nie by�o to zamierzone, ale nie by�o chocia�by celowe. Na tym etapie rozwoju ewolucja zosta�a nawet zmuszona do wyposa�enia siatk�wki w nadzwyczaj skomplikowane dodatkowe urz�dzenia, kt�re s�u�y�y tylko t�umieniu wszystkiego, co w obrazie nie by�o ruchome. M�wi�c jeszcze wyra�niej, urz�dzenia te mia�y przeszkodzi� temu, aby �w zupe�nie mimochodem powsta�y obraz zak��ca� w�a�ciw� funkcj� siatk�wki. Niemniej obraz istnia� i trwa� przez setki milion�w lat. A� wreszcie zacz�a rozwija� si� kora m�zgowa, kt�ra wiedzia�a, co z nim pocz��. Pragn� zwr�ci� uwag�, �e ten ca�kowicie nie zamierzony obraz na siatk�wce nale�y w tych warunkach uzna� za jedn� z przyczyn, kt�re wyzwoli�y powstanie p�kul m�zgowych. Nie jest tak, �e p�kule m�zgowe wynalaz�y widzenie. Raczej jest tak, i� konkretny fakt istnienia odbicia �rodowiska na tylnej �cianie oczu, kt�re kiedy� nie s�u�y�y wcale widzeniu, tak jak my je rozumiemy, otwar� ewolucji mo�liwo�� rozwini�cia narz�du, a mianowicie kory m�zgowej, kt�ry ju� potrafi� pos�u�y� si� tym obrazem. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 10. Odziedziczone do�wiadczenia Prze�ycia za naci�ni�ciem guzika Bardzo prosto mo�na obecnie zademonstrowa� w eksperymencie szczeg�lne funkcje mi�dzym�zgowia (zob. il. 3 po s. 96) w hierarchii centralnego uk�adu nerwowego. Do�wiadczalne bod�ce elektryczne w tym obszarze m�zgu nie wyzwalaj� � jak to si� dzieje w pozosta�ych cz�ciach uk�adu nerwowego, a wi�c na przyk�ad w szlakach nerwowych, a tak�e w korze m�zgowej � reakcji analogicznych do efektu bod�ca, lecz zupe�nie co� innego: z�o�one, cz�ciowo nawet nadzwyczaj skomplikowane czynno�ci. R�nica ta jest tak wa�na, �e musz� si� teraz nieco bli�ej zaj�� tymi do�wiadczeniami. Elektroda m�zgowa nie jest niczym innym jak drutem cienkim jak w�os. Na ca�ej swej d�ugo�ci jest on pokryty mo�liwie g�adk� warstw� izolacyjn�, na przyk�ad pow�ok� lakieru. Nie dotyczy to tylko ostrego zako�czenia, kt�re pozostaje nie os�oni�te. Jest to miejsce, w kt�rym bodziec, a wi�c s�aby pr�d elektryczny, przenosi si� z elektrody do tkanki m�zgowej. Gdy przez ma�y otw�r wywiercony w sklepieniu czaszki zwierz�cia do�wiadczalnego ostro�nie wsuwa si� do tkanki m�zgowej tak spreparowany drucik � a jest to procedura ca�kowicie bezbolesna, poniewa� m�zg jest narz�dem niewra�liwym na b�l � mo�na nim punkt za punktem elektrycznie obmaca� tkank� nerwow�. Za ka�dym razem, gdy eksperymentator zamyka obw�d, impuls elektryczny trafia w to miejsce m�zgu, w kt�rym znajduje si� w danej chwili nagie zako�czenie elektrody. Poniewa� impuls ten jest tak dobrany, �e niczym nie r�ni si� od elektrycznego impulsu nerwowego, podra�nione miejsce m�zgu reaguje "normalnie". Znaczy to, �e przekazuje �w impuls po anatomicznie wyznaczonych drogach, a tym samym wyzwala takie funkcje, do jakich przez przyrod� to miejsce m�zgu zosta�o przeznaczone. W m�zgu istnieje naturalnie wiele punkt�w dra�nienia, kt�re s� "nieme", w ka�dym razie podczas do�wiadcze� tego typu. S� to miejsca, w kt�rych wyzwalane jest na przyk�ad uczucie albo tylko gotowo�� do jakiej� okre�lonej aktywno�ci czy te� inny wewn�trzny proces, kt�rego nie mo�na stwierdzi� u zwierz�cia do�wiadczalnego.1 Ale je�li si� trafi w punkt motoryczny odpowiedzialny za wyzwolenie ruchu, to znaczy w nerw czy te� o�rodek m�zgu � natychmiast obserwuje si� odpowiedni efekt ruchowy. Ot� w toku tych eksperyment�w przed jakimi� pi��dziesi�ciu laty badacze m�zgu � a w�r�d nich fizjolog szwajcarski W.H. Hess, kt�ry otrzyma� p�niej, w 1949 r., Nagrod� Nobla � dokonali bardzo dziwnego odkrycia. Do tej pory zajmowali si� g��wnie elektryczn� "inwentaryzacj�" kory m�zgowej. Przyzwyczaili si� przy tym do tego, �e zawsze gdy natrafiali na obszar ruchowy, obserwowali w �ci�le okre�lonej, zwykle bardzo ma�ej grupie mi�ni wyst�powanie efektu ruchowego analogicznego do efektu bod�ca. "Analogiczny do efektu bod�ca" oznacza, �e przebieg ruchu odpowiada� dok�adnie przebiegowi bod�ca: gdy bodziec by� s�aby, efektem by�o ledwie zauwa�alne dr�enie mi�ni. Gdy si� go stopniowo wzmacnia�o, natychmiast wzrasta�a intensywno�� wyzwolonego ruchu. Gdy bodziec wy��czano, odpowiedni mi�sie� zaraz-si� rozlu�nia�. W kr�tkim czasie fizjologowie, pos�uguj�c si� tymi punktami dra�nienia, mogli sporz�dzi� dok�adn� map� kory m�zgowej. O mapie tej b�dziemy jeszcze m�wili szczeg�owo w trzeciej cz�ci tej ksi��ki. Dzi�ki niej mogli z �atwo�ci� doprowadzi� zwierz� do�wiadczalne, na przyk�ad ma�p�, do tego, aby przymyka�a prawe b�d� lewe oko, �ciska�a r�k� w pi�� czy te� unosi�a du�y palec u lewej nogi. Badacze stwierdzili, �e najwidoczniej ka�de miejsce w ruchowych obszarach kory m�zgowej jednoznacznie powi�zane z pewnym okre�lonym mi�niem i odpowiedzialne za jego unerwienie. Uk�ad wydawa� si� nadzwyczaj przejrzysty i dopuszcza� efekty bod�ca daj�ce si� przewidzie� w spos�b mo�liwie najprostszy. Mo�na wi�c doskonale zrozumie� niezwyk�e zaskoczenie koleg�w naukowc�w, gdy okaza�o si�, �e efekty dra�nienia stawa�y si� coraz bardziej z�o�one i d�ugo trwa�e, w miar� jak przebijali si� elektrodami przez kor� m�zgow� i trafiali do g��biej po�o�onych cz�ci m�zgu, a� do mi�dzym�zgowia. Nie by�o tam ju� �adnych efekt�w analogicznych do efektu bod�ca. Rezultat naci�ni�cia guzika powoduj�cego dop�ywu pr�du tam ju� nie polega� na stymulacji �ci�le okre�lonych partii mi�ni. W chwili kiedy obna�one zako�czenie elektrody dociera�o do tzw. mi�dzym�zgowia, ka�dy bodziec wywo�ywa� u zwierz�cia do�wiadczalnego reakcje og�lne. Oczom eksperymentator�w ukazywa�y si� wtedy z�o�one przebiegi czynno�ci, cz�sto nadzwyczaj skomplikowane. Przy niezmiennych bod�cach trafiaj�cych w to samo miejsce nast�powa�o uruchomienie zrazu jednych, potem innych grup mi�ni, a za ka�dym razem ruchy by�y tak dok�adnie odmierzone i wzajemnie zestrojone, �e zachowanie zwierz�cia do�wiadczalnego sprawia�o wra�enie ca�kowicie naturalne. Najbardziej znamienny i zdumiewaj�cy by� w�a�nie fakt, �e owe sztucznie wyzwolone sposoby zachowania nie tylko wydawa�y si� naturalne, lecz najwidoczniej w pewnym sensie rzeczywi�cie by�y naturalne. Wszystkie by�y sensowne i bez wyj�tku dobrze znane uczonym z �ycia tych samych zwierz�t w warunkach naturalnych. Nigdy nie pojawia� si� efekt dra�nienia, kt�remu mo�na by przypisa� ow� groteskow� sztuczno�� tak charakterystyczn� dla do�wiadcze� nad p�kulami m�zgowymi. Je�eli ma�pa, zaj�ta akurat po�ywianiem si�, nie przerywaj�c tej czynno�ci nagle przymyka jedno oko albo podnosi, a nast�pnie opuszcza du�y palec u lewej r�ki w rytmie, w jakim eksperymentator naciska guzik, to nawet laik zauwa�y natychmiast ca�� sztuczno�� takiego zachowania. Zupe�nie inaczej rzecz si� ma na kolejnym g��bszym poziomie. Je�eli jaki� bodziec w mi�dzym�zgowiu doprowadza w og�le do widocznej reakcji � a wi�c gdy punkt dra�nienia nie jest "niemy" � odpowied� na bodziec zawsze jest odpowiednikiem jakiego� elementu z naturalnego repertuaru zachowa� danego zwierz�cia do�wiadczalnego. Uczony znaj�cy dobrze gatunek, na kt�rym przeprowadza swoje eksperymenty, orientuje si� w ka�dym przypadku, jakiemu celowi wyzwolona reakcja s�u�y w naturalnym �rodowisku zwierz�cia. Najwi�cej do�wiadcze� tego rodzaju dokonano na kurach. Niemiecki zoolog i etolog Erich von Holst w latach pi��dziesi�tych zupe�nie �wiadomie wybra� ten gatunek, kiedy sam rozpocz�� prace nad dra�nieniem m�zgu. W odr�nieniu od kota, kt�ry W.R. Hessowi pozwoli� na dokonanie jego pierwszych odkry�, kura jest zwierz�ciem wyra�nie spo�ecznym, �ci�le wsp�yj�cym ze swymi wsp�plemie�ca-mi. Prymitywniejsza od kota, dysponuje bardzo ograniczonym i �atwo rozpoznawalnym repertuarem zachowa�. U�atwia to znacznie ocen� wynik�w prowadzonych do�wiadcze�. Po wci�ni�ciu przez Holsta odpowiedniego guzika kury zaczyna�y zajmowa� si� piel�gnacj� upierzenia albo jedzeniem, tokowa�y lub walczy�y mi�dzy sob� b�d� z wyimaginowanym wrogiem. Przysiada�y i zapada�y w sen albo te� nagle ucieka�y z przera�liwym gdakaniem tak d�ugo, jak d�ugo eksperymentator trzyma� palec na danym przycisku. Wyb�r kt�rego� z tych zachowa� zale�a� wy��cznie od miejsca mi�dzy-m�zgowia, w kt�re wprowadzono nagie zako�czenie elektrody. Kiedy tylko zamyka�o si� obw�d pr�du, ta sama scena powtarza�a si� za ka�dym razem od nowa. Niekt�re kury �y�y wiele lat z kilkoma elektrodami w g�owie bez �adnego uszczerbku dla zdrowia. Obserwacje i zdj�cia filmowe wykazywa�y przy tym wyra�nie, �e zwierz�ta pod wp�ywem tych elektrycznych manipulacji w ich m�zgach zachowywa�y si� wprawdzie jak roboty, ale nie jak zwyk�e automaty. Chc� przez to powiedzie�, �e sztucznie wyzwolone sposoby zachowania wcale nie by�y identyczne przy ka�dym powt�rzeniu. Wcale nie bieg� za ka�dym razem "ten sam film". Przeciwnie, sztucznie uruchomione przebiegi czynno�ci � jak si� okaza�o � by�y zdecydowanie zorientowane wed�ug �rodowiska, w tym sensie wi�c bezspornie by�y "plastyczne". Kogut, u kt�rego wprowadzenie elektrody powoduje z niezawodn� regularno�ci� nastr�j bojowy, nie atakuje w�ciekle i �lepo ka�dego martwego przedmiotu. Na zdj�ciach filmowych wida� bardzo wyra�nie, jak najpierw mija kilka sekund, w ci�gu kt�rych w zwierz�ciu jak gdyby budzi si� co� w rodzaju "agresywnego nastroju", co zauwa�y� mo�na po straszeniu pi�r i coraz szybszym dreptaniu tu i tam, wynikaj�cym z irytacji. Pod koniec tego etapu wst�pnego kogut coraz gwa�towniej rozgl�da si� woko�o. Trudno interpretowa� to inaczej jak w ten spos�b, �e szuka obiektu do wy�adowania ogarniaj�cego go gniewu. Dalsze jego zachowanie zale�y od tego, na co natrafia. Wypchan� �asic� akceptuje szczeg�lnie skwapliwie. Ten odwieczny wr�g widocznie pasuje znakomicie do nastroju zwierz�cia. W ostateczno�ci, ale te� tylko wtedy, kogut z pazurami i ostrogami wskakuje na g�ow� opiekuna, chocia� normalnie jest z nim zupe�nie oswojony. Przez naci�ni�cie guzika kura, kt�ra przed chwil� ca�kowicie si� nasyci�a, mo�e zosta� wprowadzona od nowa w "nastr�j �erowania"; w swoim zachowaniu kieruje si� wtedy rodzajem pokarmu. Rzuca si� �apczywie na misk� ziarna kukurydzianego, ale zbiera r�wnie� cierpliwie ziarno rozsypane na stole do�wiadczalnym. A je i w�wczas, gdy nie ma �adnego po�ywienia: w takiej sytuacji bowiem dziobie ma�e czarne plamki widoczne na powierzchni drewnianego sto�u, na kt�rym odbywa si� do�wiadczenie. Wszystko to przedstawia obraz ca�kowicie przeciwny do tego, kt�ry si� obserwuje wtedy, gdy punkty dra�nienia znajduj� si� w korze m�zgowej. Wydaje si� zrazu paradoksalne, �e wyzwalane tam efekty s� tak prymitywne, tak przejrzyste, wyizolowane i nienaturalne � i �e reakcje bywaj� o tyle bardziej z�o�one, skomplikowane, bardziej "sceniczne" i naturalniejsze, gdy miejsca dra�nienia po�o�one s� w o wiele starszym, bardziej "archaicznym" i w por�wnaniu do p�kul m�zgowych o tyle prymitywniejszym mi�dzym�zgowiu. Dopiero w dalszych rozdzia�ach b�dziemy mogli wyt�umaczy�, dlaczego zjawisko to nie jest ani troch� paradoksalne i z jakiej przyczyny w�a�nie osobliwo�ci dra�nienia p�kul m�zgowych s� wyrazem "post�powego" charakteru tej najm�odszej i najnowocze�niejszej cz�ci m�zgu. Musimy jednak najpierw dok�adniej pozna� zasad� dzia�ania mi�dzym�zgowia, zanim potrafimy zrozumie�, dlaczego w�a�nie roz�o�enie, "atomizacja" pierwotnie w sobie zamkni�tych przebieg�w czynno�ci reprezentuje w procesie rozwoju m�zgu ostatni i ostateczny � jak do tej pory � etap post�pu. Bezpiecznie, ale nieswobodnie Cech� charakterystyczn� funkcji mi�dzym�zgowia jest widocznie stan gotowo�ci wielu naturalnych � zda si� � sposob�w zachowania. �atwo to napisa�, ale przecie� za takim twierdzeniem kryje si� fascynuj�cy problem filozoficzny, a m�wi�c �ci�lej, problem z dziedziny teorii poznania. Odkrycie w m�zgu tych znajduj�cych si� w pe�nym pogotowiu program�w zachowa�, dostosowanych optymalnie do naturalnych warunk�w �rodowiska, powi�zane jest najg��biej z naszym rozumieniem �wiata. Ca�kowicie niespodziewanie relatywizuje ono nasze naiwne wyobra�enie o tym, co nazywamy "rzeczywisto�ci�". Za chwil� powiemy wi�cej na ten temat. Tymczasem po kolei. Opisane rezultaty do�wiadcze� Hessa i von Holsta, z kt�rymi zreszt� sz�y w parze bardzo liczne podobne do�wiadczenia wielu uczonych z ca�ego �wiata, dopuszczaj� wy��cznie nast�puj�c� interpretacj�: w mi�dzym�zgowiu najwyra�niej nie ma � w odr�nieniu od kory m�zgowej � punkt�w wyj�ciowych pobudzenia okre�lonych pojedynczych mi�ni, wyst�puj� natomiast kompleksowe, ca�kowicie zamkni�te w sobie obwody po��cze� dr�g nerwowych, kt�re mog� by� zawsze pobudzane tylko w postaci reakcji ca�o�ciowych, przy czym wzbudzenie okre�lonego programu po��cze� powoduje pojawienie si� r�wnie okre�lonego wzorca zachowania. Dla zobrazowania tego stanu rzeczy podamy bardzo uproszczone por�wnanie: kora m�zgowa � w ka�dym razie w swoich obszarach ruchowych � odpowiada jak gdyby klawiaturze fortepianu. Ka�dy klawisz mo�na nacisn�� oddzielnie. Wynikiem bywa w�wczas pojedynczy � i w swym wyizolowaniu "bezsensowny" d�wi�k (a wi�c wyzwolenie ruchu pojedynczego mi�nia). Sens, to znaczy rozpoznawalna "melodia" (a wi�c sensowna czynno�� odnosz�ca si� do �rodowiska), powstaje dopiero przez jednoczesne b�d� kolejne uruchomienie wielu rozmaitych klawiszy, przy czym r�norako�� kombinacji i wariant�w nie ma granic. W mi�dzym�zgowiu natomiast nie ma tego rodzaju klawiatury sk�adaj�cej si� z poszczeg�lnych klawiszy. Zamiast niej istnieje � by pozosta� przy naszym "muzycznym" por�wnaniu � jak gdyby okre�lona liczba kaset z ta�mami magnetofonowymi. Zmagazynowane w nich programy s� r�ne dla ka�dego gatunku zwierz�t. Liczba program�w jest stosunkowo ograniczona. Poszczeg�lnych ton�w odtworzy� nie mo�na. Ka�de naci�ni�cie guzika powoduje odegranie jednego ze zmagazynowanych program�w od A do Z. Jednak�e, mimo ograniczonej liczby program�w, zestaw ich u ka�dego gatunku zwierz�t jest taki, �e umo�liwia osobnikowi spe�nienie w�a�ciwych dla gatunku zada�, wyst�puj�cych w jego naturalnym �rodowisku. Na poziomie "istoty mi�dzym�zgowiowej" zakres tych zada� w zasadzie nie przekracza takich zachowa�, jak spanie, zbieranie pokarmu b�d� poszukiwanie zdobyczy, piel�gnacja cia�a i reakcje obronne, dziedzina zachowa� seksualnych i opieka nad potomstwem, z tym, �e u poszczeg�lnych gatunk�w mog� wyst�powa� jeszcze dodatkowe funkcje, na przyk�ad u ptak�w w�drownych � orientacja. Ograniczeniu mo�liwo�ci wyboru pomi�dzy rozmaitymi programami odpowiada zatem ograniczono�� zakresu zada�. W tym po�o�eniu tak jeszcze � dos�ownie � przejrzystym bezspornie optymalnym rozwi�zaniem zadania jest przygotowanie prefabrykowanych program�w. Najwi�ksza korzy�� polega na tym, �e istota �yj�ca ograniczona do mi�dzym�zgowiowego bytowania nie mo�e w zasadzie si� pomyli� ani pope�ni� b��du, kt�ry by zagra�a� jej �yciu. Ka�demu zadaniu typowemu dla �rodowiska takiej istoty odpowiada program pod wzgl�dem swej skuteczno�ci sprawdzony przez setki pokole� niezliczonych osobnik�w tego samego gatunku i bie��co udoskonalany przez selekcj�. Og�lnie nazywamy tego rodzaju wrodzone i gatunkowi w�a�ciwe programy "instynktem". Instynkty s� to wrodzone do�wiadczenia. Do�wiadczenia zdobyte nie przez osobnika, kt�remu s�u��, lecz przez gatunek, do jakiego przynale�y. Nie ma w tym nic nadprzyrodzonego ani metafizycznego. Wielu z nas z trudem to rozumie, jeste�my bowiem pod silnym wp�ywem przes�du wyhodowanego przez nasz� tradycj� duchow�, kt�ra ka�e mniema�, jakoby fizyczny i psychiczny rozw�j nale�a�o przypisywa� dwom ca�kowicie od siebie rozdzielonym wymiarom. Ewolucja rozwija�a posta�, a wi�c fizyczne cechy istot �yj�cych, pocz�wszy od form wyj�ciowych poprzez coraz wy�sze szczeble, przystosowuj�c je do coraz bardziej wyspecjalizowanych przestrzeni �yciowych. To z pewno�ci� rzecz cudowna', cho� w nie mniejszym stopniu podziw wzbudza fakt, �e coraz bardziej dla nas dzisiaj czytelna wsp�gra mutacji i selekcji wystarcza�a, jak si� zdaje, aby zrodzi� wielorako�� istniej�cych form �ycia. A wszystko to odbywa�o si� w spos�b ca�kowicie � w pe�ni tego s�owa � naturalny. Powinni�my wi�c m�c rozumie�, �e dotyczy to r�wnie� rozwoju zachowa�, poczynaj�c od najprostszych sposob�w reakcji prakom�rki, a ko�cz�c na programach u kur von Holsta. Przecie� jest samo przez si� zrozumia�e, �e ewolucja w miar� przystosowywania form zewn�trznych musia�a jednocze�nie rozwija� przystosowawcze odpowiednie mo�liwo�ci reakcji. Jedno nie funkcjonuje bez drugiego. Forma i funkcja s� dwiema stronami tego samego medalu. Na c� by si� ptakowi przyda�y skrzyd�a, gdyby nie opanowa� jednocze�nie zachowania lotnego? Do czego s�u�y� by mog�y rakowi szczypce, gdyby mo�liwo�ci jego reakcji nie by�y przystosowane do tego samego �rodowiska, na kt�re skierowana jest owa charakterystyczna specjalizacja budowy jego cia�a? Oba zjawiska, tak jak wszystko w przyrodzie, s� niew�tpliwie ponad wszelk� miar� cudowne. M�g�bym jeszcze uzna� za usprawiedliwion� dyskusj� na temat tego, czy tworzenie si� przypadkowych wariant�w przez dziedziczne skoki mutacyjne oraz prowadzona przez nieo�ywion� i o�ywion� przyrod� systematyczna porz�dkuj�ca selekcja tych wariant�w s� istotnie jedynymi czynnikami, kt�rymi mo�na wyt�umaczy� fakt ewolucji; musz� si� natomiast gor�co sprzeciwi� rozpowszechnionej sk�onno�ci do oddzielania od siebie dw�ch stron tego medalu. Kto akceptuje przystosowanie i dalszy rozw�j budowy cia�a przez ewolucj�, ten musi uzna� te same regu�y tak�e w odniesieniu do rozwoju zachowa�. Mo�e owe psychologiczne trudno�ci, kt�re jak wiadomo tak cz�sto przeszkadzaj� wyci�gn�� w�a�ciwe wnioski, b�d� �atwiejsze do przezwyci�enia, gdy poj�cie "dziedziczenia do�wiadcze�" zast�pimy poj�ciem dziedziczenia okre�lonych struktur m�zgowych. Ju� na pocz�tku tej ksi��ki, gdy by�a mowa o pierwszych pierwotnych uk�adach nerwowych w historii �ycia, uzasadni�em, dlaczego pewne mo�liwo�ci reakcji prymitywnego organizmu, a tak�e ich granice mo�na odczyta� bezpo�rednio z kszta�tu na przyk�ad uk�adu drabinkowego. Taka mo�liwo�� chyba nikomu nie wydaje si� niejasna. Tymczasem z zasady o nic innego nie chodzi r�wnie� na poziomie mi�dzym�zgowia. Wyniku osi�gni�tego w eksperymentach von Holsta z kurami nie mo�na wyt�umaczy� inaczej jak tym, �e w przypadku udanego do�wiadczenia obna�one zako�czenie elektrody musia�o trafia� za ka�dym razem w odga��zienie jednego z po��cze� nerwowych, kt�rych wzorzec, czyli "okablowanie", by� identyczny z programem �ci�le okre�lonego zachowania. M�wi�c inaczej: najwidoczniej pewne drogi nerwowe w mi�dzym�zgowiu zwierz�cia tak s� ze sob� po��czone, �e podra�nienie ich uruchamia automatycznie �ci�le okre�lone zachowanie. Jest to jedyny wniosek, jaki mo�emy wyci�gn�� z identycznych reakcji przy dowolnej liczbie powt�rze�, identycznych mimo plastyczno�ci w stosunku do �rodowiska. Anatomiczna struktura dr�g nerwowych stanowi w ko�cu tak�e tylko szczeg�lny przypadek specjalizacji budowy cia�a. Dwie metody uczenia si� Owe anatomicznie zmagazynowane w mi�dzym�zgowiu programy nale�y traktowa�, jak ju� m�wili�my, jako do�wiadczenia nabyte przez gatunek. Dla zrozumienia dalszego rozwoju spraw� zasadniczej wagi jest zrozumienie, o co tutaj chodzi. Gatunek nie jest osobnikiem, st�d proces, kt�ry mam na my�li u�ywaj�c zwrotu "nabywa� do�wiadcze�", nie ma jeszcze aspektu subiektywnego. Na poziomie rozwoju mi�dzym�zgowia dzia�aj�cy podmiot ci�gle nie istnieje. Ale jest to te� jedyna r�nica pomi�dzy potocznym rozumieniem wymienionego zwrotu a procesem, kt�ry w ewolucji doprowadzi� do tego, �e �ywe istoty maj� "instynkt", �e potrafi� zapanowa� nad sytuacj� dzi�ki wrodzonym do�wiadczeniom skrojonym dok�adnie ma miar� �rodowiska, w jakim przysz�o im �y�. Kiedy tylko m�oda jask�ka, kt�rej etolodzy po pojawieniu si� pierwszych pi�r unieruchomili na kilka tygodni skrzyd�a, zostaje uwolniona, natychmiast wzlatuje w g�r� z w�a�ciw� tym ptakom elegancj�. Potrafi to od razu, umiej�tno�� ta jest jej wrodzona.2 Od czasu mozolnego i d�ugotrwa�ego procesu uczenia si�, kt�ry poci�ga za sob� niewiarygodnie ci�kie straty, up�yn�o ju� wiele milion�w lat. Swego czasu lekcji nauczy�y si� pierwsze setki tysi�cy pokole� gad�w nadrzewnych. M�wimy wyra�nie: nie pojedynczy osobnik. Ka�dy z nich bowiem umar� z tymi samymi zdolno�ciami, z kt�rymi wyklu� si� z jaja, nie dorobi� si� ich ani troch� wi�cej. Ale w ci�gu tego przep�ywu pokole� selekcja z oczywistych przyczyn uprzywilejowywa�a takie osobniki, kt�rych podskoki by�y szczeg�lnie dalekie i dobrze sterowane. Ta ich zdolno�� zosta�a "wyselekcjonowana", a skutkiem tego by�o, �e po niesko�czenie d�ugim czasie powsta� gadopodobny praptak � archeopteryks (przy czym oczywi�cie jego pojawienie si� nie zatrzyma�o dalszego biegu ewolucji). Ten proces tak�e nie jest niczym innym jak nabyciem pewnego do�wiadczenia, w naszym przyk�adzie do�wiadczenia "jak si� lata". Czy mo�na w inny spos�b opisa� b�d� zdefiniowa� to, co si� sta�o? R�nice w stosunku do tego, co dzisiaj rozumiemy pod poj�ciem nabywania do�wiadcze�, dotycz� tylko dw�ch punkt�w, z kt�rych jeden jest bez znaczenia, drugi natomiast jest interesuj�cy i wa�ny. Pierwszy polega na r�nicy skali czasu, a r�nica ta wyra�a si� wieloma rz�dami wielko�ci. Istota, kt�ra przekroczy�a poziom bytowania mi�dzym�zgowiowego, a tym samym sta�a si� zdolna do indywidualnego zbierania do�wiadcze� � co nazywamy zwykle uczeniem si� � mo�e w pewnych okoliczno�ciach z jednego, jedynego do�wiadczenia wyci�gn�� w czasie kilku sekund przystosowawcze wnioski co do swego zachowania w przysz�o�ci. Gatunek natomiast uczy si� w ci�gu okres"�w mierzonych w dziesi�tkach tysi�cy lat. Druga r�nica sprowadza si� do faktu, �e uczenie si� gatunku jest bez�wiadome. Nie ma jeszcze podmiotu, kt�ry m�g�by uczestniczy� w prze�ywaniu tego procesu, przebiegaj�cego ponadindywidualnie w toku zmian pokoleniowych. Jednak�e brak owego subiektywnego aspektu nie zmienia w niczym faktu, �e procesy zachodz�ce na dw�ch r�nych poziomach rozwoju, a tak�e ich konsekwencje, s� z punktu widzenia formalnego identyczne. By�by to zatem znowu tylko przes�d wyros�y z por�wna�, w kt�rych jedynym wzorcem jest sytuacja cz�owieka, gdyby�my wniosek, �e w samej rzeczy wyst�puje jaka� r�nica, wyci�gali tylko z tego, czy proces, kt�ry rozumiemy pod poj�ciem "zbierania do�wiadcze�", prze�ywany jest �wiadomie, czy te� przebiega bez udzia�u �wiadomo�ci. Mo�e kto� b�dzie chcia� jeszcze dojrze� trzeci� r�nic�. W pierwszej chwili wydaje si� bowiem, �e mechanizm stanowi�cy pod�o�e procesu zbierania do�wiadcze� jest inny w ka�dym z przypadk�w. Ale wnikliwa analiza przekona nas, �e tak nie jest. Owe przypuszczenia czy wr�cz g��bokie przekonanie, �e na jednym poziomie w gr� wchodzi� musi proces biologiczny, atakuj�cy DNA mutacjami i selekcj�, a na drugim, indywidualnym poziomie wyst�puje zjawisko psychologiczne, jako co� z gruntu odmiennego � �wiadcz� znowu tylko o naszych uprzedzeniach, kt�re dzia�aj� na rzecz zasadniczego rozdzia�u pomi�dzy p�aszczyzn� "fizyczn�" a "psychiczn�". Rzeczywisto�� wygl�da inaczej. W rzeczywisto�ci bowiem badania biochemiczne m�zgowych przebieg�w fizjologicznych, stanowi�cych pod�o�e indywidualnego uczenia si�, w ostatnich latach po raz pierwszy da�y uchwytne wyniki. A wyniki te wspieraj� dodatkowo reprezentowany tutaj pogl�d o zasadniczej identyczno�ci obu proces�w. Od czasu wykrycia kodu genetycznego wiemy, �e ewolucja nast�puje na drodze zmiany "substancji dziedzicznej" w j�drach �ywych kom�rek, zwanej DNA, Rezultaty tych zmian s� przenoszone do okre�lonych miejsc w kom�rce (w plazmie) przez substancj� przeno�nikow�, zwan� przez naukowc�w RNA. Tam tworz� si� odpowiednie struktury bia�kowe, buduj�ce i utrzymuj�ce kom�rk� w stanie zgodnym z poleceniami danego kodu. Okre�lenia DNA i RNA s� po prostu skr�tami szczeg�owych nazw chemicznych obu substancji, a z trudnej do wym�wienia pe�nej ich nazwy mo�emy zrezygnowa� bez szkody dla naszego tematu. W zasadzie nie dzieje si� chyba nic innego tak�e w przypadku indywidualnego uczenia si�, a wi�c "nabywania pami�ci". Sensacyjne do�wiadczenia wykonywane w laboratorium Georgesa Ungara w Houston w Stanach Zjednoczonych przemawiaj� ostatnio za tym, �e pewne tre�ci pami�ciowe s� magazynowane w m�zgu w postaci bia�ek z�o�onych. Te cz�steczki bia�ka r�wnie� budowane s� przez wsp�dzia�anie DNA i RNA. Niczym skomplikowane klucze umo�liwiaj� one pewne, przelotne albo te� trwa�e kontakty pomi�dzy poszczeg�lnymi obwodami nerwowymi i dzi�ki temu wyzwalaj� to, co nazywamy "wspomnieniem". Dok�adny opis tego kierunku bada� zaprowadzi�by nas zbyt daleko.3 Wa�ny jest fakt, �e naukowe badania nad odpowiednimi mechanizmami dodatkowo jeszcze wspieraj� pogl�d, i� obie omawiane tutaj sprawno�ci s� w swej istocie identyczne. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 11. Hierarchia od do�u do g�ry Progi wyzwalania ustanawiaj� porz�dek Je�eli � upraszczaj�c sobie spraw� � rozpatrzymy role mi�dzym�zgowia jako magazynu program�w zachowania i por�wnamy j� w �wietle tego, co zosta�o ju� powiedziane, z rol� po�o�onego ni�ej odcinka pnia m�zgu, oka�e si�, �e w zasadzie nie reprezentuje ono nic nowego. Ewolucja powt�rzy�a na wy�szym poziomie to, co jej si� uprzednio na ni�szym ju� raz uda�o. Przypomnijmy sobie jeszcze, co si� dzieje, gdy marzniemy. Na s. 61-67 omawiali�my szczeg�owo liczne i r�norakie funkcje wegetatywne, przebiegaj�ce w ca�kowicie odmiennych uk�adach narz�d�w � funkcje, kt�re zaczynaj� dzia�a�, gdy jest nam zimno. Dowiedzieli�my si�, w jaki spos�b one wszystkie � od zw�ania si� drobnych naczy� krwiono�nych i dr�enia mi�ni pocz�wszy poprzez powstawanie g�siej sk�ry, a na wzmo�eniu dzia�alno�ci tarczycy sko�czywszy � przyczyniaj� si� do utrzymania prawid�owej temperatury cia�a, ka�da na sw�j spos�b: b�d� przez zwi�kszenie wytwarzania ciep�a, b�d� przez zmniejszenie jego wypromieniowywania. Okaza�o si�, �e wsp�dzia�anie tylu rozmaitych funkcji cz�stkowych zak�ada istnienie jakiej� instancji koordynuj�cej. A wi�c "integracja" wszystkich pojedynczych funkcji ze wzgl�du na wsp�lny cel wymaga nadrz�dnego sterowania. Za instancje w�a�ciwe dla tego sterowania czy te� regulacji uznali�my owe o�rodki wegetatywne, kt�rych siedlisko Reichardt u swych pacjent�w chorych na pora�enie post�puj�ce umiejscowi� w dolnym odcinku pnia m�zgu. O�rodki te reaguj� na swoiste bod�ce. W przypadku o�rodka regulacji cieplnej, zwanego przez naukowc�w "okiem termoregulacji", bod�cem jest temperatura przep�ywaj�cej krwi. Z chwil� gdy zaczyna ona odbiega� od warto�ci zadanej, o�rodek przeciwnego sterowania uruchamia zwi�zane z nim uk�ady narz�d�w, w tym przypadku wi�c drobne mi�nie sk�rne, naczynia krwiono�ne, mi�nie szkieletowe i tarczyc�. To harmonijnie zestrojone wsp�dzia�anie okre�lili�my, zgodnie z terminologi� naukow�, jako zesp� objaw�w. Zatem gdy jeste�my g�odni, zzi�bni�ci, zm�czeni b�d� odczuwamy l�k z jakiego� powodu w naszym ustroju wyst�puj� zespo�y wegetatywne. S� to r�wnie� programy pozostaj�ce stale w stanie gotowo�ci w postaci okre�lonych obwod�w nerwowych i aktywowane przez swoiste bod�ce wtedy, gdy pojawia si� ta sytuacja, do kt�rej opanowania zosta�y wytworzone. W takim sensie wi�c programy zachowa� odkryte przez Hessa i von Holsta u zwierz�t do�wiadczalnych � pi�tro wy�ej, w mi�dzym�zgowiu, nie stanowi� w zasadzie nowego wynalazku ewolucji. Jednak�e mi�dzym�zgowie reprezentuje w stosunku do le��cego pod nim i starszego od niego pnia m�zgu efekt post�pu w rozwoju; istnieje mi�dzy nimi pewna bardzo wa�na r�nica, szczeg�lnie istotna dla naszych rozwa�a�. Dotyczy ona swoistego bod�ca, "klucza" uruchamiaj�cego dany program. Na poziomie wegetatywnym jest on wyzwalany, jak ju� m�wili�my, po prostu w ten spos�b, �e ka�dorazowa potrzeba sama bezpo�rednio oddzia�uje na wyzwalaj�cy mechanizm programu, a wi�c na odpowiedni o�rodek wegetatywny. W przypadku marzni�cia tym bod�cem jest spadek temperatury krwi o jak�� niewielk� warto��. Przy regulacji bilansu wodnego � odchylenie fizycznego i chemicznego sk�adu osocza krwi od biologicznie ustalonej warto�ci zadanej. Przy nadzorze nad zapotrzebowaniem organizmu na kalorie, czyli nad bilansem pokarmowym, bod�cem kluczowym jest spadek podstawowych �r�de� energii we krwi, to jest cukru itd. Na poziomie mi�dzym�zgowia jest inaczej. Czynnikiem wyzwalaj�cym nie jest tu sama potrzeba, lecz pewien sygna�. Ju� nie bodziec � w sensie bezpo�redniej ingerencji �rodowiska w organizm � lecz sam w sobie pod wzgl�dem biologicznym oboj�tny nosiciel informacji o znaczeniu mniej lub bardziej dowolnym, jak gdyby ustalonym przez konwencj�. Tutaj, na poziomie mi�dzym�zgowia, po raz pierwszy stosunek pomi�dzy organizmem a �rodowiskiem nie ma ju� charakteru czysto fizycznego i chemicznego. Stosunek ten po raz pierwszy wznosi si� ponad kategorie przyczyny i skutku, urasta do rangi pewnego systemu komunikacji przekazywanego przez znaki, a wi�c przez uk�ady bod�c�w, kt�rych znaczenie nie jest z g�ry i jednoznacznie ustalone przyczynowym oddzia�ywaniem, lecz przekazane niejako historycznie w toku procesu ewolucji. Niebywale wprost konsekwencje tego oderwania si� od pierwotnie czysto przyczynowego stosunku do �rodowiska ujawniaj� si� w ca�ej swej okaza�o�ci dopiero na ostatnim etapie rozwoju m�zgu, kiedy wykszta�ci�y si� p�kule m�zgowe. Trzeba wiedzie�, �e nast�pi�o ono ju� przy przej�ciu od wegetatywnego do kolejnego, wy�szego poziomu program�w zachowa�. W najbli�szym rozdziale zobaczymy na podstawie kilku konkretnych przyk�ad�w, jak na tym poziomie wygl�daj� owe uk�ady bod�c�w, a zatem owe czynniki wyzwalaj�ce. Przedtem jednak potrzebne jest jeszcze kilka uwag o rodzaju stosunku pomi�dzy wy�szym a ni�szym poziomem czynno�ciowym. Zmagazynowane w mi�dzym�zgowiu programy zachowa� zale�ne s� w spos�b dosy� skomplikowany od funkcji ni�ej od nich po�o�onych program�w wegetatywnych. Natrafiamy tu wi�c po raz pierwszy na wspomniany ju� na pocz�tku fakt, �e hierarchia r�nych cz�ci m�zgu nie jest ca�kowicie jednoznacznie ustalona. Ot� w�a�nie nie jest tak, jak by si� zdawa� mog�o � �e m�odsza, tzn. w swojej funkcji wy�ej rozwini�ta cz�� zawsze wykazuje nieograniczon� przewag� nad starszymi, bardziej archaicznymi strukturami. Gdyby tak istotnie by�o, �wiat wygl�da�by inaczej. W gruncie rzeczy chodzi o sprawy dobrze znane ka�demu, ale tak wa�ne dla zrozumienia ca�o�ci, �e om�wimy je raz jeszcze na podstawie kilku przyk�adach. Przede wszystkim nie ulega w�tpliwo�ci, �e ka�dy o�rodek mi�dzy-m�zgowia jest uzale�niony od ka�dego o�rodka wegetatywnego, skoro ten musi w�a�ciwie wykona� swoje zadanie, aby tamten m�g� w og�le zacz�� funkcjonowa�. M�wi�c pro�ciej i konkretniej: je�eli � z jakichkolwiek przyczyn � niesprawnie dzia�a regulacja bilansu kalorycznego, wyzwolenie hierarchicznie nadrz�dnych program�w zachowania bywa stopniowo coraz bardziej zagro�one, a wreszcie staje si� niemo�liwe. Jeszcze pro�ciej: podczas g�odu i przy wzrastaj�cym niedo�ywieniu reakcje tokowania i obrony zanikaj�. Jednak�e nie powinno si� tej zale�no�ci pi�tra wy�szego od ni�szego wyobra�a� sobie jako a� tak banalnej, jak by zdawa�o si� wskazywa� to �wiadome uproszczenie. Naturalnie akcja na wy�szym poziomie zale�y od tego, czy o�rodki na poziomie ni�szym w og�le stworzy�y elementarne za�o�enia dla jakiejkolwiek akcji, a wi�c � w odniesieniu do powy�szego przyk�adu � czy udost�pni�y niezb�dne zapasy energii. Nie wymaga chyba uzasadnienia, �e wegetatywne funkcje elementarne stanowi� konieczne pod�o�e wszystkich nadrz�dnych proces�w �yciowych. W�a�nie z tego najzwyklejszego powodu powstanie wegetatywnego pnia m�zgu wyprzedzi�o w ewolucji rozw�j mi�dzym�zgowia. Jedno jest za�o�eniem i warunkiem drugiego. Do ko�ca wszechczas�w mi�dzym�zgowie b�dzie mog�o pe�ni� swoje zadanie tylko o tyle, o ile pie� m�zgu b�dzie wykonywa� swoje obowi�zki. Ten zupe�nie zwyczajny stan rzeczy jest przyczyn� tego, �e w toku d�ugiej historii rozwoju m�zgu "skamienia�o�ci" musia�y pozosta� przy �yciu; przyczyn� tego, �e m�zg nasz, kt�rego poszczeg�lne, zale�ne od siebie cz�ci pochodz� z zupe�nie r�nych epok historii Ziemi, jest narz�dziem, w kt�rego sk�ad wchodz� tak�e anachroniczne elementy. B�dziemy si� jeszcze szczeg�owo zajmowali skutkami tej dziwnej sytuacji. Zale�no�� g�rnych instancji m�zgu od dolnych nie sprowadza si� tylko do tej grubo ciosanej formy. Istniej� o wiele subtelniejsze warianty o bardzo du�ym znaczeniu. Najwa�niejszym z nich jest zjawisko wewn�trznej gotowo�ci, m�wi�c naukowo: sterowania progowego w celu wyzwolenia okre�lonych sposob�w zachowania. Przyjrzymy si� temu dok�adniej na przyk�adzie dziedziny zachowa� seksualnych. Holst potrafi� u swoich kogut�w do�wiadczalnych wyzwala� z du��� regularno�ci� z okre�lonego miejsca mi�dzym�zgowia przebiegi ruchowe, kt�re zupe�nie jednoznacznie stanowi� sk�adnik charakterystycznego dla tego gatunku zachowania tokowego. Przy ka�dym naci�ni�ciu guzika koguty zaczyna�y si� puszy�, wydawa�y typowe, skrzecz�ce i gdacz�ce d�wi�ki, kt�rymi zwykle na podw�rku sygnalizuj� kurze, �e s� w nastroju godowym. Nast�pnie drepta�y zataczaj�c ko�o, a rozk�ada�y przy tym do�rodkowe skrzyd�o tak szeroko, �e jego czubek w ko�cu ci�gn�� si� po blacie sto�u. Normalnie kogut zatacza tak� "tokow� spiral�" wok� kury, do kt�rej si� zaleca. Ale podczas tego do�wiadczenia kury w zasi�gu wzroku nie by�o. Jaki w�a�ciwie czynnik zdolny jest wyzwoli� w normalnych warunkach program, kt�ry Holst w swych eksperymentach uruchamia� przez zadzia�anie pr�dem elektrycznym? Pozornie oczywista odpowied� brzmi: widok kury. Niestety, wiadomo z ca�� pewno�ci�, �e jest ona b��dna, a to z przynajmniej dw�ch powod�w. Poznanie ich oka�e si� nadzwyczaj pouczaj�ce. Przede wszystkim, uwa�aj�c widok kury za czynnik wyzwalaj�cy, znowu dajemy dow�d upartej naiwno�ci � wci�� jeste�my sk�onni patrze� przez w�asne okulary na wszystko, co dzieje si� w o�ywionej przyrodzie. W poprzednim rozdziale m�wili�my w innym kontek�cie o prawdzie, kt�ra wyda� si� mo�e dziwna tylko komu�, kto jak my jest ogarni�ty antropocentrycznymi urojeniami, a mianowicie o tym, �e widzenie dla wi�kszo�ci posiadaczy oczu, tak�e po�r�d zwierz�t wy�szych, znaczy co� zupe�nie innego ani�eli dla nas. Teraz nie wolno nam w �adnym razie o tym zapomnie�. To, co prze�ywa kogut, nie ma na pewno prawie nic wsp�lnego z widokiem kury. Tym, co kogut "widzi", gdy kura pojawia si� w jego polu widzenia, a tak�e innymi, podobnymi sprawami b�dziemy si� zajmowa� w jednym z kolejnych rozdzia��w; spr�bujemy w�wczas tak�e rozwik�a� problem, sprowadzaj�cy si� do pytania, co oznacza "�wiat" dla "istoty mi�dzym�zgowiowej" i jak jest on prze�ywany z poziomu mi�dzym�zgowia.1 Odbicie kury, jakkolwiek by�oby nawet uformowane stosownie do kogucich potrzeb, nie mo�e w �adnym razie stanowi� jedynego skutecznego czynnika wyzwalaj�cego zachowanie tokowe. Ka�dy, kto chocia� raz w �yciu widzia� podw�rko dla kur, powinien to wiedzie�. Regu�� jest bowiem sytuacja wr�cz odwrotna � kury i koguty z najwi�kszym spokojem dziobi� obok siebie w ziemi i poszukuj� pokarmu, nie okazuj�c sobie najmniejszego zainteresowania seksualnego. Co wi�c odgrywa rol� czynnika wyzwalaj�cego? Powiedzmy kr�tko: jest to wprawdzie kura � lub to, co kogut z kury postrzega � ale tylko w pewnych warunkach. Najwa�niejszym z nich jest wewn�trzna gotowo�� koguta do reagowania na seksualne sygna�y. Istnieje co� w rodzaju wewn�trznego progu, kt�ry musi zosta� przezwyci�ony, je�eli seksualny program zachowa� mi�dzym�zgowia ma si� w��czy�. To zjawisko progu dotyczy r�wnie� wszystkich innych program�w zachowa�, a tak�e znacznie szerszej dziedziny wielu innych proces�w biologicznych. Pr�g mo�e by� wysoki. W�wczas dla uruchomienia odpowiedniego programu potrzebny jest szczeg�lnie silny bodziec wyzwalaj�cy. W skrajnym przypadku wyzwolenie bywa nawet niemo�liwe. Pr�g mo�e by� tak�e bardzo obni�ony. Wtedy do wyzwolenia wystarcz� drobne bod�ce zewn�trzne. W przypadku takiej skrajno�ci program mo�e nawet zosta� uruchomiony spontanicznie jako tzw. praca na ja�owym biegu, bez odpowiedniego bod�ca, a w pewnych okoliczno�ciach nawet w ca�kowicie nieodpowiedniej sytuacji �rodowiskowej. Aby doceni� nadzwyczajn� celowo�� tej biologicznej zasady, wystarczy sobie wyobrazi�, co by si� dzia�o, gdyby nie istnia�y tego rodzaju progi podlegaj�ce regulacji. Rezultatem by�by funkcjonalny chaos. Programy zachowa�, kt�re w og�le w osobniku znajduj� si� w stanie gotowo�ci, mog�yby bowiem w zasadzie ruszy� w ka�dej chwili i wszystkie naraz. Progi, kt�re ewolucja po�o�y�a przed wyzwalaniem rozmaitych wzorc�w zachowa�, nie dopuszczaj�, aby to nast�pi�o. Mo�no�� regulowania ich pozwala zestroi� rozmaite programy w sensie zmiennych priorytet�w, a wi�c dopuszcza przystosowanie do zmiennych wymaga� �rodowiska, a tym samym � ustanowienie porz�dku. Zabezpieczenie "od do�u" Ale kto wprowadza ten porz�dek? Kto reguluje progi? Pytanie to doprowadza nas znowu do szczeg�lnej formy zale�no�ci instancji wy�szej, reprezentowanej przez mi�dzym�zgowie, od ni�szej. Odpowied� brzmi: regulacja prog�w, a tym samym decyzja o wzgl�dnej podatno�ci na wyzwolenie rozmaitych repertuar�w zachowa�, nast�puje tak�e w wegetatywnych o�rodkach pnia m�zgu. Te relacje s� stosunkowo przejrzyste w przypadku zachowania pokarmowego. Rozumiemy natychmiast, �e pogorszenie si� bilansu energetycznego � stanu od�ywienia � powoduje nie tylko to, �e odpowiedni o�rodek wegetatywny mobilizuje zmagazynowane jeszcze w tkankach ustroju (w tkance t�uszczowej, mi�niach i w�trobie) rezerwy energii. Jednocze�nie bowiem nast�puje obni�enie prog�w wyzwalania gotowych program�w zachowa� w mi�dzym�zgowiu, kt�re s�u�� poszukiwaniu pokarm�w, �owieniu zdobyczy czy te� innym w�a�ciwym gatunkowi metodom zdobywania nowych zapas�w energii, a wi�c pokarmu. Poniewa� okoliczno�ci s� w tym przypadku stosunkowo proste, �atwo wyt�umaczy� na przyk�adzie zachowania pokarmowego, w jaki spos�b � dzi�ki regulowaniu wyzwalania przez progi � powstaj� tak�e priorytety dla dzia�a� na poziomie mi�dzym�zgowia. Program zachowania, kt�rego pr�g w danym momencie jest szczeg�lnie niski, z regu�y uzyska pierwsze�stwo nad wszystkimi innymi programami. W praktyce znaczy to, �e przy ostrym niedoborze kalorii wszystkie wzorce zachowa�, kt�re mog� si� przyczyni� do usuni�cia tego stanu, uaktywniaj� si� ju� przy najmniejszej podniecie, podczas gdy jednocze�nie wszystkie inne mo�liwo�ci pozostaj� nie wykorzystane. Gdy potem rezerwy organizmu uzupe�niaj� si�, co jest nieuchronnym, ale te� po��danym skutkiem owego skoncentrowania si� na tym jedynym obszarze energetycznym, nast�puje "nasycenie". A znaczy to tylko, �e progi zachowania pokarmowego s� maksymalnie podniesione, co z kolei uwalnia znowu mo�liwo�� wyzwalania innych program�w. Nietrudno zrozumie�, �e ten rodzaj regulacji jak gdyby przes�dza o czynno�ci mi�dzym�zgowia. Biologiczny sens tego regulacyjnego powi�zania, czyli obwodu regulacyjnego, jest oczywisty. W spos�b mo�liwie prosty i niezawodny gwarantuje, �e wy�sze o�rodki steruj�ce aktywno�ci� organizmu nie mog� ani przez chwil� "przeoczy�" �adnej z elementarnych potrzeb biologicznych, od kt�rych zale�y byt osobnika. Owa od do�u, od poziomu wegetatywnego dzia�aj�ca regulacja prog�w, kt�rych wysoko�� decyduje o podatno�ci na wyzwalanie program�w zakodowanych w mi�dzym�zgowiu, nie dopuszcza do tego, aby ta wy�sza cz�� m�zgu podcina�a biologiczn� ga���, kt�ra j� niesie. Nie hamowana niczym sta�a aktywno�� ruchowa o charakterze seksualnym czy te� agresywnym, kt�ra by wyst�powa�a r�wnie� w stanie rozpoczynaj�cego si� niedoboru kalorycznego, musia�aby niechybnie doprowadzi� do ca�kowitego wyczerpania, a w skrajnym przypadku nawet do �mierci. Fakt, �e o�rodki wegetatywne dzier�� wodze i dzi�ki temu steruj� na g�rnym pi�trze podatno�ci� na wyzwalanie rozmaitych program�w zachowa�, nie dopuszcza do przekroczenia ram tego, czego wolno si� domaga� od biologicznej egzystencji. Jak d�ugo rz�dzi g��d, panuje on ca�kowicie nad dan� istot�. W takim stanie progi dla pozosta�ych mo�liwo�ci zachowa� s� tak podwy�szone, �e ca�a aktywno�� koncentruje si� na jednym celu: na dostarczaniu pokarm�w. Mo�na uwypukli� pewien bardzo istotny punkt owego stanu rzeczy m�wi�c, �e pe�nione przez progi funkcje sterowania i zestrajania ustalaj� obszar swobody dzia�ania dla wszystkich czynno�ci nadrz�dnego o�rodka. Wolno�� mi�dzym�zgowia nie jest absolutna. Ewolucja dos�ownie wznios�a progi przed jego dzia�aniem, a sta�a zmienno�� ich wysoko�ci stwarza dane z g�ry i wci�� si� zmieniaj�ce priorytety na nadrz�dnym poziomie akcji. Jest to rzecz niezwykle wa�na. Swoisty charakter owej zale�no�ci ka�dej z wy�szych cz�ci m�zgu od ni�szej stanowi w og�le pod�o�e do zrozumienia wszelkich funkcji tego narz�du. Zale�no�� t� odnajdziemy znowu przy nast�pnym kroku, to jest we wzajemnym stosunku mi�dzym�zgowia i kory m�zgowej. P�kule m�zgowe tak�e nie s� suwerenne. Opisana tutaj prawid�owo�� zaznacza si� � w odmiennej formie � a� do najwy�szej instancji. Wiedza ta oka�e si� za�o�eniem potrzebnym do zrozumienia charakterystycznych osobliwo�ci psychiki ludzkiej, kt�re bez tego by�yby niezrozumia�e.2 �wiat�o stanowi wi� ze �rodowiskiem Na zako�czenie tego rozdzia�u musimy jeszcze odpowiedzie� na pytanie, jaki to mechanizm ustanawia od do�u wysoko�� progu wyzwalania seksualnych zachowa�. Gotowo�� do od�ywiania si� by�a regulowana u opisywanego wy�ej koguta wahaniami zawarto�ci cukru we krwi. A jaki czynnik steruje jego gotowo�ci� do seksualnego interesowania si� dziobi�c� przy nim kur�? Odpowied� zna ka�dy, kto uwa�nie s�ucha� na lekcji biologii: czynnikiem tym s� okre�lone hormony, zwane hormonami p�ciowymi w�a�nie dlatego, �e swoi�cie doprowadzaj� � nie tylko u ptak�w kurowatych � do obni�enia progu seksualnego zachowania. Fakt jest wi�c znany. Ale kryje si� za nim o wiele mniej znane powi�zanie, kt�re musimy jeszcze rozwa�y� przed zamkni�ciem tego tematu. Nie ma w�tpliwo�ci, �e bezpo�rednie sprz�enie � poprzez zawarto�� cukru we krwi � gotowo�ci koguta do po�ywiania si� w danym momencie z jego aktualnymi rezerwami energii, jest rozwi�zaniem mo�liwie najbardziej celowym. A jak to wygl�da w przypadku hormonu p�ciowego? Jakie obiektywne potrzeby b�d� jakie biologiczne konieczno�ci odzwierciedlaj� wahania tego hormonu? A mo�e wyst�puj� one czysto przypadkowo, bez �adnej celowo�ci? Przy rozmy�laniach nad tym zagadnieniem trzeba ca�kowicie wykluczy� seksualne zachowanie si� cz�owieka. Dziedzina ta jest u nas tak silnie nadbudowana i napi�tnowana niebiologicznymi, szczeg�lnie cywilizacyjnymi i kulturowymi wp�ywami, a tak�e czynnikami racjonalnymi � na przyk�ad planowaniem rodziny � �e na tym tle nieomal nikn� jej swoiste cechy biologiczne. Gdy si� natomiast obserwuje to zjawisko w �wiecie zwierz�t, nie spos�b nie zauwa�y�, �e wahania hormon�w wyzwalaj�cych okresy tokowania czy rui s� sprz�one, podobnie jak w przypadku cukru we krwi, z wahaniami biologicznej, dla danej dziedziny nadzwyczaj wa�nej wielko�ci. Nie znajduje si� ona wprawdzie w samym organizmie, lecz w �wiecie zewn�trznym. A jest ni� wahanie si� warunk�w klimatycznych w zale�no�ci od p�r roku. W wyniku waha� hormonalnych jedyny okres, w kt�rym mo�liwe jest pocz�cie, ograniczony jest u wszystkich �yj�cych na wolno�ci zwierz�t do �ci�le wyznaczonego terminu zwi�zanego z por� roku. Gdy si� temu bli�ej przypatrzy� u poszczeg�lnych gatunk�w, okazuje si�, �e narodziny m�odych przypadaj� w takiej porze roku, jaka stwarza im mo�liwie najd�u�ej korzystne warunki �rodowiska. Szczeg�lnie ciekawe s� te przypadki, kiedy okres rui przypada na p�ne lato � jak u prawie wszystkich wielkich ssak�w �yj�cych na swobodzie. Nikt, kto zna porz�dek kalendarzowy i potrafi nim operowa�, nie m�g�by ustali� korzystniejszego terminu. U gatunk�w tych bowiem okresy ci��y trwaj� akurat tyle, �e m�ode przychodz� na �wiat w ci�gu najbli�szej wiosny. Sk�d bierze si� takie "przewidywanie"? Ani sarna, ani jele� nie maj� poj�cia o �cis�ej periodyczno�ci wyst�powania p�r roku, kt�ra jest spowodowana astronomiczn� sytuacj� naszej planety. I tutaj znowu osobnik korzysta z do�wiadczenia, kt�rego sam nie naby� i sam w og�le naby� nie m�g�. Mamy tu ponownie do czynienia z bez�wiadomym do�wiadczeniem wrodzonym. Ale sk�d w�a�ciwy o�rodek wegetatywny wie, kiedy nadchodzi pora, w kt�rej nale�y spowodowa� wydzielanie si� hormon�w p�ciowych do obiegu krwi? Jaki miernik czasu informuje go o odpowiednim terminie? Odpowied� na to pytanie jest dzisiaj r�wnie� znana. Wed�ug tego, co nam wiadomo, jest nim czas trwania �wiat�a dziennego. Znowu nie spos�b nie doceni�, jak bardzo celowe jest sprz�enie w�a�nie z t� wielko�ci� �rodowiska. Powi�zanie z okre�lonymi temperaturami granicznymi by�oby niepor�wnywalnie bardziej ryzykowne, cho�by ze wzgl�du na nieobliczalne wahania klimatyczne. D�uga ciep�a jesie� albo te�, przeciwnie, przedwczesne ch�ody pod koniec lata mog�yby powa�nie zagrozi� ca�emu planowi termin�w. Jedyna wielko��, kt�ra w zwi�zku ze zmian� p�r roku zmienia si� rzeczywi�cie �ci�le okresowo, to d�ugo�� dnia. Kto� zapyta, czy owo ubywanie jasno�ci dnia w jesieni, kt�re w naszym �wiadomym prze�ywaniu post�puje tak wolno i wyra�a si� absolutn� warto�ci� zaledwie kilku minut na tydzie�, mo�e rzeczywi�cie stanowi� przydatny biologicznie miernik czasu. Jednak�e udowodniono do�wiadczalnie, �e nawet zwierz�ta ni�sze oraz ro�liny potrafi� mierzy� trwanie dnia z dok�adno�ci� do kilku minut � albo te�, w niekt�rych przypadkach, d�ugo�� trwania nocnych ciemno�ci. Nie znamy wprawdzie do tej pory mechanizmu zegarowego, kt�ry tu funkcjonuje jako wska�nik czasu. Przypuszcza si�, �e w gr� wchodz� molekularne procesy w j�drze kom�rki. Jednak�e co do istnienia samego faktu nie ma �adnych w�tpliwo�ci. Najwa�niejszym chyba odkryciem, jakie wynika z omawianych tu powi�za�, jest to, �e funkcja o�rodk�w wegetatywnych najwyra�niej nie ogranicza si� tylko do wytwarzania i utrzymywania biologicznego porz�dku we wn�trzu organizmu. Je�li chodzi o nasz przyk�ad � a podobnych przypadk�w jest jeszcze bardzo wiele � dzia�alno�� o�rodka wegetatywnego prowadzi ponadto do w��czenia organizmu do �wiata zewn�trznego. A jest to bardzo wa�ne odkrycie, w�a�ciwie ca�kowicie niespodziewane dla nas, kt�rzy tkwimy w naiwnych wyobra�eniach. Trzeba dobrze zrozumie� jego znaczenie: m�zg w��cza istot� �yj�c� w �wiat zewn�trzny nie tylko przez to, �e otwiera jej mo�liwo�� dzia�ania w zewn�trznym �wiecie i wobec niego. A ju� z pewno�ci� nie jest tak, aby m�zg udost�pnia� t� mo�liwo�� istocie, kt�ra wobec swego �rodowiska by�aby absolutnie wolna i samodzielna. Znacznie wcze�niej, ju� setki milion�w lat, zanim taka mo�liwo�� sta�a si� w og�le do pomy�lenia, ten sam m�zg w pierwszych zacz�tkach swego rozwoju uczyni� co� zupe�nie innego, co po wsze czasy sta�o si� nieodwo�alne. Na swym najni�szym, wegetatywnym szczeblu raz na zawsze zadba� o to, aby usamodzielniaj�c si�, osobnik nie oderwa� si� ca�kowicie od �rodowiska. Podobnie jak ro�liny swymi korzeniami, tak ka�dy organizm wy�szy zwi�zany jest od tej pory nierozerwalnie ze swym �rodowiskiem przez wegetatywne o�rodki pnia m�zgu konkretnie i fizycznie, w�a�nie � "wegetatywnie". Wi�zi� jest w naszym przyk�adzie � a tak�e w wielu innych jeszcze przypadkach3 � �wiat�o. Przenosi ono rytm p�r roku ze �wiata zewn�trznego na organizm, poddaj�c go cz�sto�ci tego rytmu. Narz�dem odbiorczym jest przy tym � jak�e mog�oby by� inaczej � oko. Czy� nie jest to znowu dow�d wspieraj�cy twierdzenie, �e oczy pierwotnie nie mia�y nic wsp�lnego z tym, co nazywamy widzeniem? Na zupe�nie innych biologicznych obszarach natrafiamy tak�e na przyk�ady owej funkcji �wiat�a wi���cej organizm z jego �rodowiskiem jeszcze grubo poni�ej poziomu �wiadomo�ci. A poniewa� ustanowiona przez najni�sze o�rodki zale�no�� od fundamentalnych warunk�w ramowych obowi�zuje a� do najwy�szej instancji, a zatem obejmuje r�wnie� p�kule m�zgowe � owa wegetatywna, ro�linna wi� ze �rodowiskiem dotyczy tak�e nas. W czasie ostatniej wojny u niemieckich �o�nierzy stacjonuj�cych w bazach w pobli�u bieguna p�nocnego lekarze stwierdzali zaburzenia bilansu wodnego i przemiany cukr�w. Odchylenia od normy by�y nieszkodliwe i znika�y niebawem po powrocie do kraju. Niemniej niekt�rzy spo�r�d pacjent�w w czasie trwania zaburze� skar�yli si� na wyczerpanie, nastr�j zniech�cenia i brak apetytu. Powzi�to wtedy podejrzenie, �e win� ponosi oddzia�ywanie niezwyk�ego rytmu jasno�ci i ciemno�ci, charakterystycznego dla tych wysokich p�nocnych szeroko�ci geograficznych. Za tymi pod�wczas bardzo jeszcze spekulatywnymi przypuszczeniami przemawia�o i to, �e objawy powtarza�y si� najcz�ciej w ci�gu d�ugich nocy polarnych. Ale dowodu �adnego nie by�o. Dopiero p�niej okuli�ci, do kt�rych dosz�y wie�ci o tych obserwacjach, wpadli na pomys�, aby poszukiwa� podobnych zaburze� przemiany materii u niewidomych. Poszukiwania te da�y istotnie pozytywny rezultat, aczkolwiek nie we wszystkich przypadkach. Prawdopodobnie niewidomi z biegiem czasu rozwijaj� inne mo�liwo�ci przystosowania si� do normalnego rytmu zmian jasno�ci i mroku. W ka�dym razie i te badania �wiadczy�y o tym, �e oczy nasze, opr�cz funkcji narz�du wzrokowego, spe�niaj� jeszcze ci�gle zadania wegetatywne jako odbiorniki �wiat�a. Ostatecznego i uchwytnego dowodu dostarczy�y wreszcie anatomiczne badania ludzkiego m�zgu pod mikroskopem. Okaza�o si� bowiem, �e wcale nie wszystkie w��kna nerwowe wychodz�ce z siatk�wki naszego oka biegn� do owego pola kory m�zgowej, kt�re okre�la si� jako kor� wzrokow�, poniewa� tam nast�puje opracowanie sygna��w siatk�wki do optycznego postrzegania. Niewielka ich cz�� ko�czy si� ju� w mi�dzym�zgowiu. W miejscu ko�cowym tych w��kien znajduje si� ma�e skupienie kom�rek nerwowych (badacze m�zgu nazywaj� je j�drem); zbieraj� one przybywaj�ce tutaj z siatk�wki meldunki, opracowuj� je w jaki� do tej pory nie znany spos�b, a nast�pnie przekazuj� � co jest bardzo znamienne � do przysadki, steruj�cej wszystkimi hormonalnymi gruczo�ami naszego cia�a, oraz do okre�lonych o�rodk�w wegetatywnych i innych miejsc mi�dzym�zgowia i pnia m�zgu, o kt�rych funkcji obecnie nic nie wiemy. Do tej pory nie odkryto jeszcze, o jakie meldunki siatk�wki tu chodzi. Ale to, �e sygna�y te nie maj� nic wsp�lnego z widzeniem, wynika z ca�� pewno�ci� chocia�by z po�o�eniem stacji ko�cowej w mi�dzym�zgowiu. I nasze oczy nie s� wi�c przeznaczone tylko do widzenia. One r�wnie� spe�niaj� opr�cz tego pewne zadanie znacznie bardziej elementarne i archaiczne. W jaki� do tej pory jeszcze zupe�nie dla nas niezrozumia�y spos�b wi��� one za pomoc� �wiat�a nasze cia�o z jego �rodowiskiem. Nie wiemy, w jakim celu, i prawie nie wiemy, w jaki spos�b. Ale niekiedy odczuwamy t� wi� wyra�nie i ca�kowicie fizycznie. Chocia�by w�wczas, gdy w niespodziewanie s�oneczny dzie� nagle ogania nas uczucie szcz�cia, dla kt�rego nie ma �adnego psychologicznego wyt�umaczenia. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 12. �wiat mie�ci si� w m�zgu Odbicie wyprzedza orygina� Podobnie jak o�rodki pnia m�zgu po��czy�y funkcje wegetatywne w jednolite zespo�y s�u��ce zaspokojeniu elementarnych potrzeb biologicznych, tak samo o�rodki mi�dzym�zgowia koordynuj� okre�lone czynno�ci ruchowe organizmu. Wychodz�c zapewne od najprostszych zacz�tk�w uda�o si� ewolucji rozwin�� i zmagazynowa� w tej nowej cz�ci m�zgu szereg stereotypowych program�w zachowa�, dzi�ki kt�rym osobnik mo�e rutynowo dawa� sobie rad� ze stawianymi mu przez �rodowisko wci�� nowymi zadaniami. Post�p, jaki reprezentowa�a ta nowa mo�liwo��, mo�na opisa� w rozmaitych aspektach. Na poziomie wegetatywnym ka�dy bodziec by� jeszcze r�wnoznaczny z ingerencj� �rodowiska w organizm. Rozgrywka pomi�dzy organizmem dba�ym o sw� samodzielno�� a �rodowiskiem, od kt�rego mimo wszystko pozostawa� uzale�niony pod wzgl�dem okre�lonych potrzeb �yciowych, toczy�a si� na powierzchni cia�a. Przebiega�a jeszcze wci�� w formie bezpo�redniej, fizycznej wprost konfrontacji. Na poziomie miedzym�zgowia zmieni�o si� to w spos�b zasadniczy. Prawdopodobnie zawa�y� tutaj fakt, �e �wiat�o prawie ca�kowicie utraci�o dla zwierz�t swoje pierwotne znaczenie �r�d�a energii. Wynik�a st�d, jak ju� m�wili�my, szansa odwr�cenia si� od proces�w biologicznych powodowanych przez �wiat�o w samym organizmie i skierowania uwagi na analiz� �r�de� wysy�aj�cych lub odbijaj�cych �wiat�o. Skutkiem by�o powolne powstanie optycznego zmys�u zdalnego. Z czasem przy��czy� si� do niego zdalny zmys� akustyczny. Dzi�ki niemu sk�rny zmys� dotyku rejestruje ju� nie tylko bezpo�rednie dotykanie przez obiekt trafiaj�cy na powierzchni� cia�a. Pulsacje ci�nienia rozchodz�ce si� w atmosferze � albo pod wod� � przenosz� r�wnie� �lady wydarze� odleg�ych w przestrzeni. Narz�d Cortiego w uchu wewn�trznym jest p�nym potomkiem sk�ry, kt�ry wyspecjalizowa� si� w odbieraniu tych sygna��w. Zanim dosz�o do tych zmian organizm r�wnie� pozostawa� w kontakcie ze �wiatem zewn�trznym (dzi�ki bod�com pierwotnym), ale ten odbierany by� jako ingerencja. By� albo czynnikiem szkodliwym, na kt�ry nale�a�o reagowa� obron�, albo u�ytecznym materia�em, na przyk�ad pokarmem. Znaczenie jego by�o zawsze z g�ry ustalone. Wszystko to ju� nie dotyczy stwarzanego przez zmys� zdalny stosunku do �rodowiska. Bodziec przenoszony przez o�rodek, kt�ry sam jest oboj�tny (a wi�c przez fale �wietlne b�d� powietrzne) i kt�ry zawiera informacje o czym� w �wiecie zewn�trznym, co jest ode mnie jeszcze oddzielone przestrzeni�, a wi�c czego jeszcze nie ma � oto rzecz zupe�nie nowa. Odbieranie sygna��w na odleg�o�� oznacza zw�ok�; ka�da rozgrywka biologiczna jest najpierw zapowiedziana, jest pewn� mo�liwo�ci�, a wyprzedzaj�ca j� informacja nie jest identyczna z tym, co zapowiada. St�d tak�e znaczenie jej nie jest wcale z g�ry przes�dzone, lecz wymaga zinterpretowania przez do�wiadczenie � kt�re na tym szczeblu jest ci�gle jeszcze do�wiadczeniem ponadindywidualnym, wrodzonym. Tym samym informacja jest pozbawiona cech charakterystycznych dla bod�ca w jego formie pierwotnej, a wi�c: identyczno�ci z aktualn� biologiczn� rozgrywk� i � co si� z tym wi��e � ustalonego a priori znaczenia. Dlatego by unikn�� wszelkich nieporozumie� i pomy�ek, b�dziemy odt�d okre�la� ow� po�redni� informacj� przekazywan� przez zmys� zdalny � znajduj�c� si� jeszcze wci�� g��boko poni�ej poziomu prawdziwego postrzegania � jako sygna�. Owa stworzona przez zmys�y zdalne mo�liwo�� komunikowania si� ze �wiatem zewn�trznym nie tylko w formie bezpo�rednich bod�c�w � ten pierwotny stosunek naturalnie nadal istnieje � lecz tak�e za po�rednictwem sygna��w, stwarza ca�kowicie now� sytuacj�: akcja przenosi si� z powierzchni organizmu na zewn�trz, do �rodowiska. Wszystko to oznacza znamienny post�p. Pomimo to zasady powstawania, kt�re go zrodzi�y, nie by�y z gruntu nowe. Programy zachowa� nie s� niczym innym jak zespo�ami skoordynowanych dzia�a� ruchowych. To, czego pie� m�zgu dokona� z dost�pnymi sobie organicznymi procesami wegetatywnymi, mi�dzym�zgowie powt�rzy�o z mo�liwo�ciami ruchowymi organizmu. Rozw�j ten nast�pi�, z chwil� gdy zmys�y zdalne da�y mi�dzym�zgowiu szans� antycypacyjnego reagowania na bod�ce. Zbie�no�� mi�dzy tymi dwoma poziomami czynno�ciowymi zawiera jeszcze jeden r�wnie interesuj�cy jak wa�ny aspekt, kt�remu chcemy po�wi�ci� ten rozdzia�. Jest nim fakt, �e wszystkie formy i funkcje przystosowane do �rodowiska maj� r�wnie� charakter odbicia. Na poziomie mi�dzym�zgowia ta znana nam ju� okoliczno�� nagle poci�ga za sob� rewolucyjne konsekwencje dla naszego rozumienia �wiata. Przy omawianiu wegetatywnego zespo�u marzni�cia zaj��em si� szczeg�owo faktem, �e informacja o �wiecie zewn�trznym dostaje si� do organizmu ca�kowicie nieuchronnie, jak gdyby mimo woli, jako skutek przystosowania tych funkcji do zmiennych warunk�w �rodowiska. Gdyby w pniu m�zgu marzn�cej istoty, kt�ra w�a�nie tym marzni�ciem broni si� wegetatywnie przed gro��cym jej zzi�bni�ciem, siedzia� jaki� fizjolog, m�g�by on � stwierdzi�em � pozna� po przebiegaj�cych tam procesach regulacyjnych, �e w �wiecie poza granicami danego organizmu musia�o si� och�odzi�. W�a�ciwo�� �rodowiska, do kt�rej przystosowanie si� odnosi, nieuchronnie odbija si� w przystosowanej formie czy funkcji. W tym sensie, m�wi�c s�owami Konrada Lorenza, p�etwa jest odbiciem wody, a skrzyd�o ptaka odbiciem charakterystycznych cech powietrza. Ale w tym samym sensie tak�e w pniu m�zgu istoty dostatecznie rozwini�tej, �eby m�c celowo nastawi� swoje wegetatywne reakcje na biologicznie wa�ne warunki �rodowiska � te w�a�nie cechy �rodowiska si� odbijaj�. Zupe�nie to samo odnosi si� do poziomu mi�dzym�zgowia. Tutaj r�wnie� wyst�puje podobny dope�niaj�cy stosunek pomi�dzy przystosowaniem a odbiciem. A poniewa� na tym poziomie, odpowiednio do wy�szego szczebla rozwoju, przystosowanie do �rodowiska jest niepor�wnywalnie bardziej szczeg�owe i bardziej zr�nicowane, w takim samym stopniu odbicie jest pe�niejsze. Wynika z tego bardzo dziwna konsekwencja, rewolucjonizuj�ca nasze potoczne rozumienie stosunku mi�dzy m�zgiem a �wiatem. Poniewa� dzia�ania organizmu skierowane na �rodowisko i przystosowane do jego osobliwo�ci s� na tym szczeblu wrodzone w postaci gotowych program�w, znaczy to oczywi�cie, �e odbicie �rodowiska w mi�dzy-m�zgowiu ju� istnieje � istnieje, zanim organizm w og�le zetkn�� si� ze �rodowiskiem. Zosta� on od urodzenia wyposa�ony w odbicie jako odwrotn� stron� do�wiadcze� gatunku. Wiedza o tym fakcie dos�ownie stawia na g�owie nasz� wizj� stosunku pomi�dzy naszym m�zgiem a otaczaj�cym �wiatem. Przecie� zak�adamy zwykle, jakoby m�zg by� niejako pusty, jakoby by� tylko struktur� biologiczn� zdoln� wy��cznie do odbijania, w konkretnym, codziennym tego s�owa znaczeniu. Widzimy w nim rodzaj urz�dzenia odbiorczego, w kt�rym �wiat mo�e si� odzwierciedla�, a wi�c w�a�nie odbija�. Po jednej stronie obiektywnie dana rzeczywisto��, po drugiej m�zg, kt�ry rzeczywisto�� t� ujmuje tym zgodniej z prawd�, tym prawdziwiej, im wy�szy jest stan jego rozwoju. Okazuje si� tu wi�c po raz pierwszy, �e owa oczywista dla wi�kszo�ci z nas wizja nie odpowiada realnemu stanowi rzeczy. Jakkolwiek by si� nam to wydawa�o nadzwyczajne i paradoksalne, analiza funkcji mi�dzym�zgowia z jego programami zachowa� zmusza do uznania faktu, �e na tym poziomie rozwoju m�zgu odbicie jest wcze�niejsze od orygina�u. �asica w m�zgu koguta W jaki spos�b ta preegzystencja odbicia rzutuje na nasze prze�ywanie, a wi�c na psychik� istot �yj�cych, kt�re opr�cz mi�dzym�zgowia rozporz�dzaj� jeszcze p�kulami m�zgowymi, b�dziemy mogli prze�ledzi� dopiero w ostatniej cz�ci tej ksi��ki. Zupe�nie jasne jest, �e ta wiedza musi w ka�dym razie dotyczy� naszego wyobra�enia o tym, co zwykli�my nazywa� rzeczywisto�ci�, i zak��ca� je. Spr�buj� zatem na kilku przyk�adach przedstawi� mo�liwie obrazowo ten tak rewolucyjny i � zda si� � kontrowersyjny fakt. Najlepiej b�dzie, je�li tutaj znowu za punkt wyj�cia przyjmiemy do�wiadczenia przeprowadzone przez niemieckiego etologa Ericha von Holsta nad kurami. Opisali�my ju� obszernie jeden z obserwowanych wynik�w, a mianowicie wyzwolenie zachowania tokowego u koguta. Wspominali�my r�wnie�, �e mo�na wyzwala� pr�cz niego programy agresywno�ci, zachowanie pokarmowe i zachowania s�u��ce piel�gnacji cia�a. Dla zrozumienia zagadnienia, kt�rym chcemy si� teraz zaj��, wydaje si� s�uszne, aby�my przytoczyli nieco dok�adniejszy opis jeszcze innego programu, o kt�rym dotychczas nie m�wili�my. W czasie kilku do�wiadcze� Holst natrafi� na takie miejsce w mi�dzym�zgowiu, w kt�rym w obwodach nerwowych najwyra�niej zmagazynowane zosta�y zachowania agresywne zupe�nie szczeg�lnego rodzaju. Dra�nienie tego punktu nie wyzwala�o po prostu agresji og�lnej, kt�ra by potem w zale�no�ci od okazji dostarczanych przez �rodowisko szuka�a jakiegokolwiek obiektu. Program, kt�ry si� w tym wypadku powtarza� za ka�dym naci�ni�ciem guzika, sk�ada� si� bowiem z ca�ej sceny, kt�r� zoologowie rozpoznali jako reakcj� na atak "wroga naziemnego". Po w��czeniu elektrycznego bod�ca kogut na stole laboratoryjnym zaczyna� si� nagle ubezpiecza�. Przystawa�, wyci�ga� szyj� i rozgl�da� si� l�kliwie. Nast�pnie z wolna opuszcza� g�ow�, jak gdyby �ledzi� spojrzeniem co�, co si� powoli zbli�a�o, a� wreszcie jak zakl�ty wlepia� wzrok w pewien punkt na blacie sto�u. Upierzenie jego stroszy�o si�; zaczyna� wydawa� g�o�ne, alarmuj�ce okrzyki i z wolna chodzi� sztywno wok� punktu, kt�ry tak silnie przykuwa� jego uwag�, jakkolwiek zebrani przy stole uczeni niczego tam nie widzieli. Nagle, w jednej chwili, ptak przechodzi� do ataku. Ostrogami i uderzeniami dzioba naciera� na puste miejsce na blacie sto�u, naskakuj�c na nie raz za razem kr�tkimi susami. Je�eli eksperymentator w tej fazie nie przestawa� naciska� odpowiedniego guzika, kogut w kilka sekund p�niej wpada� w nieprzytomn� panik�. Z krzykiem przera�enia unosi� si� w powietrze i bez �adnego celu sfruwa� ze sto�u, za ka�dym razem powodowa�o zako�czenie do�wiadczenia, poniewa� sam wyrywa� sobie elektrody z g�owy. Gdy prowadz�cy do�wiadczenie, aby tego unikn��, zwalnia� przycisk, kogut uspokaja� si� bardzo szybko. Unosi� g�ow� i rozgl�da� si� zdumiony, jak gdyby co�, co przejmowa�o go przera�eniem, nagle znik�o. Otrz�sa� si� z ulg�, wyg�adza� upierzenie, a nast�pnie, na zako�czenie ca�ej sekwencji, z wyci�gni�t� szyj� wydawa� g�o�ne, triumfalne pienie. Nie ma �adnych w�tpliwo�ci: kogut w trakcie tego do�wiadczenia odgrywa� scen� odpowiadaj�c� w warunkach naturalnych obronie przeciwko wrogowi naziemnemu. Nawet asystuj�cy uczeni byli zaskoczeni tym, �e a� tak skomplikowany ci�g zachowa� m�g� by� zmagazynowany w m�zgu zwierz�cia w formie utrwalonego programu. Ale wynik do�wiadczenia by� absolutnie bezsporny. Ka�de ponowne naci�ni�cie guzika powodowa�o powt�rzenie ca�ego ci�gu: ubezpieczanie si�, obserwacja, ostrze�enie wsp�plemie�c�w, wreszcie atak, a je�li "wr�g" nadal nie ust�powa� � paniczna ucieczka. Jak wielkie musia�o by� zagro�enie gatunku przez setki tysi�cy lat, jak g��boko utkwi� musia� strach, je�eli zachowanie i typowe sposoby atakowania "odwiecznego wroga" w ka�dym szczeg�le mog�y si� utrwali� w odziedziczonych strukturach indywidualnych m�zg�w! O nic innego tutaj przecie� nie chodzi. Odegrany przez koguta w toku do�wiadczenia "program" nie jest niczym innym jak zwierciadlanym odbiciem tego, co zwierz� prze�ywa przy ataku ze strony wroga naziemnego. Widocznie atak wroga rozpoczyna si� dla koguta odleg�ym jeszcze szmerem albo te� cieniem, kt�rego nie mo�e on jednoznacznie zidentyfikowa�. Sytuacja staje si� gro�na, kiedy kogut czuje, �e wr�g nieustannie si� zbli�a, musi wi�c uwa�a� siebie za cel nadchodz�cej z zewn�trz akcji. Gdy okre�lona odleg�o�� graniczna wskutek przybli�ania si� niebezpiecze�stwa ulega zmniejszeniu, nadchodzi chwila, w kt�rej trzeba zwr�ci� uwag� wsp�plemie�c�w ostrzegawczym krzykiem. W ostatniej fazie, poprzedzaj�cej bezpo�rednio w�a�ciwy atak, wr�g, jak si� mo�na domy�la�, okr��a koguta w poszukiwaniu s�abego miejsca jego obrony. Aby takiego miejsca nie ujawni�, kogut ze swej strony r�wnie� wykonuje ruchy okr�ne (jest to jedyna rzecz, kt�r� eksperymentatorzy rzeczywi�cie widz� w tej fazie), przez ca�y czas nie spuszczaj�c oczu z przeciwnika. Wreszcie dochodzi do ataku, ko�cz�cego si� albo �mierci�, albo te� ucieczk� jednego z walcz�cych. Trzeba wyra�nie wyja�ni�, co to znaczy, gdy m�wimy, �e wszystko to jest wrodzone. Ot� znaczy to mi�dzy innymi, �e r�wnie� taki kogut, kt�ry zosta� wyhodowany w wyl�garce i wychowany z dala od naturalnego otoczenia i wszystkich wsp�plemie�c�w, rozporz�dza tym repertuarem we wszystkich jego szczeg�ach. A wi�c kogut, kt�ry po raz pierwszy w �yciu napotyka szczura, tch�rza czy �asic�, nie staje wobec nieznanej sytuacji. Natychmiast rozpoznaje wroga, kt�rego nigdy nie widzia�. Wi�cej nawet: on wie, jak wr�g b�dzie si� zachowywa�, i zaczyna z g�ry reagowa� w odpowiedni spos�b na to, co tamten przedsi�we�mie dopiero w ostatniej chwili. Takie ca�kowite i pozornie paradoksalne odwr�cenie relacji w czasie pomi�dzy przyczyn� a skutkiem � lub bod�cem a reakcj� � wyst�puje dlatego, �e wr�g jest obecny w m�zgu koguta, zanim si� po raz pierwszy w �yciu spotkaj�. Realna �asica zatem nawet przy pierwszym spotkaniu nie stanowi nowego do�wiadczenia, lecz � mo�na to chyba tak okre�li� � jak gdyby potwierdzenie pewnego oczekiwania, kt�re kogut od chwili wyklucia si� z jaja w sobie nosi�. Realna �asica w mi�dzym�zgowiowym �wiecie koguta pe�ni tylko funkcj� swoistego czynnika wyzwalaj�cego. Jej konkretne pojawienie si� wywo�uje w �rodowisku koguta owe sygna�y, kt�re obni�aj� pr�g wyzwalania programu "obrona przed wrogiem naziemnym". Jak specjalny klucz, kt�ry po�r�d wielu r�nych szuflad otwiera tylko jedn�, �ci�le okre�lon�, uk�ad sygna�owy spowodowany przez �asic� wyzwala w �wiecie koguta znajduj�cy si� w pogotowiu program zachowania przeznaczony do obrony przed wrogiem skradaj�cym si� po ziemi. Dok�adnie to samo dotyczy wszystkich innych program�w zakodowanych w mi�dzym�zgowiu. A poniewa� zachowanie organizmu na tym poziomie rozwoju sk�ada si� prawie wy��cznie z takich program�w, wolno nam wyci�gn�� � niezwyk�y zapewne � wniosek, �e "istota mi�dzym�zgowiowa" wcale nie odkrywa �wiata, w jakim �yje, dopiero narz�dami zmys��w. Ka�da z nich od pocz�tku nosi odbicie tego �wiata w m�zgu. Stwierdzenie to dotyczy r�wnie� koguta, skoro i on jest ograniczony do egzystencji mi�dzym�zgowiowej � z pewnymi nieistotnymi wyj�tkami, kt�re zawsze rzeczywisto�ci musimy przyznawa�. �wiat noszony w g�owie przez takiego kuraka jest z pewno�ci� o wiele ubo�szy od �wiata prze�ywanego przez cz�owieka. Pomimo to jednak obie te strefy nie s� absolutnie niepor�wnywalne. Archaiczne wspomnienia Pomi�dzy naszym �wiatem a �wiatem koguta istniej� pewne obszary zachodz�ce na siebie z przyczyn ju� nam znanych, takich jak konieczno�� dalszego istnienia podporz�dkowanych cz�ci m�zgu r�wnie� po powstaniu bardziej rozwini�tych odcink�w oraz zale�no�� wy�szej instancji od poziomu ni�szego. Pod naszymi p�kulami m�zgowymi znajduje si� tak�e ci�gle jeszcze funkcjonuj�ce mi�dzym�zgowie. St�d nie wszystko, co przytrafia si� kogutowi, jest nam obce. Przypomnijmy sobie w�asne odczucia, gdy jeste�my zmuszeni sami w nocy przeby� pieszo nie znan� drog�. Naszym zmys�em przewodnim jest zmys� wzroku. Nie mo�e on nam prawie wcale s�u�y� w ciemno�ciach. St�d nasza sk�onno�� do l�ku w takiej sytuacji si� zwi�ksza. Dotyczy to bez wyj�tku ka�dego zdrowego na umy�le cz�owieka, zar�wno dziecka, jak doros�ego. Kto przeczy temu, �e w ciemnym lesie jest bardziej sk�onny do l�ku, ani�eli w jasny dzie�, ten nie jest odwa�niejszy, tylko mniej prawdom�wny od swych bli�nich. Ot� w stanie tej podwy�szonej gotowo�ci do l�ku robimy bardzo interesuj�ce do�wiadczenie: zaczynamy widzie� "duchy". Raz jest to krzak, kt�rego s�abo rozpoznawalne zarysy zdaj� nam si� cieniem skradaj�cego si� cz�owieka. Innym razem wydaje si� nam, �e s�yszymy trzask ga��zi zwiastuj�cy jakie� niebezpiecze�stwo. Ale nawet i wtedy, gdy �aden cie� ani odg�os nie daj� ku temu powod�w, w takich okoliczno�ciach w�szymy gro�b� za ka�dym drzewem i w ka�dej potencjalnej kryj�wce. Pomoc krytycznego rozumu i rozs�dku dzia�a tylko do pewnych granic. W tej sytuacji przekonujemy si� na w�asnej sk�rze, co to znaczy, gdy ni�sze informacje pr�buj� doj�� do g�osu. To bowiem, co si� z nami dzieje, wyja�ni� trzeba w spos�b nast�puj�cy: nasza zale�no�� od zmys�u wzroku jest tak wielka, �e ciemno�� obni�a pr�g wyzwalania reakcji l�kowych. W ciemno�ci nasza sk�onno�� do l�ku jest podwy�szona. Ciekawe, �e opisana sytuacja � nieznane otoczenie w nocy pod go�ym niebem � zawiera ponadto najwyra�niej skutecznie dzia�aj�cy jeszcze i u cz�owieka swoisty wyzwalacz pewnego prastarego programu, pasuj�cego do tego w�a�nie szczeg�lnego po�o�enia. Program ten jest zapewne nieco zwietrza�y, i nawet nie bardzo mo�e si� z prawdziw� swobod� rozwin�� w g�owie posiadacza p�kul m�zgowych. Ale jak inaczej wyt�umaczy� owo "widzenie duch�w", je�li nie przez wyzwalanie takiego swoistego programu? Jak, je�li nie przez przypuszczenie, �e w ci�gu niezliczonych pokole� tak�e u naszego gatunku dziedzicznie odzwierciedli�o si� prastare do�wiadczenie, i� istniej� wrogowie, kt�rzy s� szczeg�lnie niebezpieczni noc�, poniewa� � w odr�nieniu od nas � znakomicie widz� w ciemno�ciach? "Duchy i zjawy s� projekcj� poluj�cego noc� drapie�nika", powiedzia� Konrad Lorenz. I tak jest istotnie. Nie w�tpi� w to, �e widma, kt�re w swoim l�ku przed ciemno�ci� rzutujemy na cienie krzak�w, pochodz� z mi�dzy-m�zgowia. One tak�e antycypuj� sygna�y, kt�re zapowiada�yby zbli�aj�ce si� ku nam z ciemno�ci zagro�enie, i s� w tym sensie analogiczne do widma �asicy, z kt�rym kogut w laboratorium Ericha von Holsta walczy na pustym blacie sto�u. A czy� nie jest tak, �e gdyby rzeczywi�cie prawdziwy zb�jca wychyli� si� z g�stwiny i zagrozi� nam, bardzo by�my si� przestraszyli, ale jednocze�nie musieliby�my przyzna�, �e jego realne pojawienie si� wcale nie jest dla nas zaskoczeniem, lecz przeciwnie, potwierdza tylko to, z czym ju� i tak liczyli�my si�? W tym miejscu pragn� porzuci� dotychczasowy w�tek i ograniczy� si� chwilowo do tego jednego przyk�adu � kt�rym znowu znacznie wyprzedzili�my bieg wydarze�. Wyprzedzenie to mia�o jedynie wykaza�, �e nawet kiedy w ksi��ce tej mowa jest o kurach, to chodzi r�wnie� o cz�owieka. Wszystko, nad czym zastanawiali�my si� do tej pory, s�u�y jedynie przygotowaniu si� do zrozumienia naszego w�asnego m�zgu. Eksperyment my�lowy Powracamy wi�c do koguta i naszego niespodziewanego odkrycia, �e obnosi on ze sob� w g�owie sw�j �wiat � a mo�e jego obraz. Sprawd�my teraz te wnioski na pewnym modelu my�lowym (przyznaj�c, �e brzmi� one dla nas bardzo dziwnie). Za��my wi�c zupe�nie fantastyczn� sytuacj�, �e jakiej� ogromnie inteligentnej, wysoko rozwini�tej cywilizacji uda�o si� przes�a� na nasz� Ziemi� bezza�ogow� sond�-robota dla poszukiwania �lad�w �ycia. Przyjmijmy ponadto, �e sonda ta z�apa�a koguta i przywioz�a go na pok�adzie na swoj� planet�. Czego tamtejsi uczeni po przebadaniu koguta mogliby si� dowiedzie� o jego ziemskim �rodowisku? Z pewno�ci� rozpocz�liby od analizy budowy cia�a swego �upu. Mo�na sobie wyobrazi�, jakie by uzyskali informacje. Obj�to�� i masa koguciego cia�a w relacji do mechanicznej stabilno�ci uk�adu szkieletowego pozwoli�yby im wyci�gn�� szczeg�owe wnioski co do si�y przyci�gania, a tym samym masy jego planety ojczystej. Z kolei ci�ar koguta w jego naturalnym �rodowisku mo�na por�wna� z budow� skrzyde� oraz si�� i wytrwa�o�ci� poruszaj�cych nimi mi�ni. Takie por�wnanie pozwala wnioskowa� o g�sto�ci atmosfery, w jakiej kogut m�g� dokonywa� pr�b lotu. Pozaziemscy badacze dowiedzieliby si� r�wnie� szczeg��w o chemicznym sk�adzie obcej pow�oki powietrznej badaj�c pod wzgl�dem biochemicznym i mikrostrukturalnym p�uca zwierz�cia oraz powi�zanie ich dzia�alno�ci z obiegiem krwi i przemian� materii tkanek. Budowa i funkcja oczu koguta sta�yby si� �r�d�em wiadomo�ci o podstawowych w�a�ciwo�ciach centralnej gwiazdy, kt�rej promieniowanie wype�nia �rodowisko badanego obiektu. Oczy s� bowiem rozwini�te do widzenia w takim w�a�nie promieniowaniu -r zatem zbudowane "s�onecznie". �o��dek, w�troba i inne narz�dy trawienne, pazury u n�g, budowa i si�a dzioba, te i wiele innych znamion cielesnych pos�u�y�yby do wyci�gania dalszych wniosk�w.1 Wszystkie te badania wykorzystywa�yby coraz to nowe odmiany jednej i tej samej zasady, zgodnie z kt�r� p�etwa jest w takim samym stopniu odbiciem wody co kopyto ko�skie � odbiciem gruntu stepowego. O wiele bardziej interesuj�ca cala sprawa stanie si� w chwili, w kt�rej nasi "eksperymentalni" uczeni, po wyczerpaniu wszystkich mo�liwo�ci wynikaj�cych z budowy pozosta�ych cz�ci cia�a koguta, skieruj� w ko�cu uwag� na jego m�zg. Bardzo jest wa�ne, aby�my sobie w pe�ni u�wiadomili, �e w pracy nad m�zgiem charakter bada� absolutnie si� nie zmienia. Do bada� nie wprowadza si� �adnej nowej zasady. Argumentacja i logiczne podwaliny wszystkich wniosk�w pozostaj� te same. M�zg bowiem tak�e zawdzi�cza szczeg�y swej budowy i funkcji tylko i wy��cznie konieczno�ci przystosowania si� do �rodowiska. Nie odbija wcale �wiata, wbrew temu, co bez zastanowienia przyjmujemy za rzecz oczywist�. Wr�cz przeciwnie, on sam jest odbiciem �wiata. Tylko dlatego badacze w naszym przyk�adzie � a tak�e o wiele bardziej realni badacze zachowa� w naszych ziemskich laboratoriach s� w stanie w og�le dowiedzie� si� czego� o �rodowisku badanego zwierz�cia przez elektryczny przegl�d mi�dzym�zgowia. Nie by�oby takiej mo�liwo�ci, gdyby m�zg we wszystkich swoich cz�ciach by� rzeczywi�cie zwierciad�em �wiata. -W�wczas bowiem pod nieobecno�� �rodowiska by�by on pusty. �adne zwierciad�o nie przechowuje obrazu przedmiotu, gdy przedmiotu tego nie ma. Tymczasem mi�dzym�zgowie w�a�nie wykazuje t� zdolno�� w stosunku do �wiata. Jest to przyczyna, dla kt�rej miewamy sny, a tak�e przyczyna, kt�ra pozwoli�a Holstowi w trakcie swych do�wiadcze� dra�nienia elektrycznego znale�� obraz �asicy � czy te� innego podobnego do �asicy wroga naziemnego � w mi�dzym�zgowiu koguta. Dlatego pozaziemski badacz tak�e znalaz�by w m�zgu porwanej istoty ziemskiej informacje o �miertelnym wrogu, z jakim dany gatunek ma do czynienia na swej ojczystej planecie. Osi�gn��by pozytywny wynik bada� nawet wtedy, gdyby uda�o mu si� zdoby� tylko zal�one jajo, kt�re musia�by dopiero sztucznie wyhodowa� w laboratorium. �wiat bowiem mie�ci si� nie tylko w mi�dzym�zgowiu ka�dego z nas, lecz nawet w dziedzicznym planie budowy zap�odnionej kom�rki jajowej, kt�ra m�zg buduje z nieo�ywionej materii. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 13. �wiat z perspektywy mi�dzym�zgowia �wiat a rzeczywisto�� Na omawianym poziomie rozwoju m�zg jest raczej wszystkim innym ni� zwierciad�em; mo�na by go na przyk�ad nazwa� hipotez� o �wiecie,1 z projektem rzeczywisto�ci otaczaj�cej istot� �yw�, projektem, kt�ry sta� si� cia�em. Jest on sieci� po��cze� nerwowych, w kt�rej w postaci mo�liwych sposob�w zachowania antycypowane jest to, czego b�dzie ��da� konfrontacja ze �wiatem zewn�trznym. R�ne s� tego nast�pstwa. Po pierwsze, taki repertuar si�� rzeczy musi by� bardzo ograniczony. Liczba program�w zachowa�, kt�re mog� by� magazynowane w mi�dzym�zgowiu, jest nie tylko sko�czona, ale nawet stosunkowo niewielka. Poniewa� programy wyst�puj� w formie fizycznych po��cze� mi�dzy kom�rkami, liczy si� po prostu ich obj�to��. Okre�lona ilo�� tkanki nerwowej zawiera tylko ograniczon� liczb� kom�rek nerwowych jako "element�w po��cze�", co chyba �atwo zrozumie�. Poci�ga to za sob� konsekwencje w najwy�szym stopniu znacz�ce. Skoro bowiem na poziomie mi�dzym�zgowia stosunek pomi�dzy osobnikiem a �wiatem zewn�trznym tworzy si� jeszcze wy��cznie z tego rodzaju ustalonych program�w, to st�d wynika, �e rzeczywisto�� "istoty mi�dzym�zgowiowej" reprezentuje tylko stosunkowo male�ki wycinek obiektywnie istniej�cych reali�w. U�y�em tutaj celowo s�owa "rzeczywisto��" zamiast "�rodowisko", stosowanego zwykle w tym powi�zaniu od czasu Jakoba von Uexkulla2. S�owo "rzeczywisto��" etymologicznie, na podstawie pokrewie�stwa rdzenia, wyra�nie wskazuje na to, o co mi tutaj chodzi: "rzeczywisto��" osobnika jest ca�o�ci� wszelkich bod�c�w, wp�yw�w i czynnik�w, kt�re ze �wiata zewn�trznego oddzia�uj� na niego [pokrewie�stwo etymologiczne, o kt�rym autor m�wi, jest nieprzet�umaczalne: po niemiecku Wirklichkeit znaczy rzeczywisto��, a wirken � oddzia�ywa�, (przyp. t�um.)] przez to, �e je rejestruje za pomoc� swoistych receptor�w (narz�d�w zmys��w). Rozpoznanie, �e ta rzeczywisto�� w ka�dym przypadku musi by� cia�niejsza czy te� ubo�sza ani�eli �wiat, w kt�rym si� dana istota obiektywnie znajduje, nie jest dla nas niczym nowym. Na samym pocz�tku tej ksi��ki stwierdzili�my przecie�, �e ju� pierwsza �ywa kom�rka z przyczyn samozachowawczych zredukowa�a do niezb�dnego minimum sw�j kontakt ze �wiatem zewn�trznym, cho� dopiero co od niego si� oddzieli�a. "Mo�liwie jak najmniej �wiata zewn�trznego" � regu�a ta zgodnie z biologiczn� zasad� zachowania gatunku przez miliardy lat wyciska�a swoje pi�tno na dalszym rozwoju. Skutki jej, nieodwracalne, mog� si� nam na poziomie mi�dzym�zgowia wydawa� wyrazem zubo�enia szans. Gdy wreszcie uda�o si� jednostce po niesko�czenie d�ugim � w naszym odczuciu � czasie przenie�� rozgrywk� z w�asnej powierzchni w �wiat zewn�trzny, nagle po��dana wydawa�aby si� rezygnacja z zasady niezb�dnego minimum. Powsta�y zmys�y zdalne pozwalaj�ce na obcowanie z wi�kszego dystansu z wp�ywami zewn�trznymi. Istniej� ju� nie tylko bod�ce identyczne z konkretn� ingerencj�, na kt�r� z konieczno�ci biologicznej trzeba natychmiast reagowa�. Rzeczywisto�� zawiera obecnie tak�e sygna�y zapowiadaj�ce z g�ry przysz�e kontakty fizyczne. To pozwala zyska� na czasie. Otwiera si� mo�liwo�� wyboru, wywa�onej decyzji co do tego, czy nadchodz�cemu spotkaniu nale�y stawi� czo�o, czy te� zej�� mu z drogi. Ale wszystko to pozostaje nie wykorzystane. Mo�liwo�ci, kt�re si� wy�oni�y nieprzewidzianie, a na pewno niechc�cy � kt� m�g�by ich chcie�? � nasuwaj� nam my�l, �e bardziej swobodne obcowanie ze �wiatem zewn�trznym, przekraczaj�ce ciasne granice tego, co biologicznie absolutnie konieczne, by�oby teraz dozwolone, a mo�e nawet wskazane. Nic podobnego si� nie dzieje. �adna z tych mo�liwo�ci nie jest wykorzystywana. Mi�dzym�zgowie �yje jeszcze pod rz�dami praw przesz�o�ci. Przez rozw�j zmys��w zdalnych i trwale programowanych sposob�w zachowania dokona�o ono ogromnego wyczynu uwolnienia osobnika od nacisku bezpo�redniej konfrontacji biologicznej z jego �rodowiskiem. Jednak�e, podobnie jak na wcze�niejszych szczeblach rozwoju, do wyczerpania zrodzonych st�d mo�liwo�ci potrzebny jest nowy krok naprz�d, nowa odpowied� ewolucji. Ale w tym miejscu jeste�my jeszcze od takiej odpowiedzi oddaleni o 500 milion�w lat. Nie wolno jednak nie dostrzega� tego, �e na' owej 'd�ugiej drodze od jednokom�rkowca do posiadacza mi�dzym�zgowia rozmiary horyzontu subiektywnej rzeczywisto�ci pot�nie si� rozszerzy�y. Podziwu godny jest dar wynalazczo�ci, z jak� ewolucja potrafi�a wyci�gn�� maksimum informacji z owego przez prakom�rk� tak niemi�osiernie zredukowanego zestawu "dopuszczalnych" w�a�ciwo�ci �rodowiska. Jednym z najbardziej zdumiewaj�cych przyk�ad�w by� �w zaskakuj�cy zwrot, dzi�ki kt�remu �wiat�o s�oneczne, przez pewne prakom�rki w��czone pierwotnie w ich "rzeczywisto��" z przyczyn energetycznych, zosta�o wykorzystane jako o�rodek orientacji kierunkowej, a na dalszym etapie pos�u�y�o do odzwierciedlenia �rodowiska. Ale i w innym zakresie tre�� rzeczywisto�ci stawa�a si� coraz bogatsza w miar� pojawiania si� wy�szego planu budowy i rozwoju mo�liwo�ci zachowa�. Chcia�bym, aby�my sobie na pewnym przyk�adzie uzmys�owili rozpi�to�� wariant�w wyst�puj�cych w tej dziedzinie u zwierz�t ni�szych i wy�szych. Przypadek rzeczywisto�ci prawie niewiarygodnie ubogiej opisa� swego czasu sam klasyk Jakob von Uexkull. Jako przyk�ad pos�u�y� mu kleszcz. Jest to �w krwiopijny roztocz, znany z niemi�ej strony wszystkim w�a�cicielom ps�w, a tak�e hodowcom kur. Przebieg �ycia kleszcza jest dosy� skomplikowany i pe�en ryzyka, aczkolwiek zwierz� to jest optymalnie chronione przed zagra�aj�cymi mu niebezpiecze�stwami przez odpowiedni repertuar zachowa�. Zap�odniona samiczka musi si� nassa� do syta krwi organizmu ciep�o-krwistego, poniewa� tylko wtedy jej kom�rki jajowe dojrzewaj�. Spos�b, w jaki ten konieczny dla gatunku cel zostaje osi�gni�ty, jednocze�nie zdumiewa i poucza. Zrazu drobne zwierz�tko wdrapuje si� na krzak i zatrzymuje na czubku ma�ej ga��zi. Drog� sw� odnajduje dzi�ki �wiat�u. Nie ma wprawdzie oczu, tylko rozproszone sk�rne receptory �wiat�a � ale to wystarcza. Po doj�ciu kleszcza na miejsce rusza program: czeka�. Przerwa� mo�e go tylko jeden jedyny sygna�: zapach kwasu mas�owego, kt�ry wytwarzaj� gruczo�y potowe organizmu ciep�okrwistego. Kleszcz musi wi�c umie� wyczeka� dop�ty, dop�ki przypadek pozwoli przej�� ciep�okrwistemu zwierz�ciu dok�adnie pod miejscem jego czat�w � tak aby roztocz m�g� spa�� na sier�� zwierz�cia. Kleszcze w takiej sytuacji potrafi� czeka� co najmniej 18 lat, a mo�e nawet o wiele d�u�ej, bo to naukowcy nie przed�u�ali swoich obserwacji ponad 18 lat. Przez ca�y ten okres roztocz pozostaje absolutnie nieruchomy. Nie pobiera �adnego pokarmu. Spo�r�d niezliczonych wydarze� i bod�c�w zewn�trznych �adne nie docieraj� ani nie oddzia�uj� na niego. Dopiero kiedy zapach kwasu mas�owego dosi�gnie kleszcza ("niczym sygna� �wietlny w ciemno�ciach", jak pisze Uexkull), budzi si� on z odr�twienia i b�yskawicznie spada. W nast�pnej chwili, gdy odczuje ciep�o, wymacuje w sk�rze ciep�okrwistego zwierz�cia wolne od sier�ci miejsce, w kt�re wwierca sw�j ryjek. Jego �yciowe zadanie spe�ni�o si�. W jaki� czas potem odpada, sk�ada jaja i ginie. "Ca�y bogaty �wiat otaczaj�cy kleszcza kurczy si� i zmienia w mizerny tw�r" (von Uexkull), w�a�nie w ow� "rzeczywisto��" roztocza, obejmuj�c� przez d�ugi przecie� okres co najwy�ej wra�enie "jasno", bodziec zapachowy kwasu mas�owego, odczucie "ciep�o" i wra�enie dotykowe wolnego od sier�ci miejsca na sk�rze, a wi�c rzeczywisto��, kt�ra w�a�ciwie przez ca�y ten czas jest prawie "pusta". Nie musz� chyba r�wnie szczeg�owo uzasadnia�, �e rzeczywisto�� zwierz�t wy�szych, a wi�c �wiat prze�ywany na przyk�ad przez ptaka czy psa, jest w swym zestawie niepor�wnywalnie bogatsza i barwniejsza. Natomiast z pewno�ci� wymaga uzasadnienia stwierdzenie, �e rzeczywisto�� owych zwierz�t jest jednak zawsze o wiele ubo�sza od �wiata, kt�ry prze�ywa cz�owiek. Pod tym wzgl�dem wszyscy w naszych naiwnych wyobra�eniach wychodzimy z ca�kowicie b��dnych za�o�e�. Rzeczywisto�� danego gatunku zwierz�cia przybli�a si� co prawda do prze�ywanego przez nas �wiata w takim samym stopniu, w jakim wzrasta jego pokrewie�stwo z nami. Jest to pow�d, dla kt�rego �atwiej nam jest zaprzyja�ni� si� z psem ani�eli z ptakiem, z chomikiem ni� z jaszczurk�. Ale rzeczywisto�ci rozmaitych gatunk�w nie pokrywaj� si� nigdy ze sob�. Tak�e u psa i ma�py cz�ekokszta�tnej wi�kszo�� przez nas postrzeganych w�a�ciwo�ci �wiata znajduje si� poza horyzontem ich rzeczywisto�ci. A to, co ze �wiata bywa "postrzegane", pojawia si� w prze�ywaniu kury czy ni�szego ssaka inaczej ani�eli to, co nam jest znane � i w spos�b, kt�rego sobie ju� nie potrafimy poprawnie wyobrazi�. Jak ma�o zwierz�ca rzeczywisto�� jest podobna do tego, co sobie o niej wyobra�amy, wykaza�y tzw. do�wiadczenia z atrapami przeprowadzane przez etolo-g�w (zob. il. 4 po s. 96). Samiec rudzika, gdy jest w nastroju godowym, swoje tokowanie kieruje bez wahania do p�czka czerwonych pi�r przymocowanych byle jak do drutu, nie zwracaj�c �adnej uwagi na siedz�c� obok m�od� samiczk�, kt�ra jeszcze nie ma czerwonego upierzenia na piersiach! W tej samej sytuacji samiec ciernika pr�buje zwabi� do miejsca sk�adania ikry pokraczn� atrap� samicy, ignoruj�c ca�kowicie jedyny do tego celu odpowiedni orygina�. M�ski osobnik motyla dostojki lata a� do stanu wyczerpania za obracaj�cym si� walcem tylko dlatego, �e pasiasty wz�r atrapy na�laduje zmian� jasnych i ciemnych odcieni, kt�ra wyst�puje, gdy fruwaj�ca samica trzepoce skrzyd�ami. W naszych oczach, "w naszym �wiecie", kopia ta jest wyj�tkowo marna. Jednak�e motylowi dostojce w jego rzeczywisto�ci wydaje si� bardziej atrakcyjna od orygina�u � widocznie dlatego �e wysy�a decyduj�cy "sygna� kluczowy" w postaci czystszej i dobitniejszej, ni� to czyni samiczka. Urz�dzenie w kszta�cie walca reprezentuje superatrap�.3 Prowokuj�ce do�wiadczenia Nie dostrzegan� przez nas zwykle przepa��, kt�ra oddziela od siebie "rzeczywisto�ci", czyli �wiaty prze�ywania rozmaitych gatunk�w, mo�na ujawni� tak�e metod� przeciwn�, tj. przez pozbawienie orygina�u jego decyduj�cego sygna�u kluczowego � a wi�c czynnika wyzwalaj�cego, jak m�wi� etolodzy � i czekanie na to, co si� b�dzie dzia�o. Je�li eksperymentatorowi rzeczywi�cie si� uda przechwyci� taki czynnik wyzwalaj�cy, z regu�y staje si� �wiadkiem prawdziwej katastrofy. Kto �wiadom jest znaczenia takiego post�powania, nie b�dzie zaskoczony. W wyniku bowiem eksperymentalnej ingerencji rzeczywisto�� zwierz�cia do�wiadczalnego przestaje si� "zgadza�". Podamy odpowiedni przyk�ad: indyczka maj�ca pod sob� swoje �wie�o wyklute piskl�ta jest � z biologicznie zrozumia�ych przyczyn szczeg�lnie sk�onna do napa�ci. W j�zyku etolog�w oznacza to, �e w opisanej sytuacji pr�g agresywnego zachowania jest u niej mocno obni�ony. Wszystko, co zbli�a si� do gniazda, bywa atakowane w�ciek�ymi uderzeniami dzioba. Nie dotyczy to jednak piskl�cia, kt�re z jakichkolwiek przyczyn � cho�by dlatego, �e eksperymentator je wyj�� � znalaz�o si� poza gniazdem i w pewnym momencie z g�o�nym piskiem pod��a z powrotem do ciep�ej kryj�wki pod matczyne pi�ra. Samica uspokajaj�cym nawo�ywaniem skierowuje je ku sobie, aby je potem przy pomocy ruch�w g�owy i dzioba ostro�nie wsun�� pod swoje pierze. Zdawa�oby si�, �e nie ma nad to nic naturalniejszego � �e nie ma sytuacji, kt�ra wymaga�aby mniej wyja�nie� ni� ta. Czy� nie jest samo przez si� zrozumia�e, �e indyczka przywabia swoje piskl�, kiedy si� przed ni� znajdzie, zamiast je atakowa�? A tymczasem tak argumentuj�c zapomnieli�my znowu o owym � przyznaj�, �e nie�atwym � wysi�ku ku abstrakcji, kt�rego musieli�my dokona� w zwi�zku ze zjawiskiem "widzenia" u zwierz�t. W tym wypadku powinni�my r�wnie� pami�ta� o mo�liwo�ci, �e to, co indyczka widzi, w niczym nie przypomina tego, co w tej sytuacji postrzegamy sami. Jak bardzo nieufno�� by�aby tutaj na miejscu, wykazuj� pewne do�wiadczenia zaprojektowane i przeprowadzone przez uczonych, kt�rzy z racji swego zawodu �yj� takimi abstrakcjami. Skoro od dawna by�o wiadomo, �e g�os piskl�cia w okoliczno�ciach towarzysz�cych wysiadywaniu stanowi decyduj�cy sygna� kluczowy, Wolfgang Schleidt, ucze� Lorenza, u�o�y� dwa bardzo proste do�wiadczenia. Wynik obu by� dramatyczny. W pierwszym przypadku uniemo�liwi� on indyczce us�yszenie g�osu piskl�cia po prostu przez to, �e starannie zaklei� jej uszy. Nast�pnie pozostawi� jej do�� czasu na to, aby si� uspokoi�a, po czym ponowi� pr�b�, to znaczy pozwoli� g�o�no kwil�cemu piskl�ciu zbli�a� si� do gniazda. Dosz�o w�wczas do katastrofy: w ci�gu paru sekund nieszcz�sne zwierz�tko zosta�o przez w�asn� matk� zat�uczone na �mier� kilku silnymi uderzeniami dzioba. Nieomal bardziej jeszcze groteskowy � w ka�dym razie w �wietle naszych uprzedze� � wydaje si� wynik drugiego do�wiadczenia Schleidta. Tym razem za pomoc� ukrytego urz�dzenia przybli�a� on do gniazda wypchan� �asic�, w kt�rej brzuchu umieszczony zosta� male�ki g�o�nik. Z brzucha atrapy wydobywa�o si� wi�c, dzi�ki ta�mie magnetofonowej, g�o�ne i �a�osne popiskiwanie osamotnionego indycz�tka. Wygl�da�o wprawdzie na to, �e wariant ten wydaje si� matce troch� niesamowity. Obserwowano wyra�nie, jak dwa r�ne programy zachowa� wik�a�y si� w sprzeczno�ci: "opieka nad potomstwem" i "o-brona gniazda". Uderzenia dziobem wyst�pi�y i tutaj, ale hamowane, jak gdyby niezdecydowane, i ko�czy�y si� uderzeniami w pustk�. W ko�cu indyczka, chocia� z wyra�nymi oznakami niepewno�ci i podenerwowania, pozwoli�a bez oporu podsun�� sobie do gniazda � na jej szcz�cie wypchanego! � �miertelnego wroga. Kluczowy sygna� akustyczny, kt�ry dla zwierz�cia oznacza w�a�nie piskl�, potrafi� si� przebi�. Na ka�dego, kto prze�y� owe do�wiadczenia � Schleidt zademonstrowa� mi kiedy� wariant z �asic� � lub ma dosy� fantazji, aby je sobie dostatecznie realistycznie wyobrazi�, dzia�aj� one jak szok, jednak�e po zastanowieniu stwierdza si�, �e jest to szok zbawienny. Wprawdzie za�amuje si� wiele romantycznych z�udze� co do �ycia wewn�trznego zwierz�t, idyllicznych wyobra�e� o podobnym do naszych uczu� stosunku pomi�dzy zwierz�c� matk� a piskl�ciem, a tak�e wyobra�e� heroicznych o "bohaterstwie", z jakim indyczka broni swoich piskl�t przed wrogiem. Niezliczone do�wiadczenia tego rodzaju wykazuj�, jak ca�kowicie chybione w stosunku do rzeczywisto�ci zwierz�cia s� te i inne rozpowszechnione wyobra�enia o zwierz�cym prze�ywaniu �rodowiska. Jednak�e to, co uczeni do�wiadczeniami takimi niszcz�, to tylko z�udzenia. Kto potrafi si� od nich uwolni�, o tyle, o ile jest to w og�le mo�liwe, ten odkryje inne, bardziej uzasadnione powody do zdumienia i podziwu. Dopiero po uwolnieniu si� od rozpowszechnionych i prawdopodobnie niezniszczalnych z�udze� ucz�owieczania �ycia wewn�trznego zwierz�t pojawia si� mo�liwo�� obcowania z nimi (czy wr�cz nawi�zania rodzaju wi�zi partnerskiej z niekt�rymi spo�r�d nich, jak z psami czy ma�pami cz�ekokszta�tnymi), obcowania prze�ywanego zupe�nie bezpo�rednio jako wyraz pokrewie�stwa, kt�re pozwala nawet � przynajmniej cz�ciowo � przerzuci� most nad przepa�ci� rozwart� mi�dzy rozmaitymi rzeczywisto�ciami. Ale jak w�a�ciwie wygl�da owa rzeczywisto�� zwierz�cia, je�li jest tak ca�kowicie odmienna od naszej? M�wi�c skromniej i w nawi�zaniu do naszej my�li przewodniej: jak jest ukszta�towana rzeczywisto�� "istoty mi�dzym�zgowiowej", jak wygl�da �wiat z perspektywy mi�dzy-m�zgowia?4 Poniewa� nie mo�emy si� przenie�� do g�owy ptaka czy ryby i � co jeszcze bardziej przeszkadza rozumieniu problemu � nie mo�emy tak�e wy�lizn�� si� z w�asnej g�owy, nie potrafimy na to pytanie da� odpowiedzi tak konkretnej, jak si� tego domaga nasza ciekawo��. A jednak w innych dziedzinach nauce uda�o si� nieco poszerzy� horyzont prze�ywanej przez nas rzeczywisto�ci. Tak wi�c za pomoc� pot�nych akcelerator�w potrafimy bada� subatomowe cz�stki materii. Pos�ugujemy si� falami elektromagnetycznymi i wielu innymi w�a�ciwo�ciami obiektywnych reali�w, kt�re pierwotnie nie nale�a�y do rzeczywisto�ci naszego �wiata. Podobnie etolo-dzy ujawnili kilka odpowiedzi na pytanie o tre�� rzeczywisto�ci mi�dzym�zgowiowej � rzeczywisto�ci otwartej przed tymi istotami ziemskimi, kt�re w jakie� 2,5 miliarda lat po rozpocz�ciu ewolucji biologicznej wspi�y si� na szczebel mi�dzym�zgowia. Jaka by�a ta rzeczywisto�� i jaka jest po dzie� dzisiejszy dla wszystkich organizm�w, kt�re tego szczebla w zasadzie nie przekroczy�y, wywnioskowa� mo�na r�wnie� z do�wiadcze� z atrapami. Trzeba tylko wiedzie�, czego szuka� w osi�gni�tych rezultatach. Etolodzy ca�ymi latami musieli zbiera� wynik po wyniku, a� z obfito�ci szczeg��w wy�oni�o si� to, co istotne. Rekonstrukcja archaicznego �wiata Z perspektywy mi�dzym�zgowia �wiat nie wykazuje �adnego podobie�stwa do tego, co prze�ywamy jako nasze zwyk�e �rodowisko. Jest to �wiat, w kt�rym wyst�puj� w�a�ciwo�ci i prawid�a dla nas ju� obce, �wiat, z kt�rego wyro�li�my ju� od kilkuset milion�w lat tak dalece, �e po wej�ciu w niego wydawa�by si� nam upiorny. Tymczasem organizm mi�dzym�zgowiowy jest w nim bezpieczny i os�oni�ty. Jest to jego �wiat. Natomiast posiadacz p�kul m�zgowych rzeczywisto�� t� odczuwa�by jako koszmar. Jest to co� wi�cej ani�eli czysta metafora. Z przyczyn ju� kilkakrotnie przytaczanych nasze mi�dzym�zgowie jeszcze ci�gle jest w pe�ni czynne. �wiat naszych biologicznych przodk�w tkwi wi�c w naszych g�owach w postaci �yj�cej skamienia�o�ci. Normalnie panuje nad nim nadrz�dna instancja p�kul m�zgowych, chocia� nie jest on nigdy ca�kowicie st�umiony. Jednak�e istniej� przypadki, kiedy biologiczna katastrofa spycha wsp�czesnego cz�owieka do tej archaicznej rzeczywisto�ci. Zobaczymy potem, �e pewne formy chor�b psychicznych, na przyk�ad to, co psychiatrzy nazywan� schizofrenicznym urojeniem odnoszenia, w ten spos�b w�a�nie mo�na najwiarygodniej wyja�ni�. Ale na razie daleko do tego. W tym miejscu musimy si� nawet wystrzega�, aby poziom rozwoju mi�dzym�zgowia rozpatrywa� z perspektywy p�kul m�zgowych. W�a�nie przeciwny punkt widzenia jest nam teraz potrzebny. Do osi�gni�tego w tym stadium szczebla zmierza� musimy od strony przesz�o�ci, od momentu pocz�tk�w rozwoju. Tylko bowiem z takiej perspektywy mo�emy uzmys�owi� sobie niebywa�y wprost post�p, jaki szczebel ten reprezentuje w ewolucji. �wiat mi�dzym�zgowia nie jest ju� prymitywn� rzeczywisto�ci� bod�c�w fizycznych i chemicznych. Istota �yj�ca zorganizowana jeszcze czysto wegetatywnie jest niechybnie poddana � dos�ownie � na z�� i dobr� dol� tym w�a�nie czynnikom �rodowiska, od kt�rych z przyczyn biologicznych nie mo�e si� odgrodzi�. Mi�dzym�zgowie wyra�nie nacisk ten zmniejsza. Rzeczywisto�� nie sk�ada si� ju� z konkretnych bod�c�w. Zmys�y zdalne otwieraj� drog� sygna�om ze �wiata zewn�trznego. A sygna�y te maj� dla organizmu charakter swoistych czynnik�w wyzwalaj�cych, kt�re uruchamiaj� znajduj�ce si� w pogotowiu programy zachowa�. Przynale�ny do �wiata zewn�trznego czynnik wyzwalaj�cy i zmagazynowany w organizmie program s� do siebie dostosowane. Ewolucja tak je wzajemnie zestroi�a, �e pasuj� jak klucz do zamka. Jeden jedyny, i tylko ten czynnik wyzwalaj�cy (kt�ry zreszt� mo�e nieraz sk�ada� si� z kombinacji dw�ch czy trzech sygna��w) uruchamia jeden �ci�le okre�lony, i tylko ten spos�b zachowania. I odwrotnie � ka�dy poszczeg�lny program z ca�o�ci repertuaru staje si� aktywny tylko wtedy, gdy jego swoisty czynnik wyzwalaj�cy oddzia�uje na organizm.5 Gdyby opis ten wyczerpywa� ju� ca�� sytuacj�, by�aby to dla organizmu sytuacja i�cie piekielna. Przy permanentnej w zasadzie obecno�ci w �rodowisku wszystkich skutecznych czynnik�w wyzwalaj�cych wszystkie znajduj�ce si� w pogotowiu sposoby zachowa� mog�yby si� w ka�dej chwili aktywowa� w organizmie i nieprzerwanie spiera� o prymat. Musimy sobie zatem przypomnie� to, co na s. 142 powiedzieli�my ju� o wewn�trznej gotowo�ci do wyzwalania pewnych reakcji: �e dla rozmaitych program�w reakcji istniej� rozmaite i w r�nym sensie zmienne progi wyzwalania, kt�re warunkuj� priorytet zachowania. Dla zrozumienia stosunku mi�dzy organizmem a �wiatem zewn�trznym na tym szczeblu nie wolno tak�e zapomina� o tym, �e progi te nie s� regulowane tylko wewn�trznymi procesami zachodz�cymi w samym organizmie. A wi�c nie tylko tym � aby poda� przyk�ad najprostszy � �e, dajmy na to, mo�no�� wyzwalania si� zachowania pokarmowego jest u�atwiona, gdy zak��ceniu ulega kaloryczny bilans przemiany materii, tzn. zmniejsza si� ilo�� zmagazynowanych w tkankach rezerw po�ywienia. Progi, kt�re w �rodowisku decyduj� o rozpocz�ciu oddzia�ywania potencjalnych czynnik�w wyzwalaj�cych, s� bowiem z kolei zale�ne od okre�lonych czynnik�w �rodowiskowych. Na s. 146 uzasadnili�my to bardziej szczeg�owo na podstawie przyk�adu wi�zi pomi�dzy �wiat�em a seksualno�ci�. �wiat�o okaza�o si� jednym z licznych zapewne � w tym prawdopodobnie wielu dzisiaj jeszcze nie znanych � o�rodk�w, kt�re wi��� organizm z jego �rodowiskiem w dziedzinie pewnej zupe�nie elementarnej zale�no�ci wyst�puj�cej znacznie poni�ej poziomu bod�ca i reakcji. Inny przyk�ad tego powi�zania stanowi� mo�e tzw. rytm oko�odobowy, a wi�c 24-godzinna periodyczno��, kt�rej � zda si� � poddane s� wszystkie czynno�ci fizjologiczne u wszystkich pod tym wzgl�dem przebadanych organizm�w. �w 24-godzinny rytm jest cz�owiekowi wrodzony, podobnie jak wszystkim innym ziemskim istotom �yj�cym, z jednokom�rkowcem w��cznie. Odzwierciedla on naturalnie �w rytm," w jakim w zwi�zku z obrotem Ziemi dzie� z noc� przeplataj� si� na naszej planecie. To kolejne nast�powanie po sobie jasno�ci i mroku ustala tak�e r�wnomierny rytm pomi�dzy wewn�trzn� biologiczn� periodyczno�ci� organizmu a zewn�trznym przebiegiem dnia i nocy. Nie dopuszcza ono do tego, aby sta�y si� wobec siebie asynchroniczne, aby "zegar wewn�trzny" odchyli� si� od rytmu dni i nocy. Mo�na udowodni� do�wiadczalnie, �e �w wska�nik rytmu dnia i nocy oddzia�uje na organizm przez oczy, kt�re przy tej okazji raz jeszcze ujawniaj� sw�j charakter narz�du wynalezionego pierwotnie nie po to, by widzie�. Wynikiem tych zale�no�ci jest fakt, �e procesy fizjologiczne naszego cia�a dostrojone s� funkcjonalnie do periodycznych zmian warunk�w �rodowiska. Wyra�aj�c to samo konkretnie i prosto, mo�emy powiedzie�, �e na przyk�ad rankiem nie bywamy biernie wyrywani ze snu przez S�o�ce, ale �e nasza gotowo�� do obudzenia si� ze snu i wsch�d S�o�ca s� ze sob� zharmonizowane. W ka�dym razie taki jest pierwotny sens tej ewolucyjnej zdobyczy, przy czym trzeba przyzna�, �e od pewnego czasu zacz�li�my drastycznie ingerowa� w te harmonijne zale�no�ci �rodowiskowe poczynaniami naszej cywilizacji. Je�li chodzi o podany przyk�ad, sta�o si� to przede wszystkim przez wynalezienie sztucznego o�wietlenia. Na pewno nie najb�ahszej przyczyny tak rozpowszechnionej dzisiaj bezsenno�ci dopatrywa� si� mo�na w tym, �e pewien licz�cy sobie miliony lat rytm endogenny, zdany w swym funkcjonowaniu na sygna� �rodowiskowy dok�adnej 24-godzinnej zmiany jasno�ci i mroku, wobec elektryfikacji naszych dom�w nie znajduje ju� dla siebie odpowiednika w naszym �rodowisku. Z tego punktu widzenia mo�e nie jest przypadkiem, �e �ar�wka elektryczna i tabletka nasenna zosta�y wynalezione przez to samo pokolenie. Wszystkie osobliwo�ci, jakie wymieni�em, odnajdujemy w do�wiadczeniach przeprowadzanych przez etolog�w z atrapami. Samiec rudzika nie zwraca uwagi na m�odocian� samic� ptaka. Sygna�em wyzwalaj�cym zachowanie tokowe jest dla niego kombinacja "pierzasto�ci" z kolorem czerwonym. Niezdarna atrapa druciana ��cz�ca obie cechy znakomicie spe�nia zadanie czynnika wyzwalaj�cego. W tym przypadku wsp�plemieniec takiego skutku nie wywo�uje. Ale to jeszcze nie wszystko: rudzik musi by� w nastroju tokowym. Niezb�dnym za�o�eniem jest jego wewn�trzna gotowo��. Pr�g po�o�ony powy�ej mo�liwo�ci wyzwalania zachowania tokowego musi zosta� obni�ony, je�li kombinacja cech stworzona przez atrap� ma nabra� charakteru sygna�u. Od wewn�trznej gotowo�ci, od nastroju zwierz�cia zale�y to, czy pewne w�a�ciwo�ci �rodowiska b�d� skuteczne. Ta wewn�trzna gotowo�� jest z kolei, jak ju� wyja�niali�my szczeg�owo, zale�na od pory roku. Sygna� zmiany d�ugo�ci dnia odpowiednio do pory roku steruje progiem seksualnego programu zachowania. Tak wi�c w ko�cu jednak �rodowisko decyduje o tym, czy pewne cechy �wiata zewn�trznego staj� si� dla zwierz�cia sygna�ami (czynnikami wyzwalaj�cymi), a wi�c czy oddzia�uj� na jego zachowanie! A nie znaczy to nic innego jak to, �e �rodowisko za po�rednictwem nastroju zwierz�cia ka�dorazowo decyduje, kt�re spo�r�d cech �rodowiskowych nale�� do rzeczywisto�ci zwierz�cia, a kt�re � nie. Przede wszystkim w�a�nie owa osobliwo�� jest tym, co zupe�nie zasadniczo oddziela rzeczywisto�� mi�dzym�zgowia od sposobu, w jaki my prze�ywamy �wiat. Wydaje mi si�, �e jest to osobliwo�� charakterystyczna dla �wiata prze�y� zwierz�cych. A dotyczy to r�wnie� wszystkich zwierz�t wy�szych. U nich tak�e rozw�j i dojrza�o�� m�zgu nie osi�gn�y jeszcze takiego stopnia, kt�ry przyznawa�by najm�odszej jego cz�ci jednoznaczn� funkcjonaln� dominacj� nad mi�dzym�zgowiem. Z naszej perspektywy naj�atwiej jest opisa� osobliwo��, kt�r� napotkali�my tutaj, w ten spos�b, �e rzeczywisto�� na szczeblu rozwoju mi�dzym�zgowia nie jest jeszcze rzeczywisto�ci� sta��. Oto r�nica decyduj�ca. Nasze �rodowisko istnieje i sk�ada si� z obiektywnie danych przedmiot�w. Obiekty naszego �rodowiska mo�emy zauwa�a� b�d� pomija�, w ka�dym razie s� one w spos�b zupe�nie bezsporny obecne niezale�nie od stopnia naszego zainteresowania nimi. Rzecz wygl�da zupe�nie inaczej na tym szczeblu rozwoju m�zgu, kt�rym si� teraz zajmujemy. R�nica jest tak podstawowa, �e w pierwszej chwili trudno w ni� uwierzy�. �wiat przedmiot�w istniej�cych niezale�nie od nas samych jest dla nas tak oczywisty, �e nie zauwa�amy, i� taki stan rzeczy jest uprawomocniony jedynie naszym przyzwyczajeniem. W toku fizjologicznego eksperymentu z dziedziny zachowania mo�emy przekona� si� na w�asne oczy, �e samica ciernika niezale�nie od swej obiektywnej obecno�ci wy�ania si� w rzeczywisto�ci samca tylko i dopiero wtedy, gdy spe�nione s� dwa dodatkowe warunki, z kt�rych przynajmniej jeden � wewn�trzna gotowo�� samca ciernika do rejestrowania jakiegokolwiek seksualnego czynnika wyzwalaj�cego � ma charakter na wskro� subiektywny. Potencjalny partner seksualny pojawia si� wi�c albo te� nie pojawia w rzeczywisto�ci takiego zwierz�cia w zale�no�ci od czynnik�w subiektywnych, tote� mo�na dos�ownie powiedzie�, �e znika, skoro tylko przeminie seksualne spotkanie, kt�re jako czynno�� ko�cowa, jak mawiaj� etolodzy, redukuje napi�cie pop�dowe. Tym" samym znika tak�e nastr�j, kt�ry obni�a� swoiste progi. Zabrak�o bowiem ju� jednego z decyduj�cych warunk�w tego, aby seksualne sygna�y sta�y si� skuteczne, tzn. mog�y sta� si� sk�adnikiem rzeczywisto�ci zwierz�cia. Nie jest wykluczone, �e wsp�plemieniec istniej�cy nadal obiektywnie pojawi si� w nast�pnej chwili w innej formie: jako rywal do pokarmu, jako konkurent do rewiru, czy te� w jakimkolwiek innym powi�zaniu. Z perspektywy zwierz�cia, kt�rego rzeczywisto�� tutaj rozpatrujemy, trudno zatem m�wi� o identyczno�ci tego partnera, dla nas obiektywnie zawsze niezmiennego. Owo znikanie i pojawianie si�, owe bie��ce przemiany obiektywnie niezmiennego � w ka�dym razie z naszego punktu widzenia � wsp�plemie�ca czy przedmiotu w �rodowisku w zale�no�ci od w�asnego nastroju czy kontekstu, od dziedziny zachowania, w obr�bie kt�rej spotkanie nast�puje, mo�liwe jest przecie� tylko dlatego, �e w tym �wiecie wszystko, co si� przytrafia, reprezentowane jest jeszcze tylko po�rednio � tylko przez cechy wymienne. Eksperymenty Schleidta wykazuj�, jak wielka jest mi�dzy nami r�nica r�wnie� pod tym wzgl�dem. Rezultaty wspomnianych do�wiadcze� szokuj� nas dlatego, �e na poziomie mi�dzym�zgowia po prostu jeszcze nie ma czego� takiego jak przedmioty czy rzeczy postrzegane, obiektywnie istniej�ce i zachowuj�ce swoj� identyczno��. Zamiast tego wyst�puj� kombinacje cech. Co prawda odgrywaj� one � jak gdyby wed�ug zasady pars pro toto � t� sam� rol� co w naszym �rodowisku obiekty. Reprezentuj� te obiekty zreszt� ca�kiem konkretnie w tym sensie, �e s� z nimi sczepione, skoro stanowi� cz�ci czy te� cz�stkowe w�a�ciwo�ci naszego �wiata. Ale �adna z tych cech ani �adna z tworzonych przez nie kombinacji nie jest sta�a. Pojawiaj� si� w rzeczywistym �wiecie zwierz�cia i znikaj�, a to nie tylko jako skutek przybycia i odej�cia nosiciela cechy w obiektywnym �rodowisku, ale r�wnie� jako skutek ustawicznie zmieniaj�cych si� gotowo�ci wewn�trznych czy te� nastroj�w podmiotu. A dla niego wraz z cech� zmienia si� tak�e znaczenie sygna�u. Na poziomie mi�dzym�zgowia zmiany kombinacji cech nie bywaj� interpretowane jako zmiany rzeczy z zasady identycznych, lecz jako pozbawiona form przej�ciowych zmiana pomi�dzy r�nymi znaczeniami. Dlatego te� piskl�ciu na nic si� nie zda jego "pierzasto��", jego kontury, wielko�� i wszystkie inne cechy, kt�re dla nas stanowi� o jego wygl�dzie, z chwil� gdy zosta�o przez eksperymentatora pozbawione jedynej cechy, dzi�ki kt�rej mo�e by� zidentyfikowane w rzeczywisto�ci indyczego �wiata jako obiekt programu zachowania "opieka nad potomstwem". Gdy brak jest tego jednego kluczowego sygna�u, znaczenie piskl�cia zmienia si� w spos�b zgubny na "obce", a w opisanej sytuacji jest odbierane jako wrogie, czyli niebezpieczne. Z tego samego powodu motyl dostojka a� do wyczerpania si� fruwa za pasiastym obracaj�cym si� walcem. Robi to tylko dlatego, �e nie jest to dla niego obracaj�cy si� walec, lecz nosiciel kluczowego sygna�u � sygna�u, kt�ry sw� wyrazisto�ci� i jednoznaczno�ci� zdecydowanie przekracza wszelkie mo�liwo�ci ewolucji, zmuszonej do kompromis�w w interesie uczynienia swych stworze� jak najmniej widzialnymi. Regu�y pradziej�w Przy wszystkich pr�bach rekonstrukcji tej tak obcej dla nas rzeczywisto�ci, w jakiej �yj� znacznie prostsze od nas organizmy, przy pr�bach uzmys�owienia sobie przynajmniej po�rednio jej ca�ej osobliwo�ci, na nasz� zdolno�� rozumienia znowu czyha stare niebezpiecze�stwo: �e b�dziemy sprawy os�dza� z perspektywy w�asnego stanowiska. W�a�ciwa ocena tego, co odkryjemy, nie b�dzie mo�liwa, gdy na wszystko b�dziemy patrze� wy��cznie z punktu widzenia braku. Jakkolwiek metafora Uexkulla o "kurczeniu si� w mizerny tw�r" niew�tpliwie jest obrazowa, jest ona tak�e jednostronna. Stosunek do �wiata, otwieraj�cy si� na szczeblu mi�dzym�zgowia, mogliby�my bowiem uzna� za "mizerny" tylko w�wczas, gdyby by� rezultatem redukcji tego stosunku, kt�ry sami reprezentujemy. A to postawi�oby ca�� spraw� na g�owie. Rzeczywisto�� mi�dzym�zgowia nie jest produktem zubo�enia naszego ludzkiego poziomu �wiadomo�ci, lecz jej prekursorem. Jest fundamentem po�o�onym przez histori� przyrody, na kt�rym spoczywa nasze prze�ywanie �wiata. Nie jest skutkiem skar�owacenia tego, co nazywamy postrzeganiem, lecz jego historycznym zacz�tkiem. Gdy si� w taki spos�b spojrzy na bieg wydarze�, rozumie si� nagle, jak bardzo to osi�gni�cie ewolucji by�o rewolucyjne: udoskonalony potomek owej prakom�rki, kt�ra mog�a si� biologicznie "usamodzielni�" wobec swego nieo�ywionego �rodowiska, na wy�szym poziomie zaczyna do owego �rodowiska tak�e nabiera� dystansu. Na miejscu biologicznie wa�nych bod�c�w pojawiaj� si� sygna�y, a zamiast fizjologicznych reakcji przemiany materii � coraz bardziej z�o�one, skierowane na �wiat zewn�trzny programy zachowa�. Trzeba przyzna�, �e owo nabranie dystansu, usamodzielnienie na tym wy�szym poziomie, nie jest jeszcze ca�kowicie udane. Rozdzia� mi�dzy podmiotem a przedmiotem jeszcze si� w pe�ni nie dokona�. Obecno�� b�d� nieobecno�� okre�lonego sygna�u czy te� innej skutecznie dzia�aj�cej w�a�ciwo�ci �rodowiska zale�y ci�gle od stanu samego podmiotu, od jego nastroju, kt�ry z kolei zwi�zany jest z pewnymi warunkami �rodowiska, na przyk�ad z d�ugo�ci� dnia odpowiedni� dla pory roku � wszystko razem tworzy zamkni�ty kr�g. Organizm jest wci�� cz�ci� �rodowiska, z kt�rego si� wy�oni� w ci�gu niewyobra�alnie d�ugiego procesu ewolucji � nadal stanowi� jedno��. Ale linia, wzd�u� kt�rej w przysz�o�ci nast�pi rozdzia�, jest ju� widoczna. Przynajmniej dla nas, retrospektywnie, poniewa� wiemy, do czego to wszystko w ko�cu doprowadzi�o. W oku organizmu istnieje ju� odbicie obiektywnego �wiata. Pojawi�o si� w trakcie rozwoju narz�du zmys�u �wiat�a w gruncie rzeczy z fizycznego przypadku czy te� z konieczno�ci. W ka�dym razie na pewno nie z biologicznej celowo�ci. Przeciwnie, ona w�a�nie w uk�adzie nerwowym organizmu doprowadzi�a nawet do powstania z�o�onego urz�dzenia przeliczeniowego s�u��cego jedynie do t�umienia tego "obrazu". Biologicznie celowe jest bowiem zachowanie oka wy��cznie do rozpoznawania zmian jasno�ci i ciemno�ci, ruch�w w �rodowisku oraz innych podobnych elementarnych sygna��w. Uchwycenie ich jest nadal w�a�ciw�, jedyn� wa�n� biologicznie funkcj� oka. Na uwag� nasz� zas�uguje jeszcze trzecia, nie mniej wa�na osobliwo�� stosunku do �rodowiska, wyst�puj�ca na tym szczeblu. Ona r�wnie� okre�la pewn� podstawow� i w skutki brzemienn� r�nic� w por�wnaniu do naszego sposobu prze�ywania �wiata. Sprowadza si� ona do tego, �e w obrazie rzeczywisto�ci "istoty mi�dzym�zgowiowej" nie pojawiaj� si� �adne elementy pozbawione znaczenia (wniosek taki mo�na by�o po�rednio wyprowadzi� z opisanych przez nas do�wiadcze�). W�a�ciwie wynika to ju� z samej definicji, kt�r� nadali�my s�owu "rzeczywisto��". Jakkolwiek cz�sto u�ywamy go w naszych rozwa�aniach, pojawia si� ono przecie� w pewnym specyficznym znaczeniu i na tym polega jego u�yteczno�� dla nas. Sygna�, cecha czy te� czynnik wyzwalaj�cy nale�� bowiem tylko wtedy do rzeczywisto�ci zwierz�cia, gdy w jaki� spos�b oddzia�uj� na nie � na jego wewn�trzny nastr�j czy zachowanie.6 W przeciwnym razie, jak ju� m�wili�my, w og�le nie pojawiaj� si� w tej rzeczywisto�ci � co jest zgodne z nasz� definicj�. �wiat mi�dzym�zgowia charakteryzuje si� wi�c tak�e tym, �e jest �wiatem, w kt�rym nie istnieje nic, co by�oby niewa�ne dla podmiotu. Wszystko w tej rzeczywisto�ci wy�ania si� przez to, �e oddzia�uje na organizm. St�d ka�da cz�stka, ka�da tre�� tej rzeczywisto�ci jest absolutnie bez reszty ze�rodkowana na podmiocie. Mo�na taki stan rzeczy uj�� w ten spos�b, �e �wiat mi�dzym�zgowia jest perspektywicznie ustawiony na prze�ywaj�cy podmiot. Jest to dlatego szczeg�lnie interesuj�ce, �e taka charakterystyka archaicznej struktury �wiata jest nam znowu znana z w�asnego do�wiadczenia. Niemiecki psychiatra Rudolf Bilz, kt�ry temu zjawisku nada� fachowy termin "centryzm podmiotowy", s�usznie w tym powi�zaniu wskazuje na psa, kt�ry w czasie burzy skowycz�c kuli si� pod kanap�, poniewa� mniema, �e burza jest jego osobistym wrogiem. Ma�e dziecko odczuwa podobnie, gdy z tego samego powodu zaczyna p�aka� przy g�o�nej k��tni w s�siednim pokoju. Sta� si� doros�ym znaczy mi�dzy innymi tak�e nauczy� si�, �e wi�kszo�� tego, co si� dzieje woko�o, nie obchodzi nas i jest dla nas niewa�na. Zdolno�� do przechodzenia w t�oku ulicznym obok morza twarzy, kt�re pozostaj� nam oboj�tne i na kt�re nie zwracamy uwagi, poniewa� s� nam nie znane � oto dalsza osobliwo��, stanowi�ca podstawow� r�nic� mi�dzy prze�ywaniem �wiata na naszym szczeblu a prze�ywaniem go na szczeblu mi�dzym�zgowia. W tym momencie nie mo�emy jeszcze w pe�ni zrozumie�, �e za t� zdolno�ci� kryje si� rewolucyjna przemiana i nadzwyczajne osi�gni�cie. Mo�emy tylko stwierdzi�, �e r�nica mi�dzy stosunkiem do �rodowiska na obu tych etapach rozwoju tak�e w tym wzgl�dzie jest radykalna. Tym samym w zasadzie zako�czyli�my opis rzeczywisto�ci mi�dzym�zgowia. Zanim zajmiemy si� zagadnieniem, jakie mog�y w niej istnie� zadatki i mo�liwo�ci dla kolejnego kroku ewolucji si�gaj�cego poza t� faz�, musimy jeszcze kr�tko wspomnie� o pewnym nieobcym nam wszystkim doznaniu psychicznym. Jest ono wa�ne przede wszystkim dlatego, �e stanowi pierwszy dow�d na to, i� wcale nie jeste�my dzisiaj tak ca�kowicie oddzieleni od owej archaicznej rzeczywisto�ci, kt�r� obszernie opisali�my. My�l� o naszych doznaniach w czasie marze� sennych. Por�wnuj�c prze�ycia do�wiadczane przez cz�owieka w snach z osobliwo�ciami charakteryzuj�cymi archaiczny �wiat mi�dzym�zgowia, ka�dy musi dostrzec zbie�no�� mi�dzy nimi. Osobom i rzeczom wy�aniaj�cym si� w rzeczywisto�ci sn�w tak�e brakuje tej obiektywnej sta�o�ci, kt�r� na jawie odczuwamy jako oczywist�. Dop�ki �nimy, nie dziwi nas ani troch�, �e osoby w jednej chwili zmieniaj� swoj� to�samo��, �e dobrze nam znane postaci stapiaj� si� ze sob� albo przeobra�aj� nagle w obcych ludzi. Tak�e przedmioty i sceneria sn�w w �adnym razie nie s� sta�e. A czy� typow� cech� tego �wiata marze� sennych nie jest tak�e to, �e wszystko, co si� dzieje, do nas si� odnosi i na nas jest wycelowane? �e w ka�dej chwili z ca�� pewno�ci� czujemy, i� pojazd na dalekim horyzoncie albo nieznany cz�owiek w oknie obcego domu we�mie udzia� w tym, co nas w nast�pnej chwili spotka? Znaczenie tej partycypacji b�dzie ju� to pozytywne, ju� to negatywne, ale zawsze jakie�, nigdy zupe�nie oboj�tne czy niewa�ne. Nie w�tpi� ani chwili, �e takie podobie�stwa z pewno�ci� nie s� przypadkowe. �atwo wyt�umaczy�, jak powstaj�. Przys�owie powiada: "Myszy ta�cuj�, gdy kota w domu nie czuj�". To, co ta�cuje w naszych snach, to mi�dzym�zgowie. Gdy we �nie wygasa nasza �wiadomo��, ono uwalnia si� przej�ciowo od dominacji p�kul m�zgowych i demonstruje nam, jak bardzo mylili�my si� uwa�aj�c je za "zwierciad�o". Mi�dzym�zgowie ukazuje nam bowiem �wiat, kt�rego jest odbiciem, do kt�rego zosta�o dostosowane przez ewolucj� w ci�gu niezmiernie d�ugiego czasu. Okazuje si� jedynie, �e �wiat ten nie jest naszym dzisiejszym �wiatem, lecz jego archaicznym szczeblem wst�pnym. Rzeczy i osoby wyst�puj�ce w naszych snach pochodz� oczywi�cie od optycznych wspomnie� naszej �wiadomo�ci na jawie, s� jak gdyby pobrane z rekwizytorni p�kul m�zgowych. Natomiast regu�y gry, prawa rz�dz�ce przebiegiem wydarze� � pochodz� z innego �wiata. Ze �wiata, kt�ry znajduje si� w niewyobra�alnie dla nas dalekiej przesz�o�ci. Czy wymaga wyja�nienia fakt, �e w snach tak cz�sto ogarnia nas l�k? Jak�e� mogliby�my si� czu� "jak w domu" w rzeczywisto�ci, kt�ra od milion�w lat ju� nie jest nasza? Sen ma w sobie co� ze skoku w czasie. Gdy p�kule m�zgowe �pi�, cofa on nasz� psyche realnie i bezpo�rednio do owej epoki, przez kt�r� przej�� musieli nasi protoplasci, wspi�wszy si� na szczebel mi�dzym�zgowia. Ca�a tajemnica tej mo�liwo�ci, niew�tpliwie w najwy�szym stopniu godnej podziwu, polega na wielokrotnie ju� podkre�lanym tutaj fakcie, �e ta cz�� naszego m�zgu reprezentuje �yj�c� skamienia�o�� w ka�dym tego s�owa znaczeniu.7 Ale niechaj nas nie wprowadza w b��d to, �e owa rzeczywisto�� senna wydaje si� tak obca, a cz�sto wprost niesamowita. Wyro�li�my ju� z tego archaicznego �wiata, nie ulega to �adnej w�tpliwo�ci. Je�eli go prze�ywamy, prze�ywamy go jako co� obcego. Ale gdy patrzymy na spraw� bezstronnie, bez uprzedze�, do jakich sk�ania nas nasza obecna sytuacja, musimy przyzna�, �e istniej� tak�e pozytywne strony takiego przyporz�dkowania. Organizm, kt�ry osi�gn�� ten archaiczny szczebel, jest bowiem tak�e sam w sobie doskona�y. Wszystkie dzie�a ewolucji s� w�a�ciwie cudem, na ka�dym szczeblu i w ka�dym czasie. �adne jej stworzenie nie jest ani niekompletne, ani wadliwe, nawet w por�wnaniu do jego filogenetycznie wy�ej rozwini�tych potomk�w. Je�eli pomimo to istnieje i mo�liwy jest dalszy rozw�j na wy�szych poziomach, jest to � w ka�dym razie dla naszego rozumienia � paradoks tych dziej�w. "Istota mi�dzym�zgowiowa" w �wiecie swoim jest wi�c bezpieczna i os�oni�ta w spos�b dla nas ju� nieosi�galny. Dzieje si� to bowiem z tak nie kwestionowan� oczywisto�ci�, w takiej harmonii, jaka nam, posiadaczom p�kul m�zgowych, zmuszanym wci�� do podejmowania decyzji i nara�ania si� w ka�dej chwili na pope�nianie- omy�ek � musi zdawa� si� i�cie niebia�ska. Przymus podejmowania indywidualnej decyzji, mo�liwo�� pope�nienia b��du � wszystko to nie istnieje w rzeczywisto�ci mi�dzym�zgowiowej. Ptak w�drowny, kt�rego przy okre�lonej d�ugo�ci dnia ogarnia pop�d migracji i kt�ry, sterowany wy��cznie widokiem gwia�dzistego nieba,8 pod��a na po�udnie na zimowisko, nie zna w�tpliwo�ci i myli� si� nie mo�e. Jedno�� utworzona przez osobnika i jego �rodowisko jest tak doskona�a na owym szczeblu, �e ponownie rodzi si� pytanie, dlaczego na tym nie stan�o. Dlaczego ewolucja po wszystkich potworno�ciach, jakie wydarzy�y si� od pocz�tku "big bangu", nie zazna�a wreszcie spokoju. Jak nale�y rozumie� fakt, �e dosz�o do nast�pnego kroku, pomimo �e to, co zosta�o osi�gni�te, wydaje si� tak doskona�e. Mity odpowiadaj� na to pytanie w ten spos�b, �e zdolno�� poznania, korzystania z indywidualnej swobody w obcowaniu ze �rodowiskiem i zwi�zane z tym ryzyko b��dzenia i dopuszczania si� winy � by�y tym, co wygna�o nas z owego raju jednomy�lno�ci z pozosta�� przyrod�. Ten przekaz nale�y � moim zdaniem � do najdobitniejszych przyk�ad�w znaczenia mitologicznych wypowiedzi jako �r�d�a pozanaukowego poznania. Dzisiaj, gdy min�y tysi�ce lat od sformu�owania tej odpowiedzi, zaczynamy odkrywa�, �e w�a�nie dok�adnie tak by�o. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 14. Wymarsz Granice bezpiecze�stwa Przed mniej wi�cej 600-800 milionami lat � wyra�nej granicy dot�d nie ustalono � pierwsze organizmy zacz�y opuszcza� rajskie bezpiecze�stwo osi�gni�tego do tej pory szczebla rozwoju, aby wymaszerowa� ku nowym, nieznanym wymiarom. Chc�c dowiedzie� si�, jak do tego dosz�o, nale�a�oby zada� dwa pytania. Pierwsze � o to, dlaczego ewolucja podj�a ten ponowny wysi�ek. A wi�c pytanie o to, jaka to wada, jaka luka w arsenale wa�nych dla przetrwania w�a�ciwo�ci mog�a wyst�powa� u istoty zwi�zanej ze swym �rodowiskiem instynktami. Ewolucja przecie� atakuje tylko tam, gdzie istnieje szansa udoskonalenia czego�. Drugie dotyczy�oby konkretnej drogi, na jak� rozw�j wkroczy�, kiedy wzni�s� si� ponad szczebel mi�dzym�zgowia. To, �e w przyrodzie istnieje miejsce na wprowadzenie udoskonale�, nie jest wcale jednoznaczne ze znalezieniem jakiego� rozwi�zania. Musimy wi�c pyta� si� nie tylko o przyczyn�, lecz tak�e o mo�liwo�ci, jakimi ewolucja rozporz�dza�a w chwili podj�cia kolejnego skoku. Zacznijmy od punktu pierwszego: na czym polega�a wada, kt�ra sprowokowa�a dalszy rozw�j, co by�o ow� s�ab� stron� "istoty mi�dzym�zgowiowej", dopiero co okre�lonej jako niebia�ska? Jakie to zagro�enie by�o dosy� wielkie, aby uzasadni� ryzyko nowego pocz�tku? Nietrudno znale�� odpowied�. Brzmi to zrazu paradoksalnie, ale zagro�enie organizmu zwi�zanego ze swym �rodowiskiem wrodzonymi programami zachowa� (instynktami) sprowadza si� w�a�nie do tych program�w � kt�re przecie� tak zachwycaj� jako pod�o�e jego bezpiecze�stwa i ochrony! Ot� jest ono nieuniknion� konsekwencj� faktu, �e na tym szczeblu zachowanie nie opiera si� jeszcze na indywidualnych do�wiadczeniach. Korzy��, jaka p�ynie z owych program�w zachowa� polega na tym, �e na wszystkie potrzeby i zadania mo�na reagowa� wed�ug recepty wypr�bowanej pod wzgl�dem przydatno�ci nie tylko przez jednostk�, lecz przez niezliczonych cz�onk�w setek i tysi�cy pokole� danego gatunku. �miertelne niebezpiecze�stwo tkwi�ce jednocze�nie w tej�e sytuacji wynika st�d, �e owe tak niezwykle starannie sprawdzone recepty staj� si� bezwarto�ciowe, z chwil� gdy zmieniaj� si� warunki �rodowiska, do kt�rych zosta�y tak pieczo�owicie i z takim nak�adem czasu dopasowane. Istnieje wiele dramatycznych czasami przyk�ad�w obrazuj�cych podw�jne oblicze owego dzie�a instynktu, jakim jest przyporz�dkowanie �rodowisku. Dla zobrazowania istoty problemu podamy tutaj kilka spo�r�d tych przyk�ad�w. Pierwszy dotyczy pewnego gatunku ��wi morskich �yj�cych w po�udniowym Pacyfiku. Zwierz�ta te sk�adaj� jaja na pla�ach w odleg�o�ci 20, 30, najwy�ej 50 metr�w od brzegu. Samice wygrzebuj� swoimi niezgrabnymi �apami p�ytkie do�y, sk�adaj� w nich jaja, przysypuj� piaskiem i powracaj� do wody. Jest to tak�e czynno�� instynktowa, nawet dosy� z�o�ona. Po zniesieniu jaj samice nie troszcz� si� ju� wi�cej o potomstwo. �adna z nich nigdy nie widzia�a wyklucia si� ma�ego ��wia ze z�o�onego przez siebie jaja. Pomimo to dzia�aj� tak, jak gdyby wiedzia�y, co b�dzie si� dzia�o za kilka tygodni, jak gdyby potrafi�y przewidzie�, co w tej sytuacji jest potrzebne, jaja sk�adaj� bowiem w miejscu, gdzie piasek ju� nie jest wilgotny, lecz suchy i ogrzany przez S�o�ce. Wybrane miejsce znajduje si� jednocze�nie na tyle blisko od strefy przyboju, aby ��wie dziecko nie mia�o zbyt wielkich trudno�ci z dostaniem si� do wody bezpo�rednio po wykluciu. Samice naturalnie tego wszystkiego nie wiedz�. Steruje nimi instynkt, wrodzony program zachowania, kt�ry � jak ju� szczeg�owo uzasadniali�my � nale�y traktowa� jako odzwierciedlenie do�wiadcze� zdobytych nie przez osobnika, lecz przez jego gatunek. Ale to nie wyczerpuje przyk�adu, kt�ry nam tutaj ma s�u�y� pomoc�. Staje si� on dopiero ciekawy, gdy przyjrzymy si� temu, co si� dzieje z ma�ymi ��wiami, skoro, wygrzane przez ciep�y piasek i tylko na siebie zdane, wykluj� si� z jaj. Scena jest dramatyczna. Otrz�sn�wszy si� z piasku, zwierz�tka bezzw�ocznie i zdecydowanie wymaszerowuj� ku strefie przyboju. D��� bez wahania w kierunku wody, kt�rej nigdy przecie� nie widzia�y, bardzo si� przy tym spiesz�c. Po�piech ten ma s�uszn� przyczyn�, jakkolwiek m�ode ��wie, kt�re dopiero kilka minut temu ujrza�y �wiat�o dzienne, z braku w�asnych do�wiadcze� tak�e zna� jej nie mog�. W powietrzu nad nimi bowiem gromadz� si� nieprzebrane chmary mew, zwabione ruchliwym mrowiem ��wi. Po chwili obserwacji i kr��enia pierwsza mewa opada wreszcie lotem nurkowym i pot�nym dziobem zabija pierwsz� ofiar�, przerywaj�c jej szybki marsz od miejsca wyl�gu do zbawczej wody. Kilka minut p�niej ca�a pla�a pe�na jest skrzecz�cych i trzepocz�cych mew spieraj�cych si� o bezbronne ��wi�tka. Tylko ich k��tliwo�� powoduje, �e w og�lnym zamieszaniu przynajmniej ma�a cz�� potencjalnych ofiar mimo wszystko osi�ga wod� i mo�e si� uratowa�. To prawda, �e m�ode ��wie zaraz po wykluciu �wiadome celu d��� ku wodzie, jak gdyby wiedzia�y, gdzie przynale��, chocia� nikt im tego nie powiedzia�. Ta strona medalu budzi w nas niemal uczucie t�sknoty za ow� utracon� harmoni�, ow� jednomy�lno�ci� z natur�, rodem � zda si� � z raju. Ale kto raz zastanowi� si� nad przebiegiem ca�ego zjawiska, powtarzaj�cego si� rokrocznie, nigdy ju� nie zapomni o odwrotnej stronie instynktownego bezpiecze�stwa. Rozpoczynaj�ca si� nieomal natychmiast bitwa mew powinna wystarczy�, aby wyleczy� nas z tego rodzaju nostalgicznych nastroj�w. Katastrofa jest bowiem r�wnie� bezpo�rednim skutkiem tego, �e ca�a scena rozgrywa si� wy��cznie na pod�o�u do�wiadcze� "wrodzonych. Mo�na pokusi� si� o hipotez�, �e ��wie przyzwyczai�y si� do sk�adania jaj na l�dzie w bardzo dawnej epoce, kiedy ich gatunek nie mia� tam jeszcze �adnych powa�nych wrog�w. Ptaki istniej� od najwy�ej 150 milion�w lat, wiek ��wi wynosi prawie dwa razy tyle. Selekcja faworyzowa�a t� ich tendencj�, pozwalaj�c� przetrwa� potomstwu samic, kt�re w�a�nie tak post�powa�y. Po pewnym, jak na nasze mierniki bardzo d�ugim czasie gatunek sk�ada� si� wi�c ju� tylko z takich zwierz�t, jakie na podstawie genetycznej predyspozycji by�y zaprogramowane na sk�adanie jaj w suchym piasku w okre�lonej odleg�o�ci od morskiego brzegu. Jest to jedyna metoda, dzi�ki kt�rej gatunek mo�e si� uczy�, przy czym ofiar� padaj� wszystkie osobniki genetycznie nie pasuj�ce do szablonu wytyczonego przez selekcj� dla danego przypadku. Innego sposobu nie ma, skoro na tym etapie �aden osobnik nie jest jeszcze w stanie sam zdobywa� do�wiadczenia, uczy� si�: nie umie zmienia� swojego zachowania w wyniku nabytych do�wiadcze�. Z pokolenia na pokolenie przetrwa� mog� tylko uprzywilejowani, a wi�c ci, kt�rzy dzi�ki przypadkowi pasuj�cej mutacji nieco bardziej od przeci�tnej zbli�eni s� do wymaga� selekcji, do jej schematu pr�b. Na skutek tego stopniowo przesuwa si� sama przeci�tna, a� w ko�cu powstaje gatunek wyposa�ony w nowe w�a�ciwo�ci. A to znaczy, �e gatunek taki nauczy� si� czego� nowego. Najwidoczniej ��wie nie potrafi�y dot�d dokona� tego po raz drugi. Zagro�enie potomstwa przez nieprzewidziane pojawienie si� mew na terenie wprost idealnie do tej pory nadaj�cym si� do sk�adania jaj stanowi zmian� warunk�w �rodowiska; po dzi� dzie� nie zauwa�ono �adnych �lad�w przystosowania si� do tej zmiany. A poniewa� nie ma takiego ��wia, kt�ry by z powtarzaj�cej si� rokrocznie kl�ski umia� nauczy� si� czego� i odpowiednio zmieni� swoje zachowanie, rze� b�dzie trwa�a nadal. Podobne przyk�ady s� rzadkie. Nic dziwnego, przecie� zwykle brak przystosowania do zmiany �ywotnych warunk�w �rodowiska ko�czy si� wymieraniem danego gatunku. Tym samym owe odstraszaj�ce przyk�ady w kr�tkim czasie znikaj� z powierzchni Ziemi. W przypadku ��wi wydaje si�, �e tylko szcz�liwy zbieg okoliczno�ci spowodowa�, i� wskutek braku rozs�dku u mew pozostaj�ca przy �yciu liczba osobnik�w jeszcze wystarcza do zapewnienia trwania gatunku. Mewy przecie� tak�e nie s� zdolne do nauczenia si� czegokolwiek. Ogarni�te pop�dowym instynktem �owieckim i wskutek r�wnie� wrodzonej im zazdro�ci o pokarm, nie potrafi� zrezygnowa� z d�ugotrwa�ych k��tni i optymalnie wykorzysta� nagle wyst�puj�cego jego nadmiaru. Tak wi�c niebezpiecze�stwo wynikaj�ce ze sztywno�ci zachowania instynktowego zostaje zmniejszone przez ten sam brak u przeciwnika. Kolejny przyk�ad ods�ania odwrotn� stron� instynktowego bezpiecze�stwa w spos�b jeszcze bardziej groteskowy, a dzi�ki temu bardziej uchwytny; chodzi tutaj o historycznie zupe�nie �wie�y przypadek, kt�ry obserwowa� mo�na b�dzie tylko przez stosunkowo kr�tki czas, nie daje si� on bowiem pogodzi� z przetrwaniem gatunku. Opisa�em ju� raz t� histori� w jednej z wcze�niejszych moich ksi��ek,1 ale w innym powi�zaniu. Teraz chc� do niej powr�ci�, gdy� jest wyj�tkowo pouczaj�ca. Na tre�� jej sk�ada si� niezwyk�y los, jaki przypad� w udziale pewnemu rodowi dzikich g�si odkrytych przez radzieckich zoolog�w na Syberii. Przed chwil� m�wili�my o bezpiecze�stwie i pewno�ci, z jak� ptaki w�drowne wyruszaj� w drog� w zwi�zku ze zmian� pory roku. G�si z Barabi�skiego Stepu na Syberii pozwalaj� nam pozna� granice tego bezpiecze�stwa. Ot� ka�dej jesieni wyruszaj� one na po�udnie do swego odleg�ego o 3 500 kilometr�w zimowiska � wyruszaj� o dwa tygodnie za wcze�nie i chocia� jest to dla nich zgubne, nie istnieje na Ziemi si�a zdolna je od tego powstrzyma�. Katastrof� sprowadza sygna�, i� d�ugo�� dnia (czyli okres dost�pno�ci �wiat�a dziennego) spad�a poni�ej pewnej dolnej granicy, co wyzwala pop�d w�drowczy u tych zwierz�t. Niestety, sygna� ten nadchodzi zanim g�si zako�cz� sw�j okres pierzenia. Gdy nadchodzi "rozkaz", pi�ra ich jeszcze nie odros�y dostatecznie, aby g�si mog�y lata�. G�si nie maj� wyboru: nie istnieje przecie� �adna mo�liwo�� sprzeciwu wobec instynktowego rozkazu, dop�ki nie ma odpowiednio rozwini�tych p�kul m�zgowych. Wyruszaj� zatem, a �e lecie� nie" mog�, puszczaj� si� w drog� piechot�. Ka�dej wi�c jesieni armia z�o�ona z kilkudziesi�ciu tysi�cy g�si wali przez step, d���c zdecydowanie na po�udnie do celu odleg�ego o wiele tysi�cy kilometr�w. Trudy drogi i ataki drapie�nik�w przez dwa tygodnie dziesi�tkuj� kolumn� � kt�rej udaje si� oddali� od miejsca wymarszu nie wi�cej ni� o 160 kilometr�w � a� wreszcie po up�ywie tego czasu pi�ra s� ju� dostatecznie wyro�ni�te. Te osobniki, kt�re prze�y�y morderczy wysi�ek, mog� teraz unie�� si� w powietrze i bez trudu odby� reszt� trasy w spos�b w�a�ciwy ptakom w�drownym. Prawdopodobnie ingerencja cywilizacji w teren (mo�e wykonanie wielkiego projektu regulacji rzek) wygna�a przed kilku dziesi�tkami lat dzikie g�si z ich przyrodzonych kwater letnich. Now� ojczyzn� znalaz�y dopiero kilkaset kilometr�w dalej na po�udnie. Tymczasem to przeniesienie gniazdowiska mia�o fatalny skutek, o kt�rym g� nic nie mog�a wiedzie�. Tam, bardziej na po�udnie, sygna� wyzwalaj�cy pop�d w�drowczy ju� si� nie zgadza. Krytyczna d�ugo�� dnia na nowym terenie najwidoczniej nadchodzi zbyt wcze�nie. Wszystko by�oby dobrze, gdyby g�si mog�y poczeka� tylko 14 dni. A to w�a�nie nie jest mo�liwe. "Bezpiecze�stwo" na szczeblu instynktowym, owo zabezpieczenie przez sposoby zachowania otrzymane w spadku ju� przy urodzeniu, wyklucza mo�liwo�� zrewidowania zachowania na podstawie indywidualnych do�wiadcze�, m�wi�c kr�cej: nauczenia si� czego�. St�d te� nie ma �adnej w�tpliwo�ci, �e �w r�d g�si w najbli�szym ju� czasie przestanie istnie�. Z ca�� wyrazisto�ci� ujawniaj� si� tutaj granice instynktowego bezpiecze�stwa. Odwrotna strona tego medalu to niezdolno�� uczenia si�. Sedno instynktu, wyra�one w niezawodnej recepcie na powtarzaj�ce si� zadania, zak�ada absolutny stereotyp tych zada�. Tymczasem tak�e w przyrodzie o�ywionej skrajny konserwatyzm prowadzi do kl�ski, w chwili gdy zmieniaj� si� wymagania. Na zako�czenie jeszcze jeden, ju� ostatni, szczeg�lnie obrazowy i stosunkowo niegro�ny przyk�ad, pochodz�cy od Karola Darwina. Opisa� go w dzienniku prowadzonym w czasie swej s�ynnej podr�y dooko�a �wiata na statku "Beagle", gdy jako zupe�nie m�ody, 22-letni cz�owiek prowadzi� obserwacje, z kt�rych potem wywi�d� sw� rewolucyjn� nauk� o pochodzeniu gatunk�w. W tym wypadku chodzi o opis dziwacznego zachowania pewnego gatunku ptak�w �yj�cych w Ameryce Po�udniowej, zwanych przez tubylc�w casarita. Zwierz�ta te kopi� w gliniastych zboczach sztolnie maj�ce do dw�ch metr�w d�ugo�ci, a w ich ko�cach sk�adaj� i wysiaduj� jaja. Ale program instynkt�w nie uwzgl�dnia przecie� �adnych kr�tkoterminowych zmian �rodowiska. W przypadku casarity dotyczy to stosunkowo cienkich mur�w z gliny, s�u��cych tubylcom tamtych okolic do grodzenia swych grunt�w. Ptaki wkopuj� si� wi�c tak�e w �ciany tych mur�w i oczywi�cie po wygrzebaniu 30 czy 40 centymetr�w gliny znajduj� si� ju� po drugiej stronie muru na wolnym powietrzu. Casarita niczego si� nie uczy z tego do�wiadczenia. W czasie pobytu Darwina widywano wi�c mury podziurawione przez te ptaki dos�ownie jak sito. Darwin pisze o tym w dzienniku: "Przekona�em si� o do�� ciekawej rzeczy, a mianowicie, �e nie potrafi� zupe�nie nauczy� si� oceniania grubo�ci, bo cho� bezustannie przelatywa�y ponad niskim murem, ci�gle go na pr�no przewierca�y, uwa�aj�c, �e to �wietna �cianka do wykopania gniazda". Casarita nie nauczy si� tego nigdy. Podobnie jak je� nigdy nie pojmie, �e kolce nie chroni� go przed ko�ami samochodu r�wnie niezawodnie jak przed wszystkimi innymi niebezpiecze�stwami, z kt�rymi gatunek jego dzi�ki kolcom dawa� sobie rad� przez miliony lat. Pstr�gi nadal b�d� chwyta� metalow� b�yszczk�, a kuku�cze dzieci za tysi�c lat b�d� jeszcze niezmordowanie chowane przez przybranych rodzic�w, kt�rych w�asne potomstwo zosta�o przez intruz�w zg�adzone. Wszystkie te przyk�ady, chocia�by przez to, �e mo�emy je jeszcze obserwowa�, s� w gruncie rzeczy niegro�ne. Wszelkie koszty ponios�y przede wszystkim te niezliczone gatunki, kt�re w ci�gu d�ugiej historii �ycia na Ziemi wygin�y, poniewa� cz�onkowie ich nie byli zdolni przystosowa� si� do kr�tkoterminowych zmian �rodowiska na drodze indywidualnie nabytych do�wiadcze�. Przeciwie�stwa, kt�re si� nie wykluczaj� �atwo zrozumie�, jak bardzo by�o w zasadzie po��dane, aby sztywne wzorce wrodzonych do�wiadcze� da�y si� prze�ama� i dostosowa� do aktualnych wymaga� rozwoju. Ale to dopiero cz�stkowa odpowied� na pytanie, w jaki spos�b ewolucja wznios�a si� ponad szczebel mi�dzym�zgowia. Jakimi to mo�liwo�ciami przyswojenia organizmom � wytresowanym przecie� w ci�gu niewyobra�alnie d�ugich okres�w czasu tak, by ca�kowicie wierzy�y gotowym, wrodzonym programom zachowa� � dysponowa�a ewolucja? Naukowcy zrazu podejrzewali, �e albo rozpatrywanie takich mo�liwo�ci zap�dzi ich w �lepy zau�ek, albo �e odkryj� jaki� sensacyjny punkt zwrotny, kt�ry zmieni� dotychczasowy kurs ewolucji o 180 stopni. By�y to niepokoj�ce przypuszczenia, poniewa� wiedzieli, �e ewolucja w ka�dej chwili zdana jest na kontynuacj� przy u�yciu tego, co jest. Przej�cie od przystosowania przez instynkty do zdolno�ci indywidualnego uczenia si� by�o dla naukowc�w-ewolucjonist�w jeszcze do niedawna prawie ca�kowicie nie wyja�nion� faz� filogenezy � w ka�dym razie w swych istotnych punktach. Tak by�o do chwili, w kt�rej dokonali sensacyjnego i naprawd� zdumiewaj�cego odkrycia, �e do�wiadczenia wrodzone i nabyte wcale si� wzajemnie tak radykalnie nie wykluczaj�, jak ca�y �wiat s�dzi� do tej pory. Najwyra�niej by� to znowu jeden z owych przypadk�w � bardzo cz�stych w�a�nie w dziedzinie biologii � kiedy pod wp�ywem psychologicznych uprzedze� podchodzi si� do problemu po prostu od niew�a�ciwej strony. Znowu rozumowano zbyt sztywno w kategoriach alternatyw, problem stawiano wy��cznie z perspektywy "albo � albo", gdy tymczasem w przyrodzie o�ywionej rozw�j posuwa si� w�a�nie przez wsp�dzia�anie pewnych tendencji, kt�re � wed�ug regu� naszej logiki � wzajemnie si� wykluczaj�. Badacze w ko�cu stwierdzili, �e dotyczy to r�wnie� zwi�zku mi�dzy instynktem a zdolno�ci� uczenia si�. Skoro ju� raz wpadli na ten pomys�, mno�y� si� zacz�y wypadki, w kt�rych udawa�o si� udowodni� do�wiadczalnie, �e pewne zdolno�ci, mimo �e niew�tpliwie wrodzone, zdane s� na procesy uczenia, aby si� mog�y urzeczywistni�. Poniewa� brzmi to zrazu ca�kowicie paradoksalnie, musimy na podstawie opisu kilku tego rodzaju bada� uzmys�owi� sobie, co to znaczy w praktyce. Pierwszym i najtrudniejszym zadaniem etologa jest uchwycenie, kt�re objawy zachowa� zwierz�cia s� wrodzone, a kt�re wyuczone; robi to na przyk�ad przez na�ladowanie doros�ych wsp�plemie�c�w badanego osobnika. Klasyczn� pr�b� s�u��c� wyja�nieniu tego problemu jest eksperyment, kt�ry mo�na by nazwa� "do�wiadczeniem Kas-para Hausera". Podobnie jak rzecz si� jakoby mia�a z owym tajemniczym znajd�, od kt�rego imienia nazwano eksperyment, oddziela si� zwierz�ta do�wiadczalne mo�liwie zaraz po urodzeniu od wsp�plemie�c�w i hoduje w izolacji. Sens ca�ej procedury jest oczywisty: charakterystyczne dla gatunku sposoby zachowania, jakie zwierz� wykazuje w takich warunkach, musz� by� wrodzone. To, co si� umie bez nauczenia si�, mo�e by� przekazane tylko genetycznie. Tak� metod� bardzo szybko udowodniono, �e wrodzony jest na przyk�ad typowy �piew wielu gatunk�w ptak�w. Gaj�wki, czyli pieg�e, wyklute w wyl�garce i wychowane w d�wi�koszczelnym pomieszczeniu, gdy doros�y, wydawa�y wszystkie 25 wo�a� typowych dla swego gatunku, a ponadto jeszcze 3 nie mniej charakterystyczne, zwi�zane ze sob� �piewy. Jest to niew�tpliwie zaskakuj�cy przyk�ad tego, co mo�e by� dziedzicznie magazynowane. W tym wypadku: poprawny w czasie przebieg stymulacji wszystkich narz�d�w uczestnicz�cych w wytwarzaniu d�wi�k�w. Podobne do�wiadczenia przeprowadzono z kurami domowymi i grubodziobami. Kiedy natomiast sprawdzono to samo zjawisko u zi�b pospolitych, natrafiono na pewn� drobn� osobliwo��, kt�ra okaza�a si� nadzwyczaj interesuj�ca. D�wi�koszczelnie wychowane zi�by wprawdzie tak�e uderzaj� w �piew, pod wzgl�dem liczby zg�osek i d�ugo�ci normalny, ale �piewowi temu brakuje rozcz�onkowania na 3 strofy, charakterystycznego dla zi�b wyros�ych w warunkach naturalnych. A wi�c podzia�u tego trzeba si� nauczy�. Nie jest to jeszcze nic szczeg�lnego. Prawdziwie interesuj�ce sta�y si� owe badania, dopiero gdy angielski zoolog W.H. Thorpe wpad� na pomys�, aby wychowanym przez siebie zi�bom poda� lekcj�, kt�rej uczy�yby si� w warunkach naturalnych, pomieszan� z "fa�szywymi" wzorami. Odtwarza� wi�c tym zwierz�tom do�wiadczalnym ta�my magnetofonowe, z kt�rych jedna zawiera�a poprawny �piew zi�by, a pozosta�e � podobne �piewy spokrewnionych gatunk�w ptasich. Powtarza� t� czynno�� codziennie po kilka razy i zi�by istotnie nauczy�y si� �piewa� z ta�my. I to jeszcze nic dziwnego. Ciekawe dopiero by�o, �e w owych do�wiadczeniach ptaki zawsze z bezb��dn� pewno�ci� wybiera�y sobie prawdziwy �piew zi�by i tylko ten s�u�y� im za wz�r. Ca�kowicie ignorowa�y pozosta�e przyk�ady. Tym samym zosta�o udowodnione jakie� skrzy�owanie instynktu ze zdolno�ci� uczenia si�, dot�d zupe�nie nie znane. Nie mo�na wyniku eksperymentu interpretowa� inaczej ni� tym, �e zi�bom wrodzona jest zdolno�� nauczenia si� czego� �ci�le okre�lonego. Do wrodzonych im program�w, do zdolno�ci przekazanych im genetycznie przez gatunek nale�y to, �e reaguj� procesem uczenia si� na podawany im typowy �piew zi�b. Wrodzona jest wi�c zdolno�� indywidualnego magazynowania tego w�a�nie �piewu jako jedynego spo�r�d wszystkich innych mo�liwych zjawisk akustycznych. Od tego czasu ta zdumiewaj�ca wrodzona zdolno�� do selektywnego uczenia si� zosta�a udowodniona i bezspornie stwierdzona u wielu r�nych gatunk�w w odniesieniu do zupe�nie r�nych sprawno�ci. Najbardziej skomplikowanego i zadziwiaj�cego przyk�adu dostarczy�o do�wiadczenie z m�od� ma�pk� � rezusem, kt�remu ameryka�ski zoolog G.P. Sackett stworzy� warunki pozwalaj�ce na dokonywanie w�asnego wyboru spo�r�d oferowanych jej kolorowych prze�roczy. By�o to do�wiadczenie typu "Kaspar Hauser". Ma�pk� oddzielono od matki zaraz po urodzeniu i chowano w specjalnej klatce, w ca�kowitej izolacji od wsp�plemie�c�w. Podobnie do wielu innych zwierz�t rezus w dzieci�stwie jest ogromnie ciekawy wszystkiego i ��dny wci�� nowych wra�e�. Eksperymentator zaspokoi� t� potrzeb� zwierz�cia w spos�b starannie obmy�lany. W klatce umie�ci� cztery guziki: pos�uguj�c si� nimi ma�pie dziecko mog�o rzuca� cztery r�ne prze�rocza na �cian� swego domostwa. Naci�ni�cie pierwszego guzika wywo�ywa�o obraz gro��cego jej samca ma�py. Guzik numer 2 powodowa� ukazanie si� obrazu ma�ego rezusa, numer 3 � neutralnie zachowuj�cego si� wsp�plemie�ca, wreszcie po naci�ni�ciu guzika numer 4 pojawia� si� krajobraz. Zwierz�ciu pozwolono do woli naciska� guziki, tote� korzysta�o ono z tego bardzo ch�tnie, aby si� jako� rozerwa� w swym monotonnym bytowaniu w klatce. Aparatura rejestracyjna notowa�a dok�adnie cz�sto�� i czas korzystania z poszczeg�lnych guzik�w, wiadomo by�o wi�c, jakie obrazy ma�pka obdarza szczeg�lnym zami�owaniem. Krzywe cz�sto�ci rejestruj�ce wynik do�wiadczenia mia�y niezwykle charakterystyczny przebieg. W pierwszych tygodniach �ycia zwierz�, kt�re przecie� nie mog�o zebra� �adnych do�wiadcze� �yciowych poza w�asn� klatk�, nie wyr�nia�o szczeg�lnie takiego czy innego obrazu. Wszystkie cztery guziki by�y r�wnie cz�sto w u�yciu. Nale�a�o wi�c s�dzi�, �e �aden z obraz�w nie budzi� w ma�pie jakich� szczeg�lnych emocji. Zmieni�o si� to dosy� nagle po up�ywie 2,5 miesi�ca od urodzenia. Ot� teraz ma�pa ju� prawie w og�le nie korzysta�a z pierwszego guzika. Szukaj�c nadal rozrywki w cz�stym ogl�daniu pozosta�ych trzech obraz�w, unika�a odt�d widoku gro��cego jej wsp�plemie�ca. W rzadkich, wyj�tkowych wypadkach, kiedy jednak patrzy�a na to prze�rocze, obserwowano wyra�nie, �e teraz raptem si� go boi. Ale trwa�o to dok�adnie tylko 3 miesi�ce, po czym obraz gro�nego samca najwidoczniej ju� nie by� straszny dla ma�pki. W ka�dym razie pos�ugiwa�a si� odt�d, jak poprzednio, r�wnie cz�sto i beztrosko wszystkimi czterema guzikami. Rezultat do�wiadczenia jest dlatego tak rewelacyjny, �e etolodzy stwierdzili, i� dok�adnie w okresie mi�dzy 2,5 a 5,5 miesi�ca po urodzeniu rezus musi uczy� si� przystosowania do socjalnego porz�dku ma�piej spo�eczno�ci, a w�a�ciwie � m�wi�c �ci�lej � tylko w tej fazie mo�e si� tego nauczy�. Je�eli moment ten w rozwoju m�odego zwierz�cia nie zostanie wykorzystany, na przyk�ad przez izolacj� trwaj�c� do 6 miesi�cy, ma�pa do ko�ca �ycia pozostaje outsiderem niezdolnym do w��czenia si� w spo�ecze�stwo ma�piego stada. Przyczyn� za� jest to, �e taka ma�pa ju� nie potrafi rozpozna� struktury stada, poniewa� nie wie, co oznacza gest gro�enia, kt�rym hierarchicznie wy�sze zwierz� sygnalizuje jej swoj� nadrz�dn� pozycj�. Podczas gdy normalnie sam gest gro�enia wystarczy do regulowania kolejno�ci przy �erowaniu, do rozdzia�u miejsc sypialnych i innych skomplikowanych proces�w wewn�trz grupy, zwierz�, kt�re jest �lepe na taki sygna�, wpl�tuje si� nieustannie w zupe�nie konkretne niesnaski. Trwa to dop�ty, dop�ki nieszcz�sne stworzenie wreszcie nie zrezygnuje z wszelkich dalszych pr�b nawi�zania kontaktu z grup�. Wszystko to by�o ju� wiadome przed przeprowadzeniem do�wiadczenia. Wiedziano tak�e, �e m�ody rezus musi w wymienionym okresie nauczy� si� na drodze konkretnych do�wiadcze� sensu gest�w gro�enia, kt�re zreszt� mog� ogranicza� si� do lekkiego zaznaczenia wyrazu mimicznego. S�dzono zatem, �e rozumienie tego spo�ecznie tak wa�nego sygna�u jest oczywi�cie wynikiem uczenia si�. Szczeg�owo opisane przez nas do�wiadczenie dowodzi, �e sprawa nie jest wcale tak prosta. Wykazuje bowiem, �e m�oda ma�pka w pewnym �ci�le ograniczonym okresie rozwoju na podstawie wrodzonego do�wiadczenia nagle rozumie znaczenie gestu gro�enia. Jednak�e dalsze losy eksperymentalnego zwierz�cia �wiadcz� r�wnie jednoznacznie o tym, �e owo wrodzone rozumienie wymaga jak gdyby potwierdzenia przez konkretny proces uczenia si�, po to aby zachowanie mog�o by� przystosowane do warunk�w �ycia w grupie. Taka wzajemna zale�no�� sprawno�ci wrodzonych od nabytych, i odwrotnie, jest sprzeczna z wszystkimi wyobra�eniami, jakie nie tylko laicy, ale tak�e jeszcze wi�kszo�� uczonych, zwykli kojarzy� z istot� owej pary przeciwie�stw. Zakorzeniona w nas tendencja do my�lenia w kategoriach "albo � albo" ka�e nam zawsze zak�ada�, �e cecha wrodzona jest niezale�na od wszelkich wp�yw�w zewn�trznych, natomiast to, czego organizm potrafi si� nauczy�, jest niemal ca�kowicie zale�ne od woli i wyboru. Wystarczy przypomnie� sobie, z jak� to zawzi�t� jednostronno�ci� a� do tej pory zwalczaj� si� w r�nych dziedzinach teoretycy �rodowiska z teoretykami predyspozycji. Podczas gdy jedni s� �wi�cie przekonani, �e cz�owiek jest przede wszystkim wytworem czynnik�w �rodowiska, kt�rymi w zasadzie mo�na dowolnie manipulowa� � czy to przez wp�ywy wychowawcze, czy te� przez zmian� warunk�w ekonomicznych � ich przeciwnicy s� fatalistami i z tak� sam� jednostronno�ci� reprezentuj� pogl�d, �e predyspozycja cz�owieka jest jego ostatecznym, wrodzonym i nieuniknionym losem. Ca�y problem polega na tym, �e obie strony mog� powo�a� si� na konkretne dowody wspieraj�ce ich stanowisko. A poniewa� dla obu w gr� wchodzi rzecz niema�a, bo losy ludzko�ci,zawsze czyha pokusa, aby za konieczny warunek wszelkiego zbawienia uzna� przynajmniej teoretyczne, a w razie potrzeby tak�e realne zniszczenie swego przeciwnika. A tymczasem nowoczesne badania nad m�zgiem mog�yby nas mo�e pouczy�, �e antynomia, na kt�r� powo�uj� si� wrogie sobie strony, wcale nie jest tak absolutna, jak si� wydaje. Mo�e dylemat wcale nie jest a� tak bez wyj�cia, mo�e racj� maj� obaj uczestnicy sporu � mimo �e w naszym wyobra�eniu to paradoks. Badania, o kt�rych mowa, sugeruj�, �e chyba jednak warto pomy�le� nad tak� mo�liwo�ci�. Przypomnijmy, �e najwi�kszy post�p fizyki w naszym stuleciu zosta� umo�liwiony przez odkrycie Alberta Einsteina, i� realny �wiat w swym najg��bszym wn�trzu spojony jest prawami niedost�pnymi ju� dla naszej wyobra�ni. Kto wie, czy w tej sytuacji nie pomo�e nam rozwa�enie takiej mo�liwo�ci tam, gdzie obiektem bada� nie jest kosmos, lecz my sami. Powr��my do pytania wyj�ciowego tego rozdzia�u. Dotyczy�o ono czynnik�w, kt�rymi mog�a rozporz�dza� ewolucja, gdy si� okaza�o, �e wyposa�enie organizm�w w zdolno�� do indywidualnego nabywania do�wiadcze�, a wi�c do uczenia si�, stanowi o post�pie. Odpowied�, kt�ra si� nasun�a, jest zaskakuj�co prosta. Sprowadza si� bowiem do tego, �e istoty, kt�re osi�gn�y mi�dzym�zgowiowy szczebel rozwoju, w zasadzie dawno ju� tak� zdolno�� posiada�y � chocia� jeszcze w swoi�cie ograniczonym sensie. Owo ograniczenie, w zestawieniu z tym, co my rozumiemy pod poj�ciem "uczy� si�", jest wielostronne. Lekcja, kt�rej na tym szczeblu rozwoju mo�na si� nauczy�, nie jest jeszcze zale�na od woli czy wyboru. Przeciwnie, s� to �ci�le swoiste elementy, jak gdyby pojedyncze cz�stkowe cz�ony, kt�re przez procesy uczenia si� musz� zosta� wpasowane do sk�din�d �ci�le wrodzonego �a�cucha instynkt�w. Dalsza r�nica polega na ograniczeniu w czasie. W tym zacie�nieniu przez instynktowe zachowanie swoista zdolno�� nauczenia si� czego� okre�lonego wyst�puje widocznie tylko przej�ciowo, w fazie rozwoju uj�tej w do�� �cis�e klamry czasowe, a potem zanika. W przypadku niewykorzystania owej fazy wra�liwej, zaleg�o�ci nigdy ju� nadrobi� nie mo�na. �atwo zrozumie� sens biologiczny tego ograniczenia w czasie. Na tym szczeblu rozwoju na plan pierwszy zdecydowanie wysuwa si� jeszcze problem zapewnienia bezpiecze�stwa przez mo�liwie sta�e programy zachowa�. Je�eli wi�c nawet uzupe�nienie cz�stkowych element�w tych program�w procesami uczenia si� jest niezb�dne, s�uszne si� wydaje natychmiastowe wyeliminowanie skutku tych proces�w, skoro tylko brakuj�cy element zosta� ju� opanowany. W przeciwnym razie zagro�ona by�aby natychmiast trwa�o�� nabytku, a tym samym tak�e niezmienna stabilno�� programu, o kt�r� na tym etapie wci�� jeszcze przede wszystkim chodzi. Z tym wymaganiem zwi�zana jest trzecia r�nica: nieodwracalno�� wyuczonego cz�onu instynktowego. Podczas gdy w naszym do�wiadczeniu do zjawiska uczenia si� nale�y zapominanie b�d� � ujmuj�c rzecz od drugiej strony � podczas gdy u nas zapami�tywanie nauczonego materia�u stanowi szczeg�ln� sprawno�� � po zako�czeniu fazy wra�liwej nic nie jest w stanie do ko�ca �ycia naruszy� elementu instynktowego nabytego przez do�wiadczenie. W�a�nie ta osobliwo�� spowodowa�a, �e tak p�no dopiero odkryto, i� w uk�adzie czynno�ci instynktowych wyst�puj� elementy nabyte, po nabyciu bowiem nie r�ni� si� ju� niczym od wrodzonych cz�ci programu.2 B�dziemy jeszcze m�wi� o tym, jak rozstrzygaj�ce dla rozwoju naszej w�asnej osobowo�ci bywaj� w pewnych okoliczno�ciach skutki tej osobliwej cechy. Wpajanie "pod��ania w �lad" jako zjawisko kluczowe Wszystkie te kryteria naj�atwiej przestudiowa� na tak zwanym wpajaniu (imprinting) czynno�ci pod��ania w �lad, jednym z najwa�niejszych spo�r�d wszystkich odkry� dokonanych przez etolog�w. Datuje si� ono ju� od 1935 r., odkrywc� jego jest Konrad Lorenz. Dzisiaj, po latach, okazuje si�, �e stanowi jak gdyby podstawowy model interesuj�cego nas tutaj zjawiska: skrzy�owania do�wiadcze� wrodzonych z nabytymi. Jako ostatni ju� przyk�ad musimy teraz opisa� pewien stan rzeczy, zwany przez etolog�w wpajaniem, przede wszystkim dlatego �e dzi�ki niemu najpr�dzej znajdziemy odpowied� na pytanie, kt�re dot�d pomija�em milczeniem: pytanie, do czego w�a�ciwie potrzebne by�o uzupe�nienie do�wiadcze� wrodzonych indywidualnie wyuczonymi elementami cz�stkowymi. W pierwszej chwili wydaje si� przecie� zupe�nie niezrozumia�e, dlaczego ewolucja, kt�ra potrafi�a ulokowa� w pod�o�u dziedzicznym tak zdumiewaj�co skomplikowane i szczeg�owe sposoby zachowania, nagle w kilku szczeg�ach odesz�a od tej wypr�bowanej i tak skutecznej metody. Dlaczego rozwin�a dodatkowo now�, nadzwyczaj z�o�on� zasad�, tj. wrodzon� zdolno�� uczenia si� czego� �ci�le okre�lonego � zamiast wkroczy� na o wiele prostsz� chyba drog� magazynowania w genomie, a wi�c w pod�o�u dziedzicznym, tak�e tego, czego tam jeszcze brakowa�o. Zjawisko wpajania otworzy nam oczy na przyczyn�, dla kt�rej nie by�o to biologicznie mo�liwe. Jednocze�nie podchodzimy tutaj do miejsca stanowi�cego jeden z decyduj�cych punkt�w zwrotnych ca�ego rozwoju, kt�rym si� w naszej ksi��ce zajmujemy. Owa przyczyna, kt�ra w przypadku wpajania pod��ania w �lad zmusi�a ewolucj� do uzupe�nienia wrodzonych element�w zachowania wyuczonymi cz�onami cz�stkowymi, reprezentuje � moim zdaniem � jeden z decyduj�cych szczebli, po kt�rych rozw�j wzni�s� si� ponad poziom mi�dzym�zgowia. Wyja�nimy sobie najpierw samo zjawisko: ot� g�sie piskl� dopiero co wyklute z jaja � to samo dotyczy wielu innych, mo�e nawet wszystkich innych zagniazdownik�w � w ci�gu kilku minut "wpaja" sobie pierwszy ruchomy obiekt, kt�ry przed sob� ujrzy, i od tej chwili pod��a za nim nieomylnie krok w krok. W warunkach naturalnych takie wpajanie pod��ania w �lad jest dlatego niezwykle celowe, �e normalnie nowo wyklute piskl� natyka si� na w�asn� matk�. Sztuczna ingerencja uczonego mo�e nieomal dowolnie przekszta�ca� t� prawid�owo��. Rezultatem jej bywaj� zdumiewaj�ce, nieraz groteskowe wr�cz "efekty "wpajania": je�eli pierwszym obiektem ukazuj�cym si� piskl�ciu po wykluciu jest drewniane pude�ko, kt�re eksperymentator ci�gnie za sob� na sznurku, piskl� b�dzie chodzi�o za tym martwym obiektem r�wnie wytrwale, jak gdyby to by�a jego matka. Gdy natomiast pierwszym optycznym wra�eniem jest cz�owiek � udowodniono, �e wtedy tak�e wystarcza zaledwie kilka minut � zostaje on nieomylnie zaakceptowany w roli "matki" (czyli wsp�plemie�ca). S�ynny zoolog Karl von Frisch opisa� przypadek swego m�odszego kolegi, kt�ry w taki spos�b "wpoi�" siebie czapli. Zwierz� broni�o go potem przed ka�dym zbli�aj�cym si� obcym cz�owiekiem. Gdy doros�o, zaleca�o si� do niego i razem z nim budowa�o gniazdo, przy czym naukowiec musia� przynosi� ga��zie i podawa� je ptakowi, kt�ry wykorzystywa� je do budowy. Skoro tylko dzie�o zosta�o zako�czone, czapla usi�owa�a niedwuznacznie nak�oni� swego ludzkiego partnera, aby zasiad� z ni� w gnie�dzie, "jednak�e na tym etapie � jak lakonicznie stwierdza Karl von Frisch � wzajemny stosunek osi�gn�� granice tego, co by�o mo�liwe". Udokumentowana t� historyjk� ostateczno�� i nieodwracalno�� efektu wpajania ma swoje g��bokie przyczyny w warunkach naturalnych. Zagniazdownik, kt�ry na wolnym terenie zgubi swoj� matk� b�d� (gdy doro�nie) "zapomni", jak wygl�da jego wsp�plemieniec � jest stracony. Tak�e ostre ograniczenie wra�liwej fazy � w przypadku kacz�tka ko�czy si� ona najp�niej w 24 godziny po wykluciu � ma sw�j sens biologiczny. Tylko w pierwszych godzinach �ycia prawdopodobie�stwo, �e obiektem wyzwalaj�cym wpajanie b�dzie w�asna matka, jest dostatecznie wielkie. Ka�de przed�u�enie tej fazy mog�oby wywo�a� podobnie groteskowe skutki jak te, kt�re za sob� poci�ga sztuczna ingerencja eksperymentatora. Wszystkie okoliczno�ci s� ju� chyba dosy� przejrzyste, �eby ujawni� powody, dla kt�rych ewolucja tutaj nagle zacz�a uzale�nia� sukces pewnej reakcji wrodzonej � reakcji pod��ania w �lad � od efektu uczenia si�. Funkcja tego efektu uczenia si� polega na "znaniu" w�asnej matki. Przy czym "zna�" nale�y bezwzgl�dnie w tym wypadku rozumie� tak�e w pierwotnym znaczeniu tego s�owa, obejmuj�cym poj�cie uznawania. Gdy si� pomy�li, jaki to rodzaj decyzji tutaj zapada przez wpajanie, rozumie si� natychmiast, dlaczego w tym szczeg�lnym przypadku samo do�wiadczenie wrodzone absolutnie nie mog�o wystarczy� ewolucji. Zadaniem wpajania pod��ania w �lad jest stworzenie dostatecznie stabilnego stosunku pomi�dzy m�odym zwierz�ciem a jego matk�, z kt�r� po raz pierwszy styka si� po wykluciu. To za� okre�la szczeg�lno�� owego stosunku do zupe�nie konkretnej, w swej indywidualno�ci jedynej, �ywej istoty. Tymczasem � jak ju� wyja�niali�my szczeg�owo � instynkty, a wi�c do�wiadczenia wrodzone, s� skrojone na miar� typowych, regularnie powtarzaj�cych si� zada� (spotka�, sytuacji). Z natury swej s� przystosowaniami do przypadk�w uog�lnionych. Tym samym per se nie s� w stanie ujmowa� indywidualnych przypadk�w szczeg�lnych. Na tym szczeblu zyskuje si� ponadto nieocenione wprost korzy�ci. Dzi�ki temu, �e w rzeczywisto�ci mi�dzym�zgowia przedmioty i istoty �yj�ce s� zredukowane do mo�liwie prostych ("mizernych") kombinacji cech, staj� si� do siebie podobne i w zasadzie wymienialne. To dopiero tworzy w og�le ich przydatno�� jako czynnik�w wyzwalaj�cych ograniczon� liczb� zachowa�. Rudzik daje si� nabra� na czerwony p�k pi�r dlatego, �e niemo�liwe by�o zmagazynowanie w jego mi�dzym�zgowiu wszystkich samic rudzika, jakie m�g�by kiedykolwiek w �yciu spotka�. Niemo�liwe nie tylko z przyczyn ilo�ciowych, lecz przede wszystkim dlatego, �e antycypowanie indywidualnego wygl�du jest samo w sobie logicznie sprzeczne. Futrzana faktura i ruch pe�zania przy ziemi � oto cechy, kt�re dla wysiaduj�cego ptaka s� identyczne z wrogiem naziemnym. Niezwyk�a ekonomia � a tym samym odpowiednio wysoki stopie� bezpiecze�stwa � tkwi� w tym, �e taka uog�lniaj�ca kombinacja obejmuje w�a�nie n i e tylko konkretne, okre�lone osobniki, lecz wszystkie �asice, lisy i tch�rze tego �wiata. Zreszt� po�rednim dowodem tego, jak bezb��dnie owa zasada funkcjonuje, jest tak�e fakt, �e aby j� w og�le odkry�, trzeba by�o dopiero sztucznej ingerencji eksperymentu w warunki naturalne. Ale wszystkie te korzy�ci obracaj� si� wniwecz, gdy zadanie jest wr�cz przeciwne: gdy jako cechy ujmowa� wypada nie to, co wsp�lne wielkiej liczbie organizm�w, lecz to, co szczeg�lne dla konkretnego osobnika. W tej sytuacji ewolucja obra�a jedyn� drog�, jaka sta�a otworem. U najwy�ej rozwini�tych istot �yj�cych � u skazanych na opiek� nad potomstwem zagniazdownik�w � do tego programu zachowa�, kt�ry zawiera� bardzo archaiczn� funkcj� pod��ania w �lad, w��czone zosta�o jako rewolucyjna nowo�� "puste miejsce". Mo�emy nawet poda�, w jakim miejscu programu to nast�pi�o. Sta�o si� to zapewne w tej cz�ci sieci nerwowej w mi�dzym�zgowiu, kt�rej szczeg�lny wz�r tworzy� dot�d wrodzony mechanizm wyzwalaj�cy, czyli � w j�zyku etolog�w � WMW. WMW jest czym� w rodzaju zap�onu dla przynale�nego do niego programu. Rodzajem czujnika zdolnego rozpozna� swoisty sygna� �rodowiska (sygna�, kt�ry jako czynnik wyzwalaj�cy reprezentuje "klucz") i po jego nadej�ciu uruchomi� program. W przypadku reakcji pod��ania w �lad zamiast tego czujnika musia� zosta� wbudowany � m�wi�c obrazowo � rodzaj woskowanej tabliczki. Co prawda tabliczki o bardzo szczeg�lnych w�a�ciwo�ciach. Aby pozosta� przy tym obrazowym przyk�adzie: tabliczka jest tak zrobiona, �e forma daje si� odcisn�� na niej tylko jeden raz, po czym tabliczka zastyga i zachowuje odcisk po wsze czasy. Ale przez to sama tabliczka staje si� WMW, kt�ry odt�d zawsze uruchamia program, z chwil� gdy wzorzec odcisku zjawia si� jako czynnik wyzwalaj�cy � ale te� tylko w�wczas. W taki spos�b ewolucja rozwi�za�a zadanie pozornie samo w sobie sprzeczne: uda�o jej si� rozwin�� wrodzony program, kt�ry uruchamiany jest nie w stosunku do ca�ej grupy nosicieli cech, lecz wobec konkretnego osobnika jako jedyny czynnik wyzwalaj�cy. Aby to zadanie rozwi�za�, ewolucja zosta�a zmuszona do wynalezienia procesu uczenia si� � w formie wy�ej opisanej, bardzo jeszcze ograniczonej. Ten krok, wymuszony przez biologiczn� konieczno��, przygotowuje podstawowy zwrot w stosunkach pomi�dzy organizmem a jego �rodowiskiem. O ile dot�d organizm mia� wy��cznie do czynienia z niewyra�nymi schematami wymienialnych nosicieli cech, wobec kt�rych wyst�powa� uzbrojony w podobnie ponadindywidualne standardowe programy, o tyle teraz zostaje skonfrontowany z nowym do�wiadczeniem. Naprzeciw niego staje po raz pierwszy osobnik w swej identyczno�ci jedyny, a jest nim w�asna matka. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 15. M�zg nabiera plastyczno�ci Struktury m�zgowe okazuj� si� podatne na manipulacje Dot�d przedstawi�em tylko ewolucj� funkcji w tym decyduj�cym momencie. Uwaga na marginesie: przebiega ona znowu inaczej, ni� oczekiwaliby�my, opieraj�c si� na naszych potocznych wyobra�eniach. Zwykli�my bowiem w procesie empirycznego uczenia si� przyznawa� prymat drodze indukcyjnej, wyprowadzaj�cej uog�lniaj�c� wypowied� z sumy poszczeg�lnych, jednostkowych do�wiadcze�. W tym za� wypadku post�p narodzi� si� inaczej. A jak to wygl�da pod wzgl�dem anatomicznym, jaki proces w organizacji m�zgu stanowi pod�o�e tego zjawiska? Ostatnie lata bada� nad m�zgiem przysporzy�y nam pewnych informacji. W rozdziale tym powiemy, co dzisiaj ju� na ten temat wiadomo. Pomimo du�ych luk w tej dziedzinie wiedzy rzecz zas�uguje na w�asny rozdzia�, gdy� stanowi zal��ek pewnych odkry�, kt�rych znaczenie dla rozwoju ka�dego z nas wydaje si� rewelacyjne. Pierwsz� wskaz�wk� by�y badania opublikowane przez australijskiego neurofizjologa Johna C. Ecclesa w 1958 r. Pi�� lat p�niej otrzyma� on Nagrod� Nobla za prace z dziedziny fizjologii m�zgu. Od stu lat z g�r� uczeni zastanawiali si� nad tym, czy trenowanie okre�lonych sprawno�ci nie powinno � podobnie jak wyniki wszelkich �wicze� � doprowadza� do widocznych zmian w m�zgu. Jeszcze starsze by�y koncepcje tzw. frenolog�w, doszukuj�cych si� zwi�zku pomi�dzy swoistymi zdolno�ciami wrodzonymi a rozwojem okre�lonych cz�ci m�zgu. �adnemu z tych badaczy nie uda�o si� znale�� dowodu na swoje przypuszczenia. Bade�ski lekarz i przyrodnik Franz Joseph Gali przed prawie dwustu laty pr�bowa� okre�la� profil uzdolnie� i charakter cz�owieka na podstawie pomiar�w czaszki, z czego wyci�ga� wnioski o szczeg�lnym rozro�cie pewnych odcink�w m�zgu. Pomimo jego zas�ug w innym zakresie � w trakcie bada� odkry� tzw. nerwy czaszkowe � tezy te pozosta�y czyst� spekulacj�. Nie lepiej powiod�o si� jego nast�pcom, w tym tak�e s�ynnemu chirurgowi francuskiemu Paulowi Broca. Co prawda zdoby� zas�u�on� s�aw� dzi�ki odkryciu "ruchowego o�rodka mowy" w korze m�zgowej, ale jego starania, aby po �mierci os�b badanych znale�� pod mikroskopem r�nice w rozwoju tej cz�ci m�zgu w zale�no�ci od ich j�zykowych zdolno�ci za �ycia � pozosta�y bez skutku. M�zgu w �aden spos�b nie mo�na przyr�wnywa� do mi�nia, kt�ry przez regularne �wiczenia wyra�nie si� rozwija. Z drugiej strony to przecie� w m�zgu musz� si� rozgrywa� jakie� procesy wtedy, gdy my�limy. Musz� tam te� nast�powa� jakie� trwa�e zmiany, gdy przez �wiczenia nauczyli�my si� czego�. Takie wnioski nieodparcie wynikaj� z za�o�enia, nie kwestionowanego ju� dzisiaj przez nikogo, �e m�zg jest fizycznym, materialnym pod�o�em naszych prze�y� i czynno�ci psychicznych. Pytaniem by�o natomiast, jaki jest rodzaj tych proces�w i zmian. Od jakich� stu lat wiadomo, �e czynno�ci m�zgu towarzysz� impulsy elektryczne przekazywane przez wypustki kom�rek nerwowych. W ci�gu ostatnich dziesi�ciu lat wiedz� t� uzupe�niono � m.in. dzi�ki naukowym badaniom Ecclesa i jego wsp�pracownik�w � bardzo szczeg�owymi danymi o chemicznych i molekularnych procesach stanowi�cych podstaw� tej czynno�ci. Od niedawna s�dzi si� tak�e, �e psychiczny proces, kt�ry okre�lamy mianem pami�ci, prawdopodobnie w swym wymiarze fizycznym oparty jest na procesach biochemicznych, a mianowicie na wbudowywaniu �ci�le okre�lonych bia�ek w m�zgu.1 O tym wszystkim ju� m�wili�my (zob. s. 136). Obecnie mo�emy do tego doda� relacje o nowszych odkryciach, por�wnywalnych w zasadzie do wynik�w, kt�rych poszukiwali Franz Joseph Gali i Paul Broca. Wprawdzie w m�zgu nie ma takich przeobra�e�, jakie obaj uczeni spodziewali si� znale��, ale w pewnych �ci�le okre�lonych warunkach do�wiadczenia jednak osadzaj� si� w m�zgu w postaci widomych zmian. Punktem decyduj�cym � opr�cz odpowiednio wysoko rozwini�tej techniki badawczej � by�o znowu w�a�ciwe ustawienie zagadnienia. Powodzenie bada� zapewni�a mo�liwo�� u�ycia mikroskopu elektronowego, z jego zdolno�ci� rozdzielcz� nieosi�galn� dla mikroskopu optycznego, oraz to, �e ju� wiedziano, czego szuka�. Poprawne pytanie postawiono jednak dopiero dzi�ki odkryciu zjawiska wpajania. W ko�cu ju� by�o wiadomo, �e istniej� fazy wra�liwe, a wi�c pewne ostro ograniczone fazy w rozwoju zwierz�t wy�szych, podczas kt�rych mog� si� one nauczy� okre�lonych lekcji, potem ju� raz na zawsze utrwalonych. Zacz�to wi�c przede wszystkim poszukiwa� dalszych lekcji, do kt�rych by si� to odnosi�o. Jakie inne zdolno�ci � opr�cz reakcji pod��ania w �lad � uwa�ane dot�d za wrodzone, s� w rzeczywisto�ci r�wnie� wpajane? Poszukiwania trwaj� nadal. Wymagaj� od uczonych niezwyk�ych zasob�w do�wiadczenia, zdolno�ci obserwacji, metodyczno�ci i bystro�ci. Ale mimo to z czasem lista staje si� coraz d�u�sza. Coraz cz�ciej natrafia si� na umiej�tno�ci, kt�rych wpajalno�� z pewno�ci� nigdy nikomu nie wpad�aby do g�owy, gdyby nie te konsekwentnie prowadzone poszukiwania. W roku 1958 John C. Eccles opublikowa� wyniki bada� przemawiaj�ce za tym, �e przy elektrycznym dra�nieniu w��kien nerwowych w odpowiednich o�rodkach m�zgu powstaj� nowe synapsy, a wi�c po��czenia mi�dzy s�siaduj�cymi kom�rkami nerwowymi (por. s. 53). Zdaje si� wi�c, �e w tych wypadkach jako skutek podra�nienia nast�puj� zmiany wzoru sieci nerwowej. Eccles postawi� hipotez�, �e tego rodzaju nowotworzenie si� synaps i spowodowane tym zmiany planu po��cze� w m�zgu mog�yby by� owymi procesami fizycznymi, kt�re stanowi� pod�o�e tego, co w sferze psychicznej okre�lamy jako uczenie si�. Kilka lat p�niej pewien kanadyjski badacz anatomii m�zgu og�osi�, �e potrafi dowolnie zwi�kszy� czy te� zmniejszy� liczb� synaps w o�rodku wzrokowym m�odych kot�w, a wi�c tam, gdzie w m�zgu ko�cz� si� wychodz�ce z oczu w��kna nerwowe. M�g� tego dokona� w bardzo prosty spos�b, albowiem stwierdzi�, �e liczba synaps zale�y tylko od tego, czy i jak d�ugo koty chowane by�y w ciemno�ci b�d� w �wietle. Gdy po urodzeniu zwierz�ta te trzyma�o si� przez kilka tygodni tylko w ciemno�ci, liczba po��cze� synaptycznych w sieci nerwowej bywa�a nawet 100 razy mniejsza, ni� kiedy wzrasta�y w warunkach naturalnych. W ostatnich latach systematyczne badania uczonych w bardzo wielu laboratoriach dok�adnie przeanalizowa�y te wyniki. W normalnych okoliczno�ciach liczba synaps od jakiego� 5 dnia po urodzeniu � a wi�c od dnia kiedy m�ody kotek otwiera oczy � szybko wzrasta. Po kilku tygodniach osi�ga "warto�� zadan�". A co wa�niejsze: je�eli po urodzeniu zwierz� przebywa stale w ciemno�ci a� do chwili ostatecznej dojrza�o�ci m�zgu, w�wczas liczba po��cze� nerwowych w jego o�rodku wzrokowym zachowuje nieprawid�owy, niski poziom na ca�e �ycie. G��bia i zasi�g tego odkrycia nabieraj� w�a�ciwego znaczenia dopiero po uwzgl�dnieniu wszystkich wariant�w do�wiadczenia, wykonanych w ostatnich 5 latach w zakresie fizjologii zachowania. Zwierz�ta do�wiadczalne, z regu�y znowu koty, nie tylko po prostu chowano w ciemno�ci b�d� w �wietle, lecz w decyduj�cej fazie dojrzewania m�zgu poddawano je "optycznej diecie". Eksperymentatorzy umieszczali zwierz�ta w optycznie jednostronnym otoczeniu, a nast�pnie badali nie ich m�zgi, lecz zachowanie. Pewne s�ynne w ko�ach fachowc�w do�wiadczenie, kt�re potem przeprowadzano w niezliczonych odmianach, przebiega�o nast�puj�co: nowo narodzonego kotka oddziela si� od rodze�stwa i trzyma w ciemno�ci, z wyj�tkiem 30 do 40 minut dziennie, kt�re ka�e mu si� sp�dza� w metalowym walcu o �cianach wewn�trznych wytapetowanych pionowo przebiegaj�cymi czarnymi pasami. Ten pasiasty wz�r jest jedyn� rzecz�, jak� kot widuje w fazie decyduj�cej dla dojrzewania jego o�rodk�w wzrokowych. To samo robi si� z drugim kotem tego samego miotu, jednak�e z t� r�nic�, �e walec, w kt�rym wolno mu sp�dza� jedyne jasne przerwy w kilkutygodniowym bytowaniu w ciemno�ciach, ozdobiony jest pasami przebiegaj�cymi poziomo. Trwa to wiele tygodni, dzie� po dniu, a� wreszcie oba koty zostaj� przeniesione do grona swego rodze�stwa wzrastaj�cego w warunkach normalnych. Za ka�dym razem, gdy uczeni obserwowali zachowanie obojga koci�t po zako�czeniu eksperymentu, stwierdzali, �e dokonany uprzednio zabieg, pozornie tak niewinny, mia� radykalne skutki. Na pierwszy rzut oka co prawda nie zauwa�a�o si� nic szczeg�lnego. Zwierz�ta do�wiadczalne bawi�y si� i jad�y tak samo jak ich rodze�stwo i wszystkie inne ma�e kotki. Jednak�e dok�adniejsze obserwacje ujawni�y niebawem stan wr�cz alarmuj�cy: kot numer l okaza� si� niezdolny do postrzegania innych kontur�w jak tylko pionowe, kot numer 2 � innych ni� poziome. Gdy na przyk�ad podawa�o si� zwierz�tom patyczek do zabawy, zachowanie ich zale�a�o od tego, w jaki spos�b obiekt by� im prezentowany. Gdy eksperymentator trzyma� patyk poziomo, kot numer 2 usi�owa� go schwyta� �apkami, podczas gdy stoj�cy obok kot numer l zdawa� si� w og�le nie widzie� tego przedmiotu. Wystarcza�o przechyli� patyk o 90 stopni do pionu, aby kot numer 2 rozgl�da� si� zdumiony, jak gdyby patyk dla niego nagle znikn��, a kot numer l zaraz zaczyna� si� nim bawi�. Zaburzenia objawia�y si� tak�e przy zachowaniu spontanicznym. Kot numer l mia� wi�c wyra�ne trudno�ci we wchodzeniu po schodach, w kt�rych przecie� w�a�nie stopie� za stopniem zarysowuj� si� poziome kontury. Natomiast kot numer 2 okaza� si� nieomal ca�kowicie niezdolny do wdrapania si� na pionowy pie� drzewa. Najbardziej jednak zaalarmowa� uczonych fakt, �e �aden kot, na kt�rym przeprowadzano te czy te� podobne do�wiadczenia, nigdy nie wyleczy� si� z owych zaburze�. Przez samo tylko manipulowanie jego �rodowiskiem w czasie decyduj�cej fazy rozwojowej m�zg jego zosta� nieodwracalnie nacechowany, ostatecznie i na ca�e �ycie. Biologiczne warunki ramowe a ludzkie spo�ecze�stwo Wyniki do�wiadcze� by�y alarmuj�ce z tego prostego powodu, �e nie spos�b wykluczy�, aby powi�zania, na jakie natrafiono, nie istnia�y i nie oddzia�ywa�y tak�e u cz�owieka. A gdy si� uwzgl�dni�o, jak bardzo r�norodne w�a�ciwo�ci dawa�y si� wpaja� u zwierz�t do�wiadczalnych, mo�na by�o z tego wyprowadzi� wnioski, o kt�rych nikt dot�d nawet nie �ni�. Zrozumiano wreszcie, dlaczego w tych nielicznych przypadkach, kiedy uda�o si� dzi�ki zabiegowi operacyjnemu umo�liwi� w p�niejszym wieku widzenie niewidomym od urodzenia, dziwnym trafem nie pojawia si� spodziewany efekt. Co prawda pacjenci po operacji mog� po raz pierwszy w �yciu bezspornie widzie�, ale na nic im si� to nie zdaje. Przeciwnie, ta nowa zdolno�� wprowadza ich tylko w stan niepokoju. Zdeprymowani i wzburzeni, najch�tniej zamykaj� si� w ciemnych pomieszczeniach. Wielu z nich nawet pope�nia samob�jstwo. Angielski fizjolog Richard L. Gregory bada� i przez d�ugie lata �ledzi� jeden z takich przypadk�w. Udowodni� potem, �e skutecznie zoperowany m�czyzna m�g� wprawdzie widzie� � potrafi� na przyk�ad dosy� nieudolnie narysowa� na kawa�ku papieru to, co widzia� � ale nigdy nie nauczy� si� wi�zania ze sob� wi�kszej liczby ruchomych obiekt�w i bezpo�redniego postrzegania odleg�o�ci. Nigdy nie zdo�a� zintegrowa� �wiata, kt�ry si� przed nim wy�ania�, z tym, co o tym samym �wiecie wiedzia� w spos�b w�a�ciwy mu od urodzenia, tj. z wra�eniami s�uchowymi i dotykowymi. Gdy tylko sytuacja stawa�a si� trudna, na przyk�ad gdy musia� przekroczy� ruchliw� ulic�, zamyka� oczy � tylko wtedy bowiem czu� si� pewny i nabiera� przekonania, �e sprosta sytuacji. W �adnym z tych wypadk�w nie mo�na naprawd� stwierdzi�, co taki pacjent w�a�ciwie widzi i jak jego optyczne wra�enia ze �rodowiska r�ni� si� od widoku, do kt�rego widz�cy od urodzenia ludzie s� przyzwyczajeni. J�zyk nasz powsta� w przystosowaniu do normalnych ludzkich do�wiadcze�. Brak jest wi�c zar�wno poj��, jak i odpowiednich syntaktycznych mo�liwo�ci dla przekazywania przez takich pacjent�w ich do�wiadcze�. Mo�emy sobie teraz przynajmniej wyt�umaczy� potworne rozczarowanie wszystkich zainteresowanych, charakterystyczne, niestety, po tego rodzaju operacjach. Przypadki owe stanowi� dow�d na to, �e r�wnie� cz�owiek we wczesnej fazie swego dzieci�stwa musi si� dopiero nauczy� pewnych regu� widzenia i �e nigdy potem ju� nie mo�e nadrobi� zaleg�o�ci, je�li co� w tym okresie straci�. Je�li to wi�c istotnie oznacza, �e zjawisko wpajania z wszystkimi swymi osobliwo�ciami � ograniczeniem w czasie fazy wra�liwej i niezmienno�ci� rezultatu � wyst�puje i u nas, to naturalnie najwa�niejszym pytaniem b�dzie, jakie inne ludzkie uzdolnienia i cechy mog�y powsta� w ten sam spos�b. Odpowied�, jakiej mo�na udzieli� dzisiaj, wydaje si� wysoce niewystarczaj�ca. Natrafiamy tutaj na jedn� z najwi�kszych, a mo�e tak�e jedn� z najbardziej dra�liwych luk w wiedzy o nas samych. Skutki niewiedzy w tej dziedzinie mog�yby nam by� oboj�tne tylko wtedy, gdyby�my byli pewni, �e �rodowisko, w jakim wzrastaj� nasze dzieci, mo�na jeszcze uzna� za naturalne. Tylko takie �rodowisko gwarantuje bowiem mo�no�� nauczenia si� swoistych lekcji. Ale kt� mo�e rozstrzygn��, czy i kiedy w ludzkiej spo�eczno�ci warunek ten jeszcze jest spe�niony. W ostatnich latach mno�� si� dowody, �e nie jest realizowany co najmniej w jednym bardzo wa�nym punkcie, mianowicie w dziedzinie nabywania zdolno�ci do nawi�zywania normalnych kontakt�w mi�dzy lud�mi, zdolno�ci do tworzenia wi�zi emocjonalnej z bli�nimi. Badania prowadzone w ostatnich latach, przede wszystkim przez Christ� Meves i Bernharda Hassensteina � oparte zreszt� na dawniejszych ju� obserwacjach wiede�skiego psychoanalityka Ren� Spitza � wykaza�y jednoznacznie, �e owa zdolno��, maj�ca zupe�nie zasadnicze znaczenie dla procesu w��czenia si� do ludzkiej spo�eczno�ci, musi by� r�wnie� nabywana przez ka�dego cz�owieka w okre�lonej fazie dzieci�stwa na drodze pewnego zjawiska podobnego do wpajania. W ostatnich latach � nareszcie! � tak�e poza kr�giem fachowc�w rozpowszechni�o si� odkrycie, �e niemowl�, najp�niej od 2 miesi�ca �ycia pocz�wszy, co najmniej do ko�ca 2 roku musi mie� szans� zwi�zania si� ze �ci�le okre�lon� osob� odniesienia. W warunkach normalnych jest ni� w�asna matka. W razie konieczno�ci rol� jej mo�e z powodzeniem przej�� tak�e inna osoba. Warunkiem jest tylko jej to�samo��, fakt, �e w tej decyduj�cej dla �ycia fazie odniesienia osoba pozostaje zawsze ta sama. To, �e owa zale�no��, tak wa�na dla naszego indywidualnego rozwoju, zosta�a tak p�no odkryta, ma przyczyny w gruncie rzeczy zgo�a pozytywne. Do niedawna � jeszcze kilka pokole� temu � struktura �ycia spo�ecznego w pe�ni czyni�a zado�� temu wymaganiu. W spo�ecze�stwie naturalnym tego rodzaju potrzeby wprawdzie z regu�y w og�le nie bywaj� rozpoznawane, niemniej s� one zaspokajane jak gdyby instynktowo przez charakter form spo�ecznych � w tym wypadku przez tradycyjn� struktur� rodziny. Tymczasem od pocz�tk�w okresu uprzemys�owienia struktury te zacz�y si� chwia�. Szczeg�y tego rozwoju spo�ecznego, a tak�e niew�tpliwie bardzo problematyczne poj�cie naturalnego spo�ecze�stwa ludzkiego nie nale�� ju� do naszego tematu. Dla nas wa�ne tutaj jest odkrycie, �e niemowl�ca potrzeba identycznej osoby odniesienia najwidoczniej nie jest ju� r�wnie niezawodnie zaspokajana w naszej epoce zawodowo czynnych matek, ��obk�w i opiekunek dziennych jak to bywa�o w przesz�o�ci. Jak wstrz�saj�ce i nieodwracalne dla rozwoju duchowego bywaj� skutki nie przyswojenia sobie w decyduj�cej fazie odpowiedniego materia�u, mo�emy wyczyta� z prac Christy Meves i Hassensteina.2 Biolodzy i etolodzy natrafili w tej dziedzinie na takie zale�no�ci, stanowi�ce konsekwencj� cywilizacyjnych zmian w spo�ecze�stwie, o jakich jeszcze przed kilkudziesi�ciu laty nawet teoretycznie nikt by nie pomy�la�. Wymienieni autorzy w opisywanych przez siebie przypadkach ujawnili brzemienne w skutki zak��cenia zachowa� psychicznych i spo�ecznych, a tym samym wyci�gn�li na �wiat�o dzienne fakt do tej pory nigdy powa�nie nie uwzgl�dniany: �e wyposa�ony w p�kule m�zgowe cz�owiek nie jest a� tak swobodny, a� tak niezale�ny od �rodowiska, jak s�dzono dot�d. Z pewno�ci� na dobre by nam wysz�o, gdyby�my nie zlekcewa�yli ostrze�enia tkwi�cego w tym odkryciu. Kt� bowiem mo�e wykluczy�, �e taka sama zale�no�� dotyczy r�wnie� innych ludzkich zdolno�ci i umiej�tno�ci, chocia� dzisiaj nikt jeszcze nie jest w stanie powiedzie� jakich. Nikt nie potrafi tak�e wskaza�, na jakie czynniki �rodowiska zdane s� nasze dzieci w pierwszych dw�ch decyduj�cych latach �ycia, aby m�c naby� owe zdolno�ci i umiej�tno�ci. Kto spr�buje wyobrazi� sobie ewentualne konsekwencje tego stwierdzenia, a potem pomy�li o tym, z jak� beztrosk� i z jak g��bokim przekonaniem, wychodz�c od najr�niejszych motywacji, propaguje si� ingerowanie w �rodowisko niemowl�cia � czy to jako rzecz bezspornie z g�ry za�o�on�, czy nawet zalecan� � ten musi odczu� niepok�j. Mi�dzy innymi mam tu na my�li tak stanowczo przez zaanga�owanych bojownik�w idei emancypacji g�oszon� doktryn� o wymienialno�ci macierzy�skich i ojcowskich r�l wewn�trz rodziny. Zgadzam si� z pogl�dem, �e nowe spojrzenie na podzia� zada� mi�dzy przedstawicielami obu p�ci, zar�wno w obr�bie rodziny, jak i w spo�ecze�stwie, jest potrzebne. Nie chc� te� w �adnym razie wyst�powa� w obronie jakich� nostalgicznych odruch�w. Odwr�cenie biegu spraw nie tylko nie jest mo�liwe, lecz przede wszystkim naiwno�ci� by�oby s�dzi�, �e dawne czasy by�y lepsze. Obaw� budzi natomiast ca�kowita �lepota na prawdopodobie�stwo naruszenia podstawowych warunk�w naszej egzystencji, a to w�a�nie charakteryzuje wi�kszo�� nowoczesnych reformator�w ludzkiego spo�ecze�stwa. Wielu z nich zreszt� � jak si� zdaje � odnosi si� z g��bok� nieufno�ci� do istniej�cej struktury rodziny w�a�nie dlatego, �e nie jest ona uzasadniona wzgl�dami racjonalnymi, lecz wyros�a z historii. Jednak�e o ile taka postawa w wielu innych przypadkach bywa nawet usprawiedliwiona, tutaj na pewno nie jest na miejscu. Trzeba bowiem zawsze liczy� si� z mo�liwo�ci�, �e �w tradycj� ustalony porz�dek jest wynikiem przystosowania do warunk�w i potrzeb, kt�rymi na razie nie mo�emy jeszcze racjonalnie manipulowa� po prostu dlatego, �e nie wiemy o nich nic albo wiemy za ma�o. Tymczasem prawie wszystkie feministki i reformatorzy s� �lepi na to, �e istniej� takie biologiczne warunki podstawowe, kt�rych bezkarnie narusza� nie wolno. Taka ewentualno�� w og�le do nich nie dociera. Przy tym nie mo�na im nawet czyni� z tego zarzutu, skoro nigdy nikt ich o tym nie pouczy�. Nic si� w tej sprawie nie zmieni, dop�ki w szkole b�dzie si� zanudza� nasze dzieci ro�linami nagonasiennymi, kwiatostanami i sekwencjami aminokwas�w, nie pomy�lawszy nawet o tym, aby kiedykolwiek mog�y co� us�ysze� o podstawach nowoczesnej etologii cz�owieka. Dop�ki nasi politycy o�wiatowi niezachwianie b�d� ho�dowali za�o�eniu, �e ani biologii, ani nauk przyrodniczych nie zalicza si� do w�a�ciwych d�br kulturalnych. I dop�ki wi�kszo�� ludzi wykszta�conych w spo�ecze�stwie b�dzie s�dzi�, �e mog� sobie bez szkody pozwoli� na taki stopie� ignorancji w dziedzinie przyrody, jakiego by si� okrutnie wstydzili na ka�dym innym obszarze wiedzy. W najbli�szych latach b�dziemy wi�c nadal �wiadkami niez�omnego zapa�u reformatorskiego, kt�ry szermuj�c przekonywaj�cymi i ca�kiem "rozs�dnymi" argumentami, b�dzie usi�owa� przeprowadzi� zmiany w strukturze rodziny dla usuni�cia istniej�cych nier�wno�ci, racjonalnie nie daj�cych si� uzasadni� r�nic i innych "oczywistych" niesprawiedliwo�ci. Wszystko po to, aby wreszcie utorowa� drog� "rozumowi" tak�e w tym zakresie. Intencje s� cz�sto jak najlepsze, niemniej przera�eniem napawa taka beztroska. Zapuszczamy si� bowiem przebojem z naszymi eksperymentami w obszary, kt�rych w rzeczywisto�ci w og�le jeszcze nie opanowali�my naszym rozumem.3 Poniewa� temat jest zar�wno aktualny, jak niezwykle wa�ny, pragn� go zako�czy� kr�tkim opisem jeszcze jednego przyk�adu. Zdumiewaj�ca niefrasobliwo�� przejawiaj�ca si� w niekt�rych spo�r�d wymienionych propozycji reformatorskich jest bez w�tpienia skutkiem tego, �e � zanim ma si� dowody w r�ku � bardzo trudno wyobrazi� sobie, jaki wp�yw pewne posuni�cia mog� wywiera� na indywidualny rozw�j, a nawet na anatomiczn� struktur� pewnych cz�ci m�zgu. Kt� z nas potraktowa�by powa�nie pomys�, �e w pewnej fazie �ycia wystarczy kilka tygodni "aresztu w ciemno�ci", aby m�odemu kotkowi wyrz�dzi� nieodwracaln� szkod�, gdyby nie istnia�y absolutnie niezbite dowody, �e takim prostym sposobem rujnuje si� raz na zawsze wzrokow� zdolno�� postrzegania zwierz�cia. St�d wydaje mi si� s�uszne wykazanie na podstawie dalszego przyk�adu, �e przy naszym obecnym stanie wiedzy rodzaj i stopie� ryzyka w tym zakresie s� jeszcze ca�kowicie nie do przewidzenia.4 Uderzenia serca budz� zaufanie Przed kilku laty ameryka�ski psycholog dzieci�cy Lee Salk � m�odszy brat s�ynnego odkrywcy szczepionki przeciwko chorobie Heinego-Medina zaobserwowa�, �e ma�py rezusy prawie bez wyj�tku nosz� swoje nowo narodzone dzieci na lewej r�ce. W�wczas wpad� na pomys�, �e mo�e po��czona z tym blisko�� matczynego serca mo�e mie� jakie� znaczenie, rozpocz�� wi�c systematyczne badania. Obserwacje prowadzone w oddzia�ach po�o�niczych ujawni�y, �e ludzkie matki r�wnie� maj� sk�onno�� do trzymania noworodk�w na lewej r�ce. Co ciekawe, "r�czno��" matek okaza�a si� niewa�na: zar�wno prawor�czne, jak lewor�czne matki trzyma�y dzieci na r�ce lewej. Lee Salk zaobserwowa� natomiast jeden wyj�tek od tej regu�y. Ot� stwierdzi� on, �e odgrywa tu rol� stopie� dojrza�o�ci niemowl�cia. Uprzywilejowanie lewej strony wyst�powa�o tylko w przypadku dzieci urodzonych z donoszonej ci��y. W przypadku wcze�niak�w zachowanie matek by�o ca�kowicie przypadkowe: po�owa trzyma�a dzieci na r�ce lewej, po�owa � na prawej. Cierpliwe badania i rozmaite formy podej�cia do zagadnienia doprowadzi�y w ko�cu do zaskakuj�cego, ale i pouczaj�cego wyja�nienia tego zrazu ca�kowicie zagadkowego zwi�zku. Decyduj�ce okaza�o si� jedynie kryterium, czy i jak d�ugo matka i niemowl� byli po porodzie rozdzieleni. W wi�kszo�ci zak�ad�w po�o�niczych dojrza�ego noworodka podaje si� matce po raz pierwszy do karmienia po up�ywie 24 godzin. Wcze�niaki natomiast w nowoczesnej klinice przebywaj� przez pierwsze dni �ycia w inkubatorach, karmione sztucznie. Owa granica w czasie, na kt�r� Salk natrafi� poszukuj�c przyczyny zachowania matek, skierowa�a dalsze jego obserwacje w zupe�nie okre�lonym kierunku. Wygl�da�o na to, �e u kobiet dzia�a jaki� instynkt, kt�ry powoduje, �e swoje dzieci bior� na lewe rami�. Wszystko wskazywa�o na to, �e ta instynktowa tendencja trwa tylko przez stosunkowo kr�tki czas, mniej wi�cej przez pierwsze 24 godziny po porodzie. Gdy matka mia�a mo�no�� zaj�cia si� dzieckiem po raz pierwszy w tym terminie, prawie bez wyj�tku stwierdzano w�a�nie takie uprzywilejowanie lewej strony, a utrzymywa�o si� ono tak�e p�niej. Gdy natomiast pierwszy kontakt mi�dzy matk� a dzieckiem nast�powa� dopiero w 2 albo wi�cej dni po urodzeniu, obserwacje wykazywa�y, �e wyb�r ramienia podtrzymuj�cego dziecko by� czysto przypadkowy. Czy takie wyniki obserwacji nie przypominaj� �cis�ego ograniczenia w czasie fazy wra�liwej? Co prawda w danym przypadku, gdy chodzi o osobliwo�ci zachowania cz�owieka doros�ego, trudno na si�� m�wi� o wpajaniu. Z drugiej strony, zbie�no�ci s� jednak niezwykle wyra�ne. St�d uzasadnione wydaje si� przypuszczenie, �e za t� osobliwo�ci� kryje si� dzia�anie prawdziwego instynktu, a wi�c wrodzonego programu zachowania. W tej fazie swoich bada� Salk by� ju� pewny, �e tendencja matek do trzymania nowo narodzonego dziecka na lewej r�ce wyp�ywa�a z przyczyny biologicznej, kt�rej matki same sobie nie u�wiadamia�y. Ale z jakiej? Jaki sens biologiczny mog�o mie� faworyzowanie lewej po�owy cia�a jako miejsca spoczynku dla noworodka? Czy chodzi�o mo�e o spowodowanie t� tendencj� przybli�enie dziecka do matczynego serca? Takie wyja�nienie wydawa�o si� prawdpodobne. Ale Salk by� uczonym i wiedzia�, �e to nie wystarcza. Wprawdzie teoria nieprawdopodobna z g�ry nic nie jest warta, ale samo prawdopodobie�stwo nie jest dostateczn� przes�ank� dla oceny warto�ci teorii. Wyra�nie instynktowne zachowanie matek mog�o by� oczywi�cie zwi�zane z po�o�eniem serca w ludzkim ciele. Jak�� inn� cielesn� asymetri� mo�na by przyj�� za podstaw� wyja�nienia zjawiska? Ale zwi�zek taki wymaga� udowodnienia. W tym punkcie wieloletnich bada� psychologowi dzieci�cemu musia�a nasun�� si� my�l o roli, jak� ton uderze� matczynego serca odgrywa dla dziecka w ostatnich miesi�cach przed narodzeniem. R�wnomierny rytm skurcz�w serca jest pierwszym i przez d�ugie miesi�ce jedynym d�wi�kiem, jaki nie narodzone jeszcze dziecko s�yszy. Niezmienna monotonia prenatalnego �rodowiska z chwil� przyj�cia na �wiat dziecka gwa�townie ust�puje miejsca sytuacji, w kt�rej niemowl� wystawione jest nagle na zmiany jasno�ci i mroku, g�odu i nasycenia, drastyczne wahania temperatury i � w por�wnaniu do stanu poprzedniego � na przemo�n� obfito�� innych wp�yw�w �rodowiska. Czy� nie jest jasne, �e w tej sytuacji musi si� pomy�le� o takiej mo�liwo�ci, �e w�a�nie uderzenia matczynego serca wywieraj� uspokajaj�cy wp�yw? �e potrafi� z�agodzi� ostro�� zmiany spowodowanej przez urodzenie? Mo�e rytm t�tna, do kt�rego dziecko przywyk�o w �yciu p�odowym, stanowi w nowym po�o�eniu co� w rodzaju sygna�u przekazuj�cego mu uczucie ci�g�o�ci i umo�liwiaj�cego mu powzi�cie zaufania do tej sk�din�d tak radykalnie odmiennej sytuacji? To tak�e by�o oczywi�cie tylko teori�. Ale da�a si� ona sprawdzi�. Salk zarejestrowa� normalne, nie przyspieszone uderzenia serca na ta�mie magnetofonowej i odegra� j� w pomieszczeniu dla noworodk�w, kt�re z r�nych powod�w musia�y by� oddzielone od matek. Wynik by� ca�kowicie jednoznaczny. W por�wnaniu do innych grup kontrolnych te niemowl�ta, kt�re korzysta�y ze specjalnych zabieg�w akustycznych, nie tylko znacznie mniej krzycza�y, ale lepiej pi�y i szybciej przybiera�y na wadze. Dzisiaj nie ma wi�c ju� �adnych w�tpliwo�ci, �e d�wi�k uderze� matczynego serca dzia�a na niemowl� uspokajaj�co, �e niezmienno�� tych uderze�, przenoszona poprzez ostr� granic� aktu narodzin, ma funkcj� budzenia zaufania. Musi to mie� du�e znaczenie dla dobra noworodka. Niczym innym nie mo�na wyt�umaczy� tego, �e owo "u-przywilejowanie lewej strony" jest biologicznie zakotwiczone w zachowaniu matki, kt�ra zapewnia dziecku pozycj� po�o�on� mo�liwie blisko �r�d�a tego d�wi�ku koj�cego l�ki. W ka�dym razie dotyczy to warunk�w naturalnych. Tym samym powr�cili�my znowu do starego problemu. Nikt nie wie, jak wielkie s� szkody, kt�re mo�emy wyrz�dzi� rozwojowi niemowl�t przez to, �e organizacja szpitali nie pozostawia szansy dla tej ma�o jeszcze rozpoznanej wi�zi pomi�dzy matk� a jej nowo narodzonym dzieckiem. Aby wykluczy� wszelkie nieporozumienia, powtarzam raz jeszcze: z takich i podobnych temu odkry� nikt rozs�dny nie wyci�gnie utopijnego � i w konsekwencjach swych w ko�cu niehumanitarnego � postulatu cofni�cia cz�owieka cywilizowanego do warunk�w naturalnych. Ale takie zdobycze wiedzy jak to, co osi�gn�� Lee Salk, powinny by� dla nas ostrze�eniem. Powinny przypomina� nam, �e przy wszelkich ingerencjach w ludzkie �rodowisko, nawet tych o�ywionych najlepszymi ch�ciami, poruszamy si� nieustannie po obszarze, na kt�ry wolno wkracza� tylko z najwi�ksz� ostro�no�ci�, poniewa� rz�dz�ce nim prawa s� nam ci�gle jeszcze niemal zupe�nie nie znane. Rewolucyjny zwrot Powr��my do naszego w�a�ciwego tematu. Opr�cz du�ej wagi praktycznej wszystkie podane w tym rozdziale przyk�ady maj� podstawowe znaczenie o nie mniejszej wadze. Wszystkie bowiem dowodz� tego, �e w ostatniej fazie wykszta�cania si� mi�dzym�zgowia centralny uk�ad nerwowy zacz�� nabiera� "plastyczno�ci". Trzeba to rozumie� ca�kiem dos�ownie. Konkretne obwody w pewnych o�rodkach nerwowych w m�zgu, obwody, kt�re zreszt� mo�na uwidoczni� przy u�yciu szczeg�lnej techniki mikroskopowej, pod wp�ywem okre�lonych do�wiadcze� ulegaj� zmianom. Trening oraz inne ukierukowane wp�ywy prowadz� do powstawania nowych synaps, nowych po��cze� w sieci r�nych kom�rek nerwowych w tych obszarach m�zgu, kt�rych zadaniem jest przetwarzanie owych wp�yw�w. Na tym szczeblu rozwoju zmiany s� jeszcze trwa�e. To, co raz zosta�o przyswojone, obowi�zuje nieodwo�alnie na ca�e �ycie. Swoboda dokonywania p�niejszej korekty oraz bie��cego przystosowania zachowa� do nowych do�wiadcze� lub do zmian �rodowiska, osi�galna wy��cznie dzi�ki zdolno�ci zapominania, oduczania si� � jest jeszcze spraw� przysz�o�ci. Zjawisko uczenia si� w naszym rozumieniu jeszcze nie istnieje. Pomimo to przez ow� plastyczno�� m�zgu, w zachowaniu wyra�aj�c� si� "wpajalno�ci�", zostaje przekroczony pewien decyduj�cy pr�g. Do tej pory rozw�j okre�la�a jeszcze ci�gle tendencja do wykluczania w�a�nie przypadkowych, nie charakterystycznych (nie stereotypowych) czynnik�w �rodowiska. Przypomnijmy: na pocz�tku by�o rewolucyjne osi�gni�cie pierwszych kom�rek, kt�re potrafi�y usamodzielni� si� wobec swego �rodowiska, odgraniczy� si� od nieograniczonego chaosu otoczenia w celu utrzymania zdobytej z takim trudem harmonii w�asnego wn�trza. Z drugiej strony potrzeby energetyczne z g�ry uniemo�liwi�y ca�kowite odci�cie si� od tego �rodowiska. Niemniej has�o nadal brzmia�o: "mo�liwie jak najmniej �wiata zewn�trznego", oddzia�uj�cego na niezb�dne do �ycia procesy w organizmie. Zasada ta nie zmieni�a si� nawet w�wczas, gdy ewolucja dawno ju� umia�a wyci�ga� korzy�ci z faktu, �e mimochodem, jako nieunikniony skutek zgodnej z prawami natury zale�no�ci miedzy akcj� i reakcj�, coraz wi�cej informacji o �rodowisku dostawa�o si� do ustroju. Nawet gdy zmys�y zdalne uwolni�y osobnika od nacisku aktualnej w ka�dej chwili rozgrywki ze �rodowiskiem, osobnik zamyka� si� jeszcze przed dawno ju� obiektywnie istniej�c� mo�liwo�ci� przyj�cia do wiadomo�ci �rodowiska w ca�ej jego przedmiotowo�ci. Nadzwyczaj luksusowe urz�dzenia o�rodk�w nerwowych rozwin�y si� tylko i wy��cznie w celu t�umienia coraz ostrzejszego odbicia �rodowiska, kt�re z przyczyn fizycznych nieodzownie musia�o powsta� w oczach przeznaczonych jeszcze do funkcji detektor�w ruchu. Na tym poziomie organizacja m�zgu jest wci�� jeszcze nastawiona na percepcj� tylko tych cech �rodowiska, kt�re dla osobnika maj� znaczenie biologiczne. Ten funkcjonalny cel jest przestrzegany z tak daleko id�c� konsekwencj�, �e obiekty �rodowiska, a wi�c zar�wno rzeczy, jak i inne organizmy, s� eliminowane z rzeczywisto�ci osobnika, z chwil� gdy wskutek jakiejkolwiek zmiany wewn�trznej gotowo�ci czy te� nastroju staj� si� niewa�ne pod wzgl�dem biologicznym. Nale�� wi�c do owej rzeczywisto�ci nie przez swe obiektywne istnienie, lecz jedynie wskutek swego subiektywnego znaczenia. Zale�nie od pojawiania si� i zanikania tego znaczenia obiekty wy�aniaj� si� w prze�ywanej rzeczywisto�ci b�d� gin�. Wiele przyczyn sk�ada si� na takie funkcjonowanie. Samodzielno�� osobnika spoczywa ci�gle jeszcze na bardzo niepewnym gruncie. Kto ma wyt�a� wszystkie si�y tylko dla przetrwania, ten musi si� koncentrowa� na czynnikach, kt�re w tym zakresie s� decyduj�ce. Fakt, �e ca�e bogactwo �wiata przez to kurczy si� (J. von Uexkull) do rzeczywisto�ci nadzwyczaj sk�pej w cechy, nie jest z punktu widzenia biologicznego wyrazem ub�stwa. Kryje si� bowiem za tym zasada biologiczna o podstawowym znaczeniu. Zredukowanie ca�ego zasobu d�br �wiata do rzeczywisto�ci mi�dzy-m�zgowia jest wyrazem ekonomii. Jest odci��eniem osobnika na rzecz jego szansy przetrwania. M�zg jest jeszcze wy��cznie narz�dem s�u��cym przetrwaniu, a nie poznaniu �wiata. Wa�ne jest nie postrzeganie, nie uj�cie obiektywnego �wiata w jego przedmiotowo�ci, lecz jedynie mo�liwie wczesne i bezb��dne uchwycenie i ocena czynnik�w �rodowiska maj�cych znaczenie dla egzystencji fizycznej, czy to w sensie pozytywnym, czy negatywnym. Takiemu zadaniu odpowiada spos�b pracy m�zgu, kt�ry osi�gn�� ten szczebel rozwoju. Oczy, uszy i inne narz�dy zmys��w jeszcze nie rozwin�y si� do stopnia w�a�ciwych narz�d�w postrzegania. Celem ich nie jest jeszcze odbicie �rodowiska. Z istniej�cego zasobu przesiewaj� one informacje znacz�ce, t�umi�c wszystkie pozosta�e. Sytuacje, kt�re w ten spos�b sygnalizuj�, s� opanowywane za pomoc� utrwalonych program�w zachowa�. Swoboda zachowania osobnika jest r�wna zeru. Wrodzone mechanizmy wyzwalaj�ce reaguj� na swoiste bod�ce kluczowe i uruchamiaj� wrodzone programy, rozwini�te i wypr�bowane ponadindywidualnie. Sam organizm nie dokonuje oceny danej sytuacji. Mierniki s� ustalone i tak�e wrodzone. Osobnik nie decyduje te� ani o tym, czy jakie� po�ywienie jest strawne (przyjemne), czy w�tpliwej warto�ci, ani czy temperatur�, koncentracj� jon�w lub inne czynniki �rodowiska nale�y uwa�a� za pozytywne lub negatywne. Jego reakcja w �adnym razie nie jest wyrazem w�asnego wyboru, lecz skutkiem dzia�ania wrodzonych program�w, w kt�rych zgromadzi�y si� do�wiadczenia jego gatunku. Jest to rzecz tak bardzo wa�na, �e musimy raz jeszcze powt�rzy�: m�zg na tym szczeblu rozwoju nie jest "zwierciad�em" �wiata, nie jest narz�dem odbijaj�cym � sam jest odbiciem. I to nie ca�ego obiektywnego �wiata, lecz tych warunk�w i wymaga�, kt�re maj� znaczenie dla organizmu. Pos�uguj�c si� pewnym uproszczeniem (i wysuwaj�c na plan pierwszy to, co istotne) mo�na powiedzie�, �e mi�dzym�zgowie jest hipotez� o �wiecie, kt�ra sta�a si� cia�em -jest materializacj� planu opanowania �wiata. Niezawodno�ci planu odpowiada sztywno��, niezmienno�� sieci nerwowych, kt�re konkretnie zawieraj� ten plan. Do�wiadczenie, o jakie w danym przypadku chodzi, w postaci tego wzorca istnieje od urodzenia, na d�ugo przed pierwszym spotkaniem ze �wiatem. Jest do�wiadczeniem a priori. Z perspektywy osobnika odbicie istnieje wcze�niej ni� orygina�. Pierwsza �asica, na kt�r� natrafia kogut, nie stanowi dla niego nowego do�wiadczenia, jest tylko potwierdzeniem tego, czego od �wiata oczekuje. Wszystko to zda si� paradoksalnym odwr�ceniem logicznego zwi�zku mi�dzy przyczyn� a dzia�aniem tylko dop�ty, dop�ki sytuacj� rozpatruje si� jednostronnie, z perspektywy jednostki. Ale taka perspektywa jest na tym etapie jeszcze b��dna. Do tej pory bowiem jednostka oddzieli�a si� od �rodowiska tylko w swej zewn�trznej postaci. Jej samodzielno�� ma zrazu charakter czysto fizyczny. Funkcjonalnie, w swych reakcjach i mo�liwo�ciach zachowania, organizm jest ci�gle jeszcze cz�ci� swego �rodowiska. Wyja�ni�em ju� i uzasadni�em szczeg�owo, jak nale�y to konkretnie rozumie�. Om�wi�em te� niezwykle wymown� zale�no�� wewn�trznej gotowo�ci od wp�ywu czynnik�w zewn�trznych i od znaczenia, jakie maj� dla sk�adu danej rzeczywisto�ci osobnika; w ko�cu wi�c �wiat zewn�trzny uczestniczy w decyzji o tym, jakie jego cz�ci nale�� do rzeczywisto�ci prze�ywanej, a jakie nie. Jasne jest, �e kr�g oddzia�ywania, w kt�rym osobnik na tym szczeblu jest jeszcze nierozerwalnie zwi�zany ze swym �rodowiskiem, z g�ry zak�ada niezmienno�� planu po��cze� reprezentowanego przez m�zg. Na tym szczeblu za�o�eniem strategii przetrwania jest mo�liwie doskona�a zgodno�� m�zgu i rzeczywisto�ci. A zgodno�� ta bywa zapewniona tylko w�wczas, gdy plan jest nie mniej stabilny ni� cechy �wiata, kt�re odzwierciedla. Gdyby oddzia�ywa�o na niego ka�de przypadkowe wahanie, gdyby wp�yw sw�j mog�o wywiera� ka�de jednorazowe, indywidualne zdarzenie, plan ten bardzo pr�dko by�by tak zamazany, �e sta�by si� nieprzydatny jako odbicie. Zdolno�� do uczenia si� ma tak�e z�e strony � w ka�dym razie dop�ki gatunek wa�niejszy jest od jednostki. Z tych powod�w m�zg do tej chwili nie jest w zasadzie niczym innym jak zbiorem niezmiennych plan�w, mo�liwie ciasno st�oczonych w m�zgoczaszce. M�zg ich nie zawiera, lecz sk�ada si� z nich. Ka�da ze skomplikowanych sieci nerwowych tworz�cych jego tkank� jest identyczna z mo�liwo�ci� reagowania w �ci�le okre�lony spos�b. Ka�da reprezentuje odpowied�, jak� organizm rozporz�dza dla zado��uczynienia konkretnym wymaganiom �rodowiska. Nie zadaje si� pyta�, na kt�re nie ma odpowiedzi. Poniewa� liczba w taki spos�b materialnie zmagazynowanych plan�w jest si�� rzeczy ograniczona i � w stosunku do obiektywnej r�norako�ci �wiata � bardzo ma�a, prze�ywana rzeczywisto�� musi odpowiednio si� skurczy�. Korzy�� polega na optymalnej zgodno�ci planu z rzeczywisto�ci�. Oczywi�cie, �e w takich warunkach organizm jest zdolny do �ycia tylko w �rodowisku swoistym dla gatunku � �rodowisku, kt�rego podstawowe w�a�ciwo�ci s� do planu w��czone jako cechy. Nagle pojawia si� pewien wyj�tek. Zwi�kszenie szans przetrwania (u zagniazdownika zwi�zane z indywidualnym poznaniem w�asnej matki) to tak pot�na korzy��, �e dla niej ewolucja gotowa jest zboczy� z dotychczasowej drogi w nieznanym kierunku. Premia selekcyjna jest tak wysoka, �e nie mo�e si� oby� bez korupcji. Ust�pstwo zdawa�o si� wprawdzie niewielkie, ale poci�gn�o za sob� reakcj� �a�cuchow�. Polega�o tylko na pojawieniu si� w m�zgu male�kiego obszaru, kt�ry nie by� identyczny z �adnym konkretnym planem ani nawet cz�ci� planu. Po raz pierwszy zaistnia�a niewielka liczba kom�rek nerwowych, kt�re nie funkcjonowa�y w ramach utrwalonego wrodzonego programu, lecz kt�rymi mo�na by�o swobodnie rozporz�dza�! A by�o to w�a�nie miejsce, kt�re pogl�dowo okre�li�em jako "tabliczk� woskowan�". Od pocz�tku ewolucji, od pierwszych zacz�tk�w rozwoju m�zgu ka�da nowo powstaj�ca cz�� uk�adu nerwowego s�u�y�a a priori konkretnemu, ustalonemu zadaniu. Ka�da kom�rka nerwowa, ka�de w��kno nerwowe stanowi�o cz�� splotu, kt�rego wz�r by� r�wnoznaczny z mo�liwo�ci� jednego � i to tylko jednego � okre�lonego sposobu zachowania. Teraz po raz pierwszy w m�zgu zaistnia�o miejsce jak gdyby plastyczne. By� to obszar tkanki nerwowej nie daj�cy osobnikowi do dyspozycji ponadindywidualnego do�wiadczenia gatunku, lecz umo�liwiaj�cy mu indywidualne nabycie przynajmniej jednego do�wiadczenia: poznania w�asnej matki. Z pocz�tku swoboda dysponowania t� ca�kowicie now� grup� kom�rek m�zgowych mia�a tak�e nader skromny zakres. Kroki ewolucji, przy ca�ej jej zdolno�ci do nowatorstwa, bywaj� ma�e i niezwykle ostro�ne. Podatno�� nowej grupy kom�rek na wpajanie by�a ograniczona do mo�liwie kr�tkiego okresu indywidualnego rozwoju � do fazy wra�liwej. Ponadto ostre ograniczenie mia�o tak�e charakter jako�ciowy przez �cis�e w��czenie do niezmiennie wrodzonego programu, czyli reakcji pod��ania w �lad. Z pocz�tku wi�c mog�a zosta� opanowana tylko jedna, niepowtarzalna lekcja: rozpoznawanie indywidualnego wygl�du pierwszego ruchomego obiektu ukazuj�cego si� w polu widzenia po wykluciu. O sile tego skr�powania �wiadczy po�rednio trud, jakiego wymaga�o w og�le odkrycie zjawiska wpajania. Z drugiej strony � groteskowa wymienialno�� obiekt�w, na kt�re mo�na do�wiadczalnie ukierunkowa� wpojenie reakcji pod��ania w �lad, ukazuje wyra�nie, �e elastyczno�� owej nowatorskiej cz�ci m�zgu jest mimo wszystko stosunkowo du�a. Bez wzgl�du na to, czy ten krok ewolucji uznajemy za ma�y czy wielki, sta� si� pocz�tkiem rewolucji w dziejach rozwoju m�zgu. Jego znaczenie zrozumiemy uzmys�awiaj�c sobie, jak� funkcj� zapocz�tkowa�: po raz pierwszy pojawia si� cz�� m�zgu, kt�ra rzeczywi�cie potrafi to, co "z perspektywy p�kul m�zgowych" mylnie uwa�amy zwykle za charakterystyczn� cech� wszystkich funkcji m�zgu. "Tabliczka woskowana" powsta�a w m�zgu pe�ni funkcj� odbijania, kt�rej do tej pory m�zg nigdy jeszcze nie spe�nia�. Na tym etapie mo�na by jeszcze przeoczy� ogromne znaczenie tego stanu rzeczy. �cis�e w��czenie male�kiej swobodnie rz�dz�cej si� cz�ci m�zgu w sztywne ramy wrodzonej reakcji nie zmienia jeszcze faktu, �e swoboda jej funkcji nie by�a a� tak bardzo wielka. W warunkach naturalnych tym, co si� trwale odciska na "tabliczce woskowanej", jest zawsze obraz w�asnej matki. Ale z drugiej strony do�wiadczenie wykazuje, co jest jeszcze ponadto mo�liwe. Zasadniczo jednak ten krok uczyniony przez ewolucj� rozsadzi� ramy, w kt�rych do tej pory "istota mi�dzym�zgowiowa" zdawa�a si� ostatecznie i po wsze czasy zamkni�ta. Zasadniczo wraz z now� funkcj� wy�ania si� doprawdy rewolucyjna i przedtem nieprawdopodobna mo�liwo�� rejestrowania i opracowywania dowolnych danych pochodz�cych od �rodowiska. Jak wynika z tego, co�my w tej ksi��ce powiedzieli, zdolno�ci percepcyjne m�zgu przedtem by�y ograniczone do tych w�a�ciwo�ci �rodowiska, kt�re mia�y charakter cech b�d� sygna��w. W m�zgu musia� istnie� odpowiedni dla nich wrodzony mechanizm wyzwalaj�cy wraz z przynale�nym programem zachowa�. W�a�ciwo�ci czy te� cz�ci �rodowiska, kt�re tego warunku nie spe�nia�y, dla m�zgu po prostu nie istnia�y. To, co w mi�dzym�zgowiu nie znajdowa�o swego danego z g�ry odpowiednika, nie pojawia�o si� w prze�ywanej rzeczywisto�ci � czy to dlatego, �e nie pasowa�o do �adnego z istniej�cych program�w, czy te� dlatego, �e wewn�trzna gotowo�� organizmu unieruchomi�a odpowiedni program. �eby u�y� j�zyka teorii poznania: do�wiadczenie �wiata a priori by�o jeszcze identyczne z do�wiadczeniem a posteriori. Spowodowana tym powi�zaniem jedno�� osobnika ze �rodowiskiem zostaje prze�amana przez zjawisko wpajania. Rewolucyjna osobliwo�� czynnika wyzwalaj�cego reakcj� pod��ania w �lad polega na niebywa�ym wprost nowatorstwie: na tym mianowicie, �e sygna� �rodowiska jest nieswoisty, zale�ny od woli i wyboru. Wprawdzie zrazu tylko w �ci�le okre�lonym celu i w ciasno odgraniczonym zwi�zku z wrodzonym programem, ale po raz pierwszy w funkcji m�zgu pojawia si� element swobody, male�kie okno na obiektywne �rodowisko. Jakkolwiek wy�om jest bardzo ma�y, skutk�w nic ju� powstrzyma� nie zdo�a. Ewolucja lubi chwyta� ca�� r�k� tam, gdzie daje jej si� tylko palec. Z pewno�ci� na pocz�tku wcale nie istnia� taki zamiar. Zadanie sprowadza�o si� wy��cznie do tak po��danego z przyczyn biologicznych wpojenia wygl�du matki. Ale mo�liwo�ci wyp�ywaj�ce z odst�pienia od dotychczasowej zasady bezwzgl�dnej zgodno�ci wewn�trznego programu i zewn�trznych sygna��w by�y tak pot�ne, �e od tej chwili dalszy rozw�j m�zgu przybra� ca�kowicie nowy kierunek. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 16. Mapa funkcji psychicznych M�zg zmienia strategi� W�a�ciwie wystarczy rzut oka na og�lny przebieg w��kien nerwowych wchodz�cych do m�zgu i z niego wychodz�cych, aby doceni�, jak radykalny w rozwoju tego narz�du by� zwrot, kt�ry dokona� si� przy przej�ciu od etapu mi�dzym�zgowia do etapu p�kul m�zgowych. Na podstawie nawet zewn�trznego wygl�du rozpoznajemy, �e mi�dzy-m�zgowie jest miejscem maksymalnej koncentracji wchodz�cego i wychodz�cego strumienia impuls�w. Wszystkie szlaki prowadz�ce od cia�a i narz�d�w zmys��w do tej cz�ci m�zgu przebiegaj� zbie�nie. Przenoszone przez nie informacje si�� rzeczy wi�c coraz bardziej si� zag�szcza�y, a tak�e upraszcza�y, w pewnym sensie jak gdyby si� stapia�y, trac�c pierwotne bogactwo szczeg��w. Szkic na s. 218 wskazuje, o co chodzi, jednocze�nie obrazuj�c, �e na drodze dalszego przebiegu strumienia informacji, a mianowicie przy przej�ciu od mi�dzym�zgowia do p�kul m�zgowych, zaznacza si� tendencja wr�cz przeciwna. Na tym kolejnym odcinku zachodzi ogromne promieniste rozpraszanie si� szlak�w prowadz�cych od mi�dzym�zgowia w g�r�. Gdy informacje, st�oczone w mi�dzym�zgowiu na bardzo ma�ej przestrzeni, zostan� przekazane do p�kul m�zgowych, rozpraszaj� si� tam na obszar kory m�zgowej zajmuj�cy powierzchni� prawie 1/4 m2, kt�ry w zwi�zku z tym mie�ci si� w m�zgoczaszce tylko w postaci silnie pofa�dowanej. To czysto optyczne wra�enie mo�emy obecnie ju� podbudowa� nowszymi zdobyczami naukowymi. Teoretycy informacji i fizjolodzy percepcji oceniaj�, �e oczy nasze mog� odbiera� w ka�dej sekundzie 200 milion�w bit�w informacji (bit jest to najmniejsza mo�liwa jednostka informacji). Liczba �wiat�oczu�ych kom�rek zmys��w w naszych siatk�wkach jest tak ogromna, �e otrzymuje si� taki w�a�nie imponuj�cy wynik. Strza�ki wskazuj� kierunek przebiegu dr�g nerwowych w centralnym uk�adzie nerwowym cz�owieka. Do momentu dotarcia do mi�dzym�zgowia wp�ywaj�ce informacje najwyra�niej w miar? mo�no�ci s� koncentrowane. Dopiero w dalszym przebiegu do p�kul m�zgowych dochodzi do skrajnego rozpraszania. Tymczasem w nerwie wzrokowym, kt�ry przenosi rejestrowane przez siatk�wk� dane do pierwszego o�rodka wzrokowego miedzym�zgowia, tzw. cia�a kolankowatego, wyst�puje tylko kilkaset tysi�cy, najwy�ej mo�e l milion w��kien. To znaczy, �e 200 milion�w jednostek informacji na sekund� mo�e dysponowa� tylko l milionem przewod�w. Wobec tego, nawet je�li si� za�o�y, i� dzi�ki szczeg�lnemu wyrafinowaniu biologicznego przenoszenia informacji istnieje mo�liwo�� przekazywania w ka�dej sekundzie wielu r�nych informacji przez to samo w��kno, w najlepszym razie tylko kilka procent spo�r�d przybywaj�cych do siatk�wek informacji w og�le mo�e dotrze� do m�zgu.1 Ten stan rzeczy zosta� potwierdzony wynikami bada� zwanych elektroretinograficznymi. W badaniach tych przy u�yciu cienkich jak w�os elektrod rejestruje si� elektryczne impulsy powstaj�ce w trakcie percepcji wzrokowej w kom�rkach zmys�owych siatk�wki, wzmacnia si� je techniczne za pomoc� specjalnych urz�dze�, a nast�pnie kre�li w postaci krzywych. Analiza wykazuje, �e ju� w siatk�wce dokonuje si� intensywne opracowywanie informacji. Przekazy do m�zgu ju� dawno nie s� pierwotn� wiadomo�ci�, lecz wynikiem skomplikowanej pracy przeliczeniowej, kt�ra ��czy meldunki bardzo wielu, czasami prawie 100000 kom�rek siatk�wki. Ta praca przeliczeniowa, aczkolwiek pod ka�dym innym wzgl�dem nadzwyczaj z�o�ona i wyrafinowana, w najmniejszym stopniu nawet nie uwzgl�dnia obrazowego charakteru wycinka �rodowiska, kt�ry na dnie oka zostaje rzucony na siatk�wk�. To, co oko podaje do miedzym�zgowia, nie wykazuje ju� �adnego podobie�stwa do obrazu. Nie powinno nas to dziwi�, przecie� pami�tamy, �e zadaniem, dla kt�rego rozwi�zania rozwin�y si� oczy, nie by�o wcale dostarczanie obrazu �rodowiska. Najwy�ej 1 % informacji odbieranych przez nasze zmys�y przekazywany jest dalej do m�zgu. Zestawienie ukazuje odpowiednie oceny teoretyk�w informacji. I tak np. dla oko�o 200 milion�w bit�w (podstawowa jednostka informacji), odbieranych w ka�dej sekundzie przez nasze oczy, nerwy wzrokowe dysponuj� tylko l milionem w��kien przewodz�cych. Zdolno�� odbiorcza innych zmys��w jest jeszcze setki lub tysi�ce razy mniejsza. A wi�c z rezultatu opracowania wszystkich informacji przez 10 miliard�w kom�rek nerwowych p�kul m�zgowych w ko�cu tylko 10 bit�w na sekund� dociera do naszej �wiadomo�ci. Wiadomo�� zatem, kt�ra w ko�cu trafia do o�rodka wzrokowego w mi�dzym�zgowiu, do cia�a kolankowatego, nie jest ju� obiektywna. Jest ona wyborem spo�r�d bardzo wielu informacji, kt�re trafi�y do siatk�wek, niezwykle ograniczonym i dokonanym wed�ug rozmaitych kryteri�w. Nie tylko to: �w wyb�r jest ponadto opracowany przez struktury przetwarzaj�cej go tkanki nerwowej zgodnie z ustalonymi, danymi z g�ry wymogami. W naturalnych warunkach tego nie zauwa�amy. Jak�e mieliby�my sami na siebie patrze� przez rami�? Ale w pewnych sztucznie wytworzonych sytuacjach optycznych mo�emy czasami stwierdzi� po�rednio, jak wiele w procesie widzenia bywa nam niezauwa�alnie imputowane. Nale�y do tego wi�kszo�� owych zjawisk, kt�re okre�lamy jako z�udzenia optyczne. Na s�siedniej stronie znajdujemy przyk�ady ilustruj�ce to zjawisko. Jest ono wyrazem tendencji do tego, aby przez przesadne podkre�lanie r�nic jasno�ci w miejscach granicznych w polu widzenia uwydatnia� kontury szczeg�lnie wyra�nie i jaskrawo. A �e jest to niezwykle sensowna pod wzgl�dem biologicznym metoda przetwarzania wra�e� wzrokowych � nie wymaga chyba specjalnego uzasadnienia. Wa�ne i godne uwagi jest to, �e w naturalnych warunkach nie zauwa�amy takich i podobnych efekt�w przeliczeniowych nie dlatego, i�by w tych warunkach nie mia�y oddzia�ywa�. Wr�cz przeciwnie. Nale�y za�o�y�, �e owe efekty, kt�re mo�emy sobie wyj�tkowo unaoczni� jako z�udzenia optyczne, stanowi� zdecydowan� mniejszo�� przypadk�w. Fakt, �e w trakcie widzenia nie odbieramy jako szczeg�lnej osobliwo�ci ani tych efekt�w, ani wielu innych, o kt�rych jeszcze w og�le nie mamy �adnego poj�cia, wyt�umaczy� mo�na wy��cznie tym, �e wynik tej pracy przeliczeniowej trwale i nieroz��cznie tkwi w zwyczajnym dla nas widoku, jakim jest w naszych oczach �wiat. Takie proste rozumowanie samo ju� dostarcza jednoznacznej wskaz�wki co do tego, �e z pewno�ci� widzimy ten �wiat nie takim, jaki jest. Z drugiej strony nie mamy najmniejszej nawet mo�liwo�ci wyobra�enia sobie, jak wygl�da�by �wiat, kt�ry by prezentowa� si� naszemu m�zgowi bez opracowania dokonanego samodzielnie przez nasze wzrokowe narz�dy postrzegania. Gdy si� dobrze zastanowimy, samo pytanie o tak� mo�liwo�� b�dziemy musieli uzna� za bezsensowne. Przecie� w tej samej chwili, w kt�rej zapytujemy o wygl�d �wiata, ju� rozumiemy przez to stosunek optyczny do naszego �rodowiska, a istnieje on wszak wy��cznie w znanej nam formie. Dwa przyk�ady "kontrast�w jednoczesnych": wydaje si�, jakby w miejscu przeci�cia si� bia�ych linii znajdowa�y si� szare punkty. Szary pier�cie� g�rnej figury na tle czarnego pola wygl�da ja�niej ani�eli na polu bia�ym. Efekt jest wyra�niejszy, gdy si� na pier�cie� po�o�y o��wek czy te� nitk�, wzd�u� czarno-bia�ej granicy. Ale chwilowo pozostawmy t� my�l. Zajmuj�ce nas tutaj zagadnienie wi��e si� z faktem, �e wszystko przemawia za bie��cym zacie�nieniem, koncentracj�, zag�szczeniem, jakkolwiek chcieliby�my to nazwa� � informacji zmys�owych przekazywanych z oka do m�zgu. Dotyczy to zreszt� wszystkich innych narz�d�w zmys��w, a tak�e wszystkich informacji przybywaj�cych z cia�a do mi�dzym�zgowia szlakami nerwowymi rdzenia kr�gowego. Jednak�e w chwili gdy dotar�y one do mi�dzym�zgowia, tendencja odwraca si�: nad mi�dzym�zgowiem znajduje si� "sklepienie" pot�nej w por�wnaniu do niego masy p�kul m�zgowych, kt�rych cz�� aktywna, a wi�c oko�o 10 miliard�w kom�rek nerwowych koncentruje si� w korze grubo�ci tylko 3-4 milimetr�w, podczas gdy pozosta�a ich masa sk�ada si� z doprowadzaj�cych i odprowadzaj�cych dr�g przewodzenia. Kora p�kul m�zgowych, ta najm�odsza cz�� m�zgu o charakterze najbardziej "post�powym", przykrywa od g�ry w formie p�kuli mi�dzym�zgowie i pozosta�e odcinki archaicznego pnia m�zgu. Chcia�oby si� rzecz sprowadzi� do por�wnania z wkl�s�ym zwierciad�em o kszta�cie parabolicznym, w kt�rego ognisku znajduje si� mi�dzym�zgowie. Niczym promienie wychodz� z niego we wszystkich kierunkach szlaki docieraj�ce do wszystkich punkt�w kory. Co nale�y s�dzi� o takim przebiegu dr�g informacji w m�zgu? Wydaje mi si�, �e konwergencja, czyli zag�szczenie dr�g, obserwowane na obszarze od obwodu � od zewn�trz � ku mi�dzym�zgowiu, stanowi anatomiczne odzwierciedlenie strategii, kt�ra rz�dzi�a rozwojem centralnego uk�adu nerwowego do momentu osi�gni�cia szczebla mi�dzym�zgowia. Rozpatrywali�my j� tak szczeg�owo w poprzednich cz�ciach niniejszej ksi��ki, �e teraz powinno wystarczy� kilka hase� dla zaznaczenia tych paraleli. B�dzie to zredukowanie wyst�puj�cej w �rodowisku obfito�ci zjawisk do mo�liwie ograniczonej liczby sytuacji standardowych, kt�rym odpowiada taka sama liczba ca�kowicie wyko�czonych program�w reakcji w stanie pogotowia oraz og�lniaj�ce znakowanie wszystkich przynale�nych do ka�dej z tych sytuacji obiekt�w i partner�w przez minimum cech, kt�rych uk�ad reprezentuje dany obiekt czy danego partnera wed�ug zasady pars pro toto. Indywidualne, charakterystyczne osobliwo�ci bywaj� przy tym konsekwentnie' zatajane. To znaczy konkretnie, �e zostaj� eliminowane dzi�ki prawie nie znanym nam, ale na pewno niezwykle skomplikowanym procesom przetwarzania. Skutkiem po��danym ze wzgl�du na niezawodno�� program�w instynktowych jest wymienialno�� wszystkich indywidualnych partner�w i konkretnych obiekt�w tego samego typu. Strategia ta dobiega kresu w chwili zako�czenia rozwoju mi�dzym�zgowia. Wydaje si�, jakoby wyczerpa�y si� tkwi�ce w niej mo�liwo�ci udoskonalenia stosunku mi�dzy organizmem a jego �rodowiskiem. Dalszy rozw�j podk�ada d�wigni� w zupe�nie innym miejscu. Teraz, gdy fizyczna egzystencja zdaje si� optymalnie zapewniona przez uwie�czenie dzie�a mi�dzym�zgowiem, ewolucja z nieomylno�ci� lunatyka nawi�zuje do jedynego punktu, jaki daje szans� wyj�cia poza to, co zosta�o dot�d osi�gni�te: do pustego miejsca, owej grupy kom�rek nerwowych, kt�r� mo�na stosunkowo swobodnie dysponowa�, a kt�ra dzi�ki szczeg�lnym warunkom znalaz�a si� w mi�dzym�zgowiu przy reakcji pod��ania w �lad wyst�puj�cej u zagniazdownik�w. Rezultatem � po up�ywie kilkuset milion�w lat � by�a kora m�zgowa. Od�rodkowe, jak gdyby eksplozywne rozpraszanie si� szlak�w prowadz�cych od mi�dzym�zgowia do tej najwy�szej cz�ci m�zgu odzwierciedla nowe zadanie, kt�re od tej pory b�dzie dyktowa�o rozw�j. Teraz, kiedy odbijanie �wiata sta�o si� mo�liwe, dalsze zag�szczanie wp�ywaj�cych informacji nie mia�oby ju� �adnego sensu. "Odzwierciedla� �wiat" nie znaczy przecie� nic innego, jak w miar� mo�no�ci oddawa� go takim, jaki jest. Bez w�asnych dodatk�w, bez proces�w przetwarzania, kt�re w jaki� spos�b zmieniaj� perspektywy w celu uzyskania korzy�ci biologicznych. Odbija� �wiat to m�c go obj�� we wszystkich jego osobliwo�ciach, z wszelkimi indywidualnymi szczeg�ami, mo�e nawet pojawiaj�cymi si� tylko jeden raz. Ale w tym celu m�zg musi by� pusty. Tak pusty jak zwierciad�o, dop�ki nic w nim si� nie odbija. Kora m�zgowa po raz pierwszy w d�ugiej historii rozwoju m�zgu warunek ten spe�nia � przynajmniej w zal��ku. W por�wnaniu do efekt�w dra�nienia obserwowanych przy badaniach mi�dzym�zgowia, nie ma nic nudniejszego ni� analiza wynik�w do�wiadcze� elektrycznego dra�nienia kory m�zgowej.2 Tak wi�c � na przyk�ad � podczas takich bada� ko�cowy cz�on palca porusza si� w takt w��czania i wy��czania bod�ca; pacjent opowiada o b�yskach �wiat�a, gdy w trakcie badania elektroda dra�ni kor� wzrokow�; drgaj� mu pewne mi�nie, pojawia si� uczucie �askotania sk�ry i jakich� miejsc cia�a w zale�no�ci od punktu dra�nienia kory. To z regu�y ju� wszystko. Nic, co mo�na by por�wna� do odgrywanych niby na scenie, skomplikowanych przebieg�w czynno�ci, na jakie natrafiano przy dra�nieniu mi�dzym�zgowia. Przyczyna tej r�nicy jest jasna. W p�kulach m�zgowych nie ma zmagazynowanych program�w ani �adnych do�wiadcze� a priori. W tej cz�ci m�zgu nie antycypuje si� �wiata za pomoc� standardowych do�wiadcze� gatunku. Bardzo du�a cz�� kory stanowi po prostu wy��cznie puste miejsce w m�zgu, ogromn� "tabliczk� woskowan�", gotow� do przyj�cia odbicia �wiata. Nagle teraz, dopiero teraz, �w obraz, kt�ry przed tak dawnymi czasy przypadkowo powsta� na dnie oka � do tej pory uboczny, �eby nie powiedzie�, uci��liwy produkt zestawu wzrokowych informacji � staje si� przydatny, wi�cej, staje si� motorem dalszego post�pu! Udoskonalenie tej zasady wyra�a si� nie tylko w pot�nym rozro�cie tej nowej cz�ci m�zgu. U cz�owieka p�kule m�zgowe wynosz� nie mniej ni� % ��cznej masy centralnego uk�adu nerwowego. Nowa strategia rozwija si� tak�e pod wzgl�dem funkcjonalnym. Za decyduj�cy post�p w tym zakresie nale�y uwa�a� mo�no�� nieograniczonego powtarzania nowych wci�� wra�e�, kt�re mog� si� bie��co odbija� w korze m�zgowej. Wydarzenia zewn�trzne s� reprodukowane w korze m�zgowej nie tylko jeden jedyny raz, jak w przypadku wpajania, lecz w nieustaj�cej przemianie � wszelkie przeobra�enia s� wierne oddawane. Z drugiej strony dobrze wiemy, �e m�zg nasz nie mo�e nad��y� za ka�dym mo�liwym tempem przebieg�w. Niewidoczno�� kuli wystrzelonej z pistoletu stanowi jeden z tego przyk�ad�w. Ta niemo�no�� jest skutkiem fizycznej, materialnej natury naszego m�zgu. Jest przypomnieniem tego, �e nasze my�li i wra�enia, jakkolwiek same bezcielesne, w jaki� nieprzenikniony dla nas spos�b niesione s� jednak przez procesy materialne rozgrywaj�ce si� we wn�trzu m�zgu. W ko�cu s� to procesy molekularne wewn�trz kom�rek m�zgowych, przebiegaj�ce wprawdzie z ogromn�, ale nie niesko�czenie wielk� szybko�ci�. Tym bardziej dotyczy to nieustannie zmieniaj�cych si� po��cze� mi�dzy rozmaitymi kom�rkami nerwowymi poprzez odleg�o�ci jeszcze wi�ksze, a tym samym wymagaj�ce jeszcze wi�cej czasu. Jasne jest, �e narz�d o takich w�a�ciwo�ciach i obarczony zadaniem tak radykalnie r�ni�cym si� od wszystkiego, co dzia�o si� do tej pory, nie odnosi�by ju� �adnych korzy�ci z dalszego zag�szczania wchodz�cych informacji. Po szczeblu integracji przychodzi szczebel analizy. W tym celu dane, kt�rymi mo�na dysponowa�, zostaj� przez kor� m�zgow� porozmieszczane mo�liwie daleko od siebie, rozprzestrzenione na mo�liwie szerokiej powierzchni � jak gdyby do ogl�dania przez pot�n� lup�; znowu nasuwa si� metafora powi�kszaj�cego wkl�s�ego zwierciad�a. Skoro powierzchnia ta � a wi�c nasza kora m�zgowa � ze swym ��cznym obszarem oko�o 250000 milimetr�w kwadratowych i grubo�ci� 3-4 milimetr�w sk�ada si� z mniej wi�cej 10 miliard�w kom�rek nerwowych, znaczy to, �e w eksploatacji ka�dej poszczeg�lnej informacji cz�stkowej uczestniczy mo�liwie du�a liczba kom�rek. Obecnie nie da si� ju� okre�li� typowej sytuacji na podstawie nielicznych tylko charakterystycznych sygna��w; nie wystarcza to ju�, by uruchomi� standardow� odpowied� przewidzian� do opanowania tej sytuacji. Teraz z ka�dej najdrobniejszej informacji wyci�ga� trzeba jak najwi�cej szczeg��w. O�rodki kory m�zgowej Chocia� kora m�zgowa jest pusta niczym wypolerowane do czysta zwierciad�o � i to w tym samym celu � nie jest ona pozbawiona struktury. Por�wnanie ze zwierciad�em by�o nam dot�d pomocne do uchwycenia wa�nej i podstawowej r�nicy wyst�puj�cej mi�dzy budow� i rol� mi�dzym�zgowia a budow� i rol� kory m�zgowej. Trwanie przy tym por�wnaniu utrudni�oby jednak zrozumienie pozosta�ych zagadnie� zwi�zanych z kor� m�zgow�. Dla zrozumienia jej funkcji wa�ne jest bowiem uchwycenie faktu, �e owa zewn�trzna pow�oka naszego m�zgu � w odr�nieniu od zwierciad�a � nie w ka�dym punkcie jest jednakowo ukszta�towana. W pofa�dowanym dywanie kory m�zgowej istniej� pewne obszary o zr�nicowanej specjalizacji. Nie ka�dy z nich w r�wnej mierze nadaje si� do opracowania dowolnie wybranej informacji. Okazuje si�, �e pewne pola s� wyspecjalizowane w obchodzeniu si� z pewnymi szczeg�lnymi informacjami. Dotyczy to r�wnie� stosunkowo ma�ej cz�ci kory m�zgowej, w kt�rej � czego dotychczas nie powiedzieli�my wyra�nie � nie nast�puje odbi�r nap�ywaj�cych informacji, lecz powstaj� impulsy steruj�ce, niejako rozkazy przekazywane do okre�lonych grup mi�ni. Te wyspecjalizowane obszary kory m�zgowej s� to owe dawno ju� znane, s�ynne o�rodki, w kt�rych � m�wi�c j�zykiem starszego pokolenia badaczy m�zgu � zlokalizowane s� okre�lone sprawno�ci czy te� zdolno�ci. Pobie�nie wspominali�my ju� o drugim o�rodku wzrokowym, po�o�onym w korze potylicznej, zwanym zwykle kr�tko kor� wzrokow�, kt�ry gra nadrz�dn� rol� w stosunku do pierwszego, znajduj�cego si� w ciele kolankowatym w mi�dzym�zgowiu. Istniej� ponadto o�rodki s�u��ce umiej�tno�ci m�wienia i s�yszenia, zdolno�ci poruszania si� poszczeg�lnych cz�ci cia�a i jeszcze kilku innym, cz�ciowo o wiele bardziej skomplikowanym funkcjom psychicznym. Nie potrzebuj� tutaj wymienia� szczeg�owo wszystkich tych o�rodk�w, kt�re dzisiaj s� ju� opisywane w ka�dej wi�kszej encyklopedii. Wystarczy pokaza� je na il. 3 po s. 96. Aby unikn�� nieporozumie�: ani jednego z tych o�rodk�w nie mo�na rozpozna� w prawdziwej korze m�zgowej, �aden z nich nie odznacza si� jak�kolwiek widzialn� cech� czy osobliwo�ci� (por. il. 11 po s. 208). Znamy je tylko z wynik�w do�wiadcze�, prowadzonych cierpliwie przez dziesi�tki lat, oraz na podstawie analizy objaw�w u ofiar wypadk�w i wojen. Nadzwyczaj ciekawe jest rozdzielenie tych obszar�w wyspecjalizowanych w przetwarzaniu okre�lonych informacji. I w tym wypadku wystarczy, by�my jako podstaw� przyj�li �w aspekt genetyczno-historyczny, kt�rego trzymamy si� w tej ksi��ce. Kora naturalnie tak�e nie by�a od razu ca�kowicie gotowa. Oczywi�cie i ona jest obserwowalnym obecnie w pewnej postaci rezultatem procesu rozwojowego, kt�rego czas trwania ocenia si� na jakie� 500 milion�w lat. A znaczy to mi�dzy innymi, �e zapewne nie wszystkie wyst�puj�ce w niej teraz o�rodki istnia�y od samego pocz�tku. Dotyczy to przede wszystkim tych obszar�w, kt�re wyspecjalizowane s� w stosunkowo wysoko rozwini�tych, zatem pod wzgl�dem historycznym m�odych, "typowo ludzkich" funkcjach. Gdy si� z takiego punktu widzenia przypatrzymy pokazanej na il. 3 "mapie" naszych duchowych sprawno�ci, natrafimy na kilka interesuj�cych powi�za�. Przede wszystkim z grubsza wyst�puje podzia� ca�ej kory m�zgowej na dwie cz�ci, je�eli za kryterium podzia�u przyjmiemy to, czy poszczeg�lne o�rodki s�u�� analizie wchodz�cych meldunk�w, czy te� wysy�aniu rozkaz�w na obw�d cia�a. Jak wida� na ilustracji, w takim aspekcie przednia cz�� kory reprezentuje co� w rodzaju nadajnika, wi�ksza za� cz�� tylna � odbiornik. Granica przebiega wzd�u� dwu pod�u�nych obszar�w: w�a�ciwego dla unerwienia mi�ni szkieletowych (ruchy dowolne, z przodu, na il. 3 w kolorze pomara�czowym) oraz w�a�ciwego dla dok�adnego lokalizowania bod�c�w dotykowych (strefa czuciowa cia�a, z ty�u, w kolorze liliowym). W obu obszarach kory "odzwierciedlone" jest ca�e cia�o, ale do g�ry nogami. To znaczy, �e elektryczne dra�nienie od g�ry � od okolic sklepienia czaszki � wyzwala ruchy mi�ni (czy te� wra�enia czuciowe) w odpowiedniej nodze. Gdy si� prowadzi powoli elektrod� w kierunku skroni, a wi�c w d�, efekty dra�nienia wyst�puj� kolejno w podudziu, w udzie, w po�ladkach, na brzuchu itd., a� przy doj�ciu do dolnego kra�ca danego o�rodka wyzwala si� ruchy lub, je�li dra�nieniu podlega tylny obszar, wra�enia dotykowe w obr�bie warg, j�zyka, nosa czy te� sk�ry na czole. W tym obszarze kory reprezentowana jest wi�c ca�a powierzchnia cia�a, punkt za punktem. Mo�na sobie zatem pozwoli� na �art wykre�lenia kontur�w cia�a ludzkiego reprezentowanego w tym obszarze kory przez przedstawienie jej lokalnych kompetencji. W korze m�zgowej r�ne cz�ci naszego cia�a s� reprezentowane przez bardzo r�ne powierzchnie w zale�no�ci od precyzji regulacji, jakiej wymagaj�. St�d rysunek w skali odpowiednich obszar�w kory m�zgowej daje zupe�nie niezwyk�y obraz. Otrzymujemy rysunek tzw. "cz�owieczka korowego" (zob. szkic poni�ej). Jego dziwaczny wygl�d wynika st�d, �e w korze m�zgowej reprezentacja naszego cia�a nie podlega �adnym regu�om odbicia czy jakiejkolwiek estetyki, lecz prawid�om biologicznym, m�wi�c �ci�lej: technicznym potrzebom regulacji. Nie dzia�aj� tu wi�c �adne prawa projekcji wzrokowej, ale wy��cznie potrzeba precyzji sterowania zwi�zanego z dan� funkcj�. Gdy zechcemy to wyrazi� w formie uproszczonej, powiemy, �e r�ce, wargi i j�zyk jako narz�dzia manipulacji i mowy, podobnie jak nogi, kt�rych ruchy i meldunki zwrotne wa�ne s� dla utrzymania chwiejnej r�wnowagi pionowo krocz�cej istoty dwuno�nej, wymagaj� znacznie bardziej zr�nicowanego sterowania lub � gdy chodzi o meldunki zwrotne � znacznie bardziej drobiazgowej oceny ni� na przyk�ad tu��w czy ramiona. Dlatego do sterowania tymi cz�ciami cia�a w��czonych jest przeci�tnie znacznie wi�cej kom�rek kory m�zgowej kosztem innych rejon�w cia�a, kt�rymi mo�na sterowa� mniejszym nak�adem. St�d udzia� kory m�zgowej dla ka�dego obszaru cia�a jest odpowiednio wi�kszy lub mniejszy. To, �e o�rodki motoryczny i czuciowy bezpo�rednio ze sob� s�siaduj�, jest pod wzgl�dem filogenetycznym ca�kowicie zrozumia�e. Oba mog�y rozwin�� si� w obecnej z�o�onej postaci tylko r�ka w r�k�, w �cis�ej funkcjonalnej r�wnowadze. Ka�dy, kto kiedy� pr�bowa� chodzi� nog�, kt�ra mocno "zasn�a", dobrze wie, �e skoordynowany przebieg czynno�ci nie jest mo�liwy bez sta�ego czuciowego "meldunku zwrotnego" o danej pozycji poruszanej ko�czyny. Jedno bez drugiego nie dzia�a. Oczywiste jest r�wnie� to, �e ruchowy o�rodek mowy (jako pierwszy z tych o�rodk�w odkry� go swego czasu Paul Broca), graniczy bezpo�rednio z polem kory m�zgowej s�u��cym do z�o�onego sterowania ruchami warg i j�zyka. Ciekawe jest jednak, �e o�rodek ten nie jest identyczny z ruchowym rejonem steruj�cym tymi cz�ciami cia�a. Z okoliczno�ci tej mo�na wysnu� wniosek, �e mowa jest czym� wi�cej ni� sam� tylko zdolno�ci� poruszania wargami, j�zykiem i mi�niami krtani w spos�b umy�lny i celowy, a s�uszno�� takiego wniosku dostatecznie potwierdzi nam obserwacja pierwszej lepszej ma�piej klatki w ogrodzie zoologicznym. Charakterystyczne jest ponadto s�siedztwo tego o�rodka od strony przedniej. Okazuje si� bowiem, �e zdolno�� uzewn�trzniania w formie d�wi�kowych symboli obiekt�w obecnych i � co o wiele wa�niejsze! � nieobecnych, a nawet abstrakcyjnych poj�� i logicznych powi�za�, a tym samym mo�no�� zakomunikowania ich w ten spos�b � bo przecie� funkcja sterowana przez ruchowy o�rodek mowy nie jest niczym innym � uzale�niona jest w tym obszarze od roli najbardziej ku przodowi po�o�onej cz�ci kory m�zgowej, tzw. p�at�w czo�owych. Niebawem zajmiemy si� ich zupe�nie niezwyk�� pozycj�. W tym miejscu tylko przypomnimy, �e jedynie u cz�owieka s� one w taki spos�b wykszta�cone i �e jedynie u niego wyst�puje prawdziwa mowa artyku�owana w sensie wy�ej zdefiniowanym. Z punktu widzenia filogenezy zrozumia�e jest tak�e s�siadowanie poszczeg�lnych funkcji odbiorczych w tylnych odcinkach kory m�zgowej. To, �e o�rodek s�uchu graniczy z czuciowym rejonem g�owy, przypomina nam filogenetyczne pokrewie�stwo mi�dzy czuciowym narz�dem ucha wewn�trznego a pozosta�� sk�r�. Zmys� s�uchu � jak m�wili�my � jest potomkiem wra�liwej na dotyk sk�ry, potomkiem, kt�ry "zrobi� karier�". Nic dziwnego, �e blisko�� pokrewie�stwa filogenetycznego poci�ga za sob� przestrzenn� blisko�� mi�dzy reprezentacj� obu narz�d�w w centralnym uk�adzie nerwowym. Zupe�nie to samo odnosi si� do stosunku mi�dzy stref� czuciow� w zakr�cie za�rodkowym kory (na il. 3 kolor liliowy) a kor� wzrokow� (na il. 3 oznaczon� barw� jasnoniebiesk�). W pierwszej chwili trudno b�dzie mo�e uwierzy� w prawdziwe pokrewie�stwo pomi�dzy widzeniem a wra�eniami zmys�owymi przekazywanymi dzi�ki wra�liwo�ci sk�ry. Na ma�y stopie� tego pokrewie�stwa wskazuje cho�by ich po�o�enie na dw�ch przeciwleg�ych kra�cach odbiorczej cz�ci kory. Jednak�e nie mo�na mu ca�kowicie zaprzeczy�. Wystarczy przypomnie� sobie przesz�o�� obu tych funkcji i to, �e pierwotnie zmys� wzroku obok zmys�u dotyku i innych funkcji zmys�owych jakoby tak�e by� rozproszonym zmys�em sk�rnym. Dzia�o si� to co prawda tak niewyobra�alnie dawno temu, �e to wsp�lne pochodzenie trudno jest ju� rozpozna� i �e strefa czuciowa i o�rodek wzrokowy w korze m�zgowej mog�y odsun�� si� od siebie a� na wyst�puj�c� dzi� odleg�o��. Odbywa�o si� to z ow� powolno�ci� charakterystyczn� dla wszelkiego post�pu ewolucji. Ka�de powi�kszenie si� powierzchni kory m�zgowej o odcinek, kt�ry mogliby�my zauwa�y� go�ym okiem, trwa�o zawsze kilka milion�w lat. W ci�gu wi�c odpowiednio d�ugich okres�w czasu kora wzrokowa z wolna oddala�a si� od kory czuciowej. W miar� jak si� to dzia�o, pomi�dzy oboma coraz bardziej odsuni�tymi od siebie o�rodkami tworzy�a si� nowa tkanka korowa, miliony, wreszcie ponad miliard kom�rek kory m�zgowej, kt�rych przedtem nie by�o. W ko�cu powsta� w ten spos�b nowy obszar kory, wolny dla nowych, nie znanych dot�d funkcji. Dla jakich to aktywno�ci przeznaczony by� ten obszar? Jakie inne, do tego okresu w historii Ziemi nie istniej�ce rodzaje dzia�a� umo�liwi� mia� nowy o�rodek? Bez specjalnych bada� nie znale�liby�my na to �adnej odpowiedzi nawet po uwzgl�dnieniu, �e ta nowa sprawno�� powinna by� tak�e zwi�zana zar�wno z s�siaduj�c� kor� czuciow�, jak z granicz�c� z ni� z drugiej strony kor� wzrokow�. Tutaj przecie� znowu trzeba za�o�y� takie pokrewie�stwo, skoro oba dawne o�rodki granicz� z nowym obszarem, kt�remu dopiero przez odsuwanie si� od siebie w og�le pozwoli�y powsta�. Tak�e w m�zgu nowe nie powstaje z niczego. Powstawanie liczby Jak nale�y sobie przedstawi� funkcj� psychiczn�, kt�rej rodzicami s� wra�liwo�� na w�asne cia�o i zdolno�� widzenia tego cia�a oraz �rodowiska, w jakim si� ono znajduje? Jaka to nowatorska sprawno�� mog�aby by� wynikiem owocnego stopienia si� tak niejednorodnych zdolno�ci? Znamy odpowied� na to pytanie, ale znamy j� tylko dlatego, �e pozycja nasza w rozwoju pozwala na retrospektywne spojrzenie na spraw�. St�d wiemy, �e wraz z powstaniem p�ata ciemieniowego (zaznaczonego na il. 3 kolorem br�zowym) na �wiat przysz�y liczba i liczenie. Ale nawet patrz�c retrospektywnie wynik ten nie jest tak od razu zrozumia�y bez pewnych dodatkowych wyja�nie�. A owe dodatkowe informacje bior� si� � jak cz�sto bywa przy badaniach nad m�zgiem � z diagnozowania pacjent�w, kt�rych p�at ciemieniowy uleg� uszkodzeniu przez uraz b�d� przez nowotw�r m�zgu. Badacze w takich przypadkach natrafiaj� zawsze na pewn� bardzo dziwn� kombinacj� zak��ce�. Pacjenci z typowym zespo�em objaw�w p�ata ciemieniowego � psychiatrzy nazywaj� go zespo�em Gerstmanna od nazwiska lekarza, kt�ry pierwszy go opisa� � cierpi� z powodu utraty funkcji, kt�re zrazu wydaj� si� nie mie� ze sob� nic wsp�lnego. Maj� wi�c trudno�ci w odr�nianiu strony prawej od lewej, mieszaj� im si� palce w�asnych r�k, gdy ka�e im si� je wymienia� i pokazywa� � na przyk�ad myl� palec wskazuj�cy z serdecznym � i nie potrafi� ju� liczy� w pami�ci b�d� licz� b��dnie. Je�li przyjrze� si� bli�ej tym objawom, okazuje si�, �e owe uszkodzenia albo raczej zak��cenia sprawno�ci maj� jednak ze sob� co� wsp�lnego. S� one wszystkie w jaki� spos�b zwi�zane z prze�ywaniem przestrzeni, z tym, co okre�lamy jako wyobra�nia przestrzenna. Wiemy przecie� doskonale, �e powsta�a ona filogenetycznie z odczuwania w�asnego cia�a, ze �wiadomego prze�ywania wzajemnego po�o�enia odcink�w cia�a i zmian tego po�o�enia w zwi�zku z wykonywanymi ruchami. St�d zrozumia�e staje si� ojcostwo sfery czucia somatycznego wobec nowej funkcji prze�ywania przestrzeni. Ale co� jeszcze mo�e sobie ro�ci� podobne prawo do prze�ywania tej przestrzeni jako o�rodka mojej w�asnej aktywno�ci ruchowej: mianowicie postrzeganie mojej pozycji w stosunku do przedmiot�w �wiata zewn�trznego i postrzeganie zmian w tym �wiecie wywo�anych moimi ruchami. To powi�zanie czyni zdolno�� wzrokowego postrzegania, a wi�c kor� wzrokow�, drugim legalnym rodzicem nowej funkcji. Przestrze�, kt�ra tym samym pojawia si� w �wiadomo�ci, w rezultacie � chocia� prawdopodobnie nie od samego pocz�tku � zorientowana jest w trzech kierunkach ("wymiarach"). Dwa z nich s� jednoznacznie ustalone, na pod�o�u i tak istniej�cego w tym momencie filogenezy wyposa�enia organizmu. Pion okre�lony jest oddzia�ywaniem si�y ci�ko�ci, podobnie jak kierunki "w g�r�" i "w d�". R�wnie jednoznacznie "z przodu" i "z ty�u" wynikaj� z kierunku mego w�asnego ruchu. Dot�d wi�c problem�w nie ma. Ale przy orientacji w ostatnim wymiarze nie pomagaj� ani geofizyczne warunki, ani w�asna budowa cia�a. Ani obie po�owy naszego cia�a, ani zwr�cone do� po�owy �wiata zewn�trznego nie daj� si� indywidualnie okre�li� przez pary przeciwie�stw r�wnie jednoznaczne jak poj�cia: "w g�r� � w d�" i "z przodu � z ty�u". Prawa i lewa strona w�asnego cia�a, podobnie jak prawa i lewa w �wiecie zewn�trznym s� symetryczne jak w zwierciadlanym odbiciu, a tym samym w zasadzie jako kierunki dowolnie wymienialne. Okre�lenia: "prawa � lewa", nie odnosz� si� wi�c � a jest to czynnik decyduj�cy � tak jak pierwsze dwie wymienione pary poj�� do obiektywnie istniej�cych i jednoznacznie r�ni�cych si� od siebie cech szczeg�lnych obu stron. S� one raczej dodatkiem do podmiotu prze�ywaj�cego przestrze�. S� � wyra�aj�c to samo inaczej � w�asnym dzie�em tego podmiotu, kt�ry sobie w ten spos�b podporz�dkowuje przestrze�. Dopiero ten akt samowoli definitywnie dzieli przestrze� w spos�b umo�liwiaj�cy �wiadom� orientacj�. Nie jest to bynajmniej czysta spekulacja. Przeciwnie, to zwyk�a empi-ria. Pewno�ci, �e tak w�a�nie jest, nabieramy st�d, �e zdolno�� rozr�niania strony prawej i lewej zwi�zana jest z istnieniem sprawnego czynno�ciowo p�ata ciemieniowego. Kiedy pacjenci dotkni�ci w pe�ni wykszta�conym zespo�em Gerstmanna maj� pokaza� u innych praw� albo lew� r�k�, daj� czasami prawid�owe odpowiedzi, ale tylko czysto przypadkowo. U siebie cz�sto potrafi� wskaza� bezb��dnie w�a�ciw� r�k� na podstawie ruchowego przyzwyczajenia. Ale spogl�daj�c na zegarek maj� wielkie trudno�ci w ustaleniu, czy du�a wskaz�wka znajduje si� tu� przed czy tu� po pe�nej godzinie lub po�owie godziny. A ju� na pewno nie s� w stanie zorientowa� si� w rzeczywisto�ci na podstawie planu miasta. Ot� wydaje si�, �e przestrze�, podzielona przez samowolny akt subiektywnego rozr�nienia strony prawej i lewej, stanowi jednocze�nie za�o�enie umiej�tno�ci liczenia. Mo�na by to wyt�umaczy� tym, i� �w podzia� dopiero umo�liwia konkretne zlokalizowanie, a tym samym nadanie indywidualnej to�samo�ci powtarzaj�cym si� elementom, kt�re przedtem s� wzajemnie wymienialne i pozwalaj� tylko na stwierdzenie: "du�o". Wydaje si�, �e dopiero z t� chwil� ka�dy z nich staje si� okre�lonym rozpoznawalnym elementem, kt�ry mo�na zatem nacechowa� liczb�, a wi�c nada� mu jedyn� w swoim rodzaju pozycj� w uk�adzie ca�o�ci, wyodr�bniaj�c go spo�r�d masy pozosta�ych element�w. Jakkolwiek by by�o, poruszaj�cy jest widok pacjenta z uszkodzonym p�atem ciemieniowym, kt�ry bezradnie manipuluje w�asnymi r�koma, gdy si� go prosi o pokazanie okre�lonego palca � na przyk�ad prawego palca serdecznego � naturalnie po zdj�ciu wszelkich obr�czek i innych znak�w mog�cych s�u�y� jako �ci�gaczka. Pacjent straci� zdolno�� identyfikowania podobnych do siebie element�w za pomoc� ich uk�adu w przestrzeni. Ciekawe jest, �e wi��e si� z tym niezdolno�� do pos�ugiwania si� liczbami, a wi�c rachowania. A czy jest to rzeczywi�cie tak zaskakuj�ce? Czy szeregi liczbowe nie sk�adaj� si� r�wnie� z podobnych element�w, rozlokowanych w stosunku do siebie wed�ug jakiego� okre�lonego porz�dku w przestrzeni? Z pewno�ci� nie jest to tylko wygodnictwo i szukanie �atwizny, je�li pierwszoklasista przy nauce rachunk�w pomaga sobie w�asnymi palcami, zanim nauczy si� pos�ugiwa� liczbami wyobra�onymi. Trudno�ci pacjent�w z zespo�em Gerstmanna u�wiadamiaj� nam, �e dziecko w ten spos�b odtwarza pewien rozw�j, kt�ry zapewne w historycznej rzeczywisto�ci ewolucji przebiega� bardzo podobnie. Zreszt� istnienie zwi�zku mi�dzy przestrzeni� a liczb� zwykle mo�na psychologicznie udowodni� tak�e u doros�ego, a to za pomoc� tzw. drzewa liczb. Tym niezbyt szcz�liwym terminem psychologowie okre�lili fakt, �e wi�kszo�� ludzi wi��e szeregi liczbowe z wyobra�eniami przestrzennymi. Wielu sobie tego nie u�wiadamia. Ale zapytani nieraz ze zdziwieniem przyznaj�, �e ich to tak�e dotyczy. "Od 1 do 12 wyobra�am sobie to mniej wi�cej tak jak w zegarze. Potem to wzrasta uko�nie w g�r�, a przy 100 znajduje si� stopie�." Albo: "Gdy mam od 1000 odj�� jak�� liczb�, na przyk�ad 127, wyobra�am sobie, �e stoj� przy 1000 i patrz� wstecz do 900, a stamt�d potem odejmuj� jeszcze 27." Takie i tym podobne wypowiedzi s� charakterystyczne. S� one daj�cym si� dzi� jeszcze udowodni� wynikiem filogenetycznego pokrewie�stwa pomi�dzy wyobra�eniami przestrzeni i liczby. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 17. Problem "niemych okolic" Pouczaj�cy �lepy zau�ek Opisanych w poprzednim rozdziale o�rodk�w kory w �adnym razie nie wolno wyobra�a� sobie jako kamyk�w budulcowych, z kt�rych da�oby si� z�o�y� � niczym mozaik� � spektrum naszych zdolno�ci psychicznych. Taka my�l w pierwszej chwili mog�aby si� nam nasun��. Badacze m�zgu sugerowali si� ni� przez d�ugi czas, co doprowadzi�o do ca�kowicie mylnego postawienia problemu. Konsekwencj� takiego uj�cia bywaj� bowiem poszukiwania pozosta�ych cz�ci tego spektrum w korze m�zgowej. Aktywno�� ruchowa i czucie dotyku, mowa, s�yszenie i widzenie, w dodatku jeszcze wyobra�nia przestrzenna i umiej�tno�� liczenia � ju� to samo wynosi cz�owieka wysoko ponad stan rozwojowy wszystkich innych form �ycia na naszej planecie. Ale wobec bogactwa naszych psychicznych mo�liwo�ci, wobec szeroko�ci widma naszych psychicznych aktywno�ci wymieniona kombinacja zdaje si� jednak tylko n�dznym kad�ubem. Gdzie zatem kryj� si� pozosta�e sprawno�ci? Pytanie to przez dziesi�tki lat utrzymywa�o wszystkie instytucje na �wiecie zajmuj�ce si� badaniami m�zgu w stanie uporczywych poszukiwa�. A by�y to poszukiwania niezwykle mozolne. Poniewa� dotyczy�y zlokalizowania takich sprawno�ci, jakimi rozporz�dza tylko cz�owiek, do�wiadczenia ze zwierz�tami nie mog�y si� na nic przyda�. Systematyczne eksperymenty na ludziach ze zrozumia�ych przyczyn tak�e nie by�y mo�liwe. Jako jedyne wyj�cie pozostawa�o udoskonalone badanie i testowanie m�zg�w okaleczonych, w nadziei �e z biegiem czasu uda si� znale�� prawid�a zwi�zk�w zachodz�cych mi�dzy umiejscowieniem pewnych uszkodze� kory m�zgowej a mo�liwie wyizolowanymi defektami sprawno�ci psychicznych. Jest to � w bardzo og�lnym zarysie � charakterystyka metodologicznego pod�o�a tzw. patologii m�zgu, dyscypliny, kt�ra na okres dziesi�tk�w lat zdominowa�a badania nad m�zgiem. Motorem dzia�ania by�o � g�oszone otwarcie b�d� te� nie wypowiadane � pragnienie rozszyfrowania ca�ej kory m�zgowej, punkt za punktem, odtworzenia jej obrazu jak gdyby z punkt�w rastrowych. Ka�demu punktowi rastru mia�a odpowiada� pewna � oboj�tne jaka � elementarna funkcja psychiczna. Dalekim celem by�a idea, aby kiedy� w przysz�o�ci m�c syntetycznie poj�� i wyja�ni� ca�o�� naszego psychicznego jestestwa dzi�ki zmiennym kombinacjom sko�czonej ��cznej liczby wszystkich tych punktowych funkcji. Koncepcja by�a fascynuj�ca. Zdawa�o si�, �e odkrycie opisanych w poprzednim rozdziale o�rodk�w usuwa wszelkie zastrze�enia co do jej poprawno�ci. Gdy wi�c nie pojawia�y si� �adne zadowalaj�ce wyniki, jednolit� reakcj� uczestnicz�cych specjalist�w by�o dalsze udoskonalanie test�w czynno�ciowych, maj�cych s�u�y� umiejscowieniu punktowego upo�ledzenia sprawno�ci, kt�re na podstawie teoretycznych za�o�e� spodziewano si� znale�� w korze. Rezultaty przynosi�y same rozczarowania. Co prawda uzyskiwano pewne wyniki. Raz za razem z jednej z licznych klinik nastawionych na prowadzenie bada� w dziedzinie patologii m�zgu nap�ywa�y meldunki o odkryciu jakiego� nowego o�rodka w korze m�zgowej, o udowodnieniu istnienia wyizolowanej sprawno�ci, kt�r� mo�na by zlokalizowa�. Tak wi�c na przyk�ad kto� donosi�, �e zbada� pacjenta, kt�ry od czasu powypadkowego uszkodzenia czaszki nie jest ju� w stanie poznawa� i rozr�nia� twarzy znanych mu os�b. Natychmiast ukuto termin fachowy dla nowo odkrytego zak��cenia; nazwano je prosopagnozj� (niezdolno�� rozpoznawania twarzy). Wynik tylko dlatego wydawa� si� wa�ny, �e s�dzono, i� z wyizolowanego wyst�powania tego objawu mo�na wyci�ga� wnioski o swoistej funkcji psychicznej, w normalnych warunkach w�a�ciwej dla rozpoznawania twarzy. Odpowiedni obszar kory mia� jakoby � jak�e� mog�oby by� inaczej � graniczy� z kor� wzrokow�. Inni badacze � zawsze z tego punktu widzenia � opisywali pacjent�w, u kt�rych stwierdzili zaburzenia w na�ladowaniu pewnych ruch�w r�k. Z czasem ca�e tomy pism fachowych zape�nia�y si� relacjami o podobnych wynikach: zaburzenia w rozpoznawaniu melodii, utrata zdolno�ci czytania, pisania czy wykre�lania wed�ug wzoru najprostszych figur geometrycznych oraz mn�stwo podobnych obserwacji jak najszczeg�owiej opisywanych. W miar� ro�ni�cia zbioru pog��bia�o si� rozczarowanie zainteresowanych uczonych. Przyczyna by�a taka: im obfitszy stawa� si� rejestr wynik�w, tym wyra�niej okazywa�o si�, �e niemo�liwe jest wprowadzenie jakiegokolwiek porz�dku do ogromnej masy zaobserwowanych zaburze�. Wbrew nadziei przy�wiecaj�cej ambitnemu zamiarowi bie��ce gromadzenie poszczeg�lnych przypadk�w wcale nie doprowadzi�o do ustalenia powtarzaj�cych si� jednorodnych objaw�w, co przecie� powinno by�o nast�pi�, gdyby za�o�enie by�o poprawne. Pr�dzej czy p�niej powinni byli si� pojawi� pacjenci, u kt�rych wskutek wypadku przez zbieg okoliczno�ci zosta�o uszkodzone dok�adnie to samo miejsce m�zgu co w innych odnotowanych przypadkach. Kilku sceptyk�w zacz�o si� zastanawia� nad powodem takiego obrotu sprawy. Wskazywali na to, �e �ci�le bior�c, �aden z pacjent�w nie cierpia� w�a�ciwie wy��cznie na owo wyizolowane zaburzenie, dzi�ki kt�remu znalaz� si� w protoko�ach badaczy patologii m�zgu. Nawet specjali�ci nie przeczyli, �e by�o to za�o�enie niemo�liwe, chocia�by dlatego �e same uszkodzenia w �adnym razie nie mog�y by� rzeczywi�cie wy��cznie punktowe i �e prawie u wszystkich pacjent�w ucierpia�y tak�e inne odcinki m�zgu. U pacjenta, kt�ry nie potrafi� rozpoznawa� twarzy, wyst�powa�y oczywi�cie r�wnie� inne, og�lne zaburzenia widzenia; u niego tak�e dotkni�te by�o nie tylko miejsce m�zgu, kt�re uczyniono odpowiedzialnym za prosopagnozj�, lecz ponadto wi�kszy czy mniejszy obszar bezpo�rednio przyleg�ej kory wzrokowej. Gdy si� krytycznie spojrza�o na uzyskane wyniki, okaza�o si�, �e to samo dotyczy wszystkich przypadk�w. Wyizolowane, swoiste zaburzenia funkcji w ka�dym przypadku by�y wtopione w objawy og�lnego uszkodzenia m�zgu. Tymczasem w protoko�ach te og�lne objawy ujmowano bardziej lub mniej pobie�nie. Nie chodzi�o przecie� o nie. Badacze patologii m�zgu poszukiwali wszak wy��cznie zaburze� wyizolowanych, a tym samym ujawnienia elementarnych funkcji psychicznych. Wreszcie do ataku przyst�pili krytycy. O�wiadczyli, �e przy owym wtopieniu opisanych uszkodze� funkcjonalnych w zaburzenia og�lne w gr� wchodzi nie tylko zagadnienie metodologiczne, lecz merytoryczne. Kiedy wyst�puje uszkodzenie kory wzrokowej, jasne jest, �e pacjent ma r�wnie� trudno�ci w rozpoznawaniu twarzy. Kto natomiast wy��cza i izoluje ten aspekt i stawia go na pierwszym planie, fa�szuje prawdziwy stan rzeczy, wychodzi bowiem nie od obserwacji, ale od swoich teoretycznie za�o�onych oczekiwa�. Krytycy twierdzili, �e w rzeczywisto�ci prosopagnozj� w og�le nie istnieje jako wyizolowane zjawisko. Zar�wno ten, jak i wszystkie inne objawy ogniskowe, kt�re badacze patologii m�zgu przez dziesi�tki lat z tak� cierpliwo�ci� gromadzili, stanowi� naprawd� tylko wyizolowane objawy uszkodze� og�lnych, a zosta�y one przez referent�w wysuni�te mniej lub bardziej arbitralnie na pierwszy plan z powodu zasugerowania si� pewn� teori�. Poniewa� na polu nauki pracuj� tak�e tylko ludzie, nietrudno by�o przewidzie� reakcj� krytykowanych i dalsze dzieje dyskusji. Dosz�o do gorzkich polemik, do powstania wzajemnie zwalczaj�cych si� szk�, a w poszczeg�lnych wypadkach nawet do niemal otwartych zarzut�w oszustwa w relacjonowaniu wynik�w. Na tym etapie krytycy ukuli z�o�liwe okre�lenie: mitologia m�zgu, bo ich zdaniem w�a�nie co� takiego uprawiano przez dziesi�tki lat. Obecnie bitwa jest w zasadzie zako�czona, abstrahuj�c od sporadycznie jeszcze wybuchaj�cych potyczek. �mia�a koncepcja badaczy patologu m�zgu pad�a w boju. Pomimo wszelkich wysi�k�w nie uda�o si� bezspornie umiejscowi� ani jednej wyizolowanej funkcji psychicznej w �ci�le okre�lonym punkcie kory m�zgowej, poza jej swoistymi obszarami opisanymi w poprzednim rozdziale.1 Tym samym ponownie pa�� musi pytanie, gdzie mog� by� w m�zgu zlokalizowane pozosta�e funkcje, z kt�rych sk�ada si� ca�y zasi�g naszego horyzontu psychicznego. Jedyna mo�liwa odpowied� brzmi: nigdzie. Pytanie od pocz�tku by�o wadliwie postawione; historia odkrycia w m�zgu niemych okolic poucza nas, �e bardzo daleko odbiega�o ono od stanu faktycznego i prowadzi�o na manowce. Terminem "nieme okolice" specjali�ci w dziedzinie bada� m�zgu okre�laj� owe liczne obszary kory, w kt�rych nie mo�na udowodni� wyst�powania jakiejkolwiek uchwytnej funkcji. U ofiar, kt�re uleg�y wypadkom poci�gaj�cym za sob� zniszczenie kory na takim w�a�nie obszarze, lekarz nie stwierdza nawet po najdok�adniejszym badaniu objaw�w upo�ledzenia funkcji psychicznych ani te� �adnych innych. A gdy si� taki obszar w trakcie operacji dra�ni elektrod�, pozostaje on niemy � po prostu nic si� nie dzieje. W epoce rozkwitu patologii m�zgu problem obecno�ci tych okolic w korze m�zgowej stanowi� nie lada k�opot. Je�eli obszary te rzeczywi�cie mia�yby okaza� si� nieme, przeczy�oby to wyobra�eniom o korze m�zgowej jako g�stym wzorcu rastrowych, punktowych funkcji elementarnych. St�d przez d�ugi czas krzepiono si� przypuszczeniem, �e w owych strefach zlokalizowane s� jednak pewne funkcje, kt�rych uj�cie chwilowo uniemo�liwia niedostateczna technika badawcza. A mo�e � tak rozumowali badacze patologii m�zgu � w rzeczywisto�ci tutaj w�a�nie reprezentowane s� najwy�sze ludzkie umiej�tno�ci? Mo�e to w�a�nie s� o�rodki, w kt�rych znajduj� si� takie w�a�ciwo�ci, jak muzykalno��, fantazja, umiej�tno�� logicznego rozumowania i tym podobne talenty? Trudno by�o zaprzeczy� tej hipotezie. Jak bowiem w praktyce mo�na stwierdza� u pacjent�w utrat� fantazji, zanik umiej�tno�ci wyra�ania si� w muzyce czy te� zmniejszenie si� zdolno�ci do wyci�gania logicznych wniosk�w? Cz�� m�zgu bez funkcji? Problem ten wyst�powa� szczeg�lnie ostro w stosunku do obu p�at�w czo�owych (na il. 3 w kolorze zielonym). Wszystkie wyniki potwierdza�y stale to samo: ca�y ten obszar stanowi jedn� ogromn� niem� okolic�. Nawet przy najdok�adniejszym przebadaniu pacjent�w z powa�nymi uszkodzeniami p�at�w czo�owych, na przyk�ad �o�nierzy, kt�rzy odnie�li ci�kie rany i kt�rych prawy czy lewy p�at czo�owy uleg� mniej lub bardziej ca�kowitemu zniszczeniu, w wi�kszo�ci wypadk�w nie znajdowano nic. Pacjenci potrafili liczy�, czyta�, pisa�, wykonywali nadal sw�j dotychczasowy zaw�d z pe�n� sprawno�ci�, �adne testy nie ujawnia�y jakiegokolwiek defektu. A przecie� ta pozorna bezfunkcyjno�� w�a�nie p�at�w czo�owych musia�a zdawa� si� szczeg�lnie groteskowa, skoro ten obszar m�zgu z punktu widzenia filogenezy jest najbardziej ludzk� spo�r�d wszystkich ludzkich cz�ci cia�a. W rozwoju kory m�zgowej uchodzi za przedni� lini� frontu. Przy por�wnywaniu gatunk�w ju� u ryb i gad�w stwierdza si� istnienie paczkowatych zawi�zk�w kory m�zgowej. Ale dopiero u ma�piatek w masywnej postaci pokrywa ona starsze odcinki centralnego uk�adu nerwowego (zob. il. 12 po s. 208). Natomiast cz�ci�, kt�r� nasza kora m�zgowa r�ni si� najwyra�niej od kory wszystkich ma�p, s� oba p�aty czo�owe. Ta cz�� m�zgu wyst�puje wy��cznie u cz�owieka. Tymczasem akurat ona okaza�a si� niema. Uporczywie prowadzone badania i d�ugotrwa�e obserwacje pacjent�w z uszkodzeniami p�at�w czo�owych w ko�cu jednak dostarczy�y pewnych wskaz�wek. Nie by�o to wiele. Ale gdy uszkodzenie by�o rzeczywi�cie ci�kie, gdy doprowadzi�o do powa�nego ubytku masy p�at�w czo�owych, w�wczas niekiedy natrafiano na objawy pewnych zmian w osobowo�ci. Co prawda w trakcie bada� lekarskich i w tych wypadkach nie znajdowano niczego. Ale gdy rozpytywano si� w�r�d rodziny, koleg�w z pracy i dawnych przyjaci� pacjenta, dowiadywano si� nieraz, �e od czasu wypadku nie jest ju� taki jak dawniej. Bliscy stwierdzali wi�c na przyk�ad, �e sta� si� powolniejszy, �e nudzi, nie m�wi ju� tyle, jest w og�le jak gdyby indolentny, pob�a�a sobie i rzadziej bierze udzia� w sprawach otoczenia. W ci�szych przypadkach pot�gowa�o si� to nawet do tego stopnia, �e pacjenci zdawali si� w og�le nie reagowa� na wydarzenia w rodzinie, kt�rymi normalnie powa�nie by si� przej�li. Wi�cej jeszcze, sami nie liczyli si� z innymi: byli niedbali, przestawali si� porz�dnie ubiera�, czasem niespodziewanie pope�niali grube nietakty czy nawet dopuszczali si� zachowa� nieprzyzwoitych. Wobec takich relacji badacze patologii m�zgu uznali � na kr�tko � �e zagadka zosta�a rozwi�zana: og�osili, �e p�aty czo�owe s� istotnie najbardziej "ludzk�" cz�ci� m�zgu. Funkcje, kt�re w sobie mieszcz�, s� to owe trudno uchwytne w�a�ciwo�ci, takie jak poczucie taktu, samokrytycyzm, odczucie norm moralnych i zdolno�� do altruizmu, do emocjonalnego udzia�u w cudzym losie. Tym samym wydawa�o si�, �e w �wiecie badaczy patologii m�zgu zawita� �ad i porz�dek � dop�ki nie pojawi� si� kto�, kto zwr�ci� uwag�, �e owe w�a�ciwo�ci, kt�re teraz uwa�ano za zlokalizowane w tej cz�ci m�zgu, s� wszystkim innym, tylko nie elementarnymi sprawno�ciami psychicznymi. �e � m�wi�c wyra�niej � po prostu nonsensem jest zak�ada�, i� co� tak skomplikowanego i z�o�onego jak wra�liwo�� na uczucia innych ludzi i poczucie taktu mog�yby by� umiejscowione w okre�lonym punkcie kory m�zgowej w postaci jak gdyby prefabrykowanej, zamkni�tej w sobie funkcji. Bezradno�ci uczonych zajmuj�cych si� wyja�nieniem tej funkcji m�zgu dowodzi tak�e inna jeszcze propozycja rozwi�zania problemu. Kr�tko po ostatniej wojnie jeden z najbardziej znanych i zas�u�onych niemieckich badaczy m�zgu wyst�pi� zupe�nie powa�nie z koncepcj�, �e p�aty czo�owe mog� by� nieme dlatego, �e s� pod wzgl�dem filogenetycznym tak bardzo nowe, i� cz�owiek ich wcale jeszcze w pe�ni nie wykorzystuje. Wyja�nienie to zak�ada�o wi�c, �e rozw�j m�zgu jak gdyby wyprzedza� rozw�j jego funkcji. Najwy�ej rozwini�ta cz��, tj. p�aty czo�owe, mia�aby by� czym� w rodzaju narz�du przysz�o�ci. Cz�owiek na dzisiejszym etapie swego rozwoju widocznie w pe�ni tej cz�ci m�zgu nie wykorzystuje, a zatem ten nienaruszony rezerwuar si� psychicznych stanowi gwarancj� niewyobra�alnych wr�cz mo�liwo�ci i dalszego rozwoju duchowego ludzkiego rodu. Pomys� zdawa� si� fascynuj�cy. Ale brzmia� troch� dziwnie w ustach biologa. Przecie� nigdzie w ca�ym kr�lestwie tego, co �yje, nie ma narz�du bez aktywno�ci. Przeczy�oby to wszelkim prawid�om o nierozerwalnym zwi�zku struktury anatomicznej i funkcji.2 Omawiana hipoteza �wiadomie pomija�a milczeniem sk�din�d tak cz�sto i s�usznie s�awion� ekonomi� przyrody, kt�ra nie pozwala ani wytwarza�, ani utrzymywa� niczego, co nie jest potrzebne. Wida� wi�c, jak wielka by�a si�a dzia�ania dogmatu, �e ka�demu punktowi kory m�zgowej musi odpowiada� �ci�le okre�lona funkcja, je�eli taka teoria mog�a w og�le powsta�. Tymczasem kora m�zgowa � zgodnie z tym, co obecnie o niej wiemy � nie jest w �adnym razie magazynem napchanym swoistymi narz�dziami. Rozmiaru naszego horyzontu psychicznego nie mo�na sobie nawet teoretycznie wyja�ni� ani wyobrazi� jako sk�adnicy zmiennych kombinacji najwi�kszej nawet liczby jakichkolwiek "elementarnych sprawno�ci". P�aty czo�owe z pewno�ci� nie s� wi�c � c� to by� za awanturniczy pomys�! � koszem wype�nionym prezentami, kt�ry nosimy w naszej m�zgoczaszce bez prawa naruszenia jego zawarto�ci tylko po to, aby go przekaza� przysz�ym pokoleniom. Ale wobec tego czym�e te p�aty czo�owe s� naprawd�? Je�eli w tym miejscu dokonamy retrospekcji i przypomnimy sobie d�ug� drog� rozwoju, kt�ra doprowadzi�a do wykszta�cenia si� tej cz�ci m�zgu, odpowied� wydaje mi si� w�a�ciwie �atwa: p�aty czo�owe s� niew�tpliwie cz�ci� kory m�zgowej o najbardziej "post�powym" charakterze, w�a�nie dlatego �e s� nieme! Nie reprezentuj� niczego innego jak udoskonalenie zasady pustego miejsca ("tabliczki woskowanej"), kt�ra w ostatniej fazie epoki mi�dzym�zgowia stworzy�a punkt wyj�ciowy dalszego post�pu w nader skromnej postaci zdolno�ci do wpajania czynnika wyzwalaj�cego pewne instynktowe dzia�anie. "Istota mi�dzym�zgowiowa" by�a bezpieczna, ale nie swobodna. Przez dzia�anie wrodzonych program�w i przez ich zale�no�� od swoistych sygna��w kluczowych by�a stopiona w jedno ze swym �rodowiskiem w nierozerwalnym kr�gu wzajemnych akcji i reakcji. Mi�dzym�zgowie nie odbija�o �wiata, samo by�o jego odbiciem. Nie odbiciem ca�ego obiektywnie istniej�cego �wiata, lecz jego wycinka tworzonego z oddzia�uj�cych cech �rodowiska. Dla mi�dzym�zgowia tylko taka rzeczywisto�� istnia�a. Dopiero na szczeblu kory m�zgowej, po okresie rozwoju liczonego ju� w miliardach lat, wy�ania si� mo�liwo�� odbijania �wiata zewn�trznego. Odbicie �rodowiska bez antycypowania go przez wrodzone do�wiadczenia � programy czy instynkty � jest zrazu r�wnoznaczne z uj�ciem �wiata zewn�trznego w ca�ej jego osobliwo�ci, w jego nie daj�cej si� przewidzie� indywidualno�ci i dowolno�ci. Jest � innymi s�owy -jednoznaczne z pojawieniem si� w m�zgu po raz pierwszy obiektywnego �wiata zewn�trznego. Dopiero ten akt dope�ni� dzie�a oderwania osobnika od �wiata zewn�trznego, dzie�a, kt�re niewyobra�alnie dawno rozpocz�a prakom�rka, wytwarzaj�c odgraniczaj�c� b�on� kom�rkow�. Wraz z nim samodzielny osobnik staje wobec obiektywnie istniej�cego �wiata zewn�trznego. Prze�amana zosta�a panuj�ca dot�d zasada idealnej zgodno�ci wewn�trznego programu i zewn�trznej rzeczywisto�ci. W miar� jak powstaj� obszary kory m�zgowej, kt�re pozostaj� puste, nie nastawione na �adne szczeg�lne funkcje, a zatem do swobodnej dyspozycji, wolno�� dzia�ania rozszerza si� o pole otwartych, dowolnych mo�liwo�ci w�asnego zachowania si�. W takim uj�ciu p�aty czo�owe jawi� si� jako narz�d wolno�ci. W�a�nie ich pustka, w por�wnaniu do pozosta�ej kory doprowadzona do granic mo�liwo�ci, nadaje im charakter najbardziej ludzkiego spo�r�d wszystkich naszych narz�d�w. W�a�nie dlatego, �e nie s�u�� �adnemu okre�lonemu celowi, pozostaj� otwarte dla wszystkich cel�w. Teraz rozumiemy tak�e, z jakiego to powodu nawet bardzo ci�kie uszkodzenia zwykle nie poci�gaj� za sob� �adnych uchwytnych ubytk�w: elastyczno�� i zdolno�� przystosowania tej cz�ci kory, nie wyspecjalizowanej w �adnym szczeg�lnym zadaniu, jest tak wielka, �e funkcje zniszczonych obszar�w zostaj� przej�te w zdumiewaj�cym stopniu przez nie naruszone cz�ci p�at�w czo�owych. Ta niema cz�� m�zgu, kt�ra oddaje nam par� miliard�w kom�rek nerwowych do swobodnej dyspozycji, stanowi materialne pod�o�e niewyczerpanego bogactwa mo�liwych sposob�w ludzkiego zachowania. Poszerzy�a ona spektrum tych zachowa� ponad wszelk� miar�, je�li por�wnywa� do tego, co jeszcze przed kilku milionami lat mo�na by�oby uwa�a� na tej Ziemi za prawdopodobne. Od projekt�w system�w metafizycznych pocz�wszy, a na budowie oboz�w koncentracyjnych sko�czywszy, od dzie�a sztuki do czynu zbrodniczego, od dobrowolnego ca�opalenia w imi� idea�u czy ludzko�ci do zdolno�ci bycia bardziej zwierz�cym od wszelkiego zwierza � prawie nieograniczone jest pole mo�liwo�ci otwartych dla nas, posiadaczy p�at�w czo�owych. Mamy prawo pok�ada� najwi�ksze nadzieje w ciep�okrwistej istocie, kt�rej uda�o si� wej�� w posiadanie tak jedynego w swoim rodzaju narz�du. Jak wiadomo, zdania w tej mierze s� jednak podzielone. Nic dziwnego, gdy si� pomy�li, �e przecie historia rozwoju m�zgu oraz skutk�w tego rozwoju wcale nie ko�czy si� na tym, co�my do tej pory opowiedzieli. Je�li chodzi o cz�owieka � w tym miejscu dopiero si� zaczyna. Nie zastanawiali�my si� dot�d bowiem wcale nad tym, w jaki spos�b p�aty czo�owe oraz pozosta�a kora m�zgowa s� powi�zane z innymi odcinkami centralnego uk�adu nerwowego. Pora teraz przypomnie� sobie, �e zdolno�� do �ycia tego uk�adu i jego sprawne funkcjonowanie polegaj� na nieprzerwanej aktywno�ci owych starszych cz�ci. Samo w sobie mo�e nie m�wi to nawet zbyt wiele. Ale nieuniknione prawa ewolucji biologicznej poci�gaj� za sob� dalsz� konsekwencj�: rozw�j przebiegaj�cy szczebel za szczeblem powoduje, �e dzisiaj wszystkie po��czenia mi�dzy kor� m�zgow� a �wiatem zewn�trznym przechodz� przez obszary dawniejsze, przez mi�dzym�zgowie i pie� m�zgu. P�aty czo�owe i pozosta�a kora m�zgowa, nawet najwy�ej rozwini�te i udoskonalone, nie maj� bezpo�redniego doj�cia do �wiata zewn�trznego. Ka�da przybywaj�ca do nich informacja musia�a przedtem przej�� przez mi�dzym�zgowie, pos�uszne archaicznym prawom swoich o�rodk�w. Mi�dzy �wiatem a kor� m�zgow� bogowie umie�cili mi�dzym�zgowie. Ot� twierdz�, �e nie mo�na rozumie� ludzkiego zachowania, je�li si� nie spenetrowa�o tego decyduj�cego powi�zania i nie przemy�la�o jego konsekwencji. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 18. Anachroniczna kooperacja Nasze w�asne wrodzone do�wiadczenia Kiedy kto� chce dowie�� irracjonalnego charakteru ludzkich zachowa�, powo�uje si� przewa�nie na drastyczne przypadki �wiadcz�ce o oczywistym braku zdrowego rozs�dku. Ch�tnie i cz�sto przytacza si� wtedy takie przyk�ady, jak wojny, czyny zbrodnicze, objawy politycznej kr�tkowzroczno�ci czy fanatyzmu religijnego. Tymczasem ka�dy, kto tak argumentuje, wykazuje w�a�nie ca�kowity brak zrozumienia istoty zjawiska. Ten bowiem, kto tylko w przypadkach skrajnych dopatruje si� dowod�w sprzeczno�ci ze zdrowym rozs�dkiem w zachowaniu ludzkim, umacnia siebie i innych w z�udzeniu, �e do tego, by ograniczy� skuteczne dzia�anie naszych w�adz umys�owych � pozbawi� nas rozeznania i rozs�dku � potrzebne s� sytuacje skrajne i silne wzruszenia. Tymczasem w�a�nie pozornie niewa�ne do�wiadczenia dnia codziennego dostarczaj� najbardziej przekonywaj�cych i pouczaj�cych przyk�ad�w na to, �e starsze, bardziej archaiczne cz�ci centralnego uk�adu nerwowego oddzielaj� nasze p�aty czo�owe od �wiata. Nikt nie przera�a si� nag�ym hukiem rozbrzmiewaj�cym gdzie� w dali. Wr�cz przeciwnie � tym, co wywo�uje w nas przera�enie, bywaj� nieoczekiwane ha�asy w bezpo�rednim s�siedztwie, kt�re nie musz� by� nawet nadmiernie g�o�ne. Ka�dy z nas wiele razy do�wiadcza� tego, nic sobie przy tym szczeg�lnego nie my�l�c. Ale je�li si� raz wbrew codziennemu nawykowi nad tym zastanowimy, zrozumiemy od razu, �e owa pozornie tak oczywista reakcja jest ca�kowicie pozbawiona sensu i nielogiczna. W obu sytuacjach mo�liwo�� realnego zagro�enia przedstawia si� bowiem wr�cz odwrotnie. Prawny porz�dek ludzkiego spo�ecze�stwa oraz nowoczesna technika zbrojeniowa ze swymi pociskami dalekiego zasi�gu stanowi� o tym, �e prawdopodobie�stwo, aby �w odleg�y huk by� sygna�em jakiego� zagro�enia, jest znacznie wi�ksze ani�eli w przypadku najbardziej nawet niespodziewanego ha�asu w naszym najbli�szym otoczeniu. Niemniej to, co dzieje si� daleko, nie wzrusza nas, nie mo�emy natomiast unikn�� dobrze znanego elementarnego prze�ycia przestrachu, kiedy za naszymi plecami spada ze �ciany obraz. Gdy zatem, zgodnie ze znanym z do�wiadczenia prawid�em, i� w przyrodzie wszystko musi mie� jaki� sens, zaczniemy poszukiwa� takiej sytuacji, w jakiej reakcja przestrachu i powoduj�ce j� czynniki wyzwalaj�ce mog�yby by� celowe, pr�dzej czy p�niej pomy�limy o d�ungli. Tam istotnie nag�y odg�os w bezpo�redniej blisko�ci mo�e oznacza� najwy�sze niebezpiecze�stwo. Podobnie jak najpewniejsz� taktyk� by�oby tam niereagowanie i trwanie w bezruchu, wtedy gdy ha�as rozlega si� bardzo daleko: w ten spos�b naj�atwiej przecie� unikn�� zwr�cenia uwagi wroga na siebie. Nie ulega �adnej w�tpliwo�ci, �e nasze reagowanie przestrachem jest przystosowane do praw d�ungli. A jest to nawet d�ungla zupe�nie konkretna, daj�ca si� z pewn� dok�adno�ci� zlokalizowa� w czasie, a mianowicie chodzi o owe pierwotne praokolice, w kt�rych przed 3, 4 czy te� 500 milionami lat skutecznie przetrwa� musieli nasi przodkowie na szczeblu przedcz�owieczym po to, aby�my mogli dzisiaj istnie�. Nasi biologiczni protoplasci, kt�rych centralny uk�ad nerwowy rozwini�ty by� niewiele ponad poziom mi�dzym�zgowia, nie mieliby �adnej szansy bez programu zachowania: "przestrach", odpowiadaj�cego na swoisty sygna�: "nieoczekiwany ha�as w bezpo�redniej blisko�ci". My za� musieli�my nieuchronnie odziedziczy� wraz z mi�dzym�zgowiem r�wnie� zmagazynowany w nim program zachowania naszych biologicznych przodk�w. Niew�tpliwie g�rujemy nad nimi tym, �e mamy p�kule m�zgowe. Ale znaczy to tylko, �e stare programy ju� dzisiaj nie rz�dz� nami tak niezawodnie. Nie znaczy wcale, �e znik�y czy zosta�y jako� wymazane. Jak wykazuje powy�sza analiza zjawiska przestrachu, mo�emy sobie te stare programy zachowa� uzmys�owi�, chocia� z przyzwyczajenia wi�kszo�ci z nich w og�le nie dopuszczamy do naszej �wiadomo�ci. Mo�emy zrekonstruowa� warunki ich powstania i wyja�ni� sobie ich osobliwo�ci przez samoobserwacj�. Mo�emy nawet spr�bowa� "opanowania si�", tzn. dokonywa� �wiadomego wysi�ku woli, aby przeciwstawi� si� wp�ywom tych program�w. Jedno natomiast jest ca�kowicie niemo�liwe: nie mo�emy w �aden spos�b unicestwi� obecno�ci tych wrodzonych sposob�w zachowania, czyli instynkt�w. Nie mo�emy ich st�umi� ca�kowicie si�� woli ani wyzby� si� przez �wiczenia (do�wiadczenie). M�wi�c po prostu, przechodzimy obecnie przez pewien etap ewolucji i odczuwamy go jako tera�niejszo��. Jest to konsekwencja faktu, �e m�zg nasz jest narz�dem anachronicznie zestawionym z cz�ci o r�nym wieku i o r�nym stopniu rozwoju. Jakkolwiek pot�ne by�yby mo�liwo�ci ewolucji, one tak�e maj� swoje granice, wyznaczone prawami biologicznego rozwoju. A do praw tych nale�y i to, �e przyroda nie mo�e na �adnym etapie po prostu odrzuci� tego, co dot�d istnia�o; zawsze zwi�zana jest konieczno�ci� budowania z tego, co ju� raz stworzy�a. Wynalazczo�� ewolucji w radzeniu sobie z tym utrudnieniem musi budzi� zdumienie i podziw. Wszelk� ludzk� miar� przekracza fantazja, z jak� dzie�o stworzenia operuje rozporz�dzalnym materia�em, manipuluje wymiennie funkcjami, dostosowuje dzi�ki drobnym zmianom istniej�ce struktury do ca�kowicie nowych zada�, w wyniku czego z p�cherzy p�awnych powstaj� p�uca, z �uk�w skrzelowych � m.in. kosteczki s�uchowe i ko�� gnykowa. Ale jest jedna rzecz, kt�rej ewolucja zdzia�a� nie mo�e: nie mo�e nigdy radykalnie rozpocz�� wszystkiego od nowa. Post�p w �yj�cych strukturach mo�liwy jest tylko za cen�, wobec kt�rej ka�dy ludzki konstruktor wycofa�by si� i zrezygnowa�: to, co w danej chwili istnieje, musi by� krok za krokiem przebudowywane i rozszerzane tak, aby ani przez chwil� nie zak��ci�, ani na kr�tki nawet czas nie przerwa� zintegrowanych funkcji organizmu. Owa biologiczna regu�a jest jednym z powod�w, kt�re pozwalaj� nam tutaj dokonywa� pr�by rekonstrukcji historii powstania m�zgu na podstawie jego budowy. Skamienia�o�ci wczesnych stadi�w narz�du jeszcze istniej�, a nawet jak ju� m�wili�my, s� jeszcze �ywe. Dzisiaj dolny odcinek pnia m�zgu spe�nia i w przysz�o�ci pe�ni� b�dzie swoje wegetatywne zadania w s�u�bie obiegu krwi, oddychania, regulacji hormonalnej i wszystkich innych funkcji, wymagaj�cych regulowania i koordynacji w obr�bie organizmu wielokom�rkowego. W�a�nie ta konieczno�� sprowokowa�a jego powstanie, a tym samym stworzy�a punkt wyj�ciowy rozwoju, o kt�rym m�wimy w tej ksi��ce. St�d te� za�o�eniem ka�dego dalszego kroku by�o nieprzerwane i niczym nie zak��cone dzia�anie tej najstarszej cz�ci m�zgu; tak jest do dzi� i tak b�dzie w przysz�o�ci, kiedy m�zg b�dzie si� nadal rozwija�; nigdy za� nie dowiemy si�, co mog�o stanowi� alternatyw� dla krok�w poczynionych przez ewolucj�. Nieuchronno�� tego, �e prawid�a funkcjonowania dolnego odcinka pnia m�zgu wyznaczaj� ramy naszego �wiadomego zachowania, prze�ywamy codziennie, aczkolwiek tylko w wyj�tkowych wypadkach ujawnia si� znaczenie tego zjawiska. G��d albo pragnienie, zm�czenie albo uczucie �wie�o�ci rozszerzaj� b�d� zacie�niaj� granice swobody naszego zachowania. Wolno s�dzi�, �e dzieje si� to dla dobra cz�owieka. Mo�e wyznaczone nam w ten spos�b granice s� odpowiednikiem zmiennych i od chwilowej dyspozycji zale�nych barier, kt�rych przekroczenie � gdyby zachowanie nasze by�o prawdziwie czy te� absolutnie wolne � narusza�oby �ywotne warunki naszej biologicznej egzystencji. Pie� m�zgu jest wi�c biologicznym warunkiem funkcjonowania mi�dzym�zgowia, oba za� z kolei stanowi� pod�o�e biologiczne, na kt�rym spoczywaj� p�kule m�zgowe. A skoro ani pie� m�zgu, ani mi�dzym�zgowie nie posiadaj� zdolno�ci uczenia si� � umiej�tno�� ta, jak widzieli�my, pojawia si� dopiero po przej�ciu na poziom p�kul m�zgowych � nieuniknionym skutkiem anachronizmu jest przepa�� pomi�dzy r�ni�cymi si� wiekiem odcinkami m�zgu. Przepa�� ta dzieli przede wszystkim p�kule m�zgowe od po�o�onego poni�ej mi�dzym�zgowia. Przyczyna jest jasna. Wobec braku zdolno�ci uczenia si� w obu starszych cz�ciach m�zgu mniej lub bardziej niezmiennie utrwalone jest stawianie i rozwi�zywanie takich zada�, jakie obowi�zywa�y wtedy, kiedy ewolucja wytworzy�a owe narz�dy regulacyjne. W przypadku pnia m�zgu skutki owego skrajnie konserwatywnego utrwalenia niewiele znacz�. W ci�gu miliard�w lat od momentu, kiedy si� wykszta�ci�, nie nast�pi�y bowiem �adne istotne zmiany w elementarnych zadaniach wegetatywnych, dla kt�rych opanowania powsta�a ta najstarsza cz�� m�zgu. Podstawowe potrzeby biologiczne wielokom�rkowca niewiele si� zmieni�y w tym bezmiernym okresie. Natomiast zupe�nie inaczej rzecz si� ma, gdy chodzi o stosunek mi�dzym�zgowia do p�kul m�zgowych. Tutaj przepa�� jest ogromna. Co prawda odst�p czasu dziel�cy w historii Ziemi epoki ich powstania jest bezspornie mniejszy ni� l miliard lat. Wed�ug obecnych ocen wynosi mo�e tylko 300, a najwy�ej 500 milion�w lat. Jednak�e okoliczno�� ta traci wszelkie znaczenie wobec faktu, �e wraz z powstaniem p�kul m�zgowych czysto biologiczne dot�d dzieje naszego rodu poszerzaj� si� o wymiar spo�eczny i historyczny. Przepa�� mi�dzy funkcj� mi�dzym�zgowia a funkcj� p�kul m�zgowych jest bezdenna dlatego, �e p�kule m�zgowe radykalnie zmieni�y i rozszerzy�y warunki i mo�liwo�ci naszej egzystencji. M�wimy tu o anachronizmie bior�cym si� nie tyle z odst�pu w czasie, co raczej ze skutk�w zmian, kt�re w danym okresie zasz�y. Gdy por�wnujemy rzeczywisty �wiat mi�dzym�zgowia z obiektywnym, przedmiotowym �wiatem otwieraj�cym si� przed p�kulami m�zgowymi, trudno wyobrazi� sobie jeszcze pot�niejsze zmiany. W zwi�zku z tym to nie zmiany obiektywne otaczaj�cego �wiata kaza�y nam uzna� warunki wyzwalaj�ce wrodzon� reakcj� przestrachu za sprzeczne z rozs�dkiem � ostatecznie w ci�gu 300 milion�w lat z pewno�ci� zmiany takie mog�y wyst�pi�, co da�oby si� nawet udowodni�. Znamienne jest, �e nasz os�d uzasadnili�my w�a�nie czynnikami spo�ecznymi: prawnym porz�dkiem i okre�lonym post�pem techniki zbrojeniowej. Ju� nie bydl�, a jeszcze nie anio� Jakkolwiek anachroniczny charakter reakcji przestrachu jest bardzo wyra�ny, jest on w gruncie rzeczy nieszkodliwy. Chocia�by dlatego �e niebezpiecze�stwo, na jakie ten instynktowy program zachowania jest ukierunkowany, straci�o swoje znaczenie w tych spo�ecze�stwach ludzkich, kt�re oderwa�y si� od d�ungli. Jednak�e nie dotyczy to wszystkich konsekwencji pojawienia si� p�kul m�zgowych. S� one ju� znacznie mniej niewinne w odniesieniu do kolejnego przyk�adu, zaczerpni�tego tak�e z codziennych do�wiadcze�.1 Mamy tu na my�li banalny z pozoru fakt, �e �linka nap�ywa nam do ust tak�e w�wczas, gdy zapach kusz�cej potrawy, wyzwalaj�cy t� reakcj�, wydobywa si� z okna obcego mieszkania. Ca�o�� jest znowu klasycznym przyk�adem reakcji przekazywanej przez mi�dzym�zgowie wraz z wszystkimi dostatecznie ju� nam znanymi kryteriami, charakterystycznymi dla tego rodzaju wrodzonego programu. Za�o�eniem wyst�pienia tego stanu jest zrazu swoista gotowo�� wewn�trzna: zapach potrawy kusi mnie tylko wtedy, gdy jestem g�odny. Tylko pod tym warunkiem mo�e on dzia�a� jako czynnik wyzwalaj�cy. Ciekawy i wa�ny jest fakt, �e bior�c pod uwag� istnienie p�kul m�zgowych wypowied� t� rozpatrywa� musimy jednocze�nie na dw�ch poziomach i �e to, co si� rozgrywa, mo�emy tak�e jednocze�nie prze�ywa� na tych dw�ch poziomach. Zwi�kszone wydzielanie �liny pojawia si� wtedy, gdy swoisty wyzwalaj�cy sygna�: zapach jedzenia, dzia�a w stanie g�odu. Odnajdujemy tutaj wszystkie kryteria, jakie omawiali�my szczeg�owo przy rozpatrywaniu typowego sposobu funkcjonowania mi�dzym�zgowia, a wi�c: czynnik wyzwalaj�cy, wrodzony program, wewn�trzna gotowo��. Jednak�e teraz wyst�puje jeszcze co� dodatkowego: zapach potrawy wydaje si� kusz�cy. Okre�lone tym s�owem uczucie przyci�gania pojawia si� r�wnie� tylko wtedy, gdy istnieje wewn�trzna gotowo��, tzn. uczucie g�odu, jest wi�c powi�zane z uruchomieniem reakcji mi�dzym�zgowiowej. Ale nie stanowi jej za�o�enia: reakcja zjawia si� � wydzielanie �liny nast�puje � tak�e w�wczas gdy sygna� kluczowy trafia do cz�owieka, kt�ry nie potrafi do�wiadcza� w�a�ciwo�ci okre�lanej s�owem: kusz�ca, na przyk�ad dlatego, �e jego p�kule m�zgowe s� zniszczone (por�wnaj opisane na s. 35-36 badania niemieckiego psychiatry Gampera). Musimy teraz wi�c rozr�ni� dwa poziomy: sam� reakcj�, uruchamian� przez mi�dzym�zgowie, i towarzysz�ce jej w naszej �wiadomo�ci prze�ycie emocjonalne. W�a�ciwo�� okre�lana s�owem: kusz�ca, jest w�a�nie przyk�adem sposobu, w jaki prze�ywamy okre�lon� cech� �rodowiska wtedy, gdy wskutek naszej swoistej gotowo�ci wewn�trznej cecha ta zaczyna dzia�a� jako sygna� wyzwalaj�cy dla reakcji znajduj�cej si� w pogotowiu w obszarze mi�dzym�zgowia. Jest to stwierdzenie poci�gaj�ce za sob� niebywale wa�kie konsekwencje. Jako posiadacze �wiadomie prze�ywaj�cych p�kul m�zgowych nie mo�emy unikn�� prze�ywania tak�e tych reakcji, kt�re rozgrywaj� si� w nas na pod�o�u dzia�ania mi�dzym�zgowia. W omawianym przyk�adzie zapach jad�a jest tylko wtedy kusz�cy, gdy wyst�puje odpowiednia wewn�trzna gotowo�� i gdy uruchomiona zosta�a reakcja; wyra�aj�c to inaczej � gdy z perspektywy mi�dzym�zgowia zapach potrawy oddzia�uje jako czynnik wyzwalaj�cy. Wiemy ju�, �e bez tej gotowo�ci nic si� nie dzieje, �e wi�c zapach nie nale�y do rzeczywisto�ci uchwyconej na tym archaicznym poziomie. Ot� owa zale�no�� "sk�adu" rzeczywisto�ci od wyst�puj�cej w danej chwili gotowo�ci wewn�trznej odbija si� te� w �wiadomym prze�ywaniu. Za pozornie banalnym do�wiadczeniem, �e zapach jedzenia n i e wydaje nam si� kusz�cy, gdy jeste�my syci (mo�emy go wtedy nie zauwa�y� albo nawet odczuwa� jako odra�aj�cy), kryje si� ni mniej, ni wi�cej tylko fakt, �e programy mi�dzym�zgowia ze swymi archaicznymi prawami dzia�aj� jeszcze w obr�bie �wiadomie przez nas prze�ywanego �wiata przedmiotowego. To, co�my dotychczas powiedzieli, dopuszcza�o jeszcze mo�liwo��, �e chocia� mi�dzym�zgowie z przyczyn biologicznych jest star�, ale nadal sprawn� w pe�nieniu swych funkcji cz�ci� m�zgu, aktywno�� jego w zasadzie nie ma styczno�ci z aktywno�ci� p�kul m�zgowych. Dopiero co wspominali�my przecie�, �e funkcja starszych cz�ci m�zgu ogranicza �wiadom� swobod� dzia�ania w obr�bie nieustannie zmieniaj�cej si� przestrzeni i �e dzieje si� to dla naszego dobra jako biologicznych organizm�w. Tymczasem tutaj po raz pierwszy natrafiamy na przyk�ad wp�ywu, kt�ry si�ga znacznie dalej. Archaiczne cz�ci m�zgu nie tylko wykre�laj� granice swobodzie naszego zachowania, ale funkcja ich po dzi� dzie� zabarwia obraz �wiata prezentowany p�kulom m�zgowym. Rzeczywisto�� mi�dzym�zgowia tkwi g��boko w najni�szych warstwach �wiadomo�ci, ale to nie wszystko. Jego prawa nie tylko decyduj� o przebiegu marze� sennych. Przyk�ad, na jaki tutaj natrafili�my, po raz pierwszy pozwala domy�la� si�, �e rzeczywisto�� mi�dzym�zgowia wci�� jeszcze �yje (r�wnie� na jawie) w naszej �wiadomo�ci, w �wiadomie prze�ywanym przez nas �wiecie. Decyzja o tym, czy jaka� potrawa wydaje nam si� atrakcyjna, czy nie, zapada nie na poziomie p�kul m�zgowych, lecz na poziomie mi�dzym�zgowia. Naturalnie jeden jedyny przyk�ad nie mo�e by� wystarczaj�cym dowodem w przypadku tak wa�kiego stwierdzenia. Nagle wzbudzone podejrzenie wobec �wiata, kt�ry zawsze tak ufnie odbierali�my jako obiektywny, jest nazbyt ci�kie, aby�my mogli si� zadowoli� tymi uwagami. W tej chwili pragn� jednak porzuci� ten w�tek. Ma on tak podstawowe znaczenie dla naszego samorozumienia i rozumienia �wiata, �e nale�y po�wi�ci� mu zupe�nie oddzielny rozdzia�. Ale zanim ponownie zajmiemy si� problemami, kt�re si� tu wy�oni�y, musimy wpierw do ko�ca doprowadzi� rozwa�ania o anachronicznym charakterze wsp�dzia�ania rozmaitych odcink�w m�zgu. W�a�ciwie c� tak anarchronicznego kryje si� w tym, �e wci�gany nosem zapach jedzenia z obcej kuchni pobudza w nas wytwarzanie �liny? Odpowied� jest prosta: anachronizm polega na tym, �e czy chcemy, czy nie, reagujemy na blisko�� potrawy, kt�ra nie jest nasza � w�a�nie pod przymusem wrodzonego programu. Nawiasem m�wi�c, w tym przypadku tak�e �r�d�o rozd�wi�ku nabiera charakteru czynnika cywilizacyjnego. Ten stan rzeczy nie jest ca�kiem niewinny, chocia�by dlatego �e prze�ywaniu kusz�cego zapachu towarzyszy r�wnie bezwiedna tendencja do zaw�adni�cia �r�d�em pokusy, a wi�c potraw�, kt�rej zapach nas dolatuje. Ka�dy mo�e to potwierdzi� z w�asnego do�wiadczenia. Przy czym intensywno�� bezwiednej si�y nap�dowej naszego dzia�ania znowu zale�y od stopnia wewn�trznej gotowo�ci. W przypadku silnego i d�ugotrwa�ego g�odu pokusa mo�e sta� si� przemo�na. W�wczas archaiczny program s�u��cy pozyskaniu pokarmu bierze g�r� nad �wiadomym krytycyzmem, a jest to przebieg, kt�rego faktyczne przyczyny � jak wiadomo � nasze orzecznictwo s�dowe stara si� uwzgl�dni� przez poj�cie tzw. kradzie�y z n�dzy.2 Nie ma �adnej w�tpliwo�ci, �e nasi praojcowie nie przetrwaliby w swym naturalnym �rodowisku bez tej instynktowej pomocy orientacyjnej. Ale r�wnie pewne jest, �e ten sam program dzisiaj mo�e nas stawia� w trudnej sytuacji w �rodowisku wyposa�onym w kusz�co urz�dzone sklepy samoobs�ugowe. Rozd�wi�k panuj�cy pomi�dzy zaprojektowanym przez p�kule m�zgowe cywilizowanym sztucznym �rodowiskiem a pop�dami mi�dzym�zgowia, przystosowanego do innego, dawno ju� zaginionego pra�wiata � nie jest wy��cznie ciekawostk�. Jest tak�e czym� wi�cej ani�eli jednym z owych miejsc styku, przez kt�re nagle uzyskujemy wgl�d w spos�b pracy naszego centralnego uk�adu nerwowego, kt�re wi�c pozwalaj� nam jak gdyby duchowo zajrze� sobie przez rami�. Sprzeczno�� wyst�puj�ca mi�dzy tymi cz�ciami m�zgu, z przyczyn biologicznych zdanymi na wsp�dzia�anie, jest nie do usuni�cia, skoro pochodz� one ze �wiat�w oddzielonych od siebie setkami milion�w lat. A poniewa� w gr� wchodz� cz�ci naszego w�asnego m�zgu, sprzeczno�� ta stanowi znamienn� cech� charakteryzuj�c� cz�owieka. Oczywi�cie rozd�wi�k nie jest absolutny. Gdyby mi�dzym�zgowie i p�kule m�zgowe by�y tylko kontrahentami, wymarliby�my ju� dawno. Si�a tw�rcza ewolucji potrafi�a dokona� tej sztuki, by wbrew wszelkim wyst�puj�cym mi�dzy nimi przeciwie�stwom, uczyni� z obydwojga kooperuj�ce cz�ci sk�adowe tego samego narz�du. W tym dwustronnym stosunku decyduj�c� przewag� ma kooperacja. Cz�owiek nie tylko �yje. Dzi�ki posiadaniu tego w�a�nie szczeg�lnego narz�du sta� si� przecie� form� �ycia, kt�ra potrafi�a opanowa� Ziemi�. Jednak�e �lady gwa�tu, do kt�rego ewolucja zosta�a w tym miejscu zmuszona, s� wyra�nie widoczne. Objawem ich s� irracjonalno��, sprzeczno�ci i brak rozs�dku w ludzkim zachowaniu, raz po raz bezradnie przez nas konstatowane. Ale kt� mo�e wymaga� rozumu i racjonalno�ci od stworzenia, kt�re zmuszone jest jednocze�nie istnie� w dw�ch rozmaitych �wiatach? Najwi�kszym, a prawdopodobnie tak�e najniebezpieczniejszym z�udzeniem, jakiemu w stosunku do siebie ulegamy, jest �ywione od praczas�w przekonanie, �e dzi�ki posiadaniu rozumu jeste�my zasadniczo i radykalnie r�ni od wszystkich innych istot �yj�cych. Z pewno�ci� jeste�my jedyn� ziemsk� form� �ycia rozporz�dzaj�c� rozumem. Bezsporne jest tak�e, �e wolno nam uwa�a� si� � przynajmniej na tej planecie � za "koron� wszelkiego stworzenia". Ale jest to dopiero po�owa prawdy. Nie mniej pewny i nie mniej bezsporny jest fakt, �e z ewolucyjnego punktu widzenia jeste�my w miejscu przechodnim. �e, posiadaj�c ju� rozum i rozs�dek, jeszcze wci�� nie przekroczyli�my ca�kowicie strefy po�redniej: zwierz�-cz�owiek. �e nasze my�li i czyny podlegaj� wp�ywom nie tylko p�kul m�zgowych, lecz jeszcze i mi�dzym�zgowia, odziedziczonego po naszych biologicznych poprzednikach. �e w zwi�zku z tym o naszych my�lach i widzeniu �wiata wsp�decyduje cz�� m�zgu absolutnie niezdolna do uczenia si� i racjonalnego pojmowania, czerpi�ca swoje zasady post�powania z utrwalonej adaptacji do pewnej archaicznej, pradawnej rzeczywisto�ci, kt�rej jeszcze nie spos�b nazwa� ludzk�. M�drcy wszystkich czas�w zawsze to wiedzieli. Blaise Pascal, okre�laj�c pozycj� cz�owieka, twierdzi�, �e nie jest on ju� bydl�ciem, a jeszcze nie anio�em. Przypuszczam, �e r�wnie� stan wyra�ony poj�ciem grzechu pierworodnego co najmniej nawi�zuje do fatalnej sytuacji, o kt�rej tutaj mowa: "Duch wprawdzie ochotny, ale cia�o md�e". S�owa te nieomylnie oddaj� �w rozd�wi�k. Wina jako spu�cizna mo�e wyda� si� bezsensowna tylko temu, kto nie wie nic o anachronicznej budowie swego m�zgu. Nasuwa si� tu dziwna my�l, �e owa dla dzisiejszego cz�owieka tak charakterystyczna pod wzgl�dem biologicznym sytuacja wynika po prostu tylko z miejsca, do kt�rego ewolucja w�a�nie dotar�a w chwili, w jakiej �yjemy. �e jest to wi�c � patrz�c z szerszej perspektywy � jedynie sytuacja przej�ciowa. Ewolucja przebiega tak niewyobra�alnie powoli � jak na ludzkie poj�cia � �e dla naszego prze�ywania staje si� wr�cz abstrakcj�. Dla nas czas �wiata stoi w miejscu. Up�ywa tylko nasz w�asny, osobisty czas. St�d odnosimy wra�enie, �e cz�owiek poddany jest ca�kowicie warunkom wyp�ywaj�cym z zastanej przez niego szczeg�lnej struktury ludzkiego m�zgu. Nieustanna sprzeczno�� mi�dzy rozumem cz�owieka a rz�dz�cymi nim si�ami pop�dowymi wydaje si� wi�c nie tylko swoi�cie ludzka, lecz tak�e ostateczna. Trudno zaprzeczy�, �e rozd�wi�k ten jest motorem pobudzaj�cym to wszystko, co okre�lamy mianem naszej kultury, i �e wymusza na nas pot�ny wysi�ek samoudomowienia. Wszystko to jest godne podziwu ponad wszelk� miar�. Ale niew�tpliwie jest tak�e r�wnoznaczne z wielkim ponad wszelk� miar� zagro�eniem. Wystarczy przypomnie� sobie znamienny fakt, �e wi�kszo�� nakaz�w stanowi�cych kamie� w�gielny moralno�ci naszej cywilizacji s� to w gruncie rzeczy zakazy ("Nie b�dziesz..."). Biologiczne rozwa�ania umo�liwiaj� zrozumienie, �e sytuacja ta ma z gruntu charakter przej�ciowy. Rozdwojone dziedzictwo biologiczne niekoniecznie musi raz na zawsze okre�la� losy naszego rodu. My�l taka jest pocieszaj�ca, nawet je�li wiemy, �e od tych przysz�ych mo�liwo�ci dzieli nas czas mierzony w tysi�cach wiek�w. Czy�by takie rozwa�ania mia�y co� wsp�lnego z tym, co na odmiennej p�aszczy�nie, w innym j�zykowym wymiarze okre�lane bywa jako zbawienie? Nie mog� tutaj rozwin�� tego pytania, ale chcia�bym je wyra�nie postawi�: czy�by w ko�cu ewolucja dope�nia�a dzie�a zbawienia? Od takich pyta� i problem�w jak te, kt�re poruszyli�my na ostatnich stronicach, nie uciekniemy nawet w�wczas, gdy zajmiemy si� cz�owiekiem w aspekcie biologicznym. Wydaje mi si�, �e ta dygresja wcale nie ostatnia � jest nie tylko uzasadniona, ale nawet konieczna, zale�y mi bowiem na tym, aby powiedzie� wyra�nie, �e r�wnie� biologiczne spojrzenie na cz�owieka � a w�a�nie tym jest badanie biologicznych dziej�w m�zgu � doprowadzi� musi do zagadnie� antropologicznych, moralnych i filozoficznych. Z pewno�ci� s�uszny jest pogl�d, �e istoty cz�owieka nie mo�na uchwyci� w kategoriach biologicznych. Jednocze�nie trudno jednak zaprzeczy�, �e takie biologiczne rozwa�ania jak te, kt�re pr�buj� przeprowadzi� w tej ksi��ce, przyczyniaj� si� do wgl�du w warunki ludzkiej egzystencji. Pr�ba jednostronnego rozpatrywania cz�owieka w aspekcie biologicznym nie oddawa�aby jego istoty. Jednostronno�� zawsze, a wi�c i w tym wypadku, prowadzi na manowce: jak wykazuje do�wiadczenie, okre�lenie istoty cz�owieka tylko w kategoriach antropologii i historii ducha ludzkiego grozi pomini�ciem tych cech, kt�re s� wyrazem i skutkiem naszej biologicznej historyczno�ci. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 19. Wielkie z�udzenie P�kule m�zgowe nie maj� w�adzy zwierzchniej Duchowi boskiemu zastrze�one jest prawo swobodnego unoszenia si� nad wodami. To, co nazywamy naszym duchem, okazuje si� zwi�zane ze struktur� naszego m�zgu. Tym samym ten nasz duch podlega okre�lonym warunkom materialnej egzystencji. Brzmi to wprawdzie paradoksalnie, ale w rzeczywisto�ci do�wiadczamy tego codziennie i od dawna uwa�amy za oczywiste, �e w�a�nie owe warunki wyciskaj� pi�tno na wielu swoi�cie ludzkich cechach naszej psychiki. Zm�czenie i wyczerpanie nie s� wi�c � w�a�nie jako zjawiska psychiczne � niczym innym jak tylko skutkiem nieuniknionych warunk�w energetycznych. To samo dotyczy oczywi�cie biegun�w przeciwnych, a wi�c przedsi�biorczo�ci i wzmo�onych si� nap�dowych. W taki spos�b determinowane s� nie tylko ilo�ciowe tre�ci naszego �ycia psychicznego, lecz tak�e, jak dobrze wiemy, tre�ci jako�ciowe. Ostateczna przyczyna uczucia g�odu i towarzysz�cego mu szczeg�lnego nastawienia uwagi i aktywno�ci na �ci�le okre�lone cechy i mo�liwo�ci naszego �rodowiska r�wnie� tkwi w wymiarze materialnym. Dotyczy to tak�e pop�du seksualnego i wyzwalania l�ku wraz z ich nie mniej swoistymi formami ukierunkowania zainteresowa� i aktywno�ci, jakkolwiek tutaj bilans energetyczny (warunki przemiany materii) jest tylko �rodkiem do celu, a nie ostateczn� przyczyn�. Ale to, co w obu tych przypadkach prze�ywamy, jest skutkiem naszego uwik�ania w ow� sie� utworzon� przez mi�dzym�zgowie i ��cz�c� nas nieodwracalnie ze �rodowiskiem za po�rednictwem wzajemnych oddzia�ywa� mi�dzy zewn�trznymi sygna�ami a wrodzonymi programami, mi�dzy wewn�trzn� gotowo�ci� a swoistymi czynnikami wyzwalaj�cymi. Jest to sie� zale�no�ci wegetatywnych, kt�rej w�tki i wzory powi�za� mo�na opisa� i analizowa�, kt�rej zatem nie spos�b jeszcze zalicza� do poziomu psychicznego. Natomiast, odwrotnie, owe wegetatywne zale�no�ci, kt�rych wzorce nieustannie si� zmieniaj�, z pewno�ci� nie s� pozbawione wp�ywu na nasze prze�ywanie. Nie tylko je prze�ywamy, gdy m�wimy o pewnych uczuciach, pop�dach lub nastrojach, jakie miewamy czy w jakich si� znale�li�my. Nasze p�kule m�zgowe w �adnym razie nie zachowuj� si� w tej sytuacji jak bierny widz wobec wydarze� na ni�szym poziomie. Rz�dzi tu bowiem zasada hierarchii od do�u do g�ry, kt�rej konieczno�� biologiczn� wykazali�my szczeg�owo w jednym z poprzednich rozdzia��w. To, co prze�ywamy jako nastroje, pop�dy i uczucia, jest przede wszystkim odzwierciedleniem czynno�ci mi�dzym�zgowia odbijaj�cej si� w p�kulach m�zgowych, zdolnych do �wiadomego prze�ywania, a tak�e do samoprze�ywania. To, �e prze�ycia nasze rozgrywaj� si� na poziomie wegetatywnym poza obr�bem w�a�ciwego wymiaru naszej psychiki, wyja�nia znane ka�demu osobliwo�ci charakteryzuj�ce te nastroje, pop�dy i uczucia. Wszystkie tego rodzaju prze�ycia znajduj� si� poza wp�ywem naszej woli. Nie mo�emy by� weseli, zm�czeni czy g�odni wtedy, kiedy chcemy. Uczucia i pop�dy budz� si� i przemijaj� bez naszego wsp�dzia�ania. Przyczyna tkwi w tym, �e nie s� one funkcjami psychicznymi, lecz jedynie rejestrowanym przez �wiadomo�� dzia�aniem ni�szych o�rodk�w. Mo�emy najwy�ej stara� si� unika� ludzi i sytuacji, o kt�rych wiemy, �e wywo�uj� w nas niepo��dane nastroje czy uczucia � i odwrotnie. Ale to jeszcze nie wszystko. Jak ka�dy wie, nastroje i uczucia wp�ywaj� na nasze post�powanie i my�lenie. Jeste�my na nie nieuchronnie skazani. Rado�� mo�e nas porwa�, l�k mo�e nas ogarn��. Z�o�� czyni nas �lepymi, podobnie jak mi�o�� czy nienawi��, jak ka�de inne uczucie do�� silne na to, aby nas opanowa�. Zale�no�� ta dotyczy w zasadzie wszystkich przypadk�w, nie tylko skrajnie silnego uczucia. Ka�dy nastr�j, ka�de uczucie nastawia nas w okre�lony spos�b do �rodowiska. G��d � bez wzgl�du na to, czy chcemy, czy nie, czy go �wiadomie rejestrujemy, czy dajemy si� bezmy�lnie nim powodowa� � prowadzi do tego, �e ze wzrastaj�cym zainteresowaniem, a przy nasilaj�cym si� g�odzie z wzrastaj�c� wy��czno�ci�, badamy otoczenie tylko pod wzgl�dem wyst�powania obiekt�w jadalnych. Seksualne nastrojenie z kolei sprawia, �e w �wiadomo�ci na pierwszy plan wysuwaj� si� zupe�nie inne, nie mniej swoiste sygna�y �rodowiska. L�k ka�e nam widzie� rzeczywisto�� �wiata zupe�nie inaczej ani�eli nastr�j radosny. Wszystko to, st�pione codziennym przyzwyczajeniem, a� nazbyt �atwo wydaje nam si� banalne. Jednak pomni na to, co ju� zosta�o powiedziane, powinni�my mie� si� na baczno�ci i nie da� si� u�pi� pozorn� oczywisto�ci� stwierdzenia, �e rzeczywisto�� naszego �wiata bywa zmienna w zale�no�ci od nastroju. Stwierdzenie to mo�e by� bowiem przes�ank� rewolucjonizuj�c� nasze rozumienie samych siebie: wynika z niej przecie� rozpoznanie, �e tak�e �w udost�pniony nam przez p�kule m�zgowe i �wiadomie przez nas prze�ywany �wiat wci�� jeszcze nie mo�e w �adnym razie by� tym �wiatem. U�ywaj�c sformu�owania "wci�� jeszcze" my�limy w kategoriach ewolucyjnego miernika czasu. Stwierdzenie, �e prze�ywany przez nas �wiat "wci�� jeszcze" nie jest absolutnie identyczny ze �wiatem obiektywnym, kt�rego istnienie zak�adamy, sprowadza si� do przekonania, �e � wyra�aj�c si� dosadnie i ostro � sytuacja cz�owieka r�ni si� na razie od sytuacji kleszcza opisanego przez Uexkulla (por. s. 235-236) tylko pod wzgl�dem stopnia, a nie zasady. Prawo do takiego przekonania wymaga szczeg�owego uzasadnienia. Jako przyk�ad przytoczymy tutaj dla wi�kszej wyrazisto�ci pewien przypadek skrajny, a mianowicie przypadek g�odu. Pierwotnie g��d jest obiektywn� sytuacj� fizyczn�: sytuacj� braku rezerw energetycznych niezb�dnych do utrzymania ci�g�o�ci przemiany materii. Dowiedzieli�my si� ju�, w jaki spos�b organizm wielokom�rkowy reaguje na t� sytuacj�: przez obni�enie prog�w wyzwalania wrodzonych sposob�w zachowania s�u��cych zdobywaniu po�ywienia i wykorzystaniu go, czyli wrodzonego programu "pozyskiwanie pokarmu". M�wili�my r�wnie� o skutkach takiego swoistego obni�enia prog�w. Rozpatrywane globalnie polegaj� one na powstaniu nowej hierarchii priorytet�w zachowania: progi wszystkich innych istniej�cych program�w zachowania z t� chwil� zostaj� przynajmniej relatywnie podwy�szone. W sensie szczeg�owym wynika z tego swoista wewn�trzna gotowo�� podnosz�ca zdolno�� reagowania na odpowiednie wyzwalaj�ce sygna�y �rodowiska, podczas gdy wszystkie inne sygna�y, ukierunkowane na inne zakresy zachowa�, przestaj� oddzia�ywa�. Wskutek tego �wiat rzeczywisty organizmu mi�dzym�zgowiowego zmienia si� zgodnie ze swym wegetatywnym charakterem. Tak wi�c na przyk�ad w stanie g�odu, ale tak�e w stanie seksualnego zaspokojenia partner seksualny dos�ownie i zupe�nie konkretnie "znika" z rzeczywisto�ci. W obu przypadkach bowiem progi wyzwalania seksualnych program�w zachowania ulegaj� podwy�szeniu, tak �e wszystkie sygna�y seksualne � albo czynniki wyzwalaj�ce � pozostaj� nieskuteczne. Wszystko to teraz ju� nie jest dla nas nowe. Zaskakuj�ce mo�e by� jedynie odkrycie, �e sprawy te rozgrywaj� si� z zasady zupe�nie tak samo r�wnie� na poziomie p�kul m�zgowych, na szczeblu �wiadomego prze�ywania. Przecie� gdy naprawd� bole�nie cierpimy wskutek g�odu, kr�g rzeczy jadalnych rozszerza si� dla nas w spos�b, kt�ry trudno sobie nawet wyobrazi�, kiedy jeste�my syci. Czy� ja i moi r�wie�nicy w latach g�odu po wojnie nie spo�ywali�my takiej strawy, kt�rej sk�ad i jako�� w obecnych latach normalnych prog�w g�odu przejmowa�yby nas wstr�tem? A przede wszystkim: przecie� dla wszystkich w stanie g�odu �wiat kurczy si� do pewnej rzeczywisto�ci, kt�ra w ko�cu sk�ada si� ju� tylko z obiekt�w jadalnych b�d� niejadalnych. A czy� mizerno�� prze�ywanej rzeczywisto�ci, kt�ra skurczy�a si� do takich rozmiar�w, odbiega tak daleko, a zw�aszcza tak zasadniczo od opisanego przez Uexkulla rzeczywistego �wiata kleszcza? Niew�tpliwie osi�gn�li�my wiele, ale tylko relatywnie. �a�osny kad�ub �wiata, w jakim kleszcz w zwi�zku ze stanem swego rozwoju pozostaje zamkni�ty przez ca�e �ycie, nam grozi co najwy�ej w jakiej� przymusowej, skrajnej sytuacji wegetatywnej, niczym ciasna klatka, w kt�rej mogliby�my si� znale�� tylko przej�ciowo. Ale czy� sama taka mo�liwo�� nie wyr�wnuje ju� przepa�ci dziel�cej nas od ma�ego roztocza, przepa�ci, kt�r� zwykli�my uznawa� za co� zasadniczego? Nikt nie zaprzeczy, �e ta r�nica jest astronomicznie wielka. Dziel� nas, dos�ownie i konkretnie, ca�e �wiaty. Wydaje si�, �e wobec poziom�w bytowania kleszcza i cz�owieka sama my�l por�wnania ich jest niedopuszczalna. Ale jakkolwiek dobitnie eksponowaliby�my t� r�nic�, pozostaje ona r�nic� stopnia, a nie praprzyczyny. Pozostaje sam suchy fakt, �e nie tylko w �wiecie kleszcza, lecz r�wnie� w naszym rzeczywisto�� bywa zmienna, zale�na od wewn�trznej, wegetatywnej konstytucji podmiotu, dla kt�rego jest �rodowiskiem. Czy� przed chwil� jeszcze nie uznali�my za ca�kowicie oczywiste, a nawet banalne stwierdzenia, �e l�k ka�e nam widzie� zupe�nie inny �wiat ani�eli rado��? Mo�e w tej sytuacji czyha� na nas pokusa, by wykr�ci� si� argumentem, �e jest to wsp�lna cecha dotycz�ca prawdopodobnie wszystkich �ywych istot, podobna wi�c do tych, jakie obserwujemy analizuj�c wsp�lno�� budowy kom�rek albo identyczno�� kodu genetycznego organizm�w � �e wi�c jej obecno�� niczego nie dowodzi. Mieliby�my s�uszno��. Ale hipokryzj� by�oby na tym poprzesta�. Owo g��bokie przekonanie � jawne lub skryte � �e w odr�nieniu od wszystkich innych istot �ywych na tej Ziemi �yjemy w �wiecie obiektywnym, wyp�ywa z wielkiej naiwno�ci. My�limy sobie, �e jako jedyni osi�gn�li�my poziom rozwoju umo�liwiaj�cy poznanie prawdziwej tre�ci �wiata, poznanie go "takim, jaki jest". Mimo niejednokrotnie powtarzanych wskaz�wek i ostrze�e� dotychczasowa tre�� tej ksi��ki prawdopodobnie tak�e przyczyni�a si� do utrzymania tego z�udzenia. By�o to nie do unikni�cia, zanim bowiem mo�na przyst�pi� do skutecznego zwalczania przes�du, trzeba najpierw zebra� niezb�dny materia�. Ponadto logika prezentacji tematu wymaga�a powiedzenia pewnych rzeczy, kt�re niestety mog�y zosta� niew�a�ciwie zinterpretowane. Logika ta dot�d wyra�a�a si� w pr�bie rekonstrukcji pewnego rozwoju historycznego, w oddaniu chronologicznego przebiegu ewolucji naszego m�zgu. Szczeg�lnie zale�a�o mi na tym, aby opisa� i wyja�ni� to, co na ka�dym etapie tego rozwoju by�o nowe. �ledz�c to "nowe" krok za krokiem i szczebel za szczeblem, k�ad�em nacisk, chocia�by ze wzgl�du na pogl�dowo�� opisu, na r�nic� mi�dzy starymi a nowymi funkcjami. Pomimo wszelkich antycypuj�cych uwag, wyprzedzania wypadk�w, tok niniejszych rozwa�a� m�g� wywo�ywa� wra�enie, jakoby i w tej historii nowe wst�powa�o zawsze na miejsce starego, a przynajmniej czyni�o je niewa�nym. Wskaza�em co prawda na istnienie "�yj�cych skamienia�o�ci" w naszych g�owach i demaskowa�em zjawy, kt�re ludzki l�k przed ciemno�ci� ka�e widzie� nam w cieniu ka�dego krzaka. Jednak�e do tej pory nie m�wi�em wyra�nie o tym, �e jaki� przes�d narzuca nam wiar� w absolutn� w�adz� zwierzchni� p�kul m�zgowych. Obecnie jednak dotarli�my do punktu, w kt�rym ju� d�u�ej nie mo�na zwleka�. Ta rekonstrukcja rozwoju m�zgu dosz�a do szczytu, najwy�szego pi�tra, miejsca, w kt�rym rozw�j si� ko�czy, w ka�dym razie dla nas i dla naznaczonego nasz� egzystencj� momentu ewolucji. Inna sprawa, �e nie ma �adnego powodu mniema�, aby ewolucja m�zgu mia�a si� zatrzyma� akurat na szczeblu reprezentowanym przez nasz� epok�. Przebiegi ewolucji s� absolutnie nie do przewidzenia, daremne by�oby zatem snucie domys��w na temat jej przysz�ego kszta�tu. Odt�d wi�c styl tych rozwa�a� zmieni si� zasadniczo. Ju� nie o historii b�dzie mowa, lecz o tera�niejszo�ci. Teraz ju� nie b�dzie chodzi�o o opis i wyja�nienie filogenetycznych przebieg�w, lecz o przyjrzenie si� produktowi wytworzonemu przez te procesy i o zrozumienie go. Ca�o��, kt�r� b�d� chcia� zanalizowa� na tym ostatnim, trzecim szczeblu rozwoju m�zgu, sk�ada si� z r�nych cz�ci, istniej�cych jednocze�nie obok siebie. Nasuwa si� wi�c pytanie, jaki jest wzajemny stosunek owych cz�ci produktu pochodz�cych z r�nych epok rozwoju. W poprzednim rozdziale poda�em ju� konkretne przyk�ady skutk�w takiego s�siedztwa, nie zastanawiaj�c si� szczeg�owo nad zachodz�cymi zale�no�ciami. Wymienione powi�zania by�y jeszcze stosunkowo �atwe do uchwycenia � we wszystkich przyk�adach anachronicznej kooperacji role mi�dzym�zgowia i p�kul m�zgowych wyra�nie si� od siebie r�ni�y. Omawiane przypadki ilustrowa�y w�a�ciwie tylko przej�ciow� ingerencj� archaicznych prawide� funkcjonowania mi�dzym�zgowia w nasz� �wiadomo�� � momenty, w kt�rych hierarchia naszego centralnego uk�adu nerwowego bywa niejako postawiona na g�owie. Przede wszystkim obie sfery: archaiczna sfera mi�dzym�zgowia oraz sfera �wiadomie przez nas prze�ywanego �wiata nawet w takich sytuacjach pozostawa�y ci�gle jeszcze ostro od siebie oddzielone i dawa�y si� rozr�nia�. Sedno zagadnienia, do kt�rego w�a�nie doszli�my, ujawnia si� z chwil�, gdy zaczynamy rozumie�, �e w rzeczywistym �wiecie naszej psychiki rzecz na tym si� nie ko�czy. Wcale tak nie jest, jak by nam si� mog�o wydawa� na podstawie pierwszych przyk�ad�w dobranych ze wzgl�du na ich przejrzysto��, �e rzeczywisto�� archaiczna i �wiadomie prze�ywany �wiat wprawdzie istniej� jednocze�nie, ale tylko obok siebie. Prawd� jest, �e wzajemnie si� przenikaj�, �e tworz� amalgamat, �e prze�ywany przez nas �wiat jest w istocie obojnaczym tworem, do kt�rego istnienia z zasady w r�wnym stopniu przyczyniaj� si� obie cz�ci m�zgu. Jakkolwiek nasz rozum, skr�powany kategoriami "albo � albo", wzdraga si� przed zaakceptowaniem takiej mo�liwo�ci, znowu otrzymujemy niezawodn� wskaz�wk� co do tego, �e � z biologicznego punktu widzenia -jeste�my form� przej�ciow�. Bli�sze rozpatrzenie naszej reakcji przestrachu i jej wyzwalania � podobnie jak analiza warunk�w wyzwalania si� pop�du pokarmowego � zmusi�y nas do przyznania, �e nie przekroczyli�my jeszcze ca�kowicie strefy przej�ciowej zwierz�-cz�owiek. Szczeg�owe przebadanie istoty naszych nastroj�w ukazuje teraz inne oblicze tego samego stanu rzeczy: fakt, �e po niewyobra�alnie d�ugich okresach prehistorii przebytych w bez�wiadomo�ci wci�� jeszcze trwamy w stanie budzenia si� do �wiadomo�ci. Nic w ewolucji nie dzieje si� nagle, bez fazy przej�ciowej. Zwolniony proces budzenia si� do �wiadomo�ci przebiega w m�ce. Wymaga tysi�cy wiek�w. �wiat pozostaje nieosi�galny Rozpatrzmy teraz fakty. Uczucia i nastroje s�, jak ju� uzasadnili�my, odbiciem wrodzonych program�w wzbudzanych raz po raz w mi�dzym�zgowiu. Powiedzieli�my, �e jako posiadacze p�kul m�zgowych nie mo�emy w pewnym sensie unikn�� prze�ywania rozgrywaj�cych si� w nas oddzia�ywa� tego wrodzonego repertuaru zachowa�, nawet je�li pozostaje on niedost�pny dla naszej woli ze wzgl�du na swoj� lokalizacj� w mi�dzym�zgowiu. Wyra�aj�c to samo inaczej � uczucia i nastroje nie s� niczym innym tylko sposobem, w jaki prze�ywamy nasze instynkty. Nonsensem jest wi�c m�wi�, �e cz�owiek w odr�nieniu od zwierz�cia ju� nie ma instynkt�w.1 Prawd� jest tylko, �e od kiedy pozostawili�my za sob� poziom "istoty mi�dzym�zgowiowej", nie panuj� one nad nami ju� wy��cznie. W tych warunkach biologicznych niezb�dno�� mi�dzym�zgowia, �yciowa konieczno�� jego nieustannego funkcjonowania, powoduje, �e jeste�my ci�gle w jaki� spos�b nastrojeni. Dzieje si� to oczywi�cie w bardzo zr�nicowanym stopniu. �wiadomo�� nasza nie zawsze, mo�e tylko w zupe�nie rzadkich wypadkach, bywa przepojona takim swoistym nastrojem jak w przytaczanych dot�d gwoli jak najwi�kszej obrazowo�ci przyk�adach. Przede wszystkim u wi�kszo�ci ludzi wp�yw nastroj�w maleje z wiekiem. Jednak�e zupe�nie wolny od jakiegokolwiek nastroju nie bywa �aden cz�owiek zdrowy na umy�le, w �adnym momencie swego �ycia. A tym samym wszyscy w ka�dej chwili naszego istnienia na jawie jeste�my w jaki� spos�b nastawieni na �rodowisko pod-wp�ywem zmagazynowanych w mi�dzym�zgowiu program�w. To za� znaczy jednocze�nie, �e w r�wnie swoisty spos�b w naszym "nastrojeniu" bywamy bardziej podatni na pewne okre�lone � w�a�nie przez nastr�j dobrane � osobliwo�ci tego �rodowiska ani�eli inni ludzie w tej samej chwili. Oczywi�cie tylko zupe�nie wyj�tkowo wyst�puje to tak jaskrawo jak w przypadku g�odu. Z regu�y prze�ywany �wiat objawia si� nam w ca�ej swej nieograniczonej pe�ni i r�norako�ci, tak�e gdy bywamy "nastrojeni". Ale cz�sto niepostrze�enie zmienia on sw�j charakter. Nie ma �adnej w�tpliwo�ci, �e w odr�nieniu od "istoty mi�dzym�zgowiowej" my istniejemy w �wiecie przedmiotowym, w �wiecie obiektywnie naprzeciwleg�ym i od nas oddzielonym. Jednak�e przy bli�szym rozpatrzeniu r�wnie bezsporny okazuje si� fakt, �e r�nica ta nie jest absolutna, lecz niezale�nie od swoich rozmiar�w w gruncie rzeczy tylko wzgl�dna. Takie stwierdzenie znowu wydaje si� nie do przyj�cia dla naszej logiki. Jak nale�y sobie wyobra�a� wzgl�dn� przedmiotowo��, obiektywno�� relatywn�? Odpowied� jest prosta, ale znamienna: tak jak nasz� egzystencj� psychiczn� z ca�� jej charakterystyczn� odr�bno�ci� i rozdwojeniem. Gdy bowiem uwa�nie i bez uprzedze� szuka� b�dziemy wszystkich kryteri�w, kt�re poznali�my swego czasu jako charakterystyczne cechy samej istoty archaicznej rzeczywisto�ci mi�dzym�zgowia � odnajdziemy je r�wnie� w �wiadomie prze�ywanym, przedmiotowym i obiektywnym �wiecie jako rezultat naszych nastroj�w. Przyznajemy, �e w naszym �wiecie ani partner seksualny ju� nie "znika", gdy jeste�my zaspokojeni, ani �adna potrawa, gdy nasycili�my g��d. Przyznajemy r�wnie�, �e nie mamy ju� do czynienia z wymienialnymi nosicielami cech, kt�rzy pozostaj� schematyczni w swej jednorazowej osobliwo�ci, lecz z konkretnymi jednostkami i obiektami, kt�re pozostaj� sta�e. Ale z drugiej strony przyzna� musimy, �e w rzeczywisto�ci naszego �wiata ci�gle jeszcze odnajdujemy wyra�ne wyst�powanie archaicznych regu� gry mi�dzym�zgowia. Jego regu�y ju� nad naszym �wiatem nie panuj�. Ale w subtelny spos�b okre�laj� one � w mo�liwie dos�ownym znaczeniu � jego charakter. Zmiana naszej wewn�trznej gotowo�ci wprawdzie nie ka�e ju� innym osobnikom pojawia� si� i znika�, jednak�e rola, jak� okre�lony partner w danym momencie dla mnie odgrywa, zale�y nieuchronnie r�wnie� od mojego nastrojenia. Rzeczywisto�� z regu�y ju� nie redukuje si� do rzeczy jadalnych i niejadalnych. Natomiast same potrawy zmieniaj� sw�j charakter: w zale�no�ci od mojego usposobienia wydaj� si� kusz�ce lub nieinteresuj�ce albo � w stanie przesycenia � nawet odstr�czaj�ce. To, co pojawia si� i znika w naszym prze�ywaniu, to nie rzeczy i partnerzy, lecz rozmaitego rodzaju wymagania. Rzeczywisto�� nie zmienia ju� swoich sk�adnik�w, zmienia natomiast sw� jako��. Nawet w tej rozcie�czonej, a zarazem rozwini�tej formie taki stan rzeczy jest oczywi�cie sprzeczny z potocznym z�udzeniem co do obiektywno�ci �wiata, w kt�rej � zda si� � �yjemy. Twierdzenie, �e �wiat widzimy takim, jaki jest, staje si� bezsensowne tam, gdzie tre�� zmienia si� nieustannie wraz ze zmian� naszych nastroj�w. Okazuje si�, �e nawet na samo pytanie o w�a�ciw�, "prawdziw�" natur� naszego �wiata odpowiedzi nie ma, skoro musimy przyzna�, �e �wiat ten w ciemno�ciach bezsennej nocy prezentuje si� kra�cowo r�nie ani�eli w letni urlopowy poranek. Charakter �wiata i nasze w�asne nastrojenie s� zawsze zbie�ne. Mi�dzy nimi nigdy nie pojawia si� sprzeczno��. Pozorna oczywisto�� tego codziennego do�wiadczenia nie powinna nam zas�ania� faktu, �e owa harmonia � o konsekwencjach zar�wno pozytywnych, jak i negatywnych � stanowi archaiczny sk�adnik naszego prze�ywania �wiata. Tylko p�kule m�zgowe mog� wywo�a� antagonizm mi�dzy nami a �wiatem. W naszych nastrojach rozdzia� prze�ywaj�cego podmiotu i obiektywnego �wiata, dla rozumu tak oczywisty i zrozumia�y, jeszcze si� nie dokona�. Na szczeblu mi�dzym�zgowia pierwotna ich jedno�� jeszcze nie zosta�a prawdziwie prze�amana. Okazuje si� wi�c, �e z�udzeniem jest obiektywno�� �wiata, kt�r� przewa�nie zak�adamy jako rzecz oczywist�, jego pozornie tak bezsporna jednoznaczno��. Naturalnie musimy uzna� fantastyczny wprost post�p, gdy uzmys�owimy sobie oddalenie dziel�ce nas od kleszcza. Ale w �adnym razie jeszcze nie przybyli�my do celu. Nikt nie potrafi z bez�wiadomo�ci snu obudzi� si� bezpo�rednio, w jednej chwili, do pe�nej jasno�ci. A c� dopiero, gdy w gr� wchodzi sen, kt�ry trwa� miliardy lat. Jeste�my wszyscy w trakcie �cierania jego �lad�w z naszych oczu. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 20. Z musu czyni� cnot� Cz�owiek jako "istota niegotowa" Opisywa�em jak dot�d sytuacj� jednostronnie, tylko pod wzgl�dem jej wadliwo�ci. By�o to konieczne, zale�a�o mi bowiem na tym, aby w miar� mo�liwo�ci obna�y� i pokona� przes�d o obiektywno�ci, o absolutnej przedmiotowo�ci prze�ywanego przez nas �wiata. Ale rzecz ma jeszcze inne oblicze, szczeg�lnie interesuj�ce w�a�nie na tle tego negatywnego aspektu. Stykamy si� z nim zadawszy pewne pytanie, kt�re w tym miejscu nieuchronnie si� narzuca (ale kt�re, dowiod� tego, okazuje si� ca�kowicie b��dnie postawione) � i w�a�nie dlatego kieruje nasz� uwag� na jeden z wa�nych aspekt�w sprawy. Pytanie brzmi: jak to jest mo�liwe, �e �wiat "zamyka si� w sobie ca�kowicie", mimo �e p�kule m�zgowe, kt�re nam go udost�pniaj�, z przyczyn podanych w poprzednim rozdziale uzna� nale�y za jak gdyby jeszcze niegotowe, nieostatecznie dojrza�e? Rozumiemy doskonale, �e organizm zdany wy��cznie na wegetatywne odruchy � jak na przyk�ad g�bka czy meduza � mo�e tworzy� zamkni�t�, zdoln� do funkcjonowania jedno�� ze swym biologicznym �rodowiskiem. To samo dotyczy "istoty mi�dzym�zgowiowej" z jej rzeczywisto�ci� wype�nion� swoistymi cechami wyzwalaj�cymi. Ale je�li my sami � pozw�lmy sobie na takie sformu�owanie -jeszcze wcale nie dotarli�my ostatecznie do tego trzeciego poziomu rozwoju, kt�ry nazwa�em trzecim szczeblem, je�li nie wspi�li�my si� jeszcze tak zupe�nie na ten najwy�szy stopie�, to w takim razie czym mo�na wyt�umaczy�, �e �wiadomo�� pozwala nam pomimo to prze�ywa� taki �wiat, kt�ry wydaje nam si� "gotowy" i zamkni�ty w sobie i w kt�rym mo�emy dzia�a� sp�jnie i sensownie? Pytanie to, chocia� wydaje si� tak oczywiste, jest b��dnie postawione co najmniej z trzech powod�w. Oto najgrubszy b��d: podzia� rozwoju m�zgu na trzy szczeble, kt�ry zastosowa�em w tej ksi��ce, nie jest jedynym podzia�em do przyj�cia. Znajduje on pewne podstawy w jednym z wielu mo�liwych anatomicznych podzia��w naszego m�zgu. T� sam� histori� mo�na by zatem przedstawi� � mo�e nie tak swobodnie i obrazowo � na zasadzie innego podzia�u. Dalej: nie bez powodu umie�ci�em w przedostatnim ust�pie poj�cie "istoty mi�dzym�zgowiowej" w cudzys�owie, zreszt� nie po raz pierwszy w tej ksi��ce. �ci�le bior�c, w og�le nie ma takiej istoty. Jest to teoretycznie wyabstrahowany przypadek idealny, wykazuj�cy g��wne cechy pewnego okre�lonego poziomu rozwoju w formie czystej, a wi�c i bardziej przejrzystej ni� te, kt�re mo�na by wykaza� u istoty z krwi i ko�ci, odbiegaj�cej zawsze mniej lub wi�cej od tego, co "typowe". Zar�wno podzia� na okre�lon� liczb� szczebli, jak i pos�ugiwanie si� stypizowanymi formami idealnymi, to przyk�ady konstrukcji pomocniczych tworzonych przez nasz umys�. Przyk�ady nieodzownych w nauce, a szczeg�lnie w biologii, uk�ad�w porz�dkowych, kt�re narzucamy na �wiat zjawisk, aby nie straci� orientacji. S� one nie tylko przydatne, ale te� dozwolone � dop�ki pami�tamy, �e s� wytworem naszego umys�u. Z chwil� gdy o tym zapominamy i zaczynamy je traktowa� jak realne w�a�ciwo�ci �wiata zewn�trznego, stajemy si� r�wnie �mieszni jak �w ch�opak okr�towy, kt�ry przy swoim pierwszym rejsie przez Atlantyk da� si� nam�wi� na wypatrywanie przez lornetk� r�wnika, skoro na wszystkich mapach morskich jest on zaznaczony grub� lini�. Dok�adnie ten sam b��d pope�niamy w chwili, kiedy zaczynamy stawia� sobie pytanie, czy sprawno�� �yciowa organizmu mo�e by� rozpatrywana pod wzgl�dem jego filogenetycznej odleg�o�ci od jednego z owych dowolnie ustalonych szczebli. Drugi zarzut przeciwko naszemu pytaniu ma g��bsze t�o. Sprowadza si� do kontrpytania, czy istotnie �wiat nasz jest a� tak w sobie zamkni�ty, a� tak "gotowy", i czy rzeczywi�cie nasze czynno�ci, kt�re w nim si� odbywaj�, s� tak bezgranicznie "sensowne", jak si� to zak�ada. Czy nie jest to znowu skutek ot�piaj�cego nas przyzwyczajenia, je�eli namys�u wymaga kwestia, jak wielki jest naprawd� udzia� naszego �wiata, udzia�, kt�ry pozostaje niezbadany i zagadkowy, pomimo �e mamy go �ywcem przed oczami i konkretnie go prze�ywamy? Tak wi�c na przyk�ad ci�ar w�asnego cia�a nale�y do elementarnych do�wiadcze� naszej materialno�ci, ale nawet najm�drzejsi spo�r�d uczonych nie potrafi� powiedzie�, czym jest powoduj�ca to odczucie si�a ci�ko�ci, jaka jest natura tej absolutnie nie wyja�nionej si�y i dlaczego wraz z rozszerzalno�ci�, g�sto�ci� i mas� nale�y ona do podstawowych w�a�ciwo�ci wszelkiej materii. To samo, aby przytoczy� ju� tylko jeden przyk�ad, dotyczy naszej �wiadomo�ci, o kt�rej bez przerwy m�wimy w tej ksi��ce. Owa �wiadomo��, a wi�c wiedza o w�asnej to�samo�ci, to, co mogliby�my nazwa� subiektywno�ci� naszego prze�ywania �wiata, jest podstawowym do�wiadczeniem doznawanym przez ka�dego. Ale nikt nie potrafi wyja�ni� natury tego zjawiska. A czy� ca�a nauka o przyrodzie nie jest pr�b� spenetrowania prawdziwej istoty tego �wiata za pomoc� wyszukanych abstrakcji i wyrafinowanej aparatury; owej istoty �wiata, kt�r� widocznie odnale�� mo�na dopiero poza fasad� prezentowan� naszemu naiwnemu prze�ywaniu? A czy rezultat najwi�kszych wysi�k�w w tej dziedzinie nie polega w ko�cu na zrozumieniu, �e z ka�dym krokiem zrobionym w kierunku poznania wzrasta liczba zagadek? Jestem przekonany, �e wszystkie te zjawiska s� wyrazem dysproporcji pomi�dzy naszym roszczeniem do istnienia w ca�kowicie obiektywnym, jednoznacznie przedmiotowym �wiecie a sytuacj� realn�. Ponadto jestem pewien, �e dotyczy to r�wnie� nie zawsze i nie w pe�ni racjonalnych korzeni ludzkiego zachowania, co chyba nie wymaga przyk�ad�w. Jedno i drugie to tylko r�ne strony tego samego medalu. Jedno i drugie wynika z filogenetycznego faktu, �e ewolucja p�kul m�zgowych doszed�szy do dzisiejszego stopnia rozwoju, a wi�c do nas, zasz�a wprawdzie bardzo daleko, ale nie do�� daleko, �eby�my ju� ca�kowicie osi�gn�li trzeci spo�r�d wyodr�bnionych tu szczebli. Trzeci zarzut przeciwko s�uszno�ci pytania, dlaczego nasze "niegotowe" p�kule m�zgowe pozwalaj� nam jednak prze�ywa� pozornie gotowy �wiat, jest zarzutem najci�szym. Polega on na przypomnieniu, �e przecie� pozycja przej�ciowa w toku ewolucji nie jest wyj�tkiem, lecz wr�cz przeciwnie � regu��. Ka�dy �yj�cy organizm w swym przystosowaniu do przynale�nego �rodowiska wydaje nam si� doskona�y. Znamienne przy tym jest � przypomnijmy jeszcze i to � �e odnosi si� to r�wnie� do organizm�w ju� nie istniej�cych, znanych nam tylko w roli prekursor�w �yj�cego obecnie gatunku. Okoliczno�� ta zas�uguje na szczeg�ln� uwag�, gdy sobie uzmys�owimy, �e dotyczy to w�a�nie przede wszystkim tych wymar�ych praprzodk�w dzisiejszych istot �yj�cych. Znowu jak paradoks brzmi prosty opis biologicznej prawdy: tylko wymarli przedstawiciele minionego �wiata zwierz�t, kt�rzy stali si� protoplastami innych, wy�ej rozwini�tych, bardziej "post�powych" gatunk�w, zas�uguj� bez �adnych ogranicze� na miano dojrza�ych czy nawet doskona�ych. W stosunku do tych, do kt�rych si� to nie odnosi, konieczne jest zatem zg�oszenie jakich� zastrze�e�. Nie stali si� oni bowiem protoplastami, dlatego �e � w�a�nie wskutek braku dostatecznego przystosowania � wymarli bez potomk�w, kt�rzy mogliby nadal uczestniczy� w grze ewolucji. W ewolucji zatem doskona�e przystosowanie i zdolno�� do post�puj�cej ewolucyjnej przemiany id� ze sob� solidarnie r�ka w r�k�, a jest to jeszcze jeden przyk�ad owych paradoks�w obecnych wy��cznie w naszych umys�ach, a nie w realnej przyrodzie. Zachowuj�c wszelk� dyktowan� przez t� wiedz� ostro�no��, pozw�lmy sobie na domys� ca�kowicie przeciwny, mianowicie, �e udowodniony charakter przej�ciowy pewnej formy �ycia � a w sensie pozytywnym: jej zdolno�� do dalszego rozwoju w przysz�o�ci � nie musi by� z g�ry sprzeczny z jej doskona�ym przystosowaniem. Fakt, �e nie rozumiemy, jak si� to dzieje, nie powinien by� przeszkod� w uznaniu, �e w�a�nie tak jest. Je�eli domys� ten jest s�uszny, musi on tak�e dotyczy� cz�owieka. W takim razie niechaj nas nie dziwi, �e chocia� jeste�my "istot� przej�ciow�" � czyli, w wersji pozytywnej, zdoln� do dalszego rozwoju � �yjemy w �wiecie, kt�ry ma sw�j sens. Zreszt� stwierdzili�my, �e jest to tylko sens wzgl�dny, �wiat nasz bowiem nie stanowi tworu zamkni�tego w sobie w spos�b racjonalny. Gdyby tak by�o, zadanie przyrodnik�w by�oby znacznie prostsze. Wydaje mi si�, �e w tym miejscu nale�y kr�tko wspomnie� o pewnym zjawisku, kt�re tak�e pozornie wygl�da ca�kiem banalnie, a rozpatrywane pod k�tem naszych rozwa�a� pozwala nagle jakby w �wietle reflektor�w ujrze� ca�y rozmiar z�udze� co do naszego po�o�enia. Zjawiskiem tym s� reakcje na wszelkie przejawy braku rozs�dku u ludzi, nasza bezradno�� wobec pewnych form przest�pczo�ci, przera�enie, gdy kroniki polityczne znowu podaj� wiadomo�ci o morderczych walkach z pobudek ideologicznych, wyznaniowych czy rasowych; nasza konsternacja wobec akt�w czystego, bezwzgl�dnego terroru. We wszystkich takich przypadkach �atwo wyliczy� przyczyny powierzchowne. Ka�da wojna, ka�dy najkrwawszy nawet gwa�t mo�e powo�a� si� na jak�� wyzwalaj�c� go sytuacj�, na zrozumia�e motywy. Ale pow�d naszego l�ku tkwi znacznie g��biej. W stan niepokoju wprowadza nas to, i� przekonujemy si�, �e cz�owiek jest widocznie niezdolny do rozwi�zywania swoich konflikt�w w spos�b pokojowy i racjonalny. L�k budzi fakt, �e a� nazbyt cz�sto widzimy cz�owieka jako ofiar�, bierny obiekt podlegaj�cy nieuchronnym anonimowym przymusom w sytuacjach, w kt�rych teoretycznie rzecz bior�c powinien by� panem. Jeste�my bezradni wobec stale powtarzaj�cych si� konfrontacji z kryzysami wywo�anymi przez nas samych. W�wczas rozpaczliwie szukamy przyczyn. Prowadzimy badania pokojowe i tworzymy skomplikowane teorie o �r�d�ach ludzkiej agresywno�ci. A czy przy takich okazjach uwzgl�dniamy problemy mog�ce by� wynikiem tego, �e na naszym etapie ewolucyjnym jeste�my form� przej�ciow�; czy uwzgl�dniamy mo�liwo�� oddzia�ywania tego, �e nasza racjonalna struktura jest "niegotowa"? Mo�e nazbyt rzadko zdumiewamy si� tym, �e wy�onieni z ciemno�ci bezkresnej niemal, czysto biologicznej prehistorii, jeste�my w og�le zdolni do tworzenia spo�ecze�stwa. Zdolni do ustanawiania moralnych norm zachowania oraz teorii opisuj�cych przynajmniej cz�stkowo �w �wiat, kt�ry nagle odbi� si� w naszej �wiadomo�ci. Mo�e po prostu nie doceniamy znaczenia, jakie dla naszej swobody ma hipoteka naszej biologicznej sytuacji. Gdyby�my przestali wzbrania� si� przed uznaniem czynnik�w biologicznych jako podstawowych warunk�w decyduj�cych tak�e o ludzkiej swobodzie � kto wie, czy w�wczas taka realna ocena w�asnych mo�liwo�ci nie pozwoli�aby na wi�ksz� tolerancj�, mniejsz� niecierpliwo��, mniejsze zadufanie. Mo�e w�wczas rzadziej wyst�powa�yby pewne kryzysy, kt�rych uporczywe nawroty zaskakuj� nas wci�� od nowa. Przera�enie wobec wszelkich przejaw�w ludzkiej irracjonalno�ci jest z pewno�ci� uzasadnione. Ale wynika ono mi�dzy innymi st�d, �e uwa�amy si� za bardziej racjonalnych, rozs�dniejszych, ani�eli rzeczywi�cie jeste�my, ani�eli mo�emy by� dzisiaj w wyniku obci��enia tak� prehistori�. Kto nazbyt wiele oczekuje, w pewnej mierze jest sam sobie winien, je�eli nazbyt �atwo bywa rozczarowany. Ju� czas powr�ci� do w�tku biologicznego, kt�ry stanowi trzon naszych rozwa�a�. Po tak szczeg�owym om�wieniu niedostatk�w biologicznego ustroju cz�owieka, owego braku wyko�czenia, kt�rego nie spos�b przeoczy� stosuj�c miar� ewolucyjn�, chc� w tym rozdziale powiedzie� o pozytywnym aspekcie zagadnienia. A wi�c o pozytywnych stronach, kt�re � chocia� brzmi to zupe�nie niewiarygodnie � ewolucja potrafi�a wykrzesa� w�a�nie z tego niedostatku naszej konstytucji, stosuj�c znowu zgodn� ze sw� strategi� zasad� czynienia cnoty z musu. Zanim jednak dla rozwa�enia tego zdumiewaj�cego stanu faktycznego powr�cimy na poziom biologiczny, nie mog� si� powstrzyma� od zwr�cenia uwagi na to, �e mo�e pierwsz� oznak� tego stanu odnajdujemy w dziedzinie zupe�nie odmiennej, przeciwstawnej wr�cz do dziedziny biologicznej. Na my�li mam obszar dzia�alno�ci artystycznej. Zapytuj� wi�c, gdzie znalaz�aby si� sztuka, przede wszystkim plastyczna, ale tak�e poezja, gdyby �wiat by� rzeczywi�cie tak obiektywny, gdyby by� istotnie tak absolutnie i w jednoznacznym sensie utrwalony, jak to zwykle zak�adamy? Gdzie� znalaz�aby si� przestrze� dla tej najbardziej ludzkiej spo�r�d wszystkich ludzkich dziedzin, gdyby�my nie mieli mo�liwo�ci, co wi�cej, gdyby nie gna�a nas konieczno�� nieustannego odkrywania i interpretowania rzeczywisto�ci naszego �wiata? Gdyby�my nie byli zmuszani do ci�g�ego wnikania w zmienno�� i r�norako�� jego nieuchwytnych znacze� i powi�za� i do dokonywania pr�b ich rozwik�ania? W �wiecie, w kt�rym prawda by�aby obiektywna i kt�ry prezentowa�by si� w postaci prawdziwie absolutnej, uwolnionej od naszego w�asnego ustroju, samodzielnie jednoznacznej nie by�oby miejsca dla sztuki. Taka koncepcja implikuje co� jeszcze: myliliby�my si� co do naszej sytuacji tak�e wtedy, gdyby�my � po uzmys�owieniu sobie jej przej�ciowego charakteru � zapragn�li wyskoczy� w przysz�o�� i znale�� si� na jakim� nast�pnym etapie ewolucji naszego gatunku. Na przyk�ad w nadziei, �e mogliby�my oderwa� si� od konflikt�w nieuchronnie powstaj�cych z powodu niewyko�czenia naszego obecnego ustroju i rozkoszowa� si� woln� od napi�� harmoni� bardziej racjonalnej i obiektywnej rzeczywisto�ci. Takie pragnienie nie mia�oby �adnych podstaw. Stopie� doskona�o�ci naszego przystosowania wyra�a si� przecie� mi�dzy innymi w tym, �e rzeczywisto�� nasza, wbrew wszystkim niezaprzeczalnym wadom, reprezentuje jedyny �wiat, w jakim mo�emy wytrzyma�.1 Wprawdzie ze wzgl�du na udzia� przypadku w historii przyrody przysz�o�� ewolucji jest nie do przewidzenia, ale wolno nam wysuwa� pewne przypuszczenia na podstawie jej dotychczasowego przebiegu. Mi�dzy innymi takie, �e ze �wiata wy�ej wyewoluowanych potomk�w naszego gatunku ulotni� mog� si� nie tylko poezja i sztuki plastyczne, lecz tak�e wszelkie ciep�o uczu�. Jakkolwiek by by�o, przeniesieni tam czuliby�my si� jak podrzutki. W �wiecie przysz�o�ci byliby�my nie mniej obcy ni� w rzeczywisto�ci mi�dzym�zgowia, do kt�rej mo�e nas dzisiaj czasami cofn�� jaki� koszmar � na szcz�cie tylko na kr�tk� chwil�. Ale teraz powr��my ju� na bezpieczny grunt fakt�w biologicznych. Zapowiedzia�em przeprowadzenie dowodu na twierdzenie, �e ewolucja potrafi�a wyci�gn�� korzy�� z takich cech naszej rzeczywisto�ci, jak niedostateczna obiektywno�� i brak identyczno�ci jako�ciowej, �e z wady potrafi�a znowu uczyni� cnot� nowego osi�gni�cia. Struktura czasowa tego, co �yje Przypomnijmy sobie �w do�� dok�adnie przeanalizowany przez nas przyk�ad takiej przemiany, jakim by�o elementarne biologiczne zjawisko habituacji. Jako jego przyczyn� odkryli�my tak�e pewn� "wadliwo��" funkcjonaln�: wynikaj�c� z energetycznych powod�w niezdolno�� biologicznych receptor�w do poprawnego funkcjonowania przez dowolnie d�ugi czas w stanie niezmiennym. Rozpatruj�c skutki habituacji, ujrzeli�my ze zdumieniem, jak wiele pozytywnych funkcji ewolucja wydoby�a z tej nieprzezwyci�onej bariery sprawno�ciowej. Wada receptora sta�a si� punktem wyj�cia rozwoju niekt�rych spo�r�d najbardziej wyrafinowanych uk�ad�w orientacji, jakimi rozporz�dza organizm wy�szy. Szczytowym osi�gni�ciem tej zmiany na lepsze by�o wykorzystanie zm�czenia receptora do wy��czania jednakowych informacji nap�ywaj�cych ze �rodowiska. W ten spos�b dosz�o do definiowania i filtrowania przeci�tnego nap�ywu bod�c�w z otoczenia. Dzi�ki temu za� to, co szczeg�lne, nowe, inne, mog�o by� postrzegane coraz lepiej. Zjawisko zm�czenia okaza�o si� wi�c przydatne do dokonywania celowego wyboru pomi�dzy pochodz�cymi z zewn�trz bod�cami. A to oznacza�o jego u�yteczno�� jako funkcjonalnego elementu nowatorskich uk�ad�w orientacyjnych. Dla przyk�adu prze�ledzili�my wtedy dwa przypadki postrzegania wzrokowego. Najpierw u piskl�t, kt�rym habituacja umo�liwi�a odr�nianie cz�ciej pojawiaj�cych si� sylwetek nieszkodliwych ptak�w w locie od sylwetek ptak�w drapie�nych, wyst�puj�cych � z konieczno�ci biologicznej � rzadziej. Drugim przyk�adem byli�my my sami. Okaza�o si� bowiem, �e osobliwo�ci naszego postrzegania barw oparte s� na tej samej zasadzie: bezbarwna jest dla nas biel, kt�r� prze�ywamy jako przeci�tn� mieszanin� widzialnego promieniowania pochodz�cego od S�o�ca, barwno�� za� odbieramy jako odchylenie od tej przeci�tnej � zale�nie od przewagi danego pasma fal. Musia�em to wszystko kr�tko powt�rzy�, poniewa� teraz, na wy�szym szczeblu, w szczeg�lnie ciekawym momencie, stajemy przed takim samym stanem faktycznym. Zale�no�� tre�ci naszego �wiata od naszych nastroj�w na pierwszy rzut oka wydaje si� tym bardziej zastanawiaj�ca, �e nastroje te podlegaj� nieustannym zmianom i wahaniom. Przyczyn� takiego ich "falowania" jest w ko�cu r�wnie� elementarna zasada biologiczna stanowi�ca o niepokonalnej barierze ograniczaj�cej nasz� sprawno��. I w tym wypadku ewolucja potrafi�a z wady uczyni� �r�d�o dodatkowych informacji o �rodowisku. Aby to zrozumie�, musimy raz jeszcze zej�� do g��bin wegetatywnego pod�o�a, na kt�rym z czasem osadzi�o si� �wiadome prze�ywanie. Ow� wad�, od kt�rej wszystko wzi�o pocz�tek, odnajdujemy tutaj na poziomie pierwszego szczebla naszej historii. I znowu brak sprowadza si� do bariery ograniczaj�cej dzia�anie pewnej funkcji, bariery nie do przebycia ze wzgl�du na obowi�zuj�ce prawa natury. Jednak�e w tym przypadku niemo�no�� jej pokonania nie polega na uchwytnych powi�zaniach sprawno�ci i zu�ycia energii, lecz na bardziej subtelnych prawid�ach regulacji biologicznej. Ale i te okaza�y si� nie do przezwyci�enia. One r�wnie� reprezentowa�y fakty, z kt�rymi ewolucja musia�a si� pogodzi�. Przypomnijmy sobie wi�c, o co chodzi na tym najni�szym pi�trze biologicznego rozwoju od pierwszej chwili a� do dnia dzisiejszego: o zachowanie wewn�trznego �rodowiska, niezb�dnego do harmonijnego przebiegu skomplikowanych proces�w przemiany materii. Prakom�rka usamodzielni�a si�, oderwa�a od swego otoczenia. Z faktu, �e izolacja ta nie mog�a by� ca�kowita � chocia�by ze wzgl�du na przyjmowanie pokarm�w i wydalanie odpad�w � wynik�o elementarne zadanie na�o�one na wszystko, co �yje � zadanie utrzymania w�asnego porz�dku wewn�trznego wobec relatywnego chaosu nieo�ywionego otoczenia. Konieczne jest zapewnienie �ci�le okre�lonego st�enia takich czy innych cz�steczek i atom�w, tylu a tylu jon�w danego metalu, takiej czy innej ilo�ci soli lub rodnika, a wszystko z zachowaniem najwi�kszej precyzji. Minimalne nawet odchylenia powoduj� za�amanie skomplikowanej r�wnowagi r�norako splecionych proces�w chemicznych. Przytaczali�my odpowiednie przyk�ady. Temu ogromnemu zadaniu podo�a� mo�na tylko dzi�ki uk�adowi regulacyjnemu, kt�ry odpowiada jego z�o�ono�ci. Podstawow� zasad� tego uk�adu jest zasada sprz�enia zwrotnego.2 Znaczy to po prostu, �e rozmaite "warto�ci zadane" kom�rkowej przemiany materii kontroluj� si� same. Z chwil� gdy st�enie pewnej substancji odbiega od warto�ci reprezentuj�cej biologiczne optimum, to samo odchylenie wyzwala regulacj� przeciwn�, powoduj�c� nawr�t do po��danego stanu pierwotnego. Dzieje si� tak nie tylko na poziomie najni�szym, lecz r�wnie� na poziomie zespo��w wegetatywnych: spadek ciep�oty cia�a wywo�uje poprzez rozmaite po��czenia, w kt�rych uczestnicz� tak�e tarczyca i mi�nie, wzrost produkcji ciep�a. Spadek zawarto�ci cukru we krwi powoduje obni�enie si� prog�w wyzwalania program�w s�u��cych pozyskiwaniu pokarm�w. I tak dalej. Jednak�e jest pewna rzecz, o kt�rej dot�d nie wspomnia�em, a kt�ra w tym miejscu naszej historii nagle nabiera znaczenia, mianowicie to, �e owa zasada regulacji przez sprz�enie zwrotne mimo ca�ej genialno�ci ma podstawow� wad�: w �adnym razie nie potrafi naprawd� trwale ustali� �adnej z tych zadanych warto�ci, kt�rych przestrzegania nadzoruje, a nawet nie mo�e cho�by na kr�tki czas utrzyma� jej na tym samym poziomie. Wszystkie wielko�ci kontrolowane przez sprz�enie zwrotne tylko oscyluj� wok� docelowej warto�ci. W�a�ciwo�ci tej absolutnie nie da si� usun��, poniewa� jest cech� immanentn� uk�adu. A znaczy to, �e jest wyrazem i skutkiem samej zasady sprz�enia zwrotnego. Przecie� polega ono w�a�nie na tym, �e ka�de odchylenie powoduje wyr�wnanie przez regulacj� przeciwn�. Nawet gdyby zasada takiej samokontroli warto�ci biologicznych by�a najgenialniejsza, przy stosowaniu jej trzeba pogodzi� si� z tym, �e odchylenie nast�puje zawsze, zanim uruchomione zostan� �rodki do przywr�cenia po��danego stanu. Konkretnie znaczy to po prostu, �e mechanizm regulacyjny s�u��cy utrzymaniu poziomu cukru we krwi mo�e zosta� uruchomiony dopiero wtedy, gdy zawarto�� glukozy w surowicy w istotnym stopniu odbiega od biologicznego optimum. Je�li ilo�� glukozy spad�a do takiej warto�ci, nast�puje mobilizacja rezerw, o ile one istniej�. Glukoza uwalnia si� przez enzymatyczny rozpad glikogenu z zasob�w zgromadzonych w w�trobie i wydziela si� do krwi. Jednocze�nie obni�a si� pr�g dla programu: pozyskanie pokarmu. Zaczynamy odczuwa� g��d, kt�ry z wzrastaj�c� natarczywo�ci� dociera do �wiadomo�ci i coraz bardziej ukierunkowuje nasze zainteresowania, a� do momentu, kiedy ulegamy pop�dowi zjedzenia czego�. Wskutek tych wewn�trznych i zewn�trznych dzia�a� poziom cukru we krwi zaczyna niebawem wzrasta�. Jednak�e nawet na tej powrotnej drodze do biologicznie po��danego st�enia cukru we krwi uk�ad steruj�cy tymi funkcjami okazuje si� leniwy. Wzrost wcale nie bywa zahamowany w chwili, w kt�rej osi�gni�ta zostaje warto�� zadana. Uczestnicz�ce w tym procesie hormony nie daj� si� tak szybko usun�� z krwi. Uwalnianie glikogenu w w�trobie nie mo�e si� natychmiast zatrzyma�. Tak�e uczucie g�odu wcale nie ust�puje od razu. Przede wszystkim r�wnie� w tym odwrotnym przebiegu obowi�zuje regu�a, �e mechanizmy maj�ce zahamowa� dalszy wzrost mog� wej�� do akcji dopiero, gdy zostan� do tego wezwane. Logika wskazuje, �e sygna�em tym nie mo�e by� dla nich osi�gni�cie warto�ci zadanej, czyli zamierzonego celu, a wi�c jedynej sytuacji, kt�ra nie powinna ulec �adnej zmianie. Ca�y uk�ad musi wi�c ponownie wykroczy� poza cel, a� znowu uruchomiona zostanie regulacja przeciwna, kt�ra od nowa rozpocznie t� sam� gr�. Obowi�zuje to tak�e, gdy jeste�my syci, obowi�zuje zawsze i bez wyj�tku, jak d�ugo �yjemy. Nawet w�wczas gdy oscylacje s� tak nik�e, �e nie pojawiaj� si� wcale w naszej �wiadomo�ci jako swoiste prze�ycia emocjonalne czy pop�dowe. W�wczas tak�e poziom cukru we krwi podnosi si� i opada, jak gdyby w powolnym rytmie falowania morza. Automatyk powiedzia�by, �e pod wp�ywem dzia�ania i przeciwdzia�ania wywo�anego przez uk�ad regulacyjny poziom oscyluje wok� warto�ci zadanej. Owo sterowanie nie mo�e si� dokonywa� w �aden inny spos�b; regulacja przez sprz�enie zwrotne nie mo�e przebiega� inaczej. Nawiasem m�wi�c, tylko teoretyk przywi�zany do perfekcjonistycznych wyobra�e� mo�e to uzna� za wad�. Istnieje wiele powod�w przemawiaj�cych za tym, �e taka forma chwiejnej homeostazy, tj. chwiejnej r�wnowagi funkcjonalnej, stwarza znacznie lepsze i elastycz-niejsze warunki dla reakcji �ywego organizmu, ani�eli te, kt�re mog�aby zapewni� jaka� doskona�a sztywno�� wewn�trznego ustroju. Jednak�e wobec tej w�a�ciwo�ci charakterystycznej dla sterowania przez sprz�enie zwrotne � poj�cie "bariery sprawno�ciowej", oboj�tne pod wzgl�dem warto�ci, jest dopuszczalne. Skoro w gr� tu wchodzi osobliwo�� absolutnie nieunikniona, wszystko to dotyczy nie tylko regulacji poziomu cukru we krwi, lecz bez wyj�tku wszystkich wewn�trznych funkcji wegetatywnych naszego organizmu oraz wszystkich innych organizm�w �ywych: od temperatury cia�a pocz�wszy do st�enia okre�lonych sk�adnik�w mineralnych w osoczu i p�ynie tkankowym, od czynno�ci nerek na trzustce sko�czywszy. Nawet cz�sto�� podzia��w kom�rek naszego ustroju, kt�ra przy normalnym, nie wypaczonym przez chorob� nowotworow� rozro�cie tkanek jest oczywi�cie tak�e uregulowana, podlega pewnemu rytmowi, w tym wypadku stosunkowo powolnemu, bo 24-godzinnemu. Ten system samoregulacji zdaje si� wyciska� swoje pi�tno na budowie organizm�w tak�e tam, gdzie mo�na by sobie wyobrazi� inne rozwi�zanie funkcjonalne. Ale prawdopodobnie zasada oscylacji spowodowana regulacj� ze sprz�eniem zwrotnym zosta�a wprowadzona ��cznie z usamodzielnieniem si� pierwszej kom�rki zdolnej do replikacji. �wiadczy�oby to o nader czcigodnym wieku tej zasady, nawet oceniaj�c j� w skali ewolucyjnej. Jako zasada pierwszej godziny zadecydowa�a o losach dalszego rozwoju. Mo�e w�a�nie to jest przyczyn�, �e nie znamy prawie proces�w fizjologicznych, kt�re nie przebiega�yby w postaci oscylacji, przewa�nie o charakterystycznej cz�stotliwo�ci. Tak wi�c na jednym ko�cu w pa�mie fal kr�tkich mamy rytm aktywno�ci impulsu kom�rek nerwowych naszego m�zgu. Cz�stotliwo�� mie�ci si� tutaj w rz�dzie wielko�ci dziesi�tnych cz�ci sekundy. Na drugim ko�cu widma natrafiamy na rytm snu i czuwania.3 Pomi�dzy nimi po�o�one s� t�tno i oddychanie, okresowe wahania ci�nienia i przep�ywu krwi oraz � z cz�stotliwo�ci� mniej wi�cej sze�ciu godzin � rytmiczne zmiany ruchowej aktywno�ci mi�ni. Wiemy, �e istniej� nie tylko wewn�trzne przyczyny tego, �e sen i czuwanie nast�puj� po sobie kolejno podczas 24-godzinnego okresu. Zgodno�� tego rytmu z czasowym nast�powaniem po sobie dnia i nocy jest tak oczywista, �e jeszcze przed kilkudziesi�ciu laty uwa�ano za samo przez si� zrozumia�e, i� jedno jest przyczyn� drugiego. Dzisiaj wiemy, �e tak nie jest. Czuwanie i sen nie s� po prostu skutkiem mijania si� jasno�ci dnia i mroku nocy. Jak udowodni�y zupe�nie bezspornie do�wiadczenia prowadzone w sztucznym �wietle, czuwanie i sen s� tak�e wyrazem endogennej (wewn�trzustrojowej) oscylacji. Z drugiej strony jednak te same do�wiadczenia wykaza�y r�wnie�, �e �w 24-godzinny rytm wymaga sterowania optycznego za pomoc� zewn�trznej zmiany o�wietlenia. Gdy si� bowiem w badaniach nad izolacj� od �wiat�a dziennego wy��czy t� funkcj� wska�nika czasu, wewn�trzny zegar, tj. wrodzony rytm, zaczyna odchyla� si� od dok�adnej 24-godzinnej cz�stotliwo�ci, zwykle z wyra�nie odczuwalnymi ujemnymi skutkami dla subiektywnego samopoczucia. Wi�kszo�� ludzi dzisiaj ju� wie o tym z licznych publikacji ostatnich lat. Zjawisko zas�uguje jednak na wyra�ne podkre�lenie, potwierdza wszak ponownie, i to w spos�b szczeg�lnie obrazowy, niejednokrotnie ju� omawiane tutaj niezwykle wa�ne twierdzenie wsp�czesnej nauki, �e organizm nasz na szczeblu wegetatywnym wci�� jeszcze stanowi funkcjonaln� jedno�� ze swym biologicznym �rodowiskiem. Tabelaryczne zestawienie najwa�niejszych rytm�w biologicznych. Pola bia�e: cz�owiek, zakreskowane: inne ssaki. Cztery pionowe linie odpowiadaj� najwa�niejszym okresom w �rodowisku: rytm p�yw�w, periodyczno�� dobowa, obieg Ksi�yca, rok. Wszystkie te rytmiczne funkcje s� najwidoczniej w najr�niejszy spos�b ze sob� sprz�one. Jest to z pewno�ci� rzecz cudowna, z drugiej jednak strony nie powinna nas ona wcale dziwi�. Gdyby bowiem tak nie by�o, organizm nasz pod wzgl�dem funkcjonalnym by�by chaosem. Wszelka �ywa struktura jest struktur� uporz�dkowan�, chocia� zwykle z�o�ono�� jej jest tak wielka, �e z trudem rozpoznajemy �w porz�dek. Badania nad regulacj� czasow� �ywych organizm�w obecnie wci�� jeszcze s� w zal��ku. Jednak�e uczeni, kt�rzy po�wi�cili si� badaniom nad rytmami biologicznymi, czyli "chronofizjologii" (dyscyplina ta nawet nie ma jeszcze og�lnie przyj�tej nazwy), dawno ju� nie maj� �adnych w�tpliwo�ci, �e zdolno�� do �ycia wymaga r�wnie� porz�dku w czasie. Podobnie jak wyspecjalizowane kom�rki ��cz� si� w narz�dy, a narz�dy �ywego osobnika � w anatomicznie uchwytne uk�ady, tak samo niezliczone i ca�kowicie r�ne poszczeg�lne rytmy naszych funkcji wewn�trznych musz� by� wzajemnie harmonijnie zestrojone w jakim� porz�dku czasowym. Nawet niewielki zas�b wiadomo�ci o tych powi�zaniach, kt�rym obecnie rozporz�dzamy, pozwala przypuszcza�, �e ich wzajemny stosunek jest stosunkiem liczb ca�kowitych (zob. tabela).4 Nastroje interpretuj� �wiat Tyle, je�li chodzi o dygresj� na temat pewnego wegetatywnego szczeg�u. Ale jakie nast�pstwa ma owa funkcjonalna osobliwo��, kt�r� rozpoznali�my na samej g�rze, na szczycie piramidy? Stwierdzili�my niedawno, �e to, co rozgrywa si� na poziomie mi�-dzym�zgowia, prze�ywamy jako uczucia, nastroje lub pop�dy. W zale�no�ci od ci�g�ych zmian progu b�d� gotowo�ci takie czy inne cechy �rodowiska w naszym prze�ywaniu wyst�puj� mniej lub bardziej natarczywie jako uwydatnione w�a�ciwo�ci i wymagania. Obni�enie si� progu g�odu prowadzi do tego, �e z zasobu informacji dostarczanych przez �rodowisko docieraj� wybi�rczo te sygna�y, kt�re mog� stanowi� potencjalne czynniki wyzwalaj�ce, a zatem s� zwi�zane z kategoriami: "jadalny" i "niejadalny". W analogiczny spos�b podwy�szona gotowo�� seksualna ka�e ze wzrastaj�c� natarczywo�ci� pojawia� si� w �wiadomo�ci innym, r�wnie swoistym sygna�om �rodowiska. Gotowo�� do l�ku zwi�ksza wra�liwo�� na jeszcze inne informacje, tym razem zwi�zane albo z przemijaniem �wiata, albo z jego groz�. Zawsze z nowym nastrojem zmienia si� charakter prze�ywanego przez nas �wiata, ka�dy nastr�j interpretuje ten �wiat w spos�b odmienny, w�a�ciwy danemu nastrojowi. Jak wi�c � przy tych wszystkich powi�zaniach � om�wiona przed chwil� osobliwo�� biologicznej regulacji wszystkich funkcji wegetatywnych odzwierciedla si� w prze�ywaj�cej �wiadomo�ci? Na czym polega odpowiednik psychologiczny faktu, �e regulacja mo�e nast�powa� wy��cznie w postaci periodycznych oscylacji? Ot� twierdz�, i� odpowiednik ten powstaje przez sta�e, psychologicznie nie uzasadnione falowanie normalnych codziennych oscylacji nastroj�w, inaczej m�wi�c, �e wyja�niona wy�ej osobliwo�� regulacyjna wegetatywnego pod�o�a dociera w takiej formie do najwy�szego szczebla, czyli naszego �wiadomego prze�ywania �wiata. Dla unikni�cia nieporozumie� trzeba tu jeszcze dorzuci� kilka uwag. Co w tym kontek�cie znaczy "psychologicznie nie uzasadnione"? Dla jasno�ci powr�c� raz jeszcze do poj�cia porz�dku w czasie, kt�ry jak przed chwil� powiedzia�em, jest nieod��cznie zwi�zany z �ywym organizmem. Uporz�dkowana hierarchia wzajemnie zestrojonych periodycznych funkcji stanowi o tym, �e ka�dy organizm � a wi�c my r�wnie� � jest zdolnym do oscylacji uk�adem. Chc�c wyrazi� si� bardziej obrazowo, mo�na by go por�wna� do dzwonu. Organizm � tak jak dzwon � jest zdolny do rezonansu, a wi�c daje si� pobudza� do wsp�oscylacji przez okre�lone cz�stotliwo�ci pochodz�ce z zewn�trz. To, jakie cz�stotliwo�ci ten efekt wywo�uj�, a jakie pozostaj� bez odzewu � zale�y od w�asnego nastrojenia. Odpowiednio do naszych nastroj�w pewne prze�ycia, pewni ludzie czy te� okre�lone wiadomo�ci mog� doprowadzi� nas do wsp�oscylacji albo te� w og�le nas nie poruszy� � mog� nas zarazi� swym nastrojem lub pozostawi� oboj�tnymi. Jest to znowu tylko inny aspekt pewnego stanu rzeczy, z kt�rym ju� mieli�my do czynienia: jedno�ci podmiotu i �rodowiska na poziomie nastroj�w. Ale strze�my si� przed nadu�ywaniem prymitywnego por�wnania z dzwonem. W odr�nieniu bowiem od tego mechanicznego uk�adu oscyluj�cego organizm �ywy mo�e by� r�wnie� pobudzony samoistnie, endogennie. Wymienione przyk�ady dotyczy�y wszystkich pobudze� z zewn�trz, "zara�enia" przez czynniki �rodowiska, kt�re tak czy inaczej pobudzaj� ludzkie nastroje. W gr� zawsze wchodzi�o to, co psycholog nazywa "umotywowanym", psychologicznie inspirowanym wp�ywem na nastr�j. Tymczasem istnieje nie tylko to. Codziennie doznajemy czy te� prze�ywamy nastroje, kt�re nie maj� psychologicznie inspirowanych przyczyn, nastroje albo wahania nastroj�w nie umotywowane, b�d�ce rezultatem czynnik�w endogennych. Co prawda jeste�my zawsze sk�onni uwa�a� tego rodzaju endogenne wahania za wyzwolone przyczynami psychologicznymi. Przyczyny przecie� nietrudno znale��, zar�wno pozytywne, jak i negatywne. Zreszt� w�a�nie wobec owej zbie�no�ci pomi�dzy moim nastrojem a tym, co w �rodowisku wywiera na mnie najwi�ksze wra�enie, rozr�nienie tego, co by�o przyczyn�, a co skutkiem, nieraz rzeczywi�cie jest prawie niemo�liwe. Pomimo to nie ma �adnej w�tpliwo�ci, �e wewn�trzne nastrojenie �ywego organizmu zale�y tak�e od czynnik�w endogennych. Swobodna introspekcja poucza nas, �e mo�emy by� w z�ym humorze nie tylko wskutek prze�y�, a wi�c z przyczyn psychologicznych, ale tak�e w�wczas, gdy pozornie nie ma do tego �adnego powodu. Oczywi�cie, �e i wtedy jaki� pow�d istnieje. Ale znale�� go nie mo�na, w ka�dym razie nie w �wiadomym prze�ywaniu. W tych przypadkach nastr�j rodzi si� nie w wymiarze prze�y�, nie z do�wiadcze� psychologicznych, lecz z ni�ej po�o�onych pi�ter pod�o�a biologicznego. Uczucie przyt�aczaj�cego przygn�bienia, kt�re ogarnia nas po jakim� gorzkim rozczarowaniu, nie r�ni si� dla nas niczym od podobnego uczucia, prze�ywanego w wyniku fizycznej niedyspozycji, kt�ra mo�e nawet nie objawia� si� jeszcze w �aden inny spos�b. Istnieje tak�e stan przeciwny, wprawdzie rzadziej, szczeg�lnie rzadziej w starszym wieku: nag�e pojawienie si� radosnego podniecenia bez �adnej zewn�trznej, psychologicznie zrozumia�ej przyczyny. Kto potrafi dobrze obserwowa� samego siebie, potwierdzi, �e takiemu wzmo�onemu samopoczuciu pochodzenia endogennego nieraz towarzyszy nawet pewna bezradno��: cz�owiek szuka powodu tej nie wyja�nionej euforii, a poniewa� nie mo�e go znale��, zdaje mu si�, �e to pami�� zawodzi. Tymczasem rzeczywi�cie tego powodu nie ma, w ka�dym razie nie ma go w wymiarze psychicznym. Takie ulotne prze�ycie bezpodstawnego uczucia szcz�cia te� ma sw�j odpowiednik w pod�o�u biologicznym. Jest nim najwidoczniej osi�gni�cie � zawsze kr�tkotrwa�ego � stanu szczeg�lnie udanego, szczeg�lnie harmonijnego zestrojenia si� wszystkich wegetatywnych funkcji w�asnego ustroju.5 Jak z tego wida�, stale jeste�my w jaki� spos�b nastrojeni. Zmienia si� znak � dodatni lub ujemny � zmienia si� intensywno��. Ale wszyscy przez ca�e �ycie nieustannie poruszamy si� mi�dzy biegunem przygn�bienia, troski, braku pewno�ci siebie i l�ku a biegunem optymistycznej, pe�nej nadziei przedsi�biorczo�ci, popychaj�cej nas do dzia�ania. W�a�ciwie nale�a�oby powiedzie�, �e "co�" porusza nami mi�dzy tymi dwoma biegunami, ruch inicjowany jest bowiem bez naszego wsp�udzia�u. Dop�ki jeste�my zdrowi psychicznie, nikt nie stanowi tu wyj�tku. Intensywno�� i cz�sto�� tych waha� uznajemy nawet za istotn� cech� charakteryzuj�c� danego cz�owieka. Sam nasz j�zyk zdradza, �e tak jest: gdy chc�c kogo� opisa� m�wimy o jego "osobowo�ci", podkre�lamy tym samym, �e jego emocjonalna swoisto��, b�d�ca podstawowym sk�adnikiem osobowo�ci, lepiej go charakteryzuje w naszych oczach ani�eli jakakolwiek inna w�a�ciwo��. Jest to ze wszech miar uzasadnione. Emocjonalna konstytucja cz�owieka, a wi�c jego przeci�tny nastr�j podstawowy, cz�sto�� i rozmiar waha� jego nastroj�w stanowi� pod wieloma wzgl�dami pod�o�e ca�ej jego psychicznej aktywno�ci. Jako psychiczny wyraz indywidualnego ustroju wegetatywnego pod�o�e to jest przecie� zakotwiczone w jego dziedziczno�ci, a tym samym wrodzone. Opr�cz' szeroko�ci pasma, a wi�c wielko�ci oscylacji, i miejsca w widmie � a zatem przeci�tnego nastroju podstawowego � do owego psychicznego pod�o�a nale�y wreszcie tak�e emocjonalna stabilno��: przez wp�ywy psychiczne jeden cz�owiek daje si� szybko i intensywnie wyprowadzi� z r�wnowagi nastroj�w, drugi mniej albo prawie wcale. Jednak�e nie chodzi mi tutaj o napisanie wprowadzenia do psychologii medycznej. Skoro w ostatnich zdaniach przypomnieli�my sobie o wszechobecno�ci czynnik�w emocjonalnych, wa�ne jest dla nas pewne zupe�nie szczeg�lne pytanie: jakie znaczenie dla naszego stosunku do �wiata ma to nieuchronne i nieustaj�ce oddzia�ywanie nastroj�w? Jakie jest jego podstawowe znaczenie, je�eli jednocze�nie uwzgl�dnimy dotychczasowe wyniki naszych szczeg�owych rozwa�a�, mianowicie te, �e prze�ywany przez nas �wiat zmienia swe oblicze zgodnie z naszymi nastrojami? Stwierdzili�my przecie�, �e �w rzekomo obiektywny �wiat pozostaje identyczny tylko w swej przedmiotowo�ci, nigdy w swej jako�ci. W pierwszej chwili znowu wydaje si�, jakoby�my tutaj mogli odkry� aspekt wy��cznie negatywny. Narzuca si� my�l, �e bariera sprawno�ciowa wegetatywnej regulacji, stanowi�ca podstaw� ca�ego zagadnienia, tutaj na "g�rze", na poziomie �wiadomego prze�ywania, tak�e jest tylko wad�. Czy� to nie w�a�nie nastroje tarasuj� nam drog� do poznania prawdziwej natury �wiata, kt�ra bez tego mo�e sta�aby dla nas otworem? A czy owe sta�e wahania nastroj�w, wyp�ywaj�ce nieuchronnie z wyja�nionych tu prawide� regulacji, nie ka�� waha� si� w tym samym rytmie i w tych samych rozmiarach tak�e wygl�dowi tego �wiata mi�dzy biegunami grozy i powabu? Czy�by wi�c nasze nastroje fa�szowa�y prawdziw� tre�� �wiata? Emocje jako pomoc w przetrwaniu Wbrew wszelkim pozorom ten, kto negatywnie os�dza wp�yw emocji oraz ca�y mechanizm, kt�rego s� one wynikiem, musi �ci�gn�� na siebie zarzut oceniania ludzkiego po�o�enia z b��dnej perspektywy. Jak zdarzy�o si� ju� nieraz przy innych okazjach, wra�enie wady, zjawiska negatywnego, jest znowu tylko wynikiem z�ego wyboru punktu obserwacyjnego. Tym razem tak�e nie wolno nam na zagadnienie patrze� z g�ry, lecz wy��cznie od strony genetycznej i historycznej. S�d o zafa�szowaniu mo�e wyg�osi� tylko ten, kto zna orygina�. M�wienie o fa�szowaniu rzeczywisto�ci �wiata by�oby dopuszczalne jedynie, gdyby�my byli w stanie stwierdzi� obiektywne znaczenie �wiata przez nas prze�ywanego. Taka mo�liwo�� jednak�e jest dla rodu ludzkiego spraw� dalekiej przysz�o�ci. Ale do rzeczy: to, co wywo�uje wra�enie, jakoby nasze nastroje tarasowa�y dost�p do postrzegania prawdziwej tre�ci �wiata, jest znowu tylko owym z�udzeniem, kt�remu zadali�my k�am w poprzednim rozdziale. Wra�enie to rodzi si� wszak z wiary, �e w naszej ewolucyjnej w�dr�wce ze �wiata mi�dzym�zgowia do obiektywnego i racjonalnego prze�ywania �wiata dotarli�my ju� do celu. Tymczasem, jak widzieli�my, przed nami jeszcze niema�y kawa�ek drogi. Gdy to uwzgl�dnimy, kategorie oceny zmieni� si� nagle zasadniczo. Zrozumiemy, �e emocje nie tylko nie zamykaj� nam widoku �wiata, lecz wr�cz przeciwnie, wszystkie razem tworz� "narz�d postrzegania". Co prawda postrzegania nie �wiata obiektywnego, kt�ry � podkre�lam to raz jeszcze z naciskiem � w og�le nie jest nam dost�pny i w gruncie rzeczy jest dla nas nawet niewyobra�alny. Natomiast tym, czego owe emocje dostarczaj� w spos�b absolutnie niezawodny, jest widok rzeczywisto�ci skrojonej na nasz� miar�. Przes�d o racjonalnej naturze naszego prze�ywania �wiata jest tak g��boko zakorzeniony, �e musz� raz jeszcze przypomnie�: m�zg nasz nie zosta� rozwini�ty przez ewolucj� po to, �eby pozwoli� nam pozna� �wiat, lecz jedynie dla umo�liwienia nam przetrwania w tym �wiecie. To, �e od pewnego czasu � mo�e od kilku tysi�cy wiek�w � u�ywamy m�zgu r�wnie� do poznawania �wiata, odbywa si� na takiej samej zasadzie, jak na przyk�ad gra w szachy z zastosowaniem komputera, wynalezionego przecie� do ca�kiem innych cel�w. Na pewnym stopniu z�o�ono�ci zar�wno w technice, jak w ewolucji zupe�nie niespodziewani wy�aniaj� si� nowe obszary swobody. Spos�b, w jaki pod wp�ywem naszego usposobienia prze�ywamy �wiat, mo�e wyda� si� wadliwy z punktu widzenia hipotetycznej inteligencji rozwini�tej do pe�nej racjonalno�ci. Jednak�e dla nas, kt�rych ewolucyjne miejsce postoju tak bardzo jest jeszcze odleg�e od tej mo�liwo�ci, spos�b ten reprezentuje pewne optimum, podobnie jak wszystkie inne rozwi�zania ewolucji. �wiat zasadniczo wci�� jeszcze nie jest dla nas obiektem poznania, lecz miejscem, w kt�rym musimy przetrwa�. St�d w naszym odczuciu w�a�ciwo�ci �wiata nie mieszcz� si� mi�dzy biegunami: prawdziwy � fa�szywy, lecz mi�dzy kategoriami: sprzyjaj�cy �yciu � �yciu wrogi. Ot� aparat postrzegania pod nieustaj�cym wp�ywem naszych nastroj�w pozwala nam bezpo�rednio prze�ywa� takie w�a�nie znaczenia. Cokolwiek nas na tym �wiecie spotyka, jest z g�ry zaszeregowane dla nas w tej rubryce: jest przyjemne albo nieprzyjemne, n�c�ce albo odpychaj�ce, podoba nam si� b�d� budzi l�k. Kategorie te nie zawsze bywaj� dostatecznie natarczywe, aby�my mogli je �wiadomie rejestrowa�. Mog� nawet przej�ciowo bledn�c w�wczas, kiedy robimy u�ytek z racjonalnego rozumowania, kt�rym przecie� ju� rozporz�dzamy. Ale nigdy nie znikaj� ca�kowicie. Przyroda troszczy si� o swoje stworzenia. Podobnie troszczy si� o nas ewolucja. Nie jeste�my jeszcze dostatecznie rozwini�ci, aby mo�na by�o nas jako ca�kowicie pe�noletnich wypu�ci� spod wszelkiej opieki. Decyzja o tym, co nam przystoi, a co nie, co dla nas dobre, a co nam mo�e zagra�a�, nie jest pozostawiona naszemu swobodnemu uznaniu. O tym rozstrzyga si� za nas zawczasu. Nie mo�emy swobodnie wp�ywa� na to, co nam przypada do smaku, a co zdaje si� odstr�czaj�ce, co mo�e sta� si� przyczyn� rado�ci, a co l�ku. Wszystkie te kategorie prze�ywamy zupe�nie bezpo�rednio jako w�a�ciwo�ci rzeczy, na kt�re natrafiamy. Decyzji nie powierzono naszej ocenie. Czyjej wi�c? Ot� s�dy wydajemy ci�gle jeszcze na podstawie do�wiadcze�, kt�re nie my zebrali�my, lecz gatunek. Nasza indywidualna zdolno�� do uczenia si� jest bardzo wysoko rozwini�ta, nasza intelektualna zdolno�� oceny r�wnie� wynios�a nas daleko ponad poziom wszystkich innych ziemskich istot �yj�cych. Ale nawet my nie stajemy jeszcze wobec �wiata zupe�nie samodzielnie. Nastroje niczym p�powina zapewniaj� nam powi�zanie ze �wiatem. Tak�e w naszym przypadku pierwotna jedno�� organizmu ze �rodowiskiem nie zosta�a jeszcze prze�amana. W ludzkim prze�ywaniu dzia�a ona wci�� jeszcze pod postaci� harmonijnej zgodno�ci pomi�dzy nasz� gotowo�ci� wewn�trzn� a prezentowanym nam widokiem �wiata. Gdy nam jest �le, �wiat te� jest z�y. Im gorsze mamy samopoczucie, tym mniej ma on dla nas atrakcyjnych cech. I znowu niewa�ne s� przyczyny niezadowolenia. Pami�tajmy, �e nawet wtedy, gdy nie ma konkretnego niedomagania fizycznego, a pojawia si� tylko niepoj�te dla medycyny obni�enie nastroju, za przyczyn� uzna� musimy jakie� zak��cenie wegetatywnej harmonii, owego zestrojenia wegetatywnych funkcji naszego organizmu. Sens biologiczny takiej przez nasze usposobienie zbudowanej zgodno�ci mi�dzy ego a �wiatem jest oczywisty. Niedostatecznej wydolno�ci, brakowi rezerw sprawno�ciowych odpowiada wygl�d �wiata, kt�ry zawiera ma�o pokus, wyklucza wi�c zaanga�owanie pewnych funkcji. Podobnie jak w stanie nasycenia znika ze �rodowiska kusz�ce dzia�anie rzeczy jadalnych, tak samo w zniech�ceniu czy depresji ca�y �wiat traci te w�a�ciwo�ci, kt�re mog�yby uczyni� go poci�gaj�cym. Dzieje si� oczywi�cie te� odwrotnie: nie zak��cone niczym zdrowie, szczeg�lnie dobra kondycja fizyczna, optymalna harmonia wszystkich funkcji wegetatywnych mog� psychicznie wyrazi� si� radosnym podnieceniem, w kt�rym �wiat ukazuje si� jako pole otwarte dla wszelkich mo�liwo�ci. Nie mo�e wi�c by� mowy o tym, aby nasze nastroje zas�ania�y widok na obiektywno�� �wiata. Na osi�gni�tym przez nas szczeblu rozwoju obiektywno�ci tej jeszcze nie ma. Nigdy dosy� powtarzania tego. Prawd� jest, �e nastroje okre�laj� wygl�d i tre�� naszej rzeczywisto�ci. Ale w�a�nie dzi�ki temu zapewniaj� one zgodno�� mi�dzy ego a jego �wiatem z wszystkimi wynikaj�cymi z tego korzy�ciami dla naszego biologicznego bezpiecze�stwa. Teraz mo�emy wreszcie uzasadni�, jakim prawem wolno nam przyzna� usposobieniu, jako sumie nastroj�w i afekt�w, rang� narz�du poznania. Przedmiotem poznania wprawdzie nie mo�e by� �wiat jako taki, ale jest nim nasza rzeczywisto��. Nawiasem m�wi�c, wida� z tego, �e poznanie nie jest tylko sprawno�ci� odbiorcz� i biern�, lecz w pe�ni aktywn� i tw�rcz�. Jako skutek absolutnie nieuniknionych, a zatem normalnych waha� naszego nastroju � z przyczyn wy�ej opisanych � w rzeczywisto�ci naszej wy�aniaj� si� wci�� od nowa w ustawicznej przemianie te wszystkie w�a�ciwo�ci �wiata, kt�re maj� znaczenie dla naszego istnienia.6 Niesieni przez to ci�g�e falowanie nastroj�w dokonujemy wi�c nieustannie przegl�du �wiata pod wzgl�dem jego mo�liwo�ci i niebezpiecze�stw. Nasze usposobienie por�wna� mo�na do promieni reflektora, kt�re nieprzerwanie wymacuj� i wprowadzaj� w nasze pole widzenia spektrum wszystkich znacze�, jakie �wiat trzyma dla nas w pogotowiu. Wzmo�one samopoczucie wskazuje nam nie wykorzystane jeszcze szans� i zach�ca do wypr�bowania nowych mo�liwo�ci. Ale normalne niskie stany, depresja dnia codziennego, spe�niaj� tak�e swoj� rol�: zmuszaj� do samokrytycznego sprawdzania tego, co osi�gn�li�my, chroni�c nas przed ryzykiem. Nie musz� chyba ju� na zako�czenie wdawa� si� w szczeg�y wszystkich osobliwo�ci �wiadcz�cych o tym, w jakim stopniu tutaj, na p�aszczy�nie nastroj�w, mi�dzym�zgowie reguluje jeszcze stosunek cz�owieka do �wiata: jedno�� podmiotu i �wiata, brak tre�ci niewa�nych, prze�ywanie znacze� jako w�a�ciwo�ci rzeczy, egocentryczna perspektywa wy�aniaj�cej si� w danym nastroju rzeczywisto�ci, w kt�rej wszystkie znaczenia ukierunkowane s� na podmiot � wszystko to ju� poznali�my dok�adnie. �w jedyny w swoim rodzaju narz�d poznania, siedziba naszych nastroj�w, stanowi wi�c jeszcze jeden dow�d na twierdzenie, �e nie opu�cili�my dot�d ca�kowicie strefy po�redniej: zwierz�-cz�owiek. Inaczej m�wi�c, r�d nasz jest ci�gle w trakcie ewolucyjnej w�dr�wki od rzeczywisto�ci mi�dzym�zgowia do obiektywnego �wiata p�kul m�zgowych. Naiwna wiara, �e osi�gn�li�my ju� cel, jest prawdopodobnie przyczyn� tego, i� zwykle nie dostrzegamy poznawczej funkcji naszych nastroj�w b�d� os�dzamy j� jako zafa�szowanie obrazu �wiata. Tymczasem interpretacja rzeczywisto�ci przez nasze nastroje nie ma nic wsp�lnego ze swobod� racjonalnego spotkania ze �wiatem obiektywnym, istniej�cym niezale�nie od prze�ywaj�cego go podmiotu. Ale i tak na osi�gni�tym przez nas szczeblu rozwoju nie ma jeszcze takiej swobody. Los nasz jest wi�c podobny do losu Moj�esza: ukazywa�a mu si� wprawdzie w dali Ziemia Obiecana, sam jednak nie mia� ju� do niej dotrze�. Mo�na by si� tutaj jeszcze zastanowi� nad tym, czy taka po�o�ona w jakiej� ewolucyjnej przysz�o�ci Ziemia, na kt�rej dalecy potomkowie naszego rodu stan� mo�e kiedy�, w pe�ni racjonalni i swobodni, wobec prawdziwie absolutnego, obiektywnie danego �wiata, czy taka Ziemia nam, takim jacy obecnie jeste�my, wyda�aby si� z bliska r�wnie obiecuj�ca. Szcz�liwie nie musimy sobie nad tym �ama� g�owy. Pytanie jest zbyteczne chocia�by dlatego, �e �adnej nie ma w�tpliwo�ci, i� nigdy na tej Ziemi nie staniemy. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej 21. Rzeczywisty �wiat cz�owieka O pochodzeniu my�lenia Duch nasz nie spad� z nieba w ca�kowicie gotowej postaci. Zna� to po nim. Gdy nasz m�zg przed mniej wi�cej � powiedzmy � milionem lat zacz�� si� powoli budzi� do �wiadomo�ci samego siebie, wiek jego wynosi� co najmniej l miliard lat. Gdy odbicie �wiata zewn�trznego wy�oni�o si� po raz pierwszy w prze�ywaniu podmiotu, wszystkie decyzje, od kt�rych zale�a� wygl�d tego obrazu, dawno ju� zapad�y. W gr� wchodzi�y zawsze decyzje natury biologicznej. �adna z nich nie zapada�a przecie� po to, aby organizmowi dostarczy� mo�liwie obiektywnych informacji o jego �rodowisku. Ka�dy krok s�u�y� jednemu tylko celowi, a by�o nim wzmo�enie szansy przetrwania. W zwi�zku z tym wyja�nienia wymaga fakt, �e w czasach wed�ug skali ewolucyjnej najnowszych z owego rozwoju rodzi si� mimo wszystko tendencja do coraz pe�niejszego i bardziej przedmiotowego poznawania �wiata zewn�trznego. Podobnie trzeba si� r�wnie� zastanowi� nad pewnym pytaniem zwi�zanym z prehistori� naszego aparatu postrzegania, a mianowicie: w jakim stopniu odbicie wykazuje podobie�stwo do orygina�u, jak dalece rzeczywisto��, jak� prze�ywamy, odpowiada istniej�cemu �wiatu? Na wst�pie do tych rozwa�a� pragn� przytoczy� ostatni ju�, szczeg�lnie wyrazisty przyk�ad, kt�ry dowodzi, �e post�p ewolucji by� ca�kowicie nie zamierzony. Przyk�ad jest zaczerpni�ty z historii rozwoju naszego postrzegania wzrokowego. Jak si� oka�e, nie zosta� dobrany przypadkowo. Historyczne powi�zanie tego najbardziej przedmiotowego z naszych zmys��w zdalnych ze zjawiskiem, kt�re nazywamy my�leniem abstrakcyjnym, jest �ci�lejsze, ani�eli si� na og� s�dzi. Rozwojowym krokiem ewolucji, kt�ry dostarcza tego przyk�adu, jest przej�cie od jednoocznego widzenia ruchu do obuocznego postrzegania przestrzeni. W toku ewolucji drugi typ postrzegania rozwin�� si� z pierwszego. Stereoskopowe postrzeganie przestrzeni jest sprawno�ci� doskonalsz�, czego nie musz� chyba uzasadnia�. Pytanie o przyczyn�, kt�ra spowodowa�a, �e rozw�j wyszed� poza archaiczne jednooczne widzenie, stanowi szkolny przyk�ad pytania o zasad� wszelkiej ewolucji. Co zainicjowa�o powoln� w�dr�wk� oczu z pozycji bocznej do po�o�enia frontalnego w czaszce? Skutkiem jej by�o na�o�enie si� p�l widzenia obydwojga oczu, a wi�c podstawowe za�o�enie widzenia stereoskopowego. Jednak�e to osi�gni�cie by�o dopiero ko�cowym wynikiem dokonuj�cej si� przemiany, tote� � zgodnie z logik� � zanim si� pojawi�o, nie mog�o stanowi� jej przyczyny. Jaki� wi�c by� pow�d, �e oczy naszych jeszcze przedcz�owieczych przodk�w ruszy�y w d�ug�, ci�gn�c� si� przez tysi�ce pokole� drog� w czaszce? Na czym mog�a polega� korzy�� przemieszczenia si� oczu tak dalece do przodu, �e ich pola widzenia coraz bardziej si� na siebie nak�ada�y? Aby oddzia�ywa� jako przyczyna, korzy�� ta musia�a od pierwszej chwili by� odczuwalna. Wi�cej jeszcze, musia�a by� dosy� wielka, aby zrekompensowa� strat� poniesion� wskutek tego, �e si�� rzeczy przy tej w�dr�wce oczu coraz wi�ksza tylna strefa dawnego pola widzenia wymyka�a si� spod kontroli wzroku. Pami�tajmy ustawicznie, �e na tym szczeblu rozwoju oczy jeszcze nie s�u�� widzeniu, �e nie s� jeszcze narz�dem odbijaj�cym, lecz optycznymi detektorami ruchu. Nie ulega �adnej w�tpliwo�ci, �e takiemu zadaniu optymalnie odpowiada� horyzont ok�lny pola widzenia typu archaicznego. Dla jakiego zysku organizm z tej korzy�ci zrezygnowa�? Jeszcze bardzo niedawno by�o to jedno z owych pyta� rzekomo bez odpowiedzi, a wi�c ciesz�cych si� wielk� popularno�ci� w�r�d przeciwnik�w my�li ewolucyjnej, nie wymar�ych jeszcze w kr�gu ludzi wykszta�conych. Jednak�e od 1972 r. nie mogli si� ju� pos�ugiwa� tym argumentem. W roku tym bowiem angielski uczony John Fremlin opublikowa� przekonuj�ce wyja�nienie: coraz wi�ksze nak�adanie si� p�l widzenia obydwojga oczu � na zasadzie praw fizyki � pozwoli�o na mniej wi�cej dziesi�ciokrotne zwi�kszenie ich wra�liwo�ci na �wiat�o. Jasne jest, �e musia�y z tego wynikn�� decyduj�ce korzy�ci dla przetrwania istot �ywych aktywnych w nocy. Wspominali�my ju� na s. 124, �e �wiat�oczu�o�� naszych oczu jest tak wielka, �e ju� 20-70 kwant�w �wiat�a wyzwala subiektywne odczucie jasno�ci. A tym samym wra�liwo�� oczu mie�ci si� ju� � u�ywaj�c terminologii z dziedziny informatyki � w obr�bie poziomu szum�w. C� to znaczy? Gdy w zupe�nej ciemno�ci zamyka si� oczy, pole widzenia wcale nie jest ca�kiem czarne. Widzi si� bowiem jak gdyby matowy rysunek �wietlny podobny do ob�oku, faluj�cy tu i tam, nieustannie zmieniaj�cy sw�j kszta�t. Powstaje on z przyczyn wewn�trznych, maj�cych swe �r�d�o w siatk�wce. Powy�ej absolutnego punktu zerowego temperatury tak�e w nie o�wietlonej siatk�wce musz� nieuchronnie przebiega� minimalne zjawiska elektryczne i molekularne. Powstaj� one tam w zasadzie z tych samych powod�w, z jakich w w��czonym g�o�niku s�yszymy wyra�ny szum, .gdy radioodbiornik nie jest nastawiony na �adn� stacj�. G�o�nik wprawdzie szumi zawsze, ale gdy z�apiemy jak�� stacj�, ju� tego z regu�y nie s�yszymy, poniewa� impulsy pochodz�ce z nadajnika rozg�o�ni po�o�one s� powy�ej poziomu szum�w. Owo s�abe odczucie �wiat�a, kt�re postrzegamy w ca�kowitej ciemno�ci, nie jest niczym innym jak "optycznym szumem" naszych siatk�wek. Teraz rozumiemy ju�, �e to fizyczne zjawisko �wiat�oczu�o�ci naszych oczu ustanawia pewn� ostateczn� granic�. Wra�enia �wietlne mog� by� rejestrowane, to znaczy kwalifikowane jako informacje pochodz�ce z ca�� pewno�ci� ze �wiata zewn�trznego, tylko dop�ty, dop�ki mog� by� jednoznacznie oddzielone od "szumu w�asnego" siatk�wek. A przypadek taki nast�puje zawsze wtedy, gdy wchodz�cy bodziec �wietlny po�o�ony jest powy�ej poziomu "szum�w optycznych". To znaczy, gdy energia jego jest wyra�nie wi�ksza od energii w�asnej aktywno�ci siatk�wki. Ale gdy si� ma dwoje oczu, w�wczas istnieje jeszcze inna, o wiele bardziej wyrafinowana mo�liwo�� oddzielania od siebie wewn�trznych i zewn�trznych pobudze�: jest ni� por�wnywanie. Ot� wed�ug Johna Fremlina w�a�nie ta mo�liwo�� by�a przyczyn�, �e ewolucja uprzywilejowa�a nak�adanie si� pola widzenia obydwojga oczu. Wyja�nienie to wydaje si� przekonywaj�ce. Zjawiska szum�w, czy to w technice, czy w o�ywionej przyrodzie, stanowi� szkolne przyk�ady zjawisk statystycznie nieregularnych. Wzorce �wiat�a, kt�re mo�emy widzie� dzi�ki w�asnej aktywno�ci siatk�wek, maj� charakter ca�kowicie przypadkowy i nieregularny. S� zatem zawsze odmienne w ka�dej siatk�wce. Ale naturalnie sprawa wygl�da odwrotnie w przypadku bod�ca pochodz�cego z zewn�trz. Ka�dy bodziec �wietlny prawdziwie przynale�ny do �wiata zewn�trznego bywa rejestrowany w obu siatk�wkach w tej samej chwili i w tym samym miejscu, gdy pochodzi ze wsp�lnej dla obu oczu cz�ci pola widzenia. Wobec tego m�zg musi tylko por�wna� ze sob� informacje przybywaj�ce od obojga oczu i odrzuci� wszystkie meldunki nie potwierdzone przez obie strony. Zasada ta pozwala na identyfikowanie obiektywnych bod�c�w �wietlnych nawet wtedy, gdy s� tak s�abe, �e ju� nie odcinaj� si� swoj� energi� od poziomu szum�w. Nie musimy chyba szczeg�lnie podkre�la�, �e s��wko "tylko", u�yte w przedostatnim zdaniu, zak�ada istnienie w siatk�wkach i w o�rodkach wzrokowych naszego m�zgu podziwu godnej aparatury przeliczeniowej, zreszt� dot�d w swej z�o�ono�ci ca�kowicie nie zbadanej. Powa�ny argument na korzy�� s�uszno�ci wyja�nienia Fremlina znajdziemy w sferze obyczaj�w gatunk�w blisko spokrewnionych ze sob�. Tak wi�c u wi�kszo�ci ptak�w oczy umieszczone s� w g�owie bocznie. Ale na przyk�ad u s�w, kt�re na zdobywanie �upu wyruszaj� w nocy, oczy znajduj� si� w twarzy frontalnie, co w naszym odczuciu nadaje owym ptakom przys�owiowy "m�dry wygl�d"! Podobne r�nice ustawienia oczu wyst�puj� pomi�dzy rozmaitymi gatunkami wielkich ssak�w: u aktywnych w dzie� ro�lino�erc�w przewa�a pozycja boczna, u aktywnych w nocy �owc�w, dla kt�rych maksymalna wra�liwo�� na �wiat�o jest wa�niejsza od zachowania pola widzenia z ty�u, obserwujemy ustawienie frontalne.1 Skoro wi�c w ten spos�b � z ca�kowicie odmiennych przyczyn! � dosz�o do tego, �e obydwoje oczu ogarnia�o ten sam wycinek �wiata zewn�trznego, ewolucji nadarzy�a si� okazja przebadania powsta�ej sytuacji w aspekcie nowych mo�liwo�ci. Rezultatem by�o wynalezienie stereoskopowego postrzegania przestrzeni, bezpo�redniego plastycznego widzenia. I znowu z musu powsta�a cnota. Tym razem wada polega�a na nieuniknionym braku ostro�ci, na podw�jnych konturach, kt�re wykazywa�o uzyskane obuoczne odbicie �wiata. Poniewa� obydwoje oczu patrze� mog�o na jaki� punkt w �rodowisku tylko pod k�tami ma�o r�ni�cymi si� od siebie, odpowiednimi do rozstawu oczu, odbicia tego samego wycinka pola widzenia rzucone na obie siatk�wki nie by�y nigdy ca�kowicie identyczne. Brak ten pierwotnie nie mia� znaczenia, poniewa� z pocz�tku sam obraz nie by� przecie� wcale wa�ny. A gdy o wiele p�niej ewolucja zacz�a si� nim pos�ugiwa�, dokona�a zdumiewaj�cego zwrotu, zmieniaj�c t� pozornie fataln� wad� nieuniknionego braku ostro�ci podw�jnego obrazu w nieocenion� korzy�� bezpo�redniego postrzegania g��bi przestrzeni i kszta�tu. Skoro w ten spos�b podmiot naby� ju� bezpo�redniego do�wiadczenia przestrzennego, ewolucja mog�a postawi� kolejny rewolucyjny i ca�kowicie nieprzewidziany krok. Teraz pos�u�y�a si� wewn�trznymi procesami poprzedzaj�cymi realn� czynno�� w tej zewn�trznej przestrzeni. Przez oderwanie zamiaru dzia�ania od konkretnego wykonania pozwoli�a na powstanie w �wiadomo�ci podmiotu przestrzeni wewn�trznej, przestrzeni wyobra�ni, w kt�rej czynno�� w postaci czystego wyobra�enia mog�a by� sprawdzana w aspekcie wynikaj�cych z niej konsekwencji, zanim konsekwencje te realnie nast�pi�y. Owa wewn�trzna przestrze� wyobra�ni jest �r�d�em wszelkiego my�lenia. T� kr�tko tutaj przez nas naszkicowan� drog� rozwoju, prowadz�c� od najprostszych ruchowych odruch�w orientacyjnych a� do zdolno�ci rozumnego dzia�ania w przestrzeni wyobra�ni, opisa� ju� Konrad Lorenz w 1943 r. w jednej ze swoich najbardziej b�yskotliwych publikacji.2 Chocia� nasza wiedza o konkretnym historycznym przebiegu jest si�� rzeczy szczeg�lnie niepe�na tutaj, gdzie w gr� wchodzi powstanie i najwy�sze osi�gni�cie naszej psychiki, trudno ju� w�tpi� w prawdziwo�� tej drogi rozwojowej. Na takie pochodzenie naszej zdolno�ci my�lenia � od prze�ywania przestrzeni naszych biologicznych praprzodk�w � wskazuje tak�e fakt, �e do dnia dzisiejszego do opisu proces�w my�lowych pos�ugujemy si� obrazami i poj�ciami zaczerpni�tymi z wymiar�w przestrzennych, tak jak gdyby to by�a rzecz sama przez si� zrozumia�a. Stawiamy wi�c jakie� zagadnienie pomimo jego abstrakcyjnego charakteru, roztrz�samy je, rozpatrujemy ze wszystkich stron, aby uzyska� lepsze spojrzenie, lepiej je uchwyci� i wreszcie obj��. S� to niezatarte �lady pozostawione w naszym j�zyku przez opisany rozw�j, j�zyk za� nie jest przecie� niczym innym jak wyrazem naszego my�lenia. Jak�e� wi�c wobec takich warunk�w i okoliczno�ci, jedynych, jakie towarzysz� post�powi ewolucji, wyt�umaczy� mo�na �w pozornie celowy rozw�j zmierzaj�cy do przekazania i udoskonalenia znajomo�ci �wiata? M�wi�c inaczej, jak to jest mo�liwe, �e proces pos�uszny biologicznemu przystosowaniu si� do �rodowiska poci�ga za sob� coraz g��bsze � jak si� zdaje � obiektywne poznanie tego� �rodowiska? Jak dalece prawdziwe jest nasze postrzeganie? Pytanie to stawia nas wobec klasycznego, podstawowego problemu teorii poznania: jak nale�y t�umaczy� to, �e struktury naszego my�lenia i funkcje naszego aparatu postrzegania s� tak ukszta�towane, i� o zewn�trznym �wiecie potrafimy wyra�a� si� sensownie, to jest bez sprzeczno�ci, oraz tak, �e wypowiedzi nasze daj� si� zastosowa� w praktyce? Zgodnie z logik� tej ksi��ki sformu�owa�em oczywi�cie to pytanie w nawi�zaniu do procesu ewolucji. I teraz okazuje si�, �e dla owego problemu, kt�ry w filozofii klasycznej zdawa� si� nie do rozwi�zania, stosunkowo prostej odpowiedzi w naturalny spos�b dostarcza filogeneza. Filozofia klasyczna musia�a zagadnienie to rozpatrywa� w �wietle aktualnej sytuacji cz�owieka. W tych warunkach pytanie oczywi�cie pozosta�o bez odpowiedzi. Kto nie wiedzia� nic o procesie ewolucji, odkrywanym stopniowo w ci�gu ostatnich stu lat, ten � �wiadomie b�d� nie�wiadomie � za punkt wyj�cia przyjmowa� pewne wyobra�enie, kt�re okre�li�bym jako "model kulisowy" ludzkiego bytu. W takim rozumieniu bowiem cz�owiek, jedyny w swoim rodzaju, staje wobec pozosta�ego �wiata � przyrody, Ziemi oraz innych istot �ywych � jak gdyby na scenie, na kt�r� zosta� wprowadzony z zewn�trz, i na tle kulis jej krajobrazu odgrywa przedstawienie swojej najbardziej w�asnej egzystencji. A w�wczas istotnie wydaje si� niezrozumia�e, dlaczego konstrukcja sceny mia�aby by� skrojona odpowiednio do skali przyniesionej przez podmiot z zewn�trz. Z takiej perspektywy rzeczywi�cie na cud (albo te� na z�ud�!) musi wygl�da� to, �e idee dzia�aj�cego wykazuj� struktur� pasuj�c� do obiektywnych w�a�ciwo�ci kulis. Od kiedy odkryli�my ewolucj�, sytuacja zdaje si� mniej zagadkowa. Na tle historii rozwoju naszej zdolno�ci poznania tajemnica zaczyna si� nieco przerzedza�. Kiedy wiemy, �e cz�owiek nie zosta� "wstawiony" w przyrod� jako ca�kowicie obca istota, lecz wywodzi si� z niej samej � cz�� problemu nagle si� ulatnia. Z perspektywy rozwa�a� ewolucyjnych idea i rzeczywisto��, struktura naszego aparatu postrzegania i w�a�ciwo�ci �rodowiska przystaj� do siebie z tych samych przyczyn, dla kt�rych skrzyd�o ptaka jest dostosowane do w�a�ciwo�ci powietrza, a nasz uk�ad szkieletowy � do warunk�w stworzonych przez ziemsk� si�� ci�ko�ci. Nie wolno zapomina�, �e proces poznawania �rodowiska jest o wiele starszy od zjawiska, kt�re obecnie wi��emy z tym poj�ciem w sensie o wiele �ci�lejszym i znacznie bardziej swoistym. Ka�da �ywa istota, kt�ra w toku ewolucji swego gatunku przystosowuje jak�kolwiek fizyczn� cech� do okre�lonych warunk�w �rodowiska, reaguje takim przystosowaniem na pewn� od tego� �rodowiska pochodz�c� informacj�. Ka�de przystosowanie biologiczne jest aktem poznania (Konrad Lorenz). Dotyczy to r�wnie� tego szczebla rozwoju, na kt�rym tylko gatunek jest w stanie si� uczy�. Dotyczy wszystkich wynik�w procesu ewolucyjnego, a zatem nie tylko fizycznych cech i sprawno�ci, ale r�wnie� funkcji, kt�re nazywamy psychicznymi. St�d w�a�nie te same przyczyny, kt�re zrodzi�y nasze cechy fizyczne, dostosowa�y nasze narz�dy postrzegania i struktury my�lenia do obiektywnych danych realnie otaczaj�cego nas �wiata. Oczywi�cie, �e cel by� podobny. W jednym, jak i w drugim przypadku przystosowanie s�u�y�o zwi�kszeniu szansy przetrwania. Cz�steczka hemoglobiny ty�ko dlatego jest prawie optymalnym przeno�nikiem tlenu, �e wyhodowanie przez ewolucj� tej szczeg�lnej sprawno�ci w ci�gu kilkuset milion�w lat, krok za krokiem, mog�o udoskonali� wydolno�� �yciow� istot oddychaj�cych tlenem. Zupe�nie to samo odnosi si� do drogi rozwojowej prowadz�cej od receptora �wiat�a do oka. Aparat postrzegania, kt�ry by dostarcza� fa�szywych informacji o �rodowisku, w tym samym stopniu nie daje si� pogodzi� z przetrwaniem co nieodpowiedni enzym czy wadliwie zbudowana zastawka sercowa. "Ma�pa nie postrzegaj�ca do�� realistycznie ga��zi, na kt�r� skaka�a, by�a w kr�tkim czasie ma�p� martw�", a co za tym idzie, nie sta�a si� praprzodkiem istniej�cych dzisiaj naczelnych.3 Tak wi�c pytanie o przyczyn� zgodno�ci mi�dzy naszym rozumem a �wiatem, pytanie, kt�re porusza�o wszystkich teoretyk�w poznania od Platona pocz�wszy, a na Kancie sko�czywszy, dzi�ki odkryciom ewolucji otrzyma�o zadowalaj�c� odpowied� ze strony przyrodnik�w. Jednak�e odpowied� ta wyja�nia jeden tylko, aczkolwiek niew�tpliwie podstawowy, aspekt problemu poznania. Brak nam natomiast prawie zupe�nie rozeznania, w jakim stopniu to, co postrzegamy, mo�emy uwa�a� za prawdziwe. Stajemy bowiem przed zagadnieniem o wiele trudniejszym do rozwik�ania: jak daleko si�ga owa zgodno��, kt�rej istnienie i przyczyny zaakceptowali�my przed chwil� z takim zadowoleniem? Informacje, jakie o swoim �rodowisku otrzymuje mr�wka, s� tak�e obiektywnie prawdziwe. Gdyby tak nie by�o, gatunek jej, o tyle starszy od naszego rodu, dawno ju� by�by wymar�. U tego owada zatem podobnie jak u wszystkich innych istot �ywych � r�wnie� wyst�puje zgodno�� mi�dzy w�asn� zdolno�ci� postrzegania a pewnymi cechami �rodowiska. Mr�wka odbiera swymi narz�dami zmys��w informacje o realnie istniej�cych w�a�ciwo�ciach �wiata. A pomimo to mamy prawo s�dzi�, �e o �wiecie wie ona tyle co nic. Nie chodzi zatem wy��cznie o sam fakt zgodno�ci, lecz tak�e o szeroko�� horyzontu, w kt�rego zasi�gu zgodno�� ta wyst�puje. Jak rzecz ma si� z nami? Z faktem, �e nasz �wiat tak�e nie jest w ca�o�ci obiektywny, zetkn�li�my si� ju� przy rozpatrywaniu naszego emocjonalnego stosunku do �wiata, tworzonego przez nastroje. Ale by� to do�� archaiczny rodzaj tego stosunku, wykazuj�cy jeszcze wyra�ne �lady wsp�dzia�ania mi�dzym�zgowia. Tymczasem teraz m�wimy o naszym poznawczym stosunku do �wiata, a wi�c o takim sposobie prze�ywania go, w kt�rym po�rednicz� zmys�y wy�sze. W gr� wchodz� tu te spo�r�d narz�d�w postrzegania, kt�rych informacje s� opracowywane w korze p�kul m�zgowych. Czy obraz przekazywany nam przez te narz�dy odpowiada orygina�owi pod wzgl�dem rodzaju i rozmiaru? O tym z pewno�ci� � pomimo wszelkiego post�pu � mowy by� nie mo�e. Sytuacja nasza jest jeszcze o wiele bardziej ograniczona, ani�eli ka�e nam wierzy� nasze naiwne do�wiadczenie. Nawet z poziomu p�kul m�zgowych bardzo daleko nam jeszcze do prze�ywania obiektywnego �wiata lub inaczej, do prze�ywania �wiata takim, jaki jest. To, co widzialne dla naszych oczu, nie jest jeszcze pomimo wszelkich pozor�w �wiatem jako takim, lecz tworem o cechach przewa�nie subiektywnych: jest nasz� ludzk� rzeczywisto�ci�. Przywodzi to znowu na my�l po�o�enie Moj�esza. P�kule m�zgowe na obecnym szczeblu rozwoju mog� nam umo�liwi� wy��cznie wgl�d w nasz� sytuacj�. Jeste�my pierwszymi i jedynymi istotami na tej planecie, kt�re wiedz�, �e jaki� realny, obiektywny �wiat musi istnie�. �wiat, kt�rego w�a�ciwo�ci wyst�puj� niezale�nie od nas samych: �wiat sam w sobie, m�wi�c j�zykiem teoretyk�w poznania. Poza nieustannie przesuwaj�c� si� granic� poznania rozum nasz mo�e wejrze� tylko na tyle, by poj��, �e w �aden spos�b nie jeste�my w stanie pozna� tego obiektywnego �wiata. Najwy�szy stopie� naszego rozumienia pozwala na rozpoznanie, �e �yjemy jeszcze w rzeczywisto�ci subiektywnej, na kt�rej pi�tno swoje bardziej wyciska rodzaj i liczba naszych zmys��w ani�eli obiektywne, niezale�nie od nas wyst�puj�ce w�a�ciwo�ci realnego �wiata. Gdy por�wnujemy stan naszego poznania ze stanem poznania kleszcza opisanego przez Uexkulla (por. s. 163), post�p wydaje si� fantastyczny ponad wszelk� miar�. Ale rozpatrywany pryncypialnie kurczy si� i traci wszelkie znaczenie, gdy przypominamy sobie wszystkie ograniczenia, kt�rymi obwarowane zosta�o tak�e nasze prze�ywanie �wiata. Zaczyna si� od tego, �e nasze mo�liwo�ci dowiadywania si� czego� o �wiecie powsta�y pod wp�ywem czynnik�w biologicznych. Raz jeszcze powtarzam: m�zg nasz jest narz�dem rozwini�tym przez ewolucj� nie w celu poznawania �wiata, lecz w celu przetrwania. Podobnie funkcje naszych narz�d�w postrzegania zrodzi�y si� tylko w jedynym aspekcie u�atwienia nam prze�ycia w naszym aktualnym �rodowisku. Prawa rz�dz�ce tymi dziejami nie mog�y nie pozostawi� �lad�w. To one sprawi�y, �e nasze postrzeganie, nasz ogl�d �wiata mo�na nazwa� prawdziwym, ale ograniczonym do obszaru, kt�rego poznanie jest absolutnie niezb�dne do prze�ycia. Nie ma w ewolucji takiej racji, kt�ra mog�aby uzasadni� wysi�ek jakiego� dalszego rozwoju przekraczaj�cego to wymaganie! To za� jest prawdziw� przyczyn� faktu, �e dane, kt�re przyjmujemy do wiadomo�ci, i nasze wyobra�enia pasuj� wy��cznie do przeci�tnych rz�d�w wielko�ci i miar, z jakimi mamy do czynienia w prze�ywanym przez nas codziennie �rodowisku. To t�umaczy tak�e, dlaczego �wiat, gdy tylko pr�bujemy wyj�� poza te ramy, natychmiast zaczyna gubi� si� dla nas w niewyobra�alno�ci. Wystarczy podnie�� wzrok przykuty na co dzie� do zwyk�ego otoczenia i spojrze� na rozgwie�d�one niebo. Wystarczy wi�c ma�y ruch g�ow� i oto mamy przed sob� przestrze� wszech�wiata, przestrze�, kt�rej ani nieograniczono�ci, ani tym bardziej sko�czono�ci wyobrazi� sobie nie umiemy. Przed naszymi oczami � a zastan�wmy si� dobrze, co to znaczy! � roztacza si� co�, co wymyka si� do�wiadczeniu. Niesko�czono�� kosmosu, kt�rej nie potrafimy sobie wyobrazi�, nie m�wi�c ju� o jej poj�ciu. Z pewno�ci� niema�� cz�� owej fascynacji, jakiej od wiek�w ulega� cz�owiek na widok gwiezdnego nieba, przypisa� nale�y owemu � przez obserwatora �wiadomie lub nie�wiadomie prze�ywanemu � spotkaniu z nierozwi�zalnym dla nas paradoksem. Z drugiej strony, trudno by�oby o bardziej drastyczny przyk�ad ograniczenia i niepoprawnego nieuctwa cechuj�cego nasze naiwne samorozumienie jak fakt, �e potrzebowali�my tysi�cy lat, zanim przeszed�szy okr�n� drog� niezwykle skomplikowanych dowodze� zacz�li�my pojmowa�, �e przestrze� naszych wyobra�e� nie jest identyczna z przestrzeni� realnego �wiata, mimo �e od chwili, gdy przeszli�my do pozycji pionowej, wznosimy ku niej g�ow�. W podobnej sytuacji znajdujemy si�, gdy spogl�damy "w d�", gdy zaczynamy si� interesowa� warunkami panuj�cymi we wn�trzu atomu. Tak�e tam, w dziedzinie subatomowej, gdzie mamy do czynienia z wielko�ciami i skal� r�wnie dalekimi od �wiata naszych do�wiadcze� jak odleg�e s� od niego wielko�ci i skala wszech�wiata � zaakceptowane przez nas prawa rozumienia i logiki ju� nie obowi�zuj�. Tam kwant �wiat�a okazuje si� raz fal�, raz cz�stk�, przy czym zale�y to wy��cznie od metody obserwacji. Tam materia sama przemienia si� w bezcielesn� energi� � i odwrotnie. Podobnego do�wiadczenia dostarcza nam pr�dko��, znacznie wi�ksza ani�eli pr�dko�� przedmiot�w i istot �ywych, z kt�rymi stykamy si� w codziennym �wiecie. Tam zmienia si� � a mo�na to do�wiadczalnie udowodni� � pr�dko�� up�ywu czasu dla obiektu znajduj�cego si� w ruchu. Aby zrozumie�, jakie to wszystko ma znaczenie dla toku naszego rozumowania, nie wolno w �adnym razie przeoczy� jednego: naturalnie, �e przestrze�, kt�ra mnie otacza w pokoju, jest � jako pewien wycinek � identyczna z realn� przestrzeni� wszech�wiata. Naturalnie, �e jej tak�e dotyczy w�a�ciwo�� "zakrzywienia", odkryta przez nauk� dopiero w przestrzeniach o wymiarze kosmicznym. Bez w�tpienia podstawowe w�a�ciwo�ci materii, prze�ywane i postrzegane codziennie, opieraj� si� na tych w�a�nie warunkach w obszarze subatomowym, kt�re s� niedost�pne naszej wyobra�ni. R�wnie niew�tpliwe jest to, �e ka�dy ruch przy ka�dej pr�dko�ci, czy to jazda rowerem, czy nawet marsz, zmienia up�yw czasu. Jednak�e w sytuacjach codziennych efekty s� bardzo nieznaczne. S� tak ma�e, �e mog�y pozosta� nie uwzgl�dnione bez zagro�enia szansy przetrwania. W�a�nie dlatego dla nas s� niezauwa�alne! Ewolucja nie mia�a �adnego powodu do zadania sobie trudu, aby te w�a�ciwo�ci przestrzeni, materii i czasu sta�y si� dla nas postrzegalne. W przeci�tnych warunkach naszego codziennego do�wiadczenia nie pojawiaj� si� one w takim wymiarze, kt�ry czyni�by je dla nas biologicznie wa�nymi. Nasze szans� prze�ycia s� niezale�ne od tego, czy potrafimy sobie wyobrazi� prawdziw� struktur� wszech�wiata albo realnie panuj�ce warunki w j�drze atomu � czy nie. �adna hipoteza nie musi by� dok�adniejsza, ani�eli tego wymaga zadanie, do kt�rego rozwi�zania ma s�u�y�. Nasz m�zg i nasz aparat postrzegania s � hipotezami o �wiecie. Zadaniem, kt�re maj� rozwi�za�, jest zapewnienie naszej biologicznej egzystencji. Do tej pory uda�o im si� to optymalnie, czego dowodem, �e ludzko�� przetrwa�a do dzi� dnia. Wi�cej si� nie wymaga. �adna hipoteza nie zawiera niczego poza wystarczaj�cym opisem zjawiska, kt�re ma wyja�ni�. Obowi�zuje to r�wnie� w odniesieniu do naszego m�zgu i do struktury aparatu postrzegania. St�d odbicie �wiata, kt�re nam m�zg udost�pnia, jest wprawdzie podobne do orygina�u, ale z pewno�ci� nie jest z nim identyczne. Z wzorcem swym pokrywa si� w tych wszystkich miejscach, kt�rych "uchwycenie" jest niezb�dne do �ycia. We wszystkich innych zawodzi nas.4 U granic poznania Istnieje jeszcze wiele innych dowod�w, prowadz�cych r�wnie skutecznie do tego samego wniosku. Na najwa�niejsze spo�r�d nich natrafiamy przy rozpatrywaniu granic naszej zdolno�ci uczenia si�. Stwierdzili�my przecie�, �e najwa�niejsza r�nica pomi�dzy szczeblem mi�dzym�zgowia a szczeblem p�kul m�zgowych polega na osi�gni�ciu umiej�tno�ci indywidualnego uczenia si�. Podczas gdy "istota mi�dzym�zgowiowa" walczy o byt dzi�ki do�wiadczeniom nabytym nie przez ni� sam�, lecz przez sw�j gatunek, organizm rozwini�ty do poziomu p�kul m�zgowych uzyskuje zdolno�� do zbierania w�asnych, indywidualnych do�wiadcze�. W ostatnim rozdziale m�wili�my szczeg�owo o tym, �e swoboda ta nie jest absolutna. Tak�e na najwy�szym szczeblu ewolucji zachowaniem steruj� jeszcze za�o�one z g�ry s�dy,, prze�ywane w postaci w�asnych nastroj�w, oraz odpowiadaj�ce im, pozornie obiektywne, znaczenia �wiata. Jednak�e do tej pory zak�adali�my milcz�co, �e osi�gni�ta na podstawie w�asnego do�wiadczenia swoboda w obchodzeniu si� ze �wiatem wyst�puje przynajmniej na poziomie najwy�szym � na obszarze przekazywanego przez p�kule m�zgowe postrzegania. Czas ju� powiedzie�, jakie ograniczenia wci�� jeszcze obowi�zuj� i tutaj. Ewolucja jest procesem realnym, przebiegaj�cym w czasie. By�oby to znowu wyrazem atropocentrycznej naiwno�ci, gdyby�my wierzyli, �e proces ten zatrzyma� si� akurat dzisiaj, w naszej tera�niejszo�ci, �e w�a�nie w cz�owieku osi�gn�� sw�j szczyt, sw�j punkt ko�cowy. I to po okresie licz�cym sobie od pocz�tku �wiata co najmniej 13 miliard�w lat, kt�re nie mia�yby s�u�y� niczemu innemu jak zrodzeniu nas i naszej tera�niejszo�ci. Tak sformu�owana my�l sprowadza si� sama ad absurdum. My r�wnie� b�dziemy w gruncie rzeczy tylko neandertalczykami dla naszych biologicznych potomk�w. Pozna� to po nas, mi�dzy innymi po naszym aparacie postrzegania. Jego zdolno�� do odbijania ca�ej r�norako�ci �wiata ogranicza si� bowiem do pewnych ram, kt�re na szczeblu rozwoju reprezentowanym przez nas jeszcze wci�� s� ustanawiane przez do�wiadczenia, kt�rych nie zebrali�my sami. Przejaw�w tych ogranicze� jest wiele. Po pierwsze �wiadczy o nich niezwykle ograniczona liczba modalno�ci zmys�owych, a wi�c furtek otwartych dla naszego postrzegania. Po drugie � struktura aparatu odbieraj�cego nap�ywaj�ce informacje, a wreszcie organizacja kory m�zgowej, w kt�rej informacje te s� przetwarzane. W sprawie pierwszego ograniczenia wypowiem si� kr�tko. Od pocz�tku podkre�la�em w tej ksi��ce, �e za�o�eniem powstania �ycia by�o odci�cie si� od �rodowiska, �e wi�c wewn�trzny porz�dek o�ywionej struktury mo�e utrzyma� si� wobec relatywnego braku porz�dku �wiata zewn�trznego tylko w �ci�le okre�lonych warunkach. Nale�y do nich ograniczenie dopuszczanych przez organizm w�a�ciwo�ci �rodowiska do biologicznie absolutnie niezb�dnego minimum. U�yli�my formu�ki: "Jak najmniej �wiata zewn�trznego". Wynikiem owej decyzji, od kt�rej up�yn�o ju� ponad 4 miliardy lat, s� furtki naszego postrzegania, otwarte dla informacji dop�ywaj�cych ze �wiata. Mo�emy je dzisiaj wyliczy� na palcach jednej r�ki: wzrok, s�uch, smak, powonienie i dotyk; w�a�ciwie jest to ju� wszystko, poniewa� odczuwania na przyk�ad b�lu czy �askotania nie mo�na uzna� za takowe ze wzgl�du na ich w znacznej mierze kondycyjny charakter. Jednak�e ograniczenie nie sprowadza si� tylko do liczby. Tak�e w obr�bie poszczeg�lnych modalno�ci zdolno�� odbiorcza w�a�ciwych receptor�w znajduje si� znacznie poni�ej tego, co jest obiektywnie mo�liwe. Najdobitniej wyst�puje to w�a�nie w przypadku najbardziej rozwini�tego spo�r�d naszych zmys��w � postrzegania wzrokowego. Wycinek cz�stotliwo�ci elektromagnetycznego pasma fal, kt�ry mo�emy postrzega� jako �wiat�o widzialne, jest stosunkowo ma�y. Co prawda ostatnio nauczyli�my si� pos�ugiwa� tak�e innymi wycinkami tego widma dla uzyskania informacji o �wiecie zewn�trznym. Ale dost�pne jest to tylko po�rednio, przy u�yciu technicznych �rodk�w pomocniczych opartych na naukach przyrodniczych. Przyk�adem s� radioastronomiczne anteny odbiorcze, kamery rejestruj�ce promieniowanie cieplne oraz promienie rentgenowskie stosowane w medycynie do og�lnych bada� materia�u. Gdy por�wnamy rozmiar tego, co obiektywnie by�oby mo�liwe, z nasz� naturaln� zdolno�ci� postrzegania, musimy przytakn�� twierdzeniu angielskiego fizjologa Gregory'ego, �e "jeste�my na dobr� spraw� niemal �lepi". Kolejnym zadaniem jest opracowanie odebranych informacji. Jest ono wynikiem wrodzonych osobliwo�ci strukturalnych sieci nerwowych w siatk�wce i o�rodkach wzrokowych mi�dzym�zgowia i kory m�zgowej. To, co nasze oczy odbieraj�, jest opracowywane i przekazywane w nadzwyczaj skomplikowany spos�b. Ilustracja poni�ej dostarcza bardzo typowego przyk�adu. To opracowanie przebiega tak�e wed�ug zasady umo�liwienia nam orientacji w �wiecie zewn�trznym dla zwi�kszenia naszej szansy prze�ycia. Celowi temu podporz�dkowana jest obiektywno�� informacji. Z�udzenia optyczne i tzw. zjawiska postaci oraz okaza�o�ci (Pragnanz) pozwalaj� nam w pewnych wyj�tkowych przypadkach przenikn�� triki, kt�rymi si� wodzi nas na pasku. Nasz aparat wzrokowy ka�e nam bezspornie przet�umaczy� te dwuwymiarow� figur� sk�adaj�c� si� z kwadrat�w i r�wnoleg�obok�w jako perspektywicznie prezentowan� kostk�, kt�rej uk�ad g��bi stale si� zmienia, poniewa� szkic nie zawiera dostatecznych informacji przestrzennych: raz wydaje si�, �e strona przednia jest po lewej na dole, raz po prawej na g�rze. Ale kt� to nas wodzi na pasku? Najwidoczniej instancja ponadindywidualna, jak� jest nasz gatunek. Spos�b opracowywania danych wbudowany w nasz aparat postrzegania jest � chyba nie trzeba tego raz jeszcze uzasadnia� � wynikiem powsta�ego w toku filogenezy przystosowania do wymaga� �wiata zewn�trznego. Tym samym r�wnie� funkcja naszych narz�d�w postrzegania wyrasta z do�wiadczenia nabytego przez nasz gatunek w ci�gu dziej�w. M�wi�c �ci�lej: nasze narz�dy postrzegania s � tym do�wiadczeniem. St�d, zanim po raz pierwszy otworzymy oczy, decyzja o tym, co b�dziemy widzie�, ju� zapad�a, a wi�c postacie i kontrasty, kontury i ruchy, g��bie przestrzeni i barwy. To jest nam wrodzone. Wyprzedza nasze do�wiadczenie indywidualne, w gr� bowiem wchodz�, m�wi�c znowu j�zykiem teoretyk�w poznania, do�wiadczenia a priori. Nie wolno przy tym zapomina�, �e w tym samym stopniu ustalone jest to, czego nigdy widzie� nie b�dziemy: promieniowanie nadfioletowe i cieplne, ruchy powy�ej � i poni�ej! � pewnych granic pr�dko�ci i niew�tpliwie jeszcze wiele innych cech przynale�nych do realnego �wiata, o kt�rych nigdy nie b�dziemy wiedzieli. Z pewno�ci� te ograniczenia s� nam wielce pomocne. Niechaj przekona nas o tym jeszcze jeden frapuj�cy przyk�ad: widmo fal elektromagnetycznych si�ga nieprzerwanie od fal o d�ugo�ci wielu kilometr�w (fale radiowe) do fal, kt�rych d�ugo�� wynosi ju� tylko bilionowy u�amek milimetra (promieniowanie kosmiczne). W takich granicach r�nica mi�dzy falami o d�ugo�ci 500 b�d� 700 milionowych milimetra, wyst�puj�ca w zasi�gu obiektywnej rzeczywisto�ci �wiata, jest dos�ownie znikoma. Inaczej rzecz si� ma w naszym subiektywnym postrzeganiu: oczom naszym ta sama r�nica wydaje si� zasadnicza, diametralna. Prze�ywamy bowiem wymienione d�ugo�ci fal jako barwy dope�niaj�ce � zielon� i czerwon�. Tutaj wi�c nasz aparat postrzegania, niczym super-mikroskop, powi�ksza ow� obiektywnie minimaln� r�nic� do nieprze�cignionego, jedynego w swoim rodzaju kontrastu na us�ugi naszego prze�ywania kolor�w. Nie ma �adnej w�tpliwo�ci, �e taki wrodzony mechanizm powi�kszania kontrast�w u�atwia nam orientacj�. Ale dzieje si� to r�wnie niew�tpliwie kosztem obiektywno�ci odbicia. Jest wykluczone, �eby�my potrafili oceni� wielko�� udzia�u owych tylko pozornie obiektywnych w�a�ciwo�ci �wiata, kt�re naprawd� s� jedynie dodatkowym wytworem naszego m�zgu. Musimy w ka�dym razie za�o�y�, �e jest ich o wiele wi�cej ani�eli uda�o si� dot�d odkry� dzi�ki przypadkowi czy te� w wyniku bada� naukowych. Z pewno�ci� taki spos�b pracy naszych narz�d�w postrzegania rzutuje na og�ln� wa�no�� tego, co za spraw� tych narz�d�w prze�ywamy. Odczuliby�my to zupe�nie konkretnie, gdyby�my kiedy� stan�li przed konieczno�ci� porozumienia si� z jak�� pozaziemsk� inteligencj� w sprawie tre�ci naszego �wiata. Taka istota by�aby przecie� rezultatem jakiego� zupe�nie inaczej przebiegaj�cego rozwoju historycznego, s�u��cego przystosowaniu do �rodowiska ca�kowicie odmiennego w swych podstawowych cechach. Wskutek tego trudno�ci w porozumieniu si� by�yby ogromne. Mo�e mogliby�my sensownie dyskutowa� o problemach algebraicznych, mo�e fakty z zakresu fizyki i chemii mog�yby tak�e stanowi� wsp�lny temat. Ale w chwili poruszenia sprawy "wygl�du" naszej rzeczywisto�ci mi�dzy rozm�wcami stan��by mur nie do przebycia. Wyt�umaczenie takiemu obcemu przybyszowi barw czy postaci, estetycznego dzia�ania pewnych proporcji, a c� dopiero urody ludzkiego cia�a by�oby r�wnie bezcelowe jak opisywanie niewidomemu od urodzenia atmosfery jakiego� dzie�a malarskiego. Trzecie, r�wnie zasadnicze zastrze�enie co do identyczno�ci naszej rzeczywisto�ci z realnym �wiatem, wywodzi si� ze stanu rozwoju naszych p�kul m�zgowych. W tym miejscu pragn� przypomnie� to, co m�wili�my o sposobie, w jaki na �wiat przysz�a liczba. Liczba czy te� liczenie rzeczy tego �wiata sta�y si� � przynajmniej dla nas � w�a�ciwo�ciami naszej rzeczywisto�ci nie dlatego, aby w �wiecie nast�pi�a jaka� zmiana, kt�ra by je wytworzy�a. Zmiany dokonuj� si� w nas samych, m�wi�c �ci�lej, w naszej korze m�zgowej. W miar� powolnego powi�kszania si� tej najm�odszej i najbardziej "post�powej" cz�ci m�zgu dosz�o w ko�cu do tego, �e zakr�t za�rodkowy (kora czuciowa) i kora wzrokowa zacz�y si� oddala� od siebie. Z wolna powstawa� mi�dzy nimi nowy obszar kory, obszar kom�rek nerwowych mog�cy s�u�y� nowym celom. Jak uzasadni�em szczeg�owo na s. 230-232, dzi�ki tym kom�rkom uzyskali�my zdolno�� identyfikowania pojawiaj�cych si� w naszym prze�ywaniu obiekt�w �wiata zewn�trznego na podstawie ich zale�no�ci przestrzennych. Da�o to pocz�tek szeregom liczb naturalnych oraz rozr�nianiu strony lewej i prawej. Od razu zrozumiemy, jakie zastrze�enia co do wiarygodno�ci naszego prze�ywania �wiata dadz� si� wysnu� z tego ewolucyjnego epizodu, je�li cho� przez chwil� pomy�limy o tym, co by by�o, gdyby taki sam krok ewolucji jeszcze si� kiedy� powt�rzy�. Wprawdzie nie jeste�my w stanie nawet przewidzie�, jakimi nowymi zdolno�ciami zostaliby obdarzeni nasi potomkowie przez pojawienie si� nowego obszaru kory m�zgowej, ale wolno z ca�� pewno�ci� za�o�y�, �e przy takim poszerzeniu swojej "odbijaj�cej" sprawno�ci m�zg skonfrontowany ze �wiatem nie natrafi�by na pustk�. Nowej, niewyobra�alnej zdolno�ci m�zgu objawi�aby si� niew�tpliwie nowa i dla nas r�wnie niewyobra�alna w�a�ciwo�� �wiata. I tak by by�o przy ka�dym dowolnie cz�stym powt�rzeniu takiego kroku. Tym samym retrospektywnie ka�dy tego rodzaju krok stanowi�by argument przeciwko kompletno�ci obrazu �wiata obecnie udost�pnionego nam przez m�zg, a mog�oby si� to w zasadzie dowolnie powtarza� a� po jak�� nieograniczon� przysz�o�� ewolucyjn�. Zastrze�enie w ko�cu sprowadza si� wi�c do podwa�enia pogl�du, jakoby ewolucja akurat w naszej tera�niejszo�ci i na reprezentowanym przez nas szczeblu rozwoju zatrzyma�a si� i dotar�a do takiego punktu ko�cowego, poza kt�rym jakikolwiek dalszy rozw�j nie jest mo�liwy. W tym rozumowaniu musimy wi�c tak�e wyzby� si� archaicznego wyobra�enia, jakoby ca�a dotychczasowa historia nas mia�a tylko na celu. Jest to tak wa�ne, �e zas�uguje na powt�rzenie: czystym urojeniem wynikaj�cym z egocentryzmu by�oby, gdyby�my nie potrafili takiego wyobra�enia narzucaj�cego si� naszemu naiwnemu ogl�dowi zdemaskowa� jako z�udzenia perspektywicznego. My�l, jakoby m�zg ze sw� histori�, tocz�c� si� przez setki milion�w lat, osi�gn�� w�a�nie w nas sw�j najwy�szy mo�liwy stan rozwoju � jest absurdalna. Rozwa�ania nad ewolucj� wprost zmuszaj� do utwierdzenia si� w przekonaniu, �e m�zg nasz z ca�� pewno�ci� jeszcze nie wzni�s� si� do owego (mo�liwe, �e po wsze czasy nieosi�galnego) poziomu, na jakim jego zdolno�� pojmowania by�aby wystarczaj�ca do uchwycenia sumy wszystkich w�a�ciwo�ci realnego �wiata. Jakkolwiek operowaliby�my naszymi argumentami, wynik jest zawsze jednakowy: to, co znajduje si� na �ywo przed naszymi oczami, na pewno nie jest �wiatem jako takim. Jest tylko jego odbiciem. W �wietle przyczyn i filogenetycznych warunk�w powstawania tego odbicia wszelkie w�tpliwo�ci co do jego zgodno�ci z orygina�em s� usprawiedliwione. Prze�ywana przez nas rzeczywisto�� jest w takim stopniu uzale�niona od w�a�ciwo�ci naszych narz�d�w postrzegania i struktury my�lenia, �e wolno chyba powiedzie�, i� jest tworem naszego m�zgu. Przy czym m�zg nasz rzeczywisto�ci tej nie wytwarza swobodnie, leczx � zgodnie ze wszystkim, co wiemy � w rozgrywce z realnym �wiatem, kt�ry pozostaje ukryty poza fasad� naszej rzeczywisto�ci. Nasza sytuacja Na koniec pozosta�o jeszcze pytanie, co nale�y s�dzi� o posiadaczu m�zgu, kt�ry z racji swoich ewolucyjnych dziej�w oraz aktualnego stanu rozwoju podlega takim warunkom i ograniczeniom? W ksi��ce tej ca�y czas by�a mowa o naszej �wiadomo�ci. A wi�c jak powinni�my widzie� samych siebie? Jedno jest pewne: historia, kt�r� tutaj usi�owa�em zrekonstruowa�, pozwala nie tylko wyrobi� sobie pogl�d o drodze, kt�ra w ewolucji biologicznej doprowadzi�a do powstania naszej �wiadomo�ci, lecz dostarcza r�wnie� dowodu na to, �e nie jeste�my istotami racjonalnymi. Nie widz� �adnej mo�liwo�ci unikni�cia takiego wniosku. To przecie� tylko odwrotna strona tego wszystkiego, co powiedzieli�my dotychczas. I w tym wypadku tre�� rzeczywisto�ci odpowiada tre�ci prze�ywaj�cego j� podmiotu. Naszej rzeczywisto�ci (uznanej wprawdzie w toku wywod�w ju� za przedmiotow�, ale wci�� jeszcze bardzo subiektywn�) odpowiada �wiadomo��, kt�ra nie jest bynajmniej niezale�na i nie pozostaje do �wiata wy��cznie w stosunku racjonalnym, co wi�cej � racjonalno�� nie jest tego stosunku cech� dominuj�c�. Dop�ki nie dokona�o si� jeszcze pe�ne oderwanie podmiotu od prze�ywanego �wiata, brakuje dystansu, kt�ry stanowi za�o�enie takiej niezale�no�ci. Niewa�ne jest, czy pomy�limy teraz o wyra�nych �ladach udzia�u mi�dzym�zgowia w naszym prze�ywaniu i post�powaniu, czy te� o niezaprzeczalnych oznakach uzale�nienia naszej rzeczywisto�ci od struktur naszego postrzegania � jedno i drugie to tylko dwie strony tego samego medalu. Nasza rzeczywisto�� nie jest identyczna ze �wiatem realnym, my za� nie jeste�my identyczni z homo sapiens, o kt�rym �nili filozofowie epoki O�wiecenia. Jeste�my jedyn� ziemsk� form� �ycia, jaka potrafi zrozumie� warunki swojej egzystencji. To umo�liwia nam poznanie, �e anachroniczna budowa naszego m�zgu stanowi barier� dla naszej racjonalno�ci. Wiemy, �e rozum nasz i uczynki powinny by� zbie�ne, ale w tej samej chwili odkrywamy przyczyny, kt�re uniemo�liwiaj� nam nieograniczony pos�uch dla rozumu. Najwy�sz� osi�galn� dla nas swobod� jest uzmys�owienie sobie tej sprzeczno�ci. Jak zawsze, tak i w tym wypadku rozwianie z�udze� staje si� pomocne. Kto uwa�a cz�owieka za istot� racjonaln� i jednocze�nie do�wiadcza tego, �e cz�owiek wcale racjonalnie nie post�puje, b�dzie szuka� przyczyn rozbie�no�ci. Ale kto nie chce ju� s�ucha� o grzechu pierworodnym, a nie s�ysza� nic o filogenetycznym pod�o�u naszego jestestwa, �atwo doszuka si� przyczyn zach�caj�cych do wyci�gania w�tpliwych wniosk�w. Dop�ki nie znane nam s� biologiczne ramy ograniczaj�ce nasz� zdolno�� poznania, dop�ty grozi nam, �e przyczyn tego bezspornego ograniczenia poszukiwa� b�dziemy w niew�a�ciwym miejscu. Jak wykazuje do�wiadczenie, najbardziej popularnym wyja�nieniem s� takie motywy, jak up�r i z�a wola. Tymczasem w�a�nie st�d wywodzi si� owa mentalno�� sk�onna do przezwyci�ania w�asnej bezsilno�ci ucieczk� w hipotez� sabota�u, kiedy jaki� w teorii g�adko przebiegaj�cy plan znowu nie doprowadza do oczekiwanego wyniku w ludzkich realiach spo�ecznych. Nawet Ko�ci� nie uchroni� si� od tego niebezpiecze�stwa. Jak wiadomo, niejednokrotnie w przesz�o�ci ulega� pokusie powstrzymania sabota�u swego dzie�a � sabota�u najwidoczniej uprawianego przez diab�a � za ka�d� cen�, nawet za cen� fizycznego wyniszczania ludzi, kt�rzy wbrew wszelkim pouczeniom nie chcieli by� prawowierni. Te straszliwe manowce my�li s� na szcz�cie ju� spraw� przesz�o�ci. Co prawda dzisiaj jeszcze pokutuj� resztki owego sposobu my�lenia, chocia�by w postaci nadal stosowanej i przez Ko�ci� uprawomocnianej praktyki egzorcyzm�w. Takie praktyki bowiem s� mo�liwe tylko tam, gdzie istnieje wiara w ca�kowicie nieograniczon� swobod� decyzji cz�owieka. Tylko tam konkretne przekonanie, �e w jakim� przypadku swoboda ta nie jest wykorzystywana, mo�e doprowadzi� do hipotezy o istnieniu szatana, kt�rego szuka� trzeba poza danym osobnikiem i kt�ry jest jakoby w�a�ciw� przyczyn� jego niew�a�ciwego zachowania. Je�eli takie wypadki mog� wyst�powa� u �r�d�a, czy� mo�na si� dziwi�, �e ta sama hipoteza zdaje si� stanowi� regu�� we wszystkich �wiatowych doktrynach zbawienia? �e zawsze, gdy w realnym �yciu nie pojawia si� bezb��dnie zaplanowany wynik, or�downikom ich jako jedyne wyt�umaczenie narzuca si� my�l o konkretnym przeciwniku. Wprawdzie nie wyst�puje on wtedy pod postaci� diab�a, lecz sabota�ysty. Ten za� podobnie staje na przeszkodzie tak wielkiej sprawie jak szcz�cie ludzko�ci. Wykry� go i zniszczy� jest zatem nie tylko s�uszne � to wr�cz obowi�zek moralny. W tym sekularyzowanym wariancie skutki zastosowania tej tezy s� r�wnie� okrutne. Przera�aj�ce jest w�a�nie to, �e kiedy w�adcy spo�ecze�stw rz�dzonych autorytarnie najdotkliwsze nawet �rodki ucisku uzasadniaj� trosk� o dobro powierzonych im ludzi, nie zawsze s� ob�udni. S�usznie H�lderlin powiada�, �e nic pewniej nie zmienia Ziemi w piek�o jak usi�owania cz�owieka, aby z niej uczyni� swe niebo. Nikt tak nie pomna�a z�a tego �wiata jak ci, kt�rzy wierz� w mo�liwo�� ca�kowitego wyt�pienia go. Kto bowiem s�dzi, �e na problemy trapi�ce nasze spo�ecze�stwo ma w r�ku niezawodn� recept�, teoretycznie nawet najbardziej uzasadnion� i przekonywaj�c�, ten przyjmuje za�o�enie, kt�re w stosunku do cz�owieka si� nie sprawdza. Racjonalne koncepcje globalne s� zaadresowane do istoty, kt�rej na tej planecie nie ma: do cz�owieka dzia�aj�cego z racjonaln� swobod� i nieograniczon� odpowiedzialno�ci� za swoje post�powanie. Skutki tych recept w efekcie ko�cowym mog� by� zatem tylko nieludzkie. Jest co� dziwnego w tym, �e wsz�dzie, gdzie chodzi o indywidualnego, konkretnego cz�owieka, sk�onni jeste�my do wszelkich ust�pstw na rzecz naszej prawdziwej natury. W dziedzinie prawa, medycyny praktycznej, w psychologii za samo przez si� zrozumia�e uwa�amy precyzyjne i drobiazgowe wr�cz stopniowanie odpowiedzialno�ci karnej i zdolno�ci rozeznania czynu w stosunku do r�nych indywidualno�ci ludzkich. Lekarz, kt�ry nie uwzgl�dnia�by realnego istnienia nierozs�dnych motywacji i obecno�ci irracjonalnych l�k�w, uchodzi�by za partacza. Gdy jednak zmieniamy perspektyw� i przechodzimy od jednostki do globalnych koncepcji spo�ecze�stwa, kultury czy cywilizacji, zachowujemy si� a� nazbyt cz�sto tak, jakby�my nic nie wiedzieli o naszej prawdziwej naturze. Od dwustu lat teza o suwerenno�ci ludzkiego rozumu traktowana jest przez zbyt wielu jako niepodwa�alny dogmat zamiast jako po��dany cel, kt�ry trzeba dopiero osi�gn��. Raz po raz powstaj� teorie o porz�dku ludzkiego spo�ecze�stwa i jego dalszym rozwoju, teorie, w kt�rych nie ma miejsca na jak�kolwiek my�l o naszej prawdziwej naturze. Wygl�da na to, �e wielu s�dzi, i� wystarczy przekszta�ci� tylko spo�ecze�stwo, poniewa� ludzie, z kt�rych si� sk�ada, s� ju� ca�kowicie gotowi i doskonali. Chcia�bym by� dobrze zrozumiany: rozwa�ania te bynajmniej nie maj� na celu obrony jakiego� biernego poddania si� istniej�cym stosunkom. Nikt nie zaprzeczy, �e wolno�� i sprawiedliwo�� odnios�y korzy�ci z pr�by ustanowienia rozumu najwy�sz� instancj� kieruj�c� dzia�aniem spo�ecznym. Jednocze�nie jednak ka�dy przyzna, �e w tej dziedzinie wi�ksza cz�� pracy jest jeszcze ci�gle do zrobienia. Trzeba ostrzec dzisiaj przed przecenianiem tego, co wydaje si� mo�liwe dzi�ki tej "instancji kieruj�cej", jak� jest ludzki rozum. Ostrzec przed nazbyt rozpowszechnionym przekonaniem, �e mo�liwe jest racjonalne rozwi�zanie wszystkich problem�w ludzkiej spo�eczno�ci. Kto czyni z niego has�o swojej spo�ecznej dzia�alno�ci, ten przyjmuje jako za�o�enie pewien obraz cz�owieka nie odpowiadaj�cy niestety rzeczywisto�ci. Zadaje gwa�t ludzkiej naturze, a tym samym tworzy sytuacj�, kt�ra pr�dzej czy p�niej zmusi go do zadania gwa�tu tak�e konkretnym ludziom. Postawione nam zadanie jest naprawd� o wiele bardziej z�o�one, ni� s�dzimy w swojej niecierpliwo�ci. Realn� walk� ze z�em tkwi�cym w ludzkim spo�ecze�stwie prowadzi� mo�na tylko z pe�nym zrozumieniem tego, �e ca�kowite wyt�pienie niekt�rych element�w z�a jest niemo�liwe, poniewa� nie s� niczym innym jak wyrazem niedoskona�o�ci naszej natury. Poznanie tej niedoskona�o�ci i pogodzenie si� z ni� jest najwy�szym osi�gni�ciem, do jakiego nasz rozum dorasta. Tylko to mo�e nas uchroni� przed kontynuowaniem gwa�t�w zadawanych cz�owiekowi za pomoc� ideologii, kt�re go przerastaj� lub nie odpowiadaj� jego naturze. Jeszcze jedna, ostatnia ju� my�l. Ko�cz�c t� ksi��k� nie mo�emy pomin�� milczeniem pytania, sk�d si� bierze duch, o kt�rego powolnym wy�anianiu si� w wymiarze materii m�wili�my tak obszernie. Musimy postawi� pytanie, jak to by�o mo�liwe, �e materia w ci�gu swego ewolucyjnego rozkwitania wytworzy�a w ko�cu osobniki, kt�re maj� sw�j udzia� w wymiarze duchowym; musimy si� zastanowi�, czy nasze zdolno�ci pami�tania, postrzegania oraz nasza �wiadomo�� s� tak�e wy��cznie atrybutami owej materii rozwijaj�cej si� do coraz wy�szego stopnia organizacji, czy te� si�gaj� poza ni�. Pytania te znacznie przekraczaj� wszystko, co cz�owiek jest zdolny ogarn�� swoj� wiedz�. Ale to, co zosta�o powiedziane w tej ksi��ce, powinno by�o umocni� w nas przekonaniu, �e �wiat nie ko�czy si� tam, gdzie kres ma nasza wiedza. Na tej granicy pozw�lmy sobie wi�c na ostatni jeszcze domys�. M�zg nie wynalaz� my�lenia � stwierdzili�my to na samym pocz�tku � podobnie jak nogi nie wynalaz�y chodzenia ani oczy widzenia. Nogi by�y odpowiedzi� ewolucji na potrzeb� poruszania si� na sta�ym gruncie. Oczy by�y reakcj� ewolucji na fakt, �e powierzchnia ziemska przepe�niona jest promieniowaniem odbijanym przez przedmioty. Dopiero to umo�liwi�o ewolucji rozwini�cie narz�d�w, kt�re do orientacji mog�y pos�ugiwa� si� tym promieniowaniem. Z tego punktu widzenia wi�c oczy staj� si� dowodem istnienia S�o�ca. Tak jak nogi s� dowodem istnienia gruntu sta�ego, a skrzyd�a � istnienia powietrza. Wolno wi�c przypuszcza�, �e m�zg nasz jest dowodem realnej egzystencji wymiaru duchowego, niezale�nego od poziomu materialnego. Gdy my�l t� b�dziemy snuli dalej, natrafimy na najbardziej chyba podstawowe spo�r�d wszystkich naszych antropocentrycznych z�udze�: jest nim doprawdy niedorzeczne wyobra�enie, jakoby zjawisko ducha pojawi�o si� na tym �wiecie dopiero wraz z nami, jakoby wszech�wiat musia� radzi� sobie bez ducha, w czasie gdy nas nie by�o. W�a�nie odwr�cony obraz zdaje si� by� znacznie bli�szy prawdziwego stanu rzeczy: duch nie dlatego istnieje na �wiecie, �e mamy m�zg. Przeciwnie, ewolucja dlatego tylko mog�a wytworzy� nasz m�zg i �wiadomo��, �e realne istnienie tego, co okre�lamy mianem ducha, umo�liwi�o jej powo�anie w naszych g�owach narz�du dysponuj�cego zdolno�ci� po��czenia materialnego wymiaru z tym wymiarem duchowym. Wstecz / Spis Tre�ci / Dalej Ilustracje (wk�adka) 1. M�zg ludzki, narysowany przejrzy�cie, aby udost�pni� widok wewn�trznej budowy lego najbardziej z�o�onego spo�r�d narz�d�w. Niew�tpliwie najwi�kszy udzia� przypada p�kulom m�zgowym, kt�re wynosz� nie mniej ni� 7/8 ��cznej masy naszego centralnego uk�adu nerwowego i na kt�rych silnie pofa�dowana kora skupia oko�o 10-15 miliard�w kom�rek nerwowych na powierzchni 250000 milimetr�w kwadratowych. Ta najm�odsza i najwy�ej zorganizowana cz�� m�zgu tworzy fizyczne, materialne pod�o�e naszego �wiadomego prze�ywania. Poni�ej, dzisiaj ju� ca�kowicie zas�oni�te przez p�kule m�zgowe, po�o�one jest mi�dzym�zgowie, kt�rego cz�ci narysowane s� w kolorze ��tym (o�rodki steruj�ce wrodzonymi procesami ruchowymi) i jasnoniebieskim (o�rodki s�u��ce przetwarzaniu informacji ze �wiata zewn�trznego). Do mi�dzym�zgowia nale�y jeszcze gruczo� przysadki m�zgowej (niebieska), po�o�onej pomi�dzy dwoma kikutami przeci�tych nerw�w wzrokowych (zielone) � jest to narz�d nadrz�dny steruj�cy gospodark� hormonaln� naszego ustroju. Ta znacznie starsza cz�� m�zgu stanowi materialne pod�o�e wszystkich wrodzonych ("instynktowych") sposob�w zachowania si�, w tym r�wnie� naszych uczu� i pop�d�w. Czarna strza�ka wskazuje na archaiczny "pierwotny o�rodek wzrokowy" (zob. s. 124-125). Jeszcze dawniejszy jest pie� m�zgu (zielony i jasnoczerwony) tworz�cy po��czenie z rdzeniem kr�gowym, w�a�ciwy nie dla zjawisk psychicznych, lecz dla sterowania niezb�dnymi do �ycia funkcjami przemiany materii. Historia powstania i wynikaj�ca z niej wielowarstwowa budowa m�zgu sk�adaj� si� na to, �e nasze prze�ywanie i post�powanie znajduj� si� pod kierunkiem i wp�ywem nie tylko kory m�zgowej s�u��cej funkcjom rozumowym, lecz jednocze�nie podlegaj� tak�e aktywno�ci ni�ej po�o�onych archaicznych cz�ci m�zgu. �ledzenie skutk�w tej "anachronicznej wsp�pracy" pomi�dzy cz�ciami m�zgu o r�nym wieku, skutk�w rzutuj�cych na to, jak prze�ywamy �wiat � stanowi jedno z kluczowych zagadnie�-tej ksi��ki. Tzw. m�d�ek (br�zowy), po�o�ony pod potylic�, o charakterystycznej drobno pofa�dowanej powierzchni, nie ma nic wsp�lnego z funkcjami psychicznymi. Stanowi on centralny o�rodek sterowniczy i przeliczeniowy wszystkich proces�w ruchowych. 2. Pionowy przekr�j poprowadzony dok�adnie w p�aszczy�nie strza�kowej oddziela praw� po�ow� m�zgu od lewej, uwalniaj�c widok mi�dzym�zgowia, zabarwionego tutaj jasno-niebiesko. W nim zmagazynowane s� stare, licz�ce sobie miliony lat do�wiadczenia, kt�re, dziedziczone, wp�ywaj� na nasze my�lenie i zachowania bez naszego wsp�dzia�ania i z regu�y w spos�b dla nas niezauwa�alny. Poniewa� na ludziach nie mo�na prowadzi� eksperyment�w, lokalizacja pewnych sposob�w zachowania w naszym mi�dzym�zgowiu jest naturalnie wci�� jeszcze ma�o znana. Pewnych wskaz�wek dostarczaj� jednak obserwacje prowadzone w trakcie operacji oraz zaburzenia przy niekt�rych schorzeniach m�zgu. Wiadomo wi�c na przyk�ad, �e przy dra�nieniu miejsca oznaczonego czerwon� kropk� pojawiaj� si� gwa�towne stany l�kowe. Miejsce zaznaczone kolorem ciemnoniebieskim wyzwala nap�d ruchowy, podczas gdy przeciwnie � punkt br�zowy t�umi sil� pop�dow�. W miejscu zaznaczonym na czarno zdaje si� zlokalizowany o�rodek wyzwalania g�odu, a kom�rki po�o�one w granicach zielono zabarwionego obszaru prawdopodobnie steruj� rytmem snu i czuwania. Mo�na z ca�� pewno�ci� za�o�y�, �e tak�e wrodzone sk�adniki naszego zachowania seksualnego, podobnie jak inne pop�dy, reprezentowane s� pod postaci� odziedziczonych i ustalonych "wzorc�w po��cze�" w okre�lonych miejscach mi�dzym�zgowia. Jednak�e dok�adna ich lokalizacja nie jest do tej pory ostatecznie wyznaczona z przyczyn, o kt�rych m�wili�my powy�ej. 3. Na tym rysunku lewej p�kuli m�zgowej tzw. o�rodki, a wi�c cz�ci kory odpowiedzialne za okre�lone funkcje, zosta�y zaznaczone r�nymi kolorami. �aden z tych o�rodk�w nie jest widoczny na naturalnej powierzchni m�zgu (zob. ii. 11 po s. 208), odkryto je dopiero po trwaj�cych dziesi�tki lat badaniach i pracach por�wnawczych, przede wszystkim w zestawieniu ze skutkami zlokalizowanych uszkodze�. Mniej wi�cej po�rodku przebiega pionowo od do�u ku g�rze pas oznaczony kolorem pomara�czowym � jest to okolica ruchowa, sk�d odbywa si� sterowanie wszystkimi dowolnymi ruchami mi�ni. Z przodu na dole graniczy z ni� jednostronnie tylko po�o�ony (u prawor�cznych w lewej p�kuli m�zgu) ruchowy o�rodek mowy (czerwony). R�wnolegle do okolicy ruchowej i nieco dalej do ty�u przebiega kora czuciowa (liliowa), kt�ra rejestruje wszystkie odczucia naszego cia�a. W okolicy potylicznej po�o�ony jest o�rodek wzrokowy (niebieski), odpowiedzialny za nasz� zdolno�� widzenia. Obszar kory po�o�ony mi�dzy kor� czuciow� a wzrokow� (br�zowy) jest odpowiedzialny za orientacj� przestrzenn�, rozr�nianie prawej i lewej strony oraz umiej�tno�� liczenia. Powstanie tych funkcji ma szczeg�lnie interesuj�c� historie, dok�adnie opowiedzian� w tek�cie. W p�acie skroniowym po�o�ony jest o�rodek s�uchowy (po�rodku, na dole, fioletowy), kt�rego funkcja pozwala nie tylko na prze�ywanie wszelkich szmer�w i d�wi�k�w, lecz tak�e na rozumienie mowy. Zabarwiony na ilustracji na zielono p�at czo�owy obejmuje najm�odsz� cz�� kory, rozwini�t� do takich rozmiar�w tylko u cz�owieka (zob. ii. 12 po s. 208). Przez wiele dziesi�tk�w lat historii bada� m�zgu wielce zagadkowe zdawa�o si�, �e akurat ta cz�� kory jest w znacznym stopniu "niema", �e wi�c uszkodzenie jej czy te� dra�nienie w wi�kszo�ci przypadk�w nie wywo�uje �adnych zauwa�alnych skutk�w. Prawdopodobne rozwi�zanie tej zagadki daj� dopiero rozwa�ania filogenetyczne nad m�zgiem i jego funkcjami. 4. Tzw. do�wiadczenia z atrapami, dzi�ki kt�rym biolodzy badaj� wrodzone sposoby zachowania u zwierz�t, wykazuj� jednocze�nie, �e wi�kszo�� zwierz�t zupe�nie inaczej widzi i prze�ywa �wiat ni� my. Barwna tablica przedstawia trzy przyk�ady. Na samej g�rze zgodny z natur� obraz samiczki ciernika, poni�ej prymitywna imitacja, w kt�rej szczeg�lnie podkre�lony jest brzuch zawieraj�cy ikr�. Gdy samcowi ciernika pokazuje si� obie atrapy, w ka�dym przypadku jako obiekt zalot�w wybiera on t�, kt�ra w naszym poj�ciu wykazuje mniejsze podobie�stwo do orygina�u. Tak�e w obu kolejnych przypadkach marna naszym zdaniem kopia zyskuje wi�cej uznania ani�eli ta, kt�ra jest wierniejszym oddaniem orygina�u: po�rodku, z lewej, wypchany rudzik, kt�remu jednak, poniewa� jest m�ody, brakuje czerwonej plamy na piersiach, po prawej zwyk�y p�k czerwonych pi�r. Na dole po lewej: samiczka motyla dostojki; samiec jej gatunku woli obracaj�cy si� walec po prawej, na nim bowiem zmiana jasnych i ciemnych p�l w szczeg�lnie wyrazistej formie wywo�uje efekt naprzemiennego wyst�powania jasno�ci i ciemno�ci, kt�ry w naturalnych warunkach powodowany jest trzepotaniem skrzyde� samiczki. 5. Toczek, pierwsza wielokom�rkowa jednostka w historii �ycia ziemskiego. Ma�a, go�ym okiem zaledwie widoczna kuleczka sk�ada si� z kilku tysi�cy kom�rek glonu, kt�rych wici wystaj� na zewn�trz ze wsp�lnej galaretowatej otoczki. Toczek jest prawdziwym osobnikiem o tyle, �e po��czenie kom�rek jest tutaj � w odr�nieniu od jeszcze bardziej prymitywnych kolonii kom�rkowych � ju� tak �cis�e, �e �adna z kom�rek nie mo�e istnie� poza obr�bem kulistego zespo�u. Jednocze�nie pojawia si� zacz�tek zr�nicowania kom�rek w podziale pracy. U toczka ju� nie ka�da kom�rka potrafi wszystko r�wnie dobrze wykona�. Kom�rki po�o�one w przednim ko�cu � toczek p�ynie zawsze w tym samym kierunku! � maj� na przyk�ad szczeg�lnie dobrze wykszta�cone plamki oczne, a do rozmna�ania si� przez podzia� zdolne s� tylko �ci�le okre�lone inne kom�rki, tworz�ce we wn�trzu kule potomne, wyra�nie widoczne na mikrofotografii. (Fot.: Ludwig Kies, Hamburg) 6. Mikrofotografia hodowli tkankowej astrocyt�w pochodz�cych z m�zgu ludzkiego. W tym wypadku jest to tkanka guza m�zgu, do tej pory bowiem daty si� utrzyma� przy �yciu i rozrasta�y w laboratorium tylko m�zgowe tkanki nowotworowe. Widoczna na zdj�ciu tr�jwymiarowa pl�tanina pozwala sobie wyrobi� pogl�d o z�o�ono�ci tej sieci nerwowej, mieszcz�cej si� w naszej g�owie w bardzo ciasnej przestrzeni. (Fot.: G. Kersting, Bonn) 7. Wyizolowana kom�rka nerwowa w wielotysi�cznym powi�kszeniu (podobnie jak w przypadku ii. 5 po s. 208 obraz plastyczny sporz�dzony przez rastrowy mikroskop elektronowy). Po prawej na g�rze: cia�o kom�rkowe z pocz�tkowym odcinkiem neurytu przekazuj�cego impulsy z kom�rki, na dole: rozga��ziaj�ce si� dendryty, kt�re odbieraj� impulsy innych kom�rek. (Fot.: Lennart Nilsson, [w:] Unser Korper � neu gesehen, Herder Freiburg 1976) 8. Kom�rki nerwowe s�u�� nie tylko "my�leniu". Tego, �e funkcja poszczeg�lnych kom�rek nic jeszcze nie ma wsp�lnego z procesami psychicznymi, dowodzi nadzwyczaj obrazowo m�d�ek (zob. tak�e ii. l po s. 96). Dopiero "uk�ad po��cze�", rodzaj wsp�dzia�ania poszczeg�lnych kom�rek, decyduje o funkcji narz�du. Ilustracja ukazuje typow� kom�rk� m�d�ku, kt�r� ekspert wprawdzie zidentyfikuje, ale kt�ra w swej budowie nie r�ni si� w zasadzie od innych kom�rek nerwowych. (Fot.: Lennart Nilsson, [w:] Unser Korper � neu gesehen, Herder, Freiburg 1976) 9. Stu�bia, czyli hydra, jest prototypem pierwotnego wielokom�rkowca z wyra�nie ju� zaznaczonym podzia�em pracy mi�dzy poszczeg�lnymi elementami, jakimi s� kom�rki. W zale�no�ci od specjalizacji ich funkcji s� one bardzo r�nie wykszta�cone. Odpowiednio wielostronne s� tak�e zale�ne od �a�cuch�w odruchowych mo�liwo�ci dzia�a� i zachowa� tego organizmu licz�cego sobie zaledwie kilka milimetr�w. Analiza sprawno�ci stu�bi umo�liwi�a w ostatnich latach po raz pierwszy wgl�d w powstanie elementarnych sposob�w zachowania. (Fot.: Hans Schneider, Landau) 10. Populacja eugleny. Ten drobny jednokom�rkowiec o d�ugo�ci oko�o 0,1 mm jest wbrew pozorom kom�rk� ro�linn�. Na przednim kra�cu, w miejscu korzonka wici (zob. szkic na s. 155), wyra�nie wida� czerwon� plamk� oczn�. Pewne szczeg�y struktury kom�rek naszej siatk�wki i chemicznej budowy purpury wzrokowej w pr�cikach siatk�wki wskazuj� dzi� jeszcze na to, �e i nasze oczy s� kontynuacj� rozwoju tej ju� przez jednokom�rkowce wynalezionej zasady. (Fot.: Ludwig Kies, Hamburg) 11. Wycinek kory m�zgowej cz�owieka. Zdj�cie pozwala rozpozna� w tej najm�odszej cz�ci m�zgu silne ukszta�towanie zakr�t�w i bruzd, kt�re s� wynikiem jej pot�nego rozrostu w ci�gu ostatnich milion�w lat. Ukazany na ilustracji wycinek mo�e zawiera� oko�o miliarda kom�rek nerwowych, spo�r�d kt�rych ka�da po��czona jest z kilku tysi�cami kom�rek s�siaduj�cych. (Fot.: Lennart Nilsson, [w:] Unser Korper � neu eesehen Herder, Freiburg 1976) 12. Por�wnanie mi�dzy m�zgami gatunk�w na r�nym szczeblu rozwoju dostarcza nam dzisiaj jeszcze wskaz�wek co do drogi rozwojowej, jak� przeby� nasz w�asny m�zg. Neurofizjologiczne i etologiczne badania m�zg�w i zwierz�t na r�nych poziomach ewolucji pozwalaj� ponadto na formu�owanie wniosk�w co do historii powstania okre�lonych funkcji. Schemat wykazuje na kilku przyk�adach (od g�ry: �aby, psa, szympansa, cz�owieka) powolne powstawanie kory m�zgowej na pod�o�u starszych, wyst�puj�cych tak�e jeszcze u cz�owieka cz�ci m�zgu. Wstecz / Spis Tre�ci Przypisy Notka: autor miejscami odwo�uje si� w swej pracy do konkretnych stronnic ksi��ki, ale jest to uk�ad zgodny z wydaniem oryginalnym, nie za� bie��cym polskim. Wst�p 1 Tego, kto interesuje si� szczeg�ami, musz� odes�a� do mojej ksi��ki Na pocz�tku by� wod�r, w kt�rej obszernie i z uwzgl�dnieniem najwa�niejszych naukowych odkry� i argument�w przedstawi�em ca�y proces rozwoju materii od wodoru � materii prapocz�tku � do powstania na Ziemi �ywych istot wy�szych. Rozdzia� 1 1 Wystarczy pami�ta� o tym, �e �mier� zaka�onego pacjenta poci�ga za sob� nieuchronnie r�wnie� �mier� mikroorganizm�w, kt�re spowodowa�y zaka�enie, aby zrozumie�, �e taki przebieg �spotkania" jest biologicznie niekorzystny tak�e z perspektywy zarazka; z punktu widzenia ewolucji nale�y to wi�c traktowa� jako objaw jeszcze niezupe�nie udanego przystosowania. 2 Reichardt przy okre�laniu prawid�owego stosunku ci�aru p�kul m�zgowych do ci�aru pnia m�zgu pos�ugiwa� si� badaniami m�zg�w zmar�ych pacjent�w chorych na schizofreni�. Schizofrenia przebiega bez anatomicznie uchwytnych zmian w m�zgu, szczeg�lnie bez "zaniku m�zgu", a wi�c zmniejszania si� jego ci�aru jako rezultatu uszkodzenia tkanki m�zgowej. Rozdzia� 2 1 Fakt, �e wielu ludzi musi z konieczno�ci stosowa� diet� bezsoln�, nie jest wcale sprzeczny z twierdzeniem o absolutnej niezb�dno�ci soli kuchennej jako sk�adnika naszego po�ywienia. Nawet "bezsoln� dieta" bowiem zawiera jeszcze dostateczne ilo�ci chlorku sodowego jako naturalnego sk�adnika samych �rodk�w spo�ywczych. 2 Istniej� rzeczywi�cie tylko te cztery kategorie smakowe: s�odkie, kwa�ne, gorzkie i s�one. Smak "ostry" powstaje przez podra�nienie kom�rek zmys�u b�lu. Du�a r�norako�� naszych prze�y� smakowych jest wynikiem mieszaniny tych czterech kategorii podstawowych oraz znacznego wsp�udzia�u zmys�u powonienia. Rozdzia� 3 1 �wiadomie m�wi� tutaj stale o pewnych funkcjach, upodobaniach czy te� zjawiskach, a nie o narz�dach zmys��w, po��czeniach nerwowych czy o�rodkach m�zgu. Przy tej okazji znowu wida� wyra�nie, jak bardzo myl�ce w rozwa�aniach filogenetycznych mo�e by� przyj�cie za punkt wyj�ciowy aparatu (czyli narz�du) zamiast funkcji (czyli potrzeby biologicznej). Kto za podstaw� rozwa�a� bierze ludzki m�zg w jego dzisiejszej formie, temu trudno b�dzie dojrze� powi�zania omawiane w tek�cie. Przecie� do odbioru stopnia st�enia jon�w w wewn�trznym �rodowisku naszego cia�a s�u�� inne receptory w m�zgu, a inne w �luz�wce j�zyka. Oczywiste jest tak�e, �e obszary m�zgu, na kt�rych wyzwalane jest prze�ywanie "przyjemno�ci" przy zetkni�ciu brodawek smakowych j�zyka z cz�steczkami cukru, nie s� identyczne z partiami m�zgu odpowiedzialnymi za opisane przez nas reakcje ruchowe mlaskania i po�ykania czy odpluwania. Ale tutaj r�wnie� obowi�zuje zasada, �e biologiczna potrzeba wytwarza narz�d, a nie przeciwnie. St�d "wybi�rcze" procesy w b�onie kom�rkowej i przyjemno�� s�odkiego smaku stanowi� tylko r�ne formy, w kt�rych objawia si� ten sam mechanizm biologiczny (realizowany przez rozmaite struktury powsta�e stopniowo w toku ewolucji). 2 Na pocz�tku by� Wod�r Rozdzia� 4 1 Sk�d to wszystko wiemy? Odpowied� jest prosta: obecnie istniej� jeszcze organizmy reprezentuj�ce t? form� przej�ciow�. Prymitywny wielokom�rkowiec, o jakim mowa w tek�cie, sk�adaj�cy si� tylko z szesnastu kom�rek i b�d�cy jeszcze na wp� koloni�, �yje dzisiaj w postaci glonu pandorina. Na szcz�cie dla paleontolog�w, kt�rych zadanie bez tego by�oby jeszcze trudniejsze, w ewolucji nie jest tak, �e ka�dy post�p czy te� ka�dy nowy tw�r wymazuje wszystkie dotychczasowe typy organizm�w. W takim razie bowiem nie istnia�yby dzisiaj ju� ani jednokom�rkowce, ani zwierz�ta ni�sze. Fakt przetrwania tych wszystkich istot �yj�cych, jak gdyby beznadziejnie podporz�dkowanych najwy�ej rozwini�tym formom najnowszym, podkre�la znowu owo obowi�zuj�ce z zasady zamkni�cie w sobie, kt�remu podlega� ka�dy z minionych etap�w rozwojowych. Ka�dy z tych szczebli sam w sobie jest ca�kowicie sko�czony. W obliczu tego faktu tajemnica sta�ego post�pu ewolucji wydaje si� jeszcze g��bsza. 2 Istniej� ju� pewne badania wykazuj�ce, �e taka droga powstawania jest biologicznie mo�liwa. Wiadomo dzisiaj na przyk�ad, �e niekt�re produkty odpadowe przemiany materii w mi�niach (pochodne adenozyny) rozszerzaj� naczynia wie�cowe. Poniewa� poprawa ukrwienia mi�nia sercowego w przypadku podwy�szonej og�lnej aktywno�ci mi�ni jest sensowna i potrzebna z punktu widzenia biologicznego, wydaje si�, �e w tym wypadku mamy do czynienia z takim powi�zaniem, o jakim mowa w tek�cie. 3 "Osobnik" oznacza to, co niepodzielne. Pierwsze wielokom�rkowce, jeszcze zorganizowane w postaci kolonii, sta�y si� prawdziwymi osobnikami wskutek tego, �e kom�rki, z kt�rych si� sk�ada�y, specjalizowa�y si� coraz bardziej swoi�cie w podziale pracy. Na tej drodze bardzo szybko zosta� osi�gni�ty moment, kiedy kom�rki by�y ju� tak wysoko wyspecjalizowane, �e �adna z nich nie by�a zdolna do �ycia o w�asnych si�ach poza organizmem, co jest bez trudu dost�pne dla nie wyspecjalizowanych cz�on�w kolonii kom�rek. Rozdzia� 5 1 Uber die Wahrheit der Abstammungslehre, "Naturwissenschaft und Medizin" 1964, 1, s. 5. Rozdzia� 6 1 ATP jest u�ywanym w nauce potocznie skr�tem nazwy kwasu adenozynotr�jfosforowego, zwi�zku chemicznego, kt�ry si� �atwo rozk�ada, przy czym wyzwala si� stosunkowo du�o energii. Wszystkie �ywe kom�rki magazynuj� wi�c otrzymywan� z pokarmu energi� przewa�nie przez syntetyzowanie ATP, aby nast�pnie w razie potrzeby m�c t� cz�steczk� ponownie roz�o�y�. Rozdzia� 7 1 W tym miejscu powinni�my sobie przypomnie� histori� powstania hormon�w i charakter ko�cowych produkt�w przemiany materii pierwszych protohormon�w. W toku ka�dej czynno�ci kom�rki wytwarzane s� produkty przemiany materii, a szczeg�lny ich sk�ad stanowi jak gdyby "odbicie" swoistej dzia�alno�ci kom�rkowej, w wyniku kt�rej powsta�y. Jest to absolutnie nieuniknione. Jednak�e tym samym taki "odpad kom�rkowy" reprezentuje w ka�dym wypadku co� w rodzaju sygna�u informuj�cego o przebiegu �ci�le okre�lonej funkcji kom�rki. Z podobn� sytuacj� mamy najwyra�niej do czynienia, je�li chodzi o powstanie pierwszych funkcji postrzegania: bezwzgl�dnie ka�de oddzia�ywanie �wiata zewn�trznego w organizmie wywo�uje okre�lon� zmian� jego stanu. Mo�na j� z zasady traktowa� zar�wno jako wynik tego oddzia�ywania, jak i jako wskaz�wk� co do okre�lonej w�a�ciwo�ci �wiata zewn�trznego. Wyja�nienie tego janusowego oblicza nie jest wcale takie trudne. Ka�dy przyczyna ma sw�j skutek, a ka�dy skutek oczywi�cie zawiera w sobie informacje o przyczynie. Niemniej jest to naprawd� rzecz fascynuj�ca, z jak� niebywa�� zdolno�ci� przystosowawcz� i wynalazczo�ci� ewolucja w biologicznych realiach wykorzysta�a t� logiczn� oczywisto�� � w zale�no�ci od aktualnych warunk�w i w interesie przetrwania swoich stworze�. 2 Dobrze jest u�wiadomi� sobie, �e "biologiczna nag�o��" jest przecie� poj�ciem wzgl�dnym. Musi ono by� definiowane odr�bnie dla ka�dego gatunku. W�a�ciwo�� �rodowiska, kt�ra dla pewnego organizmu ma wr�cz egzystencjalne znaczenie biologiczne, dla innego mo�e nie odgrywa� w og�le �adnej znaczniejszej roli. W naszym przyk�adzie b�dzie to r�nica roli, jak� �wiat�o odgrywa w �yciu ro�lin i naszym w�asnym. St�d tak�e i mo�liwo�ci wykorzystania takiej czy innej modalno�ci jako �r�d�a informacji o �wiecie zewn�trznym (jako "okienka postrzegania") s� z zasady i z g�ry niepor�wnywalne mi�dzy istotami rozmaitych gatunk�w. Prowadzi to do przypuszczenia, �e spos�b, w jaki istoty �yj�ce r�nych gatunk�w prze�ywaj� �wiat, jest o wiele bardziej r�norodny i obcy naszemu wyobra�eniu, ani�eli s�dzimy pod wp�ywem naszej codziennej percepcji sta�ego i pozornie obiektywnego �wiata zewn�trznego. 3 Z drugiej strony jednak�e w�a�nie naukowe badania nad zmys�em wzroku wykaza�y, �e i jemu nie uda�o si� ca�kowicie oderwa� od biologicznej przesz�o�ci. I u nas wzrok spe�nia �ci�le okre�lon� biologiczn� funkcj� wegetatywn�. Szczeg�y � w dalszym ci�gu tekstu. 4 Tematu tego dotyczy r�wnie� najnowsze odkrycie fizjolog�w, �e charakterystyczne dla mowy jakiego� cz�owieka widmo akustyczne najwyra�niej identyfikujemy wed�ug jego ton�w wysokich. Do rozpoznania okre�lonego g�osu u�yte s� wi�c najwy�sze cz�stotliwo�ci. Dzieje si� to zreszt� zupe�nie automatycznie, bez �wiadomego wsp�dzia�ania, w formie � jeszcze w detalach zupe�nie nieznanego � przebiegaj�cego w m�zgu samodzielnego "przeliczania". D�ugo trwa�o, zanim fakt ten w og�le zosta� odkryty. Owo rozpoznanie szczeg�lnego znaczenia wysokich cz�stotliwo�ci dla identyfikacji g�osu prawdopodobnie t�umaczy r�wnie� znane od dawna zjawisko, kt�rego przyczyna do tej pory by�a ca�kowicie niejasna. Chodzi mi tutaj o "efekt party" (zebrania towarzyskiego). Terminem tym okre�la si� bardzo typowy ubytek wydolno�ci s�uchu u starszych ludzi. Polega on na wzmagaj�cej si� utracie akustycznej "zdolno�ci nastawiania" w sytuacji og�lnego pomieszania g�os�w (a wi�c na przyk�ad na zebraniu towarzyskim). Wi�kszo�� ludzi, kt�rzy przekroczyli pi��dziesi�tk�, zna skutki tego z w�asnego do�wiadczenia. Podczas gdy za m�odu nie mieli �adnych trudno�ci w porozumiewaniu si� w wi�kszej grupie, nagle ju� im si� to nie udaje. Pomimo �e wcale nie cierpi� na os�abienie s�uchu, g�os ich rozm�wcy zanika w akustycznym chaosie og�lnej rozmowy. Przy badaniu lekarskim z regu�y stwierdza si� w takim przypadku typowy dla rozpoczynaj�cego si� starczego os�abienia s�uchu zanik zdolno�ci s�yszenia najwy�szych cz�stotliwo�ci. Widocznie u�ywamy tych cz�stotliwo�ci nie tylko, jak wspominali�my, do identyfikacji okre�lonego g�osu, lecz prawdopodobnie � w jaki� spos�b i r�wnie nie�wiadomie � tak�e po to, aby wy filtrowa� ten g�os z og�lnej akustycznej "mieszaniny fal". Rozdzia� 8 1 I na to r�wnie� natrafiamy jeszcze dzisiaj. Znowu euglena stanowi tu szczeg�lnie wyrazisty przyk�ad. Gdy hodowl� jej kom�rek przechowuje si� w ciemno�ci, sprzeniewierza si� ona swej jeszcze nie ca�kiem zobowi�zuj�cej specjalizacji w roli ro�liny. Ro�liny, kt�rych rola jest definitywnie ustalona, nie wytrzyma�yby tego przez d�u�szy czas. Ale nie euglena. Gdy si� na niej dokonuje takiego eksperymentu, chloroplasty, w kt�rych przebiega fotosynteza, uwsteczniaj� si�, a w niczym nie uszkodzone kom�rki przechodz� na zwierz�cy (cudzo�ywny, heterotroficzny) spos�b od�ywiania, pokrywaj�c swoje zapotrzebowanie na energi� �yciow� przez po�eranie bakterii i innego materia�u organicznego. 2 Naturalnie mo�na wda� si� tutaj w obszern� dyskusj� nad tym, co nale�y rozumie� przez "widzenie", i w zale�no�ci od jej wyniku zak�ada� zupe�nie inne okresy czasu. Ale by�by to tylko sp�r o s�owa. Zreszt� nie upieram si� przy �adnych liczbach, kt�rych dok�adne okre�lenie nie by�oby w tym przypadku ani mo�liwe, ani istotne. Wa�ny jest tylko fakt, �e pomi�dzy tym, co nazywamy widzeniem, a funkcjami, kt�re wchodzi�y w gr� w ci�gu przewa�aj�cej cz�ci ewolucji narz�d�w zmys�u �wiat�a, zachodzi podstawowa r�nica. Rozdzia� 9 1 Owo fizjologiczne dr�enie oczu ze sw� cz�stotliwo�ci� oko�o 50/s i k�tem odchylenia najwy�ej l min � jest nazbyt szybkie i nazbyt delikatne, aby je dojrze� bez zastosowania szczeg�lnej techniki obserwacyjnej. Nie ma ono nic wsp�lnego z wyra�nie widocznym, o wiele silniejszym dr�eniem oczu (tzw. oczopl�sem), kt�re wyst�puje w pewnych stanach chorobowych, ale czasem tak�e jako niewinna wrodzona anomalia. 2 Przyznaj� ch�tnie, �e jest to znowu bardzo daleko id�ce uproszczenie. M�wi�c �ci�lej, nale�a�oby przy wyja�nieniu zjawiska za podstaw� przyj�� pola recepcji reaguj�ce przewa�nie na zmiany w czasie. Pola te zosta�y w ostatnich latach wykryte r�wnie� w siatk�wce ssak�w. B�dziemy o tym jeszcze m�wi� w nieco odmiennym powi�zaniu. 3 W toku do�wiadcze� na zwierz�tach uda�o si� niedawno udowodni�, �e tak�e ten po�o�ony w mi�dzym�zgowiu "pierwotny" o�rodek wzrokowy u posiadacza p�kul m�zgowych nadal funkcjonuje. Co prawda ma�py, kt�rym zniszczono kor� wzrokow� p�kul m�zgowych � a zatem "wt�rny" o�rodek wzrokowy � zachowywa�y si� samorzutnie tak, jak gdyby by�y zupe�nie �lepe. Jednak�e w ci�gu systematycznej tresury pokarmowej uda�o si� doprowadzi� je do tego, �e �ledzi�y wzrokiem wprowadzone w ruch przedmioty. Nauczy�y si� nawet omija� wi�ksze przeszkody. Weryfikacja anatomo-patologiczna, przeprowadzona pod mikroskopem, wykaza�a bezspornie, �e te funkcje wzrokowe mog�y by� wykonywane tylko przez archaiczny o�rodek wzrokowy cia�a kolankowatego we wzg�rzu. W �adnym przypadku jednak nie uda�o si� doprowadzi� zwierz�t do�wiadczalnych do tego, aby rozpoznawa�y przedmioty i odr�nia�y je od innych obiekt�w, nawet wtedy gdy przedmioty te by�y im w zasadzie znane z codziennego u�ytku. Rozdzia� 10 1 Zwierz�ta do�wiadczalne nie mog� relacjonowa� swoich prze�y�. Dane otrzymujemy tylko w tych wyj�tkowo rzadkich przypadkach, w kt�rych w zwi�zku z operacj� nadarza si� okazja dra�nienia okre�lonych obszar�w m�zgu u cz�owieka. Poniewa� m�zg nie jest wra�liwy na b�l, zabiegi takie przeprowadza si� zwykle w znieczuleniu miejscowym, pacjenci mog� wi�c �wiadomie prze�ywa� takie wewn�trzne efekty dra�nienia i potem o nich opowiedzie�. Niejednokrotnie prowadzi to do zaskakuj�cych wynik�w. Czytamy na przyk�ad protok�y, zgodnie z kt�rymi pacjenci prze�ywali efekt dra�nienia � notabene w obszarze pnia m�zgu! � w formie uczucia szcz�cia, kt�re po operacji opisywali jako najintensywniejsze szcz�cie, jakiego kiedykolwiek w �yciu doznali. Jeden z pacjent�w gor�co zapewnia� p�niej swego chirurga, �e dzie� operacji m�zgu, pomimo wszystkich zwi�zanych z tym l�k�w i przykro�ci, by� z tego powodu najpi�kniejszym dniem ze wszystkich, jakie sobie mo�e przypomnie�. 2 Powy�sze oraz wiele innych do�wiadcze� wykaza�y, �e to, co obserwujemy, gdy m�ode ptaki w ci�gu kilku dni wykonuj� pierwsze bezradne podskoki na brzegu gniazda, przechodz� przez faz� niepewnego trzepotania i osi�gaj� faz� prawdziwego lotu, w rzeczywisto�ci nie ma nic wsp�lnego z uczeniem si�. Zewn�trznie widoczny post�p w takich i por�wnywalnych przypadkach nie jest � jak udowodniono � skutkiem zbierania indywidualnych do�wiadcze� wed�ug zasady: pr�ba, b��d, sukces � lecz po prostu wynikiem faktu, �e w pewnej fazie po wykluciu struktury m�zgu, w kt�rych do�wiadczenie "jak si� lata" jest utrwalone dziedzicznie, dojrzewaj� anatomicznie, a tym samym i funkcjonalnie. To samo dotyczy zreszt� tak�e ma�ego dziecka, kt�re uczy si� chodzi�. U niego te� naprawd� nie mo�e by� mowy o uczeniu si�. Dwuno�ny ch�d cz�owieka jest r�wnie� wrodzonym programem w�a�ciwym gatunkowi. Nasza zdolno�� chodzenia jest do�wiadczeniem wrodzonym. Nabywamy wi�c tej umiej�tno�ci � wbrew pozorom � nie przez indywidualne uczenie si�, lecz przez ostateczne dojrzewanie po narodzeniu tych cz�ci naszego pnia m�zgu, w kt�rych program ten jest zmagazynowany. 3 Kogo interesuj� szczeg�y wsp�czesnych bada� biochemicznych nad pami�ci�, tego odsy�am do nast�puj�cych opracowa�: G.F. Domagh, H.P. Zippel, Biochemie der Gedachtnisspeicherung, "Naturwissenschaften", 1970, 57 i 152; G. Ungar, Molecular coding of Information in the nerwus system, "Naturwissenschaften", 1972, 50 i 85. Rozdzia� 11 1 Jest to oczywi�cie przeno�nia, je�eli tutaj i w innych miejscach tekstu m�wimy o "istocie mi�dzym�zgowiowej" albo te� w innej formie wyra�amy si� tak, jak gdyby istnia�a wyra�na granica mi�dzy trzema fazami rozwoju (wegetatywny pie� m�zgu, mi�dzym�zgowie, p�kule m�zgowe) i wed�ug niej dzielimy nasz opis. W rzeczywisto�ci przyrodniczej wyst�puj� wszelkie mo�liwe stany przej�ciowe mi�dzy tymi fazami, a tylko w wyj�tkowych wypadkach � organizmy, kt�rych uk�ad nerwowy jest naprawd� ograniczony tylko do pnia m�zgu b�d� do kombinacji: pie� m�zgu � mi�dzym�zgowie. Uwzgl�dnienie form przej�ciowych (kt�re przewa�aj� w rzeczywisto�ci) zaciemni�oby bardzo nasz� relacj� i znacznie utrudni�o zrozumienie. Wobec tego idealnie typowa, a wi�c uog�lniaj�ca przeno�nia, operuj�ca trzema teoretycznie od siebie odgraniczonymi szczeblami, jest w tym wypadku metod� dopuszczaln�, tym bardziej, �e stosuje si� j� tak�e w badaniach naukowych. 2 Nawi�zuj�c do tre�ci ostatniego ust�pu tej ksi��ki wska�emy na bardzo zwyczajny, ale zabawny przyk�ad z dziedziny zachowania dzieci�cego, na -kt�ry zwr�ci� uwag� niemiecki psychiatra Rudolf Bilz. Kto pod tym k�tem obserwuje dzieci, stwierdza raz po raz, �e program zachowania: od�ywianie si� i program: chodzenie (dwuno�ny ch�d jest r�wnie� programem ruchowego zachowania, zmagazynowanym poni�ej kory m�zgowej), mog� sobie wzajemnie przeszkadza�. Dziecko, gdy w drodze powrotnej z przedszkola czy te� przy innej okazji zaczyna pojada� kawa�ek chleba, cz�sto nagle staje. Kto obserwuje d�u�ej, nieraz zauwa�y, �e sekwencja: odgry�� � stan�� i prze�uwa� � i�� dalej, powtarza si� potem kilkakrotnie. Wydaje si�, jakoby obni�enie progu dla jednego repertuaru zachowa� relatywnie podwy�sza�o pr�g dla drugiego repertuaru. W p�niejszym wieku nie wyst�puje to ju� tak wyra�nie, poniewa� z biegiem czasu ujawniaj� si� silniej pewne przyzwyczajenia i tresura stosowana przez �rodowisko. Jednak�e ten, kto umie si� sam obserwowa�, tak�e u siebie zauwa�y tendencj� przystawania na chwil� w czasie spaceru, aby m�c w spokoju ugry�� kawa�ek kanapki! 3 W tej �wie�ej jeszcze pod wzgl�dem naukowym dziedzinie upewniono si� na przyk�ad co do sterowania stadiami przeobra�enia owad�w. Tak�e aktywno�� migracyjna ptak�w w�drownych okaza�a si� zale�na od d�ugo�ci dnia. Zale�ny od bod�c�w �wietlnych jest tak�e cykl rozrodczy pstr�g�w oraz rytm dnia i nocy u wielu (mo�e nawet wszystkich) zwierz�t wy�szych. W wi�kszo�ci przypadk�w �wiat�o (cz�sto �wiat�o tylko o pewnej okre�lonej d�ugo�ci fal) wywo�uj�ce takie i prawdopodobnie jeszcze wiele innych reakcji biologicznych odbierane jest przez oczy. U niekt�rych gatunk�w natomiast (u ryb, �ab, jaszczurek) wyst�puje jeszcze dodatkowo tzw. narz�d ciemieniowy, czyli oko ciemieniowe. Jest to pojedyncze, zwykle bardzo ma�e i prymitywne oko w sklepieniu czaszki. Stanowi ono, podobnie jak prawdziwe oczy, wysuni�t� cz�� mi�dzym�zgowia i przekazuje bod�ce �wietlne do gruczo��w wewn�trzwydzielniczych, przede wszystkim do przysadki m�zgowej. Por�wnanie mi�dzy gatunkami na r�nym szczeblu rozwoju pozwala domniemywa�, �e ten � ku niebu skierowany! � odbiornik �wiat�a uwsteczni� si� w takim samym stopniu, w jakim zwierz�ta wy�sze w dalszym procesie opanowa�y �wiat�o jako o�rodek postrzegania wzrokowego. Z chwil� gdy ta funkcja zaczyna przewa�a�, oko, sztywno skierowane w g�r�, naturalnie przestaje ju� mierzy� we w�a�ciwym kierunku i staje si� niepotrzebne. Nowe, ustawione poziomo oczy maj� z pewno�ci� tak� sam� prehistori� � zosta�y one tylko w p�niejszych fazach rozwoju uprzywilejowane przez ewolucj� ze wzgl�du na swoj� obecnie ju� korzystniejsz� pozycj� w czaszce � mog� zatem nada� r�wnie dobrze podtrzymywa� bardziej archaiczne funkcje przekazywania i wegetatywnego przetwarzania bod�c�w �wietlnych. Funkcje te wyst�puj� jeszcze ci�gle w naszych oczach, co mo�na udowodni� (zob. w dalszym tek�cie). Nasi przedludzcy przodkowie prawdopodobnie mieli r�wnie� takie "trzecie oko" po�o�one w sklepieniu czaszki. Jak� ono mog�o pe�ni� funkcj� i jak jest ona spokrewniona z przysadk� m�zgow�, w kt�r� przemieni�o si� oko ciemieniowe, opisa�em szczeg�owo w mojej ksi��ce Na pocz�tku by� wod�r. Rozdzia� 12 1 Z drugiej strony, wolno nam przy obecnym stanie naszej wiedzy przyj��, �e pozostaj�c w zgodzie z zasad� optymalnego przystosowania, kogut w �adnym razie nie jest bez reszty zdeterminowany przez �rodowisko swoiste dla jego gatunku. Mo�na wi�c na przyk�ad domy�la� si�, �e pozaziemscy badacze, kt�rzy przecie� opr�cz posiadania koguta nie mieliby �adnych informacji o Ziemi, nie otrzymaliby zadowalaj�cej odpowiedzi na pytanie o przyczyn� konkretnego ubarwienia zwierz�cia. Badania mog�yby jeszcze wykaza�, �e dese� powierzchni cia�a ma znaczenie dla stosunk�w z wsp�plemie�cami. Ale dlaczego dese� ten w swych barwach i obrysie jest w�a�nie taki, a nie inny, nie da�oby si� wyja�ni�, gdy� te konkretne szczeg�y w obr�bie okre�lonych ram na przyk�ad ich przydatno�ci do funkcji sygnalizacyjnej � s� w pewnym stopniu dowolne. Mog�yby by� tak�e zupe�nie inne. O ile nam wiadomo, �adna istota �yj�ca nie jest przyczynowo czy te� biologicznie na wskro� zdeterminowana. Ale naturalnie nie mamy co do tego ca�kowitej pewno�ci. Rozdzia� 13 1 Korzystam tutaj ze sformu�owania Karla R. Poppera, kt�ry w swoich publikacjach niejednokrotnie wyra�a� my�l, �e nasze narz�dy zmys��w nie odkrywaj� �wiata, lecz s� hipotezami o tym �wiecie, weryfikowanymi ka�dorazowo przez akt postrzegania. 2 W swojej wydanej w 1909 r. w Berlinie s�ynnej ksi��ce Umwelt und Innenwelt der Tiere hamburski biolog J. von Uexkull po raz pierwszy zebra� w formie naukowej argumenty na to, �e �rodowisko, z jakim zwi�zane jest zwierz� ni�sze, jest o wiele ubo�sze pod wzgl�dem cech i w�a�ciwo�ci od obiektywnie otaczaj�cej je rzeczywisto�ci. Wywody jego s� nadal aktualne i interesuj�ce, nawet je�li dzisiaj nie mo�na ju� akceptowa� wszystkich jego racji, a szczeg�lnie wszystkich element�w wysuwanych przez niego teorii. U�ywana przez tego autora para poj��: �rodowisko i obiektywna rzeczywisto�� r�wnie� � z najr�niejszych powod�w, m.in. ze wzgl�du na ich znaczenie w j�zyku potocznym � nie nadaje si� ju� do jednoznacznego ujmowania r�nicy, o jak� tu chodzi. 3 W zestawieniu z tendencj� i zdolno�ci� ewolucji do optymalizacji wydaje si� trudne do zrozumienia, dlaczego tak naiwnie przez ludzi zbudowane atrapy s�* skuteczniejsze od naturalnego sygna�u. Ale przecie� � tak jak w ka�dej prawdziwej optymalizacji � ewolucja uwzgl�dnia nie tylko jeden jedyny aspekt. Skuteczno�� sygna�u jest nieomal zawsze jednoznaczna z jego wyrazisto�ci�. Tymczasem maksymalnie podkre�lona wyrazisto�� nara�a�aby jednocze�nie organizm wysy�aj�cy na maksymalne niebezpiecze�stwo, poniewa� m�g�by tym �atwiej by� odkryty przez swoich wrog�w. Etolodzy s�dz� wi�c, �e to jest przyczyna, dla kt�rej wyst�puj�ce w przyrodzie sygna�y z regu�y nie zosta�y rozwini�te do najwy�szych mo�liwo�ci oddzia�ywania. S� one raczej wyrazem kompromisu pomi�dzy skuteczno�ci� oddzia�ywania na wsp�plemie�ca a niezauwa�alno�ci� dla wroga gatunku. Je�eli tak jest, �atwo zrozumie�, �e atrapy, w przypadku gdy uda�o si� zidentyfikowa� "bodziec kluczowy", mog� by� doprowadzone do wy�szego stopnia skuteczno�ci ni� ich biologiczne wzorce. Przy tej okazji przypominamy fakt, �e tam, gdzie w dziedzinie kontakt�w mi�dzy lud�mi przewa�aj� jeszcze dzisiaj stosunki instynktowe (a wi�c stosunki okre�lane w swej istocie przez zmienn� gr� wrodzonego zachowania i swoistych sygna��w wyzwalaj�cych je), superatrapy bywaj� r�wnie� stosowane z du�� skuteczno�ci�. Aby poda� jeden tylko przyk�ad, wystarczy przypomnie� wypr�bowan� skuteczno�� masowych sygna��w seksualnych w dziedzinie reklamy. Kto propaguje palenie cygar przez rozpowszechnianie obraz�w p�nagich dziewcz�t, mo�e spotka� si� z zarzutem, �e argumentuje nieracjonalnie, jedno bowiem nic nie ma wsp�lnego z drugim. Psycholog reklamy nie b�dzie si� przejmowa� takim zarzutem. Nie ma on bowiem wcale zamiaru przemawia� racjonalnie do tych, kt�rzy ogl�daj� plakaty. Chodzi mu wy��cznie o to, aby zwr�ci� uwag� potencjalnych palaczy cygar na og�oszenie przez sygna� dzia�aj�cy na instynktowe pod�o�e. A powi�zanie takie bezwzgl�dnie istnieje; jedno z drugim ma z pewno�ci� tyle wsp�lnego, �e przecie� cygara pal� prawie wy��cznie m�czy�ni. Kto pragnie krytykowa� tego rodzaju praktyki, musi zaatakowa� je od ca�kiem innej strony. Mo�e na przyk�ad zwr�ci� uwag� na analogi� pomi�dzy tak� metod� reklamy a post�powaniem biologa, kt�ry wabi samce pewnego gatunku motyli specyficzn� substancj� seksualnej przyn�ty (feromonem), aby m�c potem nad nimi przeprowadza� jakie� do�wiadczenie. Na tle tej zbie�no�ci krytyk m�g�by wi�c postawi� pytanie, czy jest rzecz� po��dan�, a nawet czy jest w og�le do przyj�cia w spo�ecze�stwie staraj�cym si� o mo�liwie racjonalne, rozs�dne stosunki mi�dzy swymi cz�onkami, aby pewne grupy ludzkie w imi� w�asnych interes�w wykorzystywa�y bli�nich przez odwo�ywanie si� do instynktownych sposob�w zachowania. Z punktu widzenia przyrodniczego oba przypadki, zar�wno reklamy, jak i metody �owcy motyli, mo�na zreszt� interpretowa� jako "drapie�nicz� mimikr�": w obu przypadkach bowiem u cz�onk�w pewnego gatunku wywo�ywane s� pop�dy wyzwalane przez swoiste sygna�y, a pos�uguje si� nimi kto�, kto pragnie osi�gn�� cel zupe�nie inny ani�eli ten, kt�ry odpowiada znaczeniu tych sygna��w w warunkach naturalnych. 4 Zob. przyp. 1, rozdz. 11. 5 Dla znawcy: oczywi�cie, �e w takim uog�lnieniu jest to znowu "abstrakcja typowa dla idea�u". W �wiecie realnym bezwzgl�dnie istniej� programy pop�dowe, kt�re wskutek post�puj�cego � z przyczyn wewn�trznych � obni�ania si� progu, w ko�cu, w formie tzw. pracy na ja�owym biegu, przebiegaj� spontanicznie, tzn. bez przynale�nego czynnika wyzwalaj�cego. Wiadomo tak�e, �e w pewnych okoliczno�ciach czynnik wyzwalaj�cy mo�e po�rednio uruchamia� "nieodpowiedni�" reakcj� instynktow� (w postaci "czynno�ci przerzutowej"). Jednak�e tutaj zale�y nam na regule, nie na wyj�tkach. 6 Zob. przyp. t�um. na s. 161. [pokrewie�stwo etymologiczne, o kt�rym autor m�wi, jest nieprzet�umaczalne: po niemiecku Wirklichkeit znaczy rzeczywisto��, a wirken � oddzia�ywa�, (przyp. t�um.)] 7 Nawet najstraszliwszy koszmar senny pr�dko przemija. Niestety tak nie jest w wypadku owej choroby psychicznej zwanej przez psychiatr�w schizofreni�. Musimy tutaj kr�tko om�wi� to zaburzenie psychiczne, poniewa� osobliwo�� jego symptomatologii wskazuje na to, �e jest ono prawdopodobnie tak�e skutkiem zak��cenia normalnego porz�dku hierarchii w naszym uk�adzie nerwowym. Mo�na wi�c w chorobie tej dopatrywa� si� analogii do zjawiska marze� sennych, a jest to mo�liwo�� od dawna ju� dyskutowana w�r�d psychiatr�w w zwi�zku z pewnymi cechami charakterystycznymi schizofrenicznego prze�ywania, wykazuj�cymi podobie�stwo do sn�w. Najpierw uwaga wst�pna: schizofrenia tyle ma wsp�lnego z "rozszczepieniem ja�ni" (albo z "ob��dem rozszczepienia") co galaktyka (droga mleczna) z nabia�em � to znaczy w og�le nic. Konieczne jest, aby to tutaj tak dobitnie wyrazi�, poniewa� wielu wykszta�conych laik�w z oczywistych przyczyn s�dzi, �e przet�umaczenie obcoj�zycznej medycznej nazwy choroby jest jak gdyby skr�conym opisem jej obrazu. Tymczasem nic podobnego. Termin "schizofrenia" zosta� ukuty na pocz�tku XX w. na podstawie pewnej ju� dawno przestarza�ej teorii psychologicznej. Nale�y go wi�c uwa�a� wy��cznie za relikt historii, podobnie jak astronomiczny termin fachowy galaktyka, kt�ry wywodzi si� od greckiego s�owa oznaczaj�cego mleko, przy czym to dos�owne t�umaczenie nie daje �adnego poj�cia o prawdziwej naturze takiego uk�adu "drogi mlecznej". Sednem schizofrenicznych zaburze� jest zupe�nie inny rodzaj odchylenia od normy ani�eli ten, kt�ry sugeruje nazwa. M�wili�my ju� w tek�cie o urojeniach ksobnych. Jakkolwiek zaburzenia, kt�re psychiatra ujmuje nadrz�dnym poj�ciem: schizofrenia, s� wielorakie, a zewn�trznie nawet cz�ciowo ze sob� sprzeczne, wsp�lne jest im swoiste, bardzo charakterystyczne zak��cenie stosunku do otoczenia. Jedni pacjenci miewaj� halucynacje, inni � nie. Jedni s� niespokojni i podnieceni, inni, przeciwnie, zastygaj� w niemym os�upieniu. Ale zawsze, gdy udaje si� czego� od nich dowiedzie� o tym, co prze�ywaj�, okazuje si�, �e �wiat nabra� zupe�nie nowego znaczenia, przedziwnie zmienionego. Charakterystyczne jest, �e pacjentom bardzo trudno opisa� t� zmian�, jest ona bowiem niewidoczna. Wszystko wygl�da tak jak przedtem, a jednak zmieni�o si� w jaki� bardzo niesamowity spos�b. Przybra�o znaczenie odmienne, nieuchwytne, ale celuj�ce bezpo�rednio w pacjenta. Nagle wszystko zdaje si� mu zagra�a�, wszystko si� do niego odnosi: samolot na dalekim niebie, na wp� otwarte skrzyd�o okienne, przypadkowy gest przechodnia na ulicy. Zw�aszcza w pocz�tkach choroby pacjenci opisuj� z wszystkimi szczeg�ami tego rodzaju zupe�nie niewa�ne zdarzenia, wstrz��ni�ci i pe�ni l�ku, co jest wyra�nie sprzeczne z absolutn� (dla nas!) b�aho�ci� tre�ci ich relacji. Owa tak trudna do opisania zmiana, w kt�r� cz�owiek zdrowy w�a�ciwie nie mo�e si� wczu�, dotyczy tak�e twarzy bli�nich. Pojawiaj� si� one jako maski, kt�rych prawdziwego wyrazu pacjent nagle nie rozumie. Obce twarze nabieraj� raptem znaczenia, staj� si� pozornie znane, obcy ludzie chc� choremu co� przekaza� za pomoc� znak�w mimicznych, a on nie mo�e ich rozszyfrowa�, co doprowadza go do rozpaczy. W ko�cu nie ma ju� niczego, co nie by�oby aluzj� do pacjenta, co nie by�oby w niego wycelowane, co by w jaki� (zwykle zagra�aj�cy) spos�b nie mia�o jego "na my�li". Nie jest to miejsce, w kt�rym mo�emy temat ten rozwin��. Ale to, co powiedzieli�my, powinno wystarczy� do zrozumienia, dlaczego tak uporczywie nasuwa si� my�l, �e pewnego dnia mog�oby si� okaza�, i� zaburzenia schizofreniczne s� skutkiem nieprawid�owej dominacji wp�yw�w pochodz�cych z mi�dzym�zgowia, analogicznie do okoliczno�ci naszych marze� sennych. W przypadku sn�w odwr�cenie w�adaj�cych naszym m�zgiem struktur czynno�ciowych jest normalne o tyle, �e periodycznie ogarniaj�ca nas bez�wiadomo�� snu jest rzecz� normaln�. Cz�� m�zgu, kt�ra -jak p�kule m�zgowe w czasie snu � przej�ciowo nie wykorzystuje przynale�nej jej dominacji, odst�puje poszerzone pole dzia�ania podporz�dkowanym, starszym odcinkom uk�adu nerwowego. Nie jest wykluczone, �e podobnie si� dzieje w przypadku schizofrenii, tyle tylko, �e odwr�cenie hierarchii w m�zgu pacjenta nie jest wywo�ane snem, lecz wyst�puje na jawie jako wynik nie znanych nam dot�d proces�w. Wydaje mi si�, �e to, co pacjenci prze�ywaj� i relacjonuj�, jest dok�adnym opisem sytuacji, kt�ra musia�aby powsta�, gdyby posiadacz p�kul m�zgowych zosta� przeniesiony wstecz do archaicznego �wiata mi�dzy-m�zgowia: brak jakichkolwiek tre�ci, kt�re by�yby niewa�ne, takie uszeregowanie perspektywiczne, w jakim wszystko wydaje si� skierowane na prze�ywaj�cego, zaburzenie rozpoznawania to�samo�ci bli�nich wyra�aj�ce si� zar�wno pozorn� znajomo�ci� obcych twarzy, jak i nierozumieniem maski i mimiki bliskich. M�wi�c og�lnie: wy�anianie si� archaicznych i magicznych form stosunku do �wiata, tak cz�sto opisywane przez r�nych obserwator�w bez zwi�zku z jak�kolwiek teori�. Trudno w zasadzie zaprzeczy�, �e mo�liwo�� takiego zak��cenia hierarchii istnieje, skoro nawet w normalnych warunkach ini�dzym�zgowie wywiera wp�yw na p�kule m�zgowe, a w pewnych skrajnych sytuacjach (na przyk�ad w stanie bardzo silnego afektu, gdy m�wimy, �e kto� "wpad� w panik�") wyst�powa� mo�e przej�ciowa dominacja ni�szych formacji m�zgu. Nie wymaga uzasadnienia, �e cz�owiek wsp�czesny, dotkni�ty nieszcz�ciem schizofrenii, zepchni�ty w archaiczny �wiat swoich ewolucyjnych praprzodk�w, nie mo�e si� w nim czu� jak u siebie. Cz�owiek, kt�rego spotka� taki los, wyposa�ony w zdolno�� poznania i prze�ywania, egzystencjalnie siedzia�by na wszystkich sto�kach jednocze�nie. W pierwszych stadiach choroby (zanim pojawi� si� procesy pewnej adaptacji, nigdy w pe�ni udane pr�by przetworzenia nowej sytuacji i przystosowania si� do niej) pacjenci opisuj� cz�sto to, czego doznaj�, jako koniec �wiata. Wydaje mi si�, �e ta metafora oddaje stan faktyczny z podziwu godn� precyzj�. 8 Nowe badania przemawiaj� za tym, i� specjalizacja oka ptasiego w wykrywaniu ruch�w posuni�ta jest tak daleko, �e i dla tych zwierz�t Gwiazda Polarna zajmuje szczeg�ln� pozycj� na nocnym niebie: rozpoznaj� w niej jedyn� gwiazd�, jaka nie uczestniczy w pozornym obrocie sklepienia niebieskiego i pos�uguj� si� ni� do orientacji kierunkowej. Rozdzia� 14 1 Dzieci wszech�wiata 2 Musimy tutaj przypomnie�, �e w rozdziale Myszo�owy i piskl�ta m�wili�my szczeg�owo o jeszcze bardziej elementarnej formie nabywania indywidualnych do�wiadcze�. Chodzi�o tam o mo�liwo�� zdobycia do�wiadcze� w postaci habituacji, a wi�c jako wt�rnego wyniku zupe�nie podstawowego procesu fizjologicznego. Wydaje si� s�uszne przedstawienie sobie rozwoju zdolno�ci uczenia si� jako kolejno�ci nast�puj�cych etap�w: habituacja � wpojenie (zob. dalsze ust�py tekstu) � prawdziwe uczenie si� (w sensie zdolno�ci nabywania nieswoistych tre�ci). Rozdzia� 15 1 Zob. roz. 10, przyp. 3). 2 Znakomite uj�cie aktualnych wiadomo�ci w tej dziedzinie znajdujemy w ksi��ce Erwina Lauscha Mutter, wo bist du? (1974). Jak bardzo odmienny by� jeszcze niedawno s�d uczonych o tych problemach, w tym nawet wybitnych uczonych, niechaj poka�e szczeg�lnie jaskrawy przyk�ad. Sam Konrad Lorenz w swojej wydanej po raz pierwszy w 1950 r. rozprawie Ganzheit md Teil in der tierischen und menschlichen Gesellschaft pisa� dos�ownie: "To, co psychopatologia okre�la jako zubo�enie uczuciowe czy te� niezdolno�� do warto�ciowania, ma niew�tpliwie pod�o�e genetyczne." (Gesammelte Abhandlungen, 1965, s. 192). Dzisiaj wiemy, �e w�a�nie tego typu spo�eczne cechy osobowo�ci nale�� do charakterystycznych p�nych szk�d, kt�re po sobie cz�sto pozostawia brak mo�liwo�ci nawi�zania indywidualnej wi�zi w decyduj�cej fazie rozwoju. Nie pozbawione jest pewnej pikanterii, �e zacytowana wypowied� pochodzi akurat od tego cz�owieka, kt�ry swego czasu (w 1935 r.) odkry� zjawisko wpajania. Lorenz zosta� zreszt� niedawno zaatakowany, m.in. tak�e z powodu tego cytatu, przez Schmidbauera w wartej przeczytania ksi��ce pod tytu�em Biologie und Ideologie (1973). W tym punkcie zarzut by� z pewno�ci� uzasadniony. Jednak�e Schmidbauer powinien by� mo�e zaznaczy�, �e twierdzenie Lorenza pochodzi z czasu, w kt�rym nie by�y jeszcze znane wyniki prac Christy Meves i innych. 3 Nale�y tutaj odda� sprawiedliwo�� psychoanalizie i przyzna� jej bezsporn� zas�ug� wysuni�cia po raz pierwszy twierdzenia, �e prze�ycia wczesnego dzieci�stwa maj� decyduj�cy wp�yw na rozw�j osobowo�ci. Ale jednocze�nie trzeba tak�e powiedzie�, �e mimo ogromnych wysi�k�w nie uda�o jej si� dot�d przedstawi� tkwi�cych u �r�d�a czynnik�w oraz zasad ich dzia�ania � nie zdo�a�a swoim przypuszczeniom nada� formy, kt�ra nie mog�aby przez nauk� zosta� zakwestionowana. Ponadto psychoanaliza krytycznym obserwatorom nie dostarczy�a do tej pory dowodu na dalsze swoje twierdzenie � �e potrafi w�a�ciw� sobie metod�, tj. przez przywo�ywanie wspomnie�, u�wiadamianie sobie szkodliwych wp�yw�w, a nast�pnie racjonalne ich przepracowanie, anulowa� w p�niejszym �yciu owe ujemne skutki do�wiadcze� wczesnego dzieci�stwa. 4 Wiele istotnych wskaz�wek przemawia za tym, �e do dziedziny ludzkich zachowa�, formowanych w spos�b decyduj�cy i trwa�y przez podobne wpajaniu efekty uczenia si�, nale�y sfera seksualna. W licznych przypadkach udowodniono u zwierz�t, przede wszystkim u ptak�w, mo�liwo�� nieodwracalnego wpajania ukierunkowanego na okre�lonych partner�w seksualnych, tak�e obcego gatunku. Szczeg�lne znaczenie nale�y przypisa� do�wiadczeniom ucznia Lorenza, F. Schulza, kt�ry kaczorowi przez wpajanie wycelowane na m�skich wsp�plemie�c�w nada� nieodwracalne cechy homoseksualizmu. Wi�kszo�� fachowc�w sk�ania si� obecnie ku pogl�dowi, �e tak�e przy powstaniu ludzkiego homoseksualizmu w gr� wchodzi� mog� podobne czynniki �rodowiskowe. Nasze prawo karne tak� mo�liwo�� uwzgl�dnia obwarowuj�c kar� jedynie stosunki homoseksualne z nieletnimi, podczas gdy takie same kontakty mi�dzy doros�ymi w zasadzie nie s� karane. Trzeba przy tym przyzna�, �e nie mamy dot�d dostatecznie pewnych wiadomo�ci ani o czynnikach, kt�re powodowa�yby odpowiednie wpajanie u cz�owieka, ani o okresie rozwoju (swoistej fazie wra�liwej) decyduj�cym dla ich oddzia�ywania. Rozdzia� 16 1 Oto jeden tylko przyk�ad trik�w, kt�rymi pos�uguje si� przyroda w tej dziedzinie: przenoszenie wielu rozmaitych warto�ci barw nast�puje w obr�bie tzw. cia�a kolankowatego, prawdopodobnie przez to samo w��kno nerwowe, w taki spos�b, �e impulsy sygnalizuj�ce rozmaite odcienie barw przesuni�te s� w czasie o u�amki setnych sekundy. Przy tym pierwsza przybywaj�ca seria impuls�w informuje o intensywno�ci na przyk�ad czerwiem, nast�pna � o odcieniach b��kitu, a trzecia o nasileniach jasno�ci w zielonym zakresie widma. 2 Fakt, �e operacje m�zgu odbywaj� si� z regu�y ze znieczuleniem miejscowym (zob. roz. 10 przypis 1), pozwala neurochirurgom przez elektryczne dra�nienie ods�oni�tych cz�ci m�zgu okre�la� z du�� precyzj� (na podstawie wyst�puj�cych wskutek tego czy te� przez pacjenta relacjonowanych efekt�w dra�nienia), jakie maj� przed sob� o�rodki czy te� drogi m�zgowe (niewidoczne go�ym okiem). Tak�e badania rannych w czasie obu wojen �wiatowych, kt�rzy doznali uszkodze� m�zgu, pozwoli�y zgromadzi� powa�ny materia� obserwacyjny. Kora m�zgowa jest obecnie najdok�adniej przebadan� cz�ci� ludzkiego m�zgu. Rozdzia� 17 1 W wygl�dzie kory m�zgowej ludzi wyst�puj� co prawda drobne r�nice. Wprawdzie zakr�ty i bruzdy powierzchni m�zgu w zasadzie si� powtarzaj� (co pozwala anatomom nadawa� im ustalone nazwy), ale w jednym przypadku jaka� bruzda bywa nieco d�u�sza, jaki� zakr�t nieco szerszy lub te� kr�tszy ni� w innym � bez jakiegokolwiek zauwa�alnego powi�zania ze stopniem inteligencji czy szczeg�lnymi zdolno�ciami por�wnywanych os�b. Jednak�e r�nice te nie dotycz� "o�rodk�w" wykrytych przez do�wiadczalne dra�nienia. Niezale�nie od rasy, wielko�ci cia�a, inteligencji czy zdolno�ci znajduj� si� one u wszystkich ludzi w tych samych miejscach kory i maj� takie same powierzchnie. Nadarza si� tu okazja do poruszenia pewnego problemu, kt�ry cz�sto budzi zainteresowanie ��dnych wiedzy laik�w: czy jest mo�liwe, aby ludzie zupe�nie odmiennie prze�ywali pewne uczucia czy wra�enia zmys�owe? Na bardzo prostym przyk�adzie: czy jest mo�liwe, aby kto� kolor "zielony" prze�ywa� tak, jak inny widzi "czerwony"? Poniewa� barwa stanowi prze�ycie czysto subiektywne (obiektywnie istniej� tylko elektromagnetyczne drgania o rozmaitych cz�stotliwo�ciach), z punktu widzenia logiki nie mo�na takiej mo�liwo�ci ca�kowicie wykluczy�. Pomimo to wydaje mi si� pewne, �e istnienie powa�niejszych r�nic jest tutaj mato prawdopodobne. W ka�dym razie nie jest to problem, kt�ry by�by wart g��bszego rozpami�tywania. Przyczyn� jest po prostu wyst�puj�ca u wszystkich ludzi niemal ca�kowita genetyczna identyczno�� wszystkich struktur m�zgu miarodajnych dla subiektywnego do�wiadczenia. M�wi�c pro�ciej: wszystkie istniej�ce obecnie m�zgi s� wynikiem stale powtarzaj�cej si� z pokolenia na pokolenie genetycznej niezliczonej replikacji tego samego "modelu". Wobec tego mo�na z du�� pewno�ci� twierdzi�, �e znaj�c jeden z nich (w�asny) wie si� jednocze�nie, jak funkcjonuj� inne. Naturalnie nie dotyczy to sprawno�ci opartych na procesach uczenia si� (jak np. znajomo�� j�zyk�w), nie dotyczy osobistych rys�w rozwoju osobowo�ci ani te� kulturowych r�nic w warto�ciowaniu itp., odnosi si� natomiast do tego rodzaju elementarnych zdolno�ci jak postrzeganie barw. 2 Podam tutaj jeden tylko, ale bardzo dobitny przyk�ad tego stosunku, kt�ry uzna� mo�na za regu��. Zale�no�� anatomicznej struktury od funkcji (zale�no�� odwrotna nie wymaga uzasadnienia) si�ga, jak wiadomo, tak daleko, �e narz�dy nie u�ywane ulegaj� uwstecznieniu. Nie dziwi to w przypadku bezczynnego, nie trenowanego mi�nia. Ale zdaje si�, �e jest to w og�le powszechne prawid�o biologiczne, dotycz�ce na przyk�ad tak�e funkcji oczu. Odkryto kilka przypadk�w, w kt�rych gady i ryby ze znanych gatunk�w zosta�y przez geologiczn� katastrof� przemieszczone do w�d jaskiniowych. Tam potrafi�y utrzyma� si� jako odizolowane populacje przez tysi�ce lat w ca�kowitych ciemno�ciach. Zwierz�ta te s� obecnie pod ka�dym wzgl�dem zupe�nie normalne, z jednym znamiennym wyj�tkiem: u wszystkich oczy uleg�y uwstecznieniu do rudymentarnych narz�d�w szcz�tkowych, niezdolnych do pe�nienia swoich funkcji. U odmie�ca jaskiniowego na przyk�ad s� one przes�oni�te sk�r�. Rozdzia� 18 1 Z perspektywy biologicznej stosunkowo �atwo jest odpowiedzie� na pytanie o obszar "swobody" naszego zachowania. Jest on najwyra�niej zacie�niony granicami, kt�re mo�na okre�li� i kt�rych mo�emy do�wiadczy�: nie potrafimy by� g�odni, zm�czeni lub w dobrym humorze, wtedy gdy chcemy. Tymczasem nasza wydolno��, si�a decyzji i bogactwo pomys��w s� zale�ne od tych �yciowych stan�w � na kt�re bezpo�rednio wp�ywa� nie mo�emy. Z drugiej strony jednak, z pewno�ci� nie jeste�my tak�e absolutnie skr�powani, jak wykazuj� w�a�nie nieustanne wahania rozpi�to�ci (a tak�e rozmiar�w) naszej swobody dzia�ania. Gdyby bowiem tak by�o, w�wczas z�a kondycja (choroba, niedo�ywienie, silne wyczerpanie) nie mog�aby wyra�nie uszczupla� naszej swobody, poniewa� utraci� mo�na tylko co�, co si� posiada�o. 2 Wymienimy tutaj pokr�tce jeszcze jeden spo�r�d wielu mo�liwych przyk�ad�w, poniewa� obecnie jest chyba szczeg�lnie aktualny. Wydaje si�, �e nasz pop�d pokarmowy tak�e jest sterowany przez mi�dzym�zgowie wed�ug archaicznych prawide�. Fakt, �e dzisiaj tak wielu ludzi -jak si� m�wi obrazowo i ca�kiem s�usznie � walczy z nadwag�, trudno r�wnie przekonywaj�co wyja�ni� inaczej. Powi�zanie to mo�na sobie wyobrazi� jako sprz�enie zwrotne za pomoc� termostatu, takie jak to stosowane cho�by w centralnym ogrzewaniu. Ciep�o ogrzewanych pomieszcze� (ilo�� kalorii, kt�r� ogrzewanie przenosi do mieszkania) zale�y od nastawienia termostatu. Gdy temperatura w pomieszczeniu spada poni�ej warto�ci zadanej nastawionej na tym aparacie sterowniczym, palnik w��cza si� automatycznie dla uruchomienia produkcji ciep�a. Ot� wydaje si�, jakoby mieszcz�cy si� w naszym mi�dzym�zgowiu "termostat", �w regulacyjny o�rodek nerwowy, kt�ry nadzoruje bilans kaloryczny naszego cia�a, nastawiony by� na nieco zbyt wysok� warto��. Program "pop�d pokarmowy", powoduj�cy now� dostaw� kalorii (prze�ywany przez nas jako g��d), w��cza si� zbyt wcze�nie, a mianowicie wtedy, gdy � patrz�c obiektywnie � w ciele zmagazynowane s� jeszcze dostateczne zapasy energii. To za� jest pierwsz� i bardzo prost� przyczyn�, �e tyle w�r�d nas jest dzisiaj grubas�w. Gdy na to powi�zanie spojrzymy na tle rozd�wi�ku pomi�dzy p�kulami m�zgowymi a mi�dzym�zgowiem, o jakim mowa w tym miejscu tekstu, natrafimy znowu na skutki r�nicy wieku mi�dzy tymi cz�ciami m�zgu. Dlaczego �w "termostat kaloryczny" u tylu ludzi nastawiony jest za wysoko? Prawdopodobnie dlatego, �e mi�dzym�zgowie, kt�re jak wiemy, nie mo�e si� niczego nauczy�, przechowa�o do tej pory tak� warto��, jaka by�a celowa w epoce, kiedy zosta�a ustalona, a w�a�ciwie m�wi�c �ci�le � jaka by�a w�wczas niezb�dnym warunkiem przetrwania. �atwo chyba zrozumie�, �e w czasach, kiedy zaopatrzenie si� w �ywno�� by�o r�wnoznaczne z d�ugotrwa�ym i mozolnym polowaniem, kiedy nie wynaleziono jeszcze przechowywania jad�a, pop�d pokarmowy musia� by� wyzwalany wtedy, gdy jeszcze wyst�powa�y dostateczne rezerwy energii, pozwalaj�ce podo�a� trudnemu procesowi pozyskania pokarmu. Ale i odwrotnie, nietrudno poj�� skutki tego mechanizmu, je�eli taka regulacja nadal obowi�zuje w �rodowisku, w kt�rym wystarczy kilka krok�w do lod�wki, aby zapewni� sobie po�ywienie. Rozdzia� 19 1 Musimy tutaj kr�tko poruszy� t� spraw�, poniewa� powoduje ona sta�e zamieszanie nawet w kr�gu ludzi wykszta�conych. "Instynkt" i "instynktowy" s� to terminy o wyra�nie okre�lonym, �ci�le zdefiniowanym znaczeniu. Zawsze tam, gdzie wyst�puj� w nauce, mowa jest o wrodzonych do�wiadczeniach, o odziedziczonych programach zachowa�. Dzia�anie "instynktu" oznacza wi�c wyzwolenie takiego programu przez swoiste czynniki wyzwalaj�ce wraz z wszelkimi kryteriami zwi�zanymi z tym automatycznym procesem, kryteriami, kt�re opisali�my tak szczeg�owo. Ci�g�e nieporozumienia s� nieuniknione, gdy si� nie przestrzega skrupulatnie tej definicji i m�wi o "instynktowym" zachowaniu czy s�dach tak�e wtedy, gdy si� ma na my�li intuicyjne reakcje czy s�dy. Jedno z drugim nie ma �adnego bezpo�redniego zwi�zku. Rozdzia� 20 1 Musz� tu naturalnie zaraz doda�: jedyny �wiat, w jakim mo�emy istnie�. W �aden spos�b nie mo�emy opu�ci� naszej rzeczywisto�ci � nawet przy u�yciu utopijnego wehiku�u czasu, kt�ry umo�liwi�by nam podr� w przysz�o��. Przyczyn� jest to, �e rzeczywisto�� owa jest zjawiskiem subiektywnym, a nie czym� istniej�cym obiektywnie, na przyk�ad rozwijaj�cym si� niezale�nie od nas. Wi�cej na ten temat powiem w ostatnich rozdzia�ach. 2 Regulacja przez sprz�enie zwrotne wyst�puje nie tylko w organizmach �ywych, lecz w bardzo wielu dziedzinach przyrody o�ywionej, a tak�e w technice. Liczba przyk�ad�w jest niemal dowolnie wielka. Jednak�e we wszystkich przypadkach zasada jest ta sama, st�d omawiane w tek�cie osobliwo�ci odnosz� si� zar�wno do technicznych, jak i do biologicznych uk�ad�w. 3 Czterotygodniowy cykl miesi�czkowy dowodzi, �e istniej� biologiczne oscylacje o znacznie wi�kszej d�ugo�ci fal. By� mo�e wyst�puj� tak�e oscylacje o jeszcze mniejszej cz�stotliwo�ci. Niekt�rzy uczeni s�dz�, �e d�ugookresowe rytmy biologiczne mog� stanowi� pod�o�e regulacji czasowej wzrastania, dojrzewania p�ciowego i starzenia si�. W takim razie w przypadku cz�owieka najd�u�sza mo�liwa fala oscylacji biologicznej by�aby zbie�na z naszym genetycznie ustalonym trwaniem �ycia. Wszystkie te zagadnienia s� do tej pory w�a�ciwie jeszcze nie zbadane. 4 Po�rednia wskaz�wka co do istnienia takiego czasowego porz�dku wewn�trznego wynika z pewnego dosy� powszechnego do�wiadczenia naszej epoki technicznej. Przy lotach w kierunku wsch�d � zach�d (lub przeciwnie) wsp�czesnymi samolotami przenosimy si� tak szybko w inne strefy czasowe (na tereny z odmiennym czasem miejscowym), �e nasz "zegar wewn�trzny" potrzebuje kilku dni na ponowne nawi�zanie kontaktu z dzienno-nocn� periodyczno�ci� nowego miejsca pobytu, odbiegaj�c� od tej, kt�ra obowi�zuje w miejscu odlotu. W okresie przestawiania si� wi�kszo�� ludzi czuje si� mniej lub bardziej �le; najcz�stszymi i najbardziej zrozumia�ymi objawami bywaj� bezsenno�� w nocy i zm�czenie w dzie�. Ale cz�sto wyst�puj� ponadto zaburzenia w trawieniu, sk�onno�� do nadmiernego pocenia si�, uczucie os�abienia, z�e nastroje i inne formy og�lnego z�ego samopoczucia fizycznego. Znamienne jest, �e takie objawy cz�sto trwaj� jeszcze kilka dni po przywr�ceniu normalnego rytmu snu, zgodnego z czasem miejscowym. W tych przypadkach wi�c najwidoczniej d�ugofalowy 24-godzinny rytm snu i czuwania pod wp�ywem zewn�trznej periodyczno�ci dnia i nocy nowego otoczenia przejmuje w roli wska�nika czasu kierowanie procesem przestawiania si�. Pozosta�e za� kr�tkofalowe funkcje id� za nim, mniej lub bardziej kulej�c. W czasie przestawiania si� dochodzi zatem do pewnej desynchronizacji, do rozpadu normalnie wyst�puj�cej wewn�trznej struktury czasowej. Fizjolodzy domy�laj� si�, �e wymienione formy z�ego samopoczucia reprezentuj� prze�ywanie tych przej�ciowych wegetatywnych asynchronizm�w. 5 Najbardziej przekonuj�cym dowodem tego, �e nastroje nasze mog� ulega� wp�ywom "od wewn�trz", z wegetatywnego pod�o�a, jest dzia�anie euforyzuj�cych narkotyk�w. Pokusa za�ywania tego rodzaju substancji polega w�a�nie na tym, �e obiecuj� one najbardziej bezpo�redni i naj�atwiejszy dost�p do intensywnego uczucia szcz�cia. To co nast�puje, por�wna� mo�na do elektrycznego zwarcia, kt�re jak wiemy, mo�e czasami zniszczy� delikatn� instalacj�. Los narkoman�w jest skutkiem uszkodzenia przez brutalne dzia�anie narkotyku delikatnej struktury wegetatywnej wi���cej cz�owieka ze �rodowiskiem. 6 W stanach chorobowych mo�e si� zdarzy�, �e owa zdolno�� oscylacji nastroj�w zamiera. Rezultatem takiego zaburzenia jest to, co psychiatra nazywa chorob� psychiczn�. Je�eli nastr�j zastyga na dolnym biegunie � mamy do czynienia z fenotypem chorobliwej, endogennej depresji; w przeciwnym przypadku rezultatem b�dzie mania. Rozdzia� 21 1 John Fremlin, How stereoscopic vision evolved, "New Scientist", 5.10.1972, s. 26. 2 Konrad Lorenz, Die angeborenen Formen m�glicher Erfahrung, "Zeitschrift fur Tier-psychologie", t. V, 1943, s. 235-409. 3 To stwierdzenie ameryka�skiego badacza ewolucji Georgea Gaylorda Simpsona zaczerpn��em ze znakomitej ksi��ki Ewlutionare Erkenntnistheorie Gerharda Vollmera (Stuttgart 1975), kt�r� polecam ka�demu, kto si� interesuje powa�niej opisan� tu problematyk� i jej historycznym pod�o�em. 4 Gdyby �wiat naszego codziennego do�wiadczenia rzeczywi�cie by� tak idealnie zgodny z obiektywnymi realiami �wiata "samego w sobie", jak to sugeruje nasze naiwne prze�ywanie �wiata, nie potrzebowaliby�my nauk przyrodniczych. Wysi�ek umys�owy, kt�rego dokonujemy u�ywaj�c tego poj�cia, nie jest niczym innym jak reakcj� cz�owieka na poznanie, �e to, co widzi, nie pokrywa si� z rzeczywisto�ci�. Gdy g��biej wnikniemy w t� sytuacj�, przestaniemy si� dziwi�, �e �wiat poza ciasnymi ramami naszego spojrzenia wymyka si� zdolno�ci naszej wyobra�ni. Dziwne jest raczej, �e krocz�c po�redni� drog� nauki, udaje nam si� wyj�� poza te ramy i wnikn�� w obszar rzeczywisto�ci. Co prawda jest to mo�liwe tylko dzi�ki protezom abstrakcyjnych nieobrazowych formu� i symboli. Fachowy j�zyk uczonych zrodzi� si� z potrzeby opisywania powi�za� wyst�puj�cych poza dziedzin� naszego codziennego do�wiadczenia, powi�za�, dla kt�rych opisu nasz j�zyk, zrodzony z tych codziennych do�wiadcze�, nie dysponuje odpowiednimi poj�ciami ani sk�adni�. Jednak�e sprawdzalne wyniki na ko�cu �a�cuch�w formu� dowodz�, �e w ten spos�b przybli�amy si� do obiektywnych w�a�ciwo�ci �wiata, kt�re inaczej by�yby dla nas nie do poj�cia. Przyk�adem jest chocia�by mo�liwo�� wyzwolenia wybuchu atomowego, kt�rym materi� przekszta�camy w energi�.