��T. Biesaga, Emocjonalna odpowiedz
na warto[

podstawa |
ycia moralnego, w. Konteksty podmiotowej [
wiadomo[
ci, red. E. Podrez , R. MoD
, Seria:  Episteme 29(2003), Olecko 2003, 91-100 Tadeusz Biesaga SDB EMOCJONALNA ODPOWIEDy
NA WARTOZ

U PODSTAW {
YCIA MORALNEGO 1. Czy konflikt uczu
i i nakaz�w moralnych jest nieunikniony? PokartezjaD
ska filozofia, w odr�|
nieniu od klasycznej, odwoB
aB
a si
do nieprzezwyci
|
alnych konflikt�w w [
wiecie i w czB
owieku. Odchodz
c od metafizyki klasycznej, od greckiej harmonii [
wiata, od prezentowanej przez Arystotelesa i [
w. Tomasza teorii substancjalno[
ci, postkartezjaD
scy filozofowie zacz
li odkrywa
przer�|
ne, przeciwstawne sobie struktury, procesy i siB
y. Konflikt ontyczny, wywoB
any kartezjaD
skim podziaB
em czB
owieka na dwie substancje res cogitans i res extensa zaowocowaB
radykalnym przeciwstawieniem rozumu naturze czB
owieka, a w niej r�wnie|
sferze emocjonalnej. W tej perspektywie pojawi
si
skrajne stanowiska odno[
nie do istnienia zwi
zku moralno[
ci z uczuciami, z psychik
czB
owieka. Tak np. I. Kant ustanowiB
etyk
imperatyw�w moralnych przeciwstawian
wszelkim uczuciom, natomiast. A. J. Ayer zredukowaB
caB

moralno[

do ekspresji stan�w emocjonalnych czB
owieka1. Etyka I. Kanta zbudowana jest na nieprzezwyci
|
alnym konflikcie ukonstytuowanego apriori przez rozum imperatywu, obowi
zku, czy prawa moralnego, ze skB
onno[
ciami naszej natury, jej d
|
eniami, pragnieniami, w tym r�wnie|
emocjami. Post
powanie z obowi
zku  pisze Kant  ma caB
kowicie wykluczy
wpB
yw skB
onno[
ci2. Wszystkie one zmierzaj
bowiem do zaspokojenia naszego d
|
enia do przyjemno[
ci, do szcz
[
cia. Motywowanie si
w naszym post
powaniu dobrem, warto[
ci
czy jakim[
przedmiotem, kt�ry przynosiB
by 1 I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralno[
ci, tB
um. M. Wartenberg, Warszawa 1984, s. 21; A. J. Ayer, Language, Truch and Logic, London 1948, s. 141. 2 I. Kant, Uzasadnienie metafizyki ... dz. cyt., s. 21. 2 emocjonaln
przyjemno[

, rado[

, szcz
[
cie jest egoizmem hedonistycznym czy eudajmonistycznym. Egoizm i moralno[

wykluczaj
si
wzajemnie. Imperatyw, jako aprioryczna rzeczywisto[

rozumnej woli, wyklucza wszelk
B

czno[

z uczuciami. Im bardziej czego[
emocjonalnie pragniemy albo odwrotnie, gdy co[
emocjonalnie jest dla nas niezno[
ne, ale mimo to, kieruj
c si
obowi
zkiem, nie uwalniamy si
od tego, jeste[
my istot
moraln
. Kiedy czB
owiek upadB
y na duchu i zaB
amany  pisze Kant  |
yczy sobie [
mierci, a jednak |
ycie swoje zachowuje nie kochaj
c go, czyli nie ze skB
onno[
ci lub bojaz
ni, ale z obowi
zku: wtedy dopiero maksyma jego ma tre[

moraln
3. Imperatyw moralny ujawnia si
najbardziej, kiedy przeciwstawia si
uczuciom. Wszelki kompromis z uczuciami jest kompromisem z egoizmem. IdeaB
em w tej etyce jest czB
owiek o silnej woli, kt�ry przeciwstawia si
w sobie wszystkiemu, co cielesne i emocjonalne, i bezwzgl
dnie realizuje nakazy. Kiedy jaki[
czyn dawaB
by nam przyjemno[

i rado[

, nale|
y podejrzewa
, |
e nie jest speB
niany z obowi
zku, lecz z egoistycznych motyw�w. M. Scheler oskar|
yB
tego typu etyk
o zdrad
rado[
ci i miB
o[
ci, kt�re s
najgB

bszymi z
r�dB
ami wszelkiego bytu moralnego i wszelkiego dziaB
ania4. Jego zdaniem, Kant ulegB
mentalno[
ci pruskiego rygoryzmu i m.in. dlatego zaproponowaB
etyk
represyjn
wzgl
dem ludzkiej natury i jej sfery emocjonalnej. Ten racjonalistyczny, formalny, legalistyczny rygoryzm nie tylko nie sprzyja rozwojowi osoby, ale niszczy t
wB
a[
nie sfer
w moralno[
ci, kt�ra odgrywa w niej najwa|
niejsz
rol
. Przekre[
la on bowiem miB
o[

, uczucia, w kt�rych dopiero ujawnia si
[
wiat warto[
ci. Moralno[

, zdaniem Schelera i innych fenomenolog�w, nie polega na przymusie nakaz�w, ale na [
wiadomym i emocjonalnym prze|
ywaniu i realizowania warto[
ci. Kant poj
B
uczucia jedynie jako empiryczne stany emocjonalne, gdy tymczasem obok nich posiadamy 3 Tam|
e, s. 17nn. 4 M. Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik. Gesammelte Werke, t. II, Bern 1954, s. 15; M. Scheler, Vom Verrat der Freude, w: M Scheler, Liebe und Erkenntnis, Bern, M�nchen 1954, s. 69nn. 3 intencjonalne akty emocjonalne, kt�re s
[
wiadomymi prze|
yciami warto[
ci. Etyka aksjologiczna fenomenolog�w dokonuje rehabilitacji roli uczu
w moralno[
ci. 2. Emocjonalna odpowiedz
na warto[

Podstawow
kategori
rehabilitacji uczu
w moralno[
ci jest dla Dietricha von Hildebranda emocjonalna odpowiedz
na warto[

. Odpowiedzi wobec poznanych przedmiot�w, takie jak np. przekonanie, w
tpienie, rado[

z czego[
, smutek, szacunek, wzgarda, miB
o[

, nienawi[

nie s
stanami psychicznymi, lecz intencjonalnymi aktami podmiotu. Odpowiedzi te, cho
opieraj
si
na aktach poznania, to s
jednak czym[
wi
cej ni|
tylko poznaniem. S
one bowiem osobow
odpowiedzi
na to, co poznane. Je|
eli w poznaniu przedmiot m�wi, a my sB
uchamy, to w odpowiedzi kierunek jest odwrotny, to my wypowiadamy swoje  tak wobec przedmiotu. Owo  tak zgodne jest z przedmiotem, ale jako akt podmiotu zawiera co[
wi
cej i tworzy specyficzn
jedno[

osoby z warto[
ci
. Zgodnie z wyr�|
nieniem w czB
owieku trzech struktur: rozumu, woli i serca, Hildebrand wymienia trzy rodzaje odpowiedzi: odpowiedzi teoretyczne (theoretical responses), wolitywne (volitional responses) i odpowiedzi emocjonalne (affective responses)5. Odpowiedzi teoretyczne, takie jak np. przekonanie, w
tpienie, przypuszczenie s
ustosunkowaniem si
, potwierdzeniem b
dz
zawieszeniem potwierdzenia wobec stwierdzonego istnienia czy wB
a[
ciwo[
ci rzeczy. Odpowiedzi wolitywne s
aprobowaniem lub dezaprobowaniem, a gB
�wnie ch
ci
urzeczywistnienia warto[
ciowego stanu rzeczy. Odpowiedzi te zakB
adaj
poznanie, ale w odr�|
nieniu od odpowiedzi teoretycznych maj
charakter praktyczny, tzn. skierowuj
si
one do urzeczywistnienia nieistniej
cej jeszcze warto[
ci. Odpowiedzi emocjonalne takie jak np. podziw czego[
, rado[

z czego[
s
gB
osem serca wobec daru warto[
ci. W stosunku do odpowiedzi wolitywnych odznaczaj
si
one pewn
5 D. von Hildebrand, Christian Ethics, New York 1952, s. 197. 4 emocjonalna peB
ni
i st
d bardziej anga|
uj
osob
. Pragnienie miB
o[
ci, bez emocjonalnej peB
ni i ciepB
a wobec drugiej osoby, nie jest jeszcze miB
o[
ci
. Emocjonaln
odpowiedz
na warto[

stawia Hildebrand u podstaw |
ycia moralnego. Nabudowuje si
ona na: a) intuicyjnej kontemplacyjnej percepcji warto[
ci, b) byciu afektywnie poruszonym przez warto[

. W tym drugim przypadku mamy do czynienia nie tylko z poznawczym uj
ciem warto[
ci, ale z jej szczeg�lnym oddziaB
ywaniem na serce i dusz
ludzk
. Np. czyja[
wielkoduszno[

, wspaniaB
omy[
lno[

czy skrucha przenikaj
przez skorup
naszej oboj
tno[
ci, ogarniaj
nas, staj
si
dla nas czym[
bliskim, wchodz
z nami w intymn
jedno[

i za|
yB
o[

, rodz
w nas uszcz
[
liwiaj
c
bB
ogo[

. 3. Adequatio cordis ad valorem Nasza emocjonalna odpowiedz
powinna by
zgodna z warto[
ci
. Analogicznie do klasycznej definicji prawdy zachodzi, wedB
ug Hildebranda, adequatio voluntatis et cordis ad valorem6. Owa zgodno[

dotyczy: a) pozytywno[
ci czy negatywno[
ci tego, co warto[
ciowe, b) natury danego rodzaju warto[
ci, c) stopnia hierarchicznego czyli wysoko[
ci danej warto[
ci. Nie chodzi przy tym tylko o zgodno[

naszego intelektu, ale o powi
zanie serca i woli z natur
warto[
ci. Z pozytywn
warto[
ci
zwi
zane s
potwierdzaj
ce t
pozytywno[

odpowiedzi, takie jak np. szacunek, podziw, zachwyt; z negatywn
warto[
ci
zwi
zane s
odrzucaj
ce t
negatywno[

odpowiedzi, takie jak oburzenie czy obrzydzenie. Tre[

odpowiedzi wsp�B
gra z natur
warto[
ci. Jako[
ciowa tre[

szacunku czy podziwu dla geniusza i dla [
wi
tego jest inna. Podobnie odpowiedz
dostosowuje si
r�wnie|
do stopnia hierarchicznego danej warto[
ci. W tre[
ci odpowiedzi zawiera si
r�wnie|
uznanie wy|
szo[
ci warto[
ci moralnych nad estetycznymi, uznanie ich bezwarunkowego, kategorycznego zobowi
zania moralnego. 6 D. von Hildebrand, Moralia. Gesammelte Werke t. IX, Regensburg 1980, s. 50. 5 GB

bia emocjonalnej odpowiedzi na warto[

(affective value response), a wi
c wsp�B
granie z warto[
ci
, uzale|
nione jest od sposobu dokonania si
podbudowuj
cych j
akt�w i od postaw podmiotu. Zale|
y ono od naszego samoporzucenia siebie dla warto[
ci (selfabandonment), samodarowania si
warto[
ciom (selfdonation)7. W odpowiedzi takiej warto[

nas przenika, wchodzimy z ni
w intymn
za|
yB
o[

, jedno[

charakterystyczn
dla akt�w miB
o[
ci. Tego typu jedno[

osobowa jest wi
ksza od tej, kt�r
osi
gamy w samym akcie poznania. Anga|
uje ona bowiem caB

osob
, a wi
c nie tylko rozum, ale jej serce, a nawet jej wol
. Wola bowiem mo|
e sankcjonowa
emocjonaln
odpowiedz
na warto[

i w ten spos�b wB

czy
si
w realizacj
warto[
ci. Realizacja taka nie wynika z narzucaj
cych si
nam i zmuszaj
cych nas jaki[
nakaz�w, ale z atrakcyjno[
ci, swoistej subtelno[
ci i kategoryczno[
ci warto[
ci moralnie doniosB
ych. Osoba realizuje moralno[

nie wbrew sobie, swoim uczuciom, ale z peB
nym zaanga|
owaniem swego rozumnego i emocjonalnego ja osobowego. 4. Atrofia emocjonalna Harmonia intelektu, woli i serca stanowi o wB
a[
ciwym |
yciu osoby, w tym r�wnie|
o |
yciu moralnym. Atrofia serca mo|
e by
, zdaniem D. Hildebranda, spowodowana hipertrofi
rozumu analitycznego i pragmatycznego lub hipertrofi
woli. S
ludzie  pisze Hildebrand  kt�rzy z ka|
dej sytuacji i z ka|
dego prze|
ycia czyni
obiekt poznania. Staj
si
oni zawsze obserwatorami, s
niezdolni do wyrzeczenia si
postawy analizy intelektualnej i dlatego nie s
w stanie wzruszy
si
czym[
lub odpowiedzie
rado[
ci
, b�lem, miB
o[
ci
lub zachwytem8. W punkcie wyj[
cia wykluczaj
oni kontemplatywny i emocjonalny kontakt z warto[
ciami. Wykluczenie takie wzmacnia jeszcze rozum i postawa pragmatyczna. CzB
owiek taki  pisze Hildebrand  zajmuje zasadniczo postaw
7 D. von Hildebrand, Christian Ethics, ... dz. cyt., s. 214. 8 D. von Hildebrand, Serce, tB
um. J. Koz
biaB
, PoznaD
1985, s. 81. Zob. S. T. Zarzycki, Dietricha von Hildebranda filozoficzno-teologiczne podstawy duchowo[
ci serca, Lublin 1997.??? 6 utylitarystyczn
i uznaje wszystkie prze|
ycia uczuciowe za niepotrzebn
strat
czasu9. ZdB
awiB
on w sobie wra|
liwo[

uczuciow
. Traktuje prze|
ycia uczuciowe, jak r�wnie|
kontemplacj
, jako szczyt jaB
owo[
ci i czyst
strat
czasu. Tego typu hipertrofia rozumu pragmatycznego prowadzi do atrofii emocjonalnej, czyli wyparcia albo stB
umienia uczu
oraz przynosi negatywne skutki dla samej osoby, jak r�wnie|
dla poznania i post
powania. Niszczy ona bowiem w osobie harmoni
rozumu, serca i woli. Bogate |
ycie osoby zostaje zredukowane do sprawnego funkcjonowania w [
wiecie przedmiot�w. Znika [
wiat warto[
ci i [
wiat os�b. Nie jest mo|
liwy intymny kontakt z warto[
ciami, ich kontemplacja i wynikaj
ca z tego rado[

i szcz
[
cie. Nie jest mo|
liwe dostrze|
enie wyj
tkowo[
ci drugiej osoby, prze|
ycie wsp�lnoty os�b. Communio personarum zast
pione jest funkcjonowaniem osobnik�w.  By
 zostaje zast
pione przez  mie
 . CzB
owiek zostaje zniewolony przez rzeczy. Brak osobowego zadowolenia i szcz
[
cia pogB

bia jego frustracj
i prowadzi do spoB
eczeD
stwa neurotycznego. KoD
czy si
to, jak m�wi E. Fromm, ucieczk
od wolno[
ci10. Inny rodzaj atrofii emocjonalnej wywoB
any jest zdaniem Hildebranda hipertrofi
woli. Wyst
puje on u ludzi realizuj
cych ideaB
etyki Kanta. Dla nich moralno[

to jasno sformuB
owane, formalne nakazy. Tacy ludzie odnosz
si
podejrzliwie do wszelkich swoich uczu
. Uczucia bowiem wprowadzaj
ich zdaniem niepewno[

i zam
t w jasne legalistyczne kategorie. Boj
si
ryzyka p�j[
cia za prze|
yciem warto[
ci. Trzymaj
si
sztywno tego, co nakazane. Nie podejm
si
te|
tego, co nie jest wyraz
nie sformuB
owane jako ich obowi
zek. Mimo to, nie maj
sobie nic do zarzucenia, zawsze s
zgodni z obyczajami, prawem i etykiet
. Moralny biurokrata jest wygodny dla paD
stwa. Z l
ku, lenistwa, 9 Tam|
e, s. 82. 10 E. Fromm, Mie
czy by
, tB
um. KarB
owski, PoznaD
1995; E. Fromm, Ucieczka od wolno[
ci, tB
um. O. i A. Ziemilscy, Warszawa 1972. 7 nieufno[
ci wobec emocjonalnego prze|
ycia warto[
ci, uto|
samia on moralno[

z zachowywaniem prawa paD
stwowego. Uznaje za moralne tylko takie zobowi
zania, kt�re s
zakorzenione w odpowiedzialno[
ci prawnej. Nie dowierza powinno[
ci nie sformuB
owanej jurydycznie, traktuje j
jako mglist
, niejasn
, a nawet niebezpieczn
. Jest wrogo nastawiony wobec wezwaD
powinno[
ci moralnej wychodz
cej poza prawo. Lojalno[

wobec paD
stwa akceptuje jako naczeln
norm
moralno[
ci. By
lojalnym wobec autorytetu i praw paD
stwa jest r�wnoznaczne u niego z byciem czB
owiekiem sprawiedliwym, moralnie dokB
adnym, skrupulatnym, osob
realizuj
c
w peB
ni moralno[

11. W ten spos�b konwencjonalnie ustanawiane prawa w paD
stwie speB
niaj
w takim czB
owieku rol
norm moralnych, wi
|

go tak, jak normy sumienia i czyni
go przez to [
lepym narz
dziem totalitarnego paD
stwa. Aby obroni
si
przed tak
deformacj
[
wiadomo[
ci moralnej, ustrzec si
przed iluzj
aksjologiczn
, [
lepot
, inaczej  daltonizmem moralnym, trzeba speB
nia
odpowiednie warunki konieczne dla poznania warto[
ci, dla speB
nienia adekwatnej odpowiedzi, w kt�rej konstytuuje si
wB
a[
ciwa powinno[

moralna. 5. Warunki adekwatnej, emocjonalnej odpowiedzi na warto[

Poszukiwanie warunk�w adekwatnej odpowiedzi na warto[

prowadzi Hildebranda do zaj
cia si
iluzj
aksjologiczn
, substytutami, czyli pseudonormami, kt�re funkcjonuj
w naszej [
wiadomo[
ci oraz nabytymi przez osob
pozytywnymi b
dz
negatywnymi postawami wzgl
dem warto[
ci, kt�re umo|
liwiaj
b
dz
utrudniaj
danie takiej odpowiedzi. W badaniach nad postawami wyr�|
nia on pozytywne i negatywne centrum w osobie, kt�re tworzy si
na zasadzie jako[
ciowego pokrewieD
stwa lub wykluczania si
nabywanych postaw. Pozytywne centrum okre[
la jako  ja 11 D. von Hildebrand, Graven Images: Substitutes for True Morality, New York 1957, s. 134. 8 prawe-pokorne-miB
uj
ce , negatywne jako  ja pyszne i po|

dliwe 12. Tylko pierwsze umo|
liwia danie wB
a[
ciwej, adekwatnej odpowiedzi na warto[

. Drugie albo jest powodem r�|
nych form [
lepoty na warto[

, albo deformuje w r�|
ny spos�b nasze odniesienie i kierowanie si
warto[
ciami13. Deformacje te znieksztaB
caj
nasz
[
wiadomo[

moraln
, w kt�rej w miejsce wB
a[
ciwych norm wchodz
pseudonormy, substytuty moralno[
ci. Pseudonorma rodzi si
bowiem i jest podtrzymywana na zasadzie kompromisu mi
dzy  ja prawym-pokornym- miB
uj
cym a  ja pysznym-po|

dliwym . Mog
zachodzi
r�|
ne stopnie owego kompromisu lub dominacji jednego z centr�w i wyciszenia drugiego. W czB
owieku [
wi
tym  ja miB
uj
ce wyciszyB
o pych
i po|

dliwo[

, redukuj
c je do potencjalnego trwania. W czB
owieku zdominowanym sataniczn
pych
lub zwierz
c
po|

dliwo[
ci
, ja miB
uj
ce, odpowiadaj
ce na warto[

, zostaje zagB
uszone, sprowadzone do potencjalnego trwania14. CzB
owiek, w kt�rym dominuje  ja pyszne , staje si
moralnym anarchist
. Warto[
ci nie tylko go nie poci
gaj
, ale wr
cz dra|
ni
. Im wy|
ej s
one w hierarchii, tym wi
kszym staj
si
dla niego zagro|
eniem. W swej postawie panowania i despotyzmu d
|
y do zdetronizowania warto[
ci. Jego agresja kieruje si
szczeg�lnie ku wy|
szym warto[
ciom moralnym i religijnym. Dra|
ni go najbardziej moment kategoryczno[
ci zobowi
zaD
warto[
ci moralnych. Zmierza do niszczenia wszystkiego, co pretenduje do bycia warto[
ci
. Uciele[
nia on postaw
typow
dla zbuntowanych przeciw Bogu anioB
�w. Mimo |
e dostrzegli oni absolutne dobro Boga, to jednak opowiedzieli si
przeciw niemu, za niszczeniem wszystkiego, co dobre. Podobnie czB
owiek satanicznie pyszny, kt�ry chocia|
dostrzega metafizyczn
wyniosB
o[

warto[
ci, to jednak w miejsce jej akceptacji, chce nad ni
dominowa
, d
|
y do jej zdetronizowania. Chce by
, jak pisaB
F. Nietzsche, poza dobrem i zB
em. Jego 12 D. v. Hildebrand, Christian Ethics, dz. cyt., s. 408-413. W wersji niemieckiej Sittlichkeit und ethische Werterkenntnis, cz. III: Die verschidenen moralischen Zentren, Vallendar- Sch�nstatt 1982, s. 145nn. 13 D. v. Hildebrand, Graven Images... dz. cyt..., s. 27. 14 D. v. Hildebrand, Christian Ethics...dz. cyt., s. 423. 9 wolno[

zdominowana sataniczn
pych
, staje si
wolno[
ci
negatywn
, niszcz
c
, nihilistyczn
. CzB
owiek zdominowany po|

dliwo[
ci
redukuje caB
y [
wiat warto[
ci do tego, co subiektywnie zadawalaj
ce. Nie dostrzega on warto[
ci jako doniosB
o[
ci samej w sobie, czy te|
jako obiektywnego dobra dla osoby15. O tyle co[
staje si
dla niego doniosB
e, o ile zaspokaja jego po|

dliwo[

. Nie daje on nale|
nej warto[
ci odpowiedzi, lecz podporz
dkowuje j
sobie. Powinno[

moralna, oparta na warto[
ciach moralnie doniosB
ych, staje si
dla niego albo poj
ciem pustym, przes
dem albo przeszkod
w realizacji przyjemno[
ci. W pierwszym przypadku przyjmuje on postaw
oboj
tn
wobec warto[
ci moralnych, w drugim wr
cz wrog
. Mo|
e si
zaanga|
owa
w zwalczanie szczeg�lnie tych warto[
ci i norm moralnych, kt�re przeciwstawiaj
si
hedonistycznemu stylowi |
ycia. Zaspokojenie gB
odu przyjemno[
ci nie doprowadza jednak moralnego hedonist
do rado[
ci i szcz
[
cia, lecz odwrotnie, wikB
a go w naB
ogi. NaB
�g redukuje jego wolno[

i r�wnocze[
nie prowadzi do frustracji. W takiej sytuacji moralny hedonista udaje si
, jak opisuje to A. MacIntyre, do terapeuty, wr�|
ki, guru, aby r�wnie|
w [
wiecie fikcyjnym, w [
wiecie magii dozna
jeszcze czego[
przyjemnego. Z powy|
szego wynika, wedB
ug Hildebranda, |
e warunkiem dania adekwatnej odpowiedzi na warto[

jest pewien status moralny osoby. Nabywane postawy, podobnie jak sprawno[
ci, czyli cnoty w etyce Arystotelesa i [
w. Tomasza, odgrywaj
bardzo wa|
n
rol
. Nie chodzi tylko o zaj
cie aktualnej postawy, ale o nabycie generalnej, ponadaktualnej postawy wobec poszczeg�lnych kategorii warto[
ci, a szerzej wobec dobra w og�le. Dla zdobycia takiego statusu osobowego, punktem wyj[
cia, zdaniem Hildebranda, mo|
e by
dobra wola, przyj
cie zasadniczej postawy, podstawowa dobra intencja, ukierunkowuj
ca nas na dobro. Ta pozioma transcendencja umo|
liwia 15 T. Biesaga, Ditericha von Hildebranda epistemologiczno-ontologiczne podstawy etyki, Lublin 1989, s. 61-90. 10 osobie wychylenie si
ponad swoje ograniczenia. Nie jest ona jednak wystarczaj
ca. Konieczne jest [
wiadome zdobycie pewnego standardu moralnego, w kt�rym  ja miB
uj
ce zwyci
sko formuje nasz
wewn
trzn
osobowo[

i umo|
liwia nam w spos�b staB
y, wB
a[
ciwie prze|
ywanie i realizacj
warto[
ci. Nawi
zuj
c do filozofii K. WojtyB
y, Rocco Butiglione powiada, |
e konieczna jest transcendencja pionowa, samostanowienie o sobie, zintegrowanie somatyczno-psychiczno-duchowe16. Integracja ro|
nych dynamizm�w  pisze dokonuje si
na kanwie transcendencji osoby, osoba integruje wszystkie te dynamizmy, poniewa|
je transcenduje17. 6. Przeciw etyce konflikt�w w osobie, w kierunku etyki integracji W przeciwieD
stwie do etyki Kanta, zbudowanej na nieprzezwyci
|
alnym konflikcie obowi
zku i uczu
, czy szerzej  rozumu i natury ludzkiej, etyka fenomenolog�w wB

cza uczucia w sfer
moraln
. IdeaB
em w tej etyce nie jest czB
owiek konfliktu rozumu i serca, ale taki, kt�ry te sfery zintegrowaB
w sobie. CzB
owiek moralnie dobry to nie taki, kt�ry w imi
obowi
zku trzyma pod kontrol
swoje pragnienia i uczucia, ale taki, kt�ry daje adekwatn
, emocjonaln
odpowiedz
na warto[

, sankcjonuje j
swoj
wolno[
ci
i j
realizuje. W ten spos�b znajduje on rado[

w poznawaniu, prze|
ywaniu i realizowaniu warto[
ci. Moralno[

w tym uj
ciu, tak jak s
dzili staro|
ytni, splata si
ze szcz
[
ciem. W miejsce etyki konflikt�w r�|
nych sfer w czB
owieku D. von Hildebrand opowiada si
za etyk
integracji i rozwoju caB
ej osoby. Odrzuca on nie tylko konflikt obowi
zku i uczu
, ale r�wnie|
konflikt wolno[
ci i natury osoby. Pouczaj
ca w tym wzgl
dzie jest etyka cn�t Arystotelesa i Tomasza. Wraz z transformacj
naturalnych skB
onno[
ci w cnoty charakteru, mo|
liwe staje si
post
powanie w zgodzie z tymi skB
onno[
ciami, w zgodzie ze sB
usznym 16 R. Buttiglione, My[
l Karola WojtyB
y, tB
um. J. Merecki, Lublin 1996, s.211nn. Zob. K. WojtyB
a, Osoba i czyn, Lublin 1994, s. 229nn, 261nn. 17 R. Buttiglione, My[
l Karola WojtyB
y ... dz. cyt., s. 241. 11 rozumem i sB
uszn
wol
. W czB
owieku dzielnym, cnotliwym, zintegrowanym wewn
trznie moralno[

nie powstaB
a na skutek naporu imperatywu czy te|
na przeciwstawiania si
naturalnym tendencjom, lecz odwrotnie. Jest ona niejako spontaniczn
realizacj
danej nam i jednocze[
nie zadanej osobowej natury. Dobro jawi nam si
wtedy, tak jak go odczytali ju|
staro|
ytni, jako poci
gaj
ce i uszcz
[
liwiaj
ce; jako upragnione i daj
ce rado[

.