9414912564

Racjonalizm (ratiołac. rozum): źrodło prawdziwego poznania to tylko rozum. Najczęściej łączy się z wnioskowaniem dedukcyjnym. Skraja wersja racjonalizmu to eleatyzm. Inna wersja racjonalizmu to filozofia Kartezjusza. Dla Kartezjusza racjonalizm to postawa polegająca na tym że:

uzasadnia się poprzez rozumowanie logiczne

nie przyjmuje się niczego, w co można tylko wierzyć

nie przyjmuje się bez sprawdzenia jako prawdziwych „prawd” zastanych w kulturze.

Racjonalna metoda Kartezjusza ma 4 elementy: analiza intuicja

dedukcja (prowadząca do syntezy) enumeracja (wyliczenie)

Najczęściej umiarkowany racjonalizm łączy się z umiarkowanym racjonalizmem (np. Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu)

Irracjonalizm: prawdziwe poznanie nie ma źródła ani w zmysłach, ani w rozumie, lecz pochodzi z innego, irracjonalnego, źródła.

Irracjonalizm może takie źródło widzieć w objawieniu i wierze.

Inną wersją irracjonalizmu jest intuicjonizm, przy którym uznaje się, że istnieje intuicja uczuciowa, która otwiera dostęp do wnętrza rzeczy, pokazując ich istotę. Takie stanowisko prezentuje H. Bergson. Intucja Bergsona nie jest intuicją intelektualną (taka występuje w racjonalizmie Kartezjusza).

Irracjonalizm może też oznaczać stanowisko uznające, że niektóre przedmioty są poznawalne poprzez czucie. Takie stanowisko reprezentował B. Pascal, a także materialna etyka wartości (M. Scheler, N. Hartmann, D. von Hildebrand): wartości są poznawalne w akcie aksjologicznego czucia.

W. Dilthey: emocje są elementem poznania w naukach humanistycznych: miłośnik poprzedza znawcę. Przez to nauki humanistyczne różnią się od nauk przyrodniczych (ponadto różni je przedmiot oraz metoda - rozumienie w naukach humanistycznych oraz wyjaśnianie w naukach przyrodniczych)

Pytanie o stosunek między poznaniem a poznawanym przedmiotem:

czy przedmiot poznania jest zależy od poznania, czy istnieje wobec niego niezależnie?

Realizm epistemologiczny skrajny: przedmiot poznania istnieje niezależnie od poznania i jest obiektywnie taki, jakim go pokazuje poznanie.

Realizm epistemologiczny umiarkowany: przedmiot poznania istnieje niezależnie od poznania, ale nie każda dana w poznaniu cecha przysługuje mu obiektywnie.