1213015019

222 MICHAŁ HELLER, JANUSZ MĄCZKA

wskiego (ten ostatni był chemikiem), a zamyka działalność najwybitniejszego fizyka tego okresu - Mariana Smoluchowskiego¹⁷.

Jest rzeczą charakterystyczną, że ówcześni fizycy najchętniej swoje filozoficzne poglądy wyrażali w różnego rodzaju publicznych wykładach i odczytach. Znaczna liczba tych wystąpień świadczy również o ich dużej aktywności w kulturalnym życiu Krakowa. Przykładem może być działalność odczytowa Augusta Witkowskiego (1854-1913). Rozgłos zyskał on głównie dzięki pracom doświadczalnym, ale był uczonym o szerokich zainteresowaniach. W swoich odczytach nie wahał się sięgać do problematyki teoriopoznawczej. Dzielił na przykład prawa fizyki na dwie kategorie: prawa próżni (którą początkowo utożsamiał z eterem) i prawa materii. Pierwsze są prostsze i dają się zgeometryzować; wśród drugich szczególną uwagę zwracał na prawa zachowania masy i energii oraz na prawo wzrostu entropii. Interesował go problem eteru, którego istnienie początkowo uważał za „prawie pewne", ale po zapoznaniu się ze szczególną teorią względności, zrezygnował z jego istnienia i stał się pierwszym propagatorem nowej teorii.

Następcą Witkowskiego na Katedrze Fizyki Doświadczalnej i kierownikiem Zakładu Fizyki Doświadczalnej UJ został Marian Smoluchowski (1872-1917). Sam wprawdzie stosunkowo rzadko wypowiadał się na tematy wykraczające poza fizykę, ale jego dokonania w tej nauce, głębokie rozumienie jej zasad, szerokie horyzonty teoretyczne i wynikający stąd autorytet wywierały większy wpływ na myślowe środowisko Krakowa niż wielu innych fizyków. Co więcej, sama tematyka prac Smoluchowskiego nie mogła nie wywierać wrażenia na myślicielach interesujących się filozofią przyrody. Dość wspomnieć o jego pionierskich pracach nad ruchami Browna i rozwijaniu przez niego metod stochastycznych, które skierowały jego uwagę na pojęcie przypadku w fizyce oraz o jego badaniach w dziedzinie termodynamiki i nieodwracalności zjawisk, które w prostej linii prowadziły do problematyki czasu. Wystarczy przejrzeć cytowania w pracach polskich filozofów przyrody tego i późniejszych okresów, by przekonać się o znaczeniu dokonań Smoluchowskiego dla rozwoju tej filozoficznej dyscypliny.

Ze stylu uprawiania fizyki i niektórych wypowiedzi Smoluchowskiego można zrekonstruować jego poglądy na naukę¹⁸. Nie podzielał on stano-

¹⁷    Por.: B. Średniawa, Historia filozofii przyrody i fizyki w Uniwersytecie Jagiellońskim, Komitet Historii Nauki i Techniki PAN, Wydawnictwo Retro-Art, Warszawa 2001, zwłaszcza części IV i V; por. również: B. Średniawa, Współpraca matematyków, fizyków i astronomów w Uniwersytecie Jagiellońskim zu XIX i pienoszej połowie XX wieku, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Fizyczne 803, z. 25, 1986, s. 53-82.

¹⁸    Por. I. Dąmbska, O poglądach metanaukowych Władysława Natansona i Mariana Smoluchowskiego, „Zagadnienia Naukoznawstwa" 15, 1979, s. 3-11.