223428156

14 Józef Babicz

wietrzne), następnie organiczne (roślinne i zwierzę-c e). Najważniejszą jej częścią jest nauka o ukształtowaniu powierzchni ziemi... (morfologia ziemi); jest to bowiem podstawa, na której odbywają się inne zjawiska ziemskie (hydrograficzne, klimatyczne, biogeograficzne), które przy tym są częściowo funkcją tej podstawy...". Wreszcie „g e o-grafia antropologiczna (antropogeografia), albo lepiej g e a n t r o p o 1 o g i a, to jest geografia człowieka... rozpatruje zjawiska życia ludzkiego w ich związku z ziemią..." ⁴⁹.

Oprócz powyższych działów geografii (których wymieniona kolejność jest jednocześnie kolejnością regionalnego opisu) wyodrębnia Nałkowski również poszczególne gałęzie tej nauki: geografię ekonomiczną, osadniczą, polityczną itd.

Czynnikiem wspólnym dla wszystkich działów geografii była metoda, wyłącznie tej nauce właściwa — metoda przestrzennego rozpatrywania zjawisk w odniesieniu do ziemi. Dzięki metodzie geograficznej i geograficznemu punktowi widzenia pozwalającemu rozpatrywać łącznie wiele różnorodnych zjawisk, mogła geografia wznieść się od prostego ich opisu do wzajemnego związku między nimi, do praw, mogła przyczynowo powiązać zjawiska, będące już przedmiotem wielu innych dyscyplin w nową, wyższą syntezę. W metodzie tej znalazł Nałkowski uzasadnienie istnienia geografii jako odrębnej nauki. W przeciwieństwie jednak do filozofii będącej syntezą nauk szczegółowych, geografia jest „częściową syntezą — rozpatruje mianowicie związki zjawisk, dające się sprowadzić do stosunków przestrzennych stosunków rozmieszczenia, które często warunkują charakter krajobrazowy — rozpatruje je w odniesieniu do powierzchni ziemi" ⁵⁰.

W tej koncepcji geografia ukazuję się jako „nauka ogniskowa, centralna". Posiada ona wiele obszarów wspólnych z innymi dyscyplinami, mnóstwo przejściowych pasów granicznych i punktów stycznych. „Traktując całokształt życia krajów, tworzy nić spajającą oddzielne nauki nawet poprzez lukę tak ostrą, jak między naukami przyrodniczymi i humanistycznymi" ⁵¹. W tej syntezie uwzględniony był również moment czasu i czynnik rozwoju zjawisk. Dlatego — zdaniem Nałkowskiego — można było „geografię wielką zdefiniować ściślej, jako naukę o wszystkich zjawiskach ziemskich w ich umiejscowieniu, we wzajemnym związku i w nieprzerwanym rozwoju" ⁵².

To szerokie pojmowanie przedmiotu geografii stało się jedną z głównych przyczyn kontrowersji nazewniczej.

4. Geografia czy geologia?

Maksymalistyczne tendencje w określeniu przedmiotu geografii zwanej przez Nałkowskiego „wielką" wyrażały się głównie we wciągnięciu w jej zakres wszystkich, występujących na powierzchni ziemi zjawisk zarówno

49    Tamże, s. 10—12.

50    Tamże, s. 8.

51    Tamże, s. 26. Por. Co fo jest geografia?, 20.

52    Tamże, s. 9. Założenie, iż geografia jest nauką o wszystkich zjawiskach ziemskich przyjmował Nałkowski „potencjalnie, to znaczy: każdy fakt może należeć do geografii, o ile da się związać z jakimś innym, dość z natury swej odległym; zwłaszcza o ile da się bądź przez szereg swych przyczyn, bądź przez szereg swych skutków sprowadzić do powierzchni ziemi”. Co to jest geografia?, s. 19—20.