IV. WARUNKI ZACHOWANIA LASÓW I ICH FUNKCJI 1. Polityka leśna Państwa Leśnictwo gromadzi w sobie, utrzymywany siłami natury i pracą ludzką, ogromny potencjał, mierzalny w kategoriach materialnych jako wartość gruntów i zasobów leśnych oraz niewymiernych dóbr wolnych, określanych ekologicznymi i społecznymi funkcjami lasu. Jednocześnie lasy ponoszą konsekwencje postępu cywilizacyjnego i w obecnym stanie są formacją przyrodniczą wyjątkowo wrażliwą na działania antropogeniczne. Ich samoistna zdolność adaptacyjna, mierzona długowiecznością gatunków drzewiastych, jest znacznie mniejsza od tempa zmian warunków ich egzystencji determinowanych działalnością gospodarczą. Uzasadnia to poczucie powszechnej odpowiedzialności za ochronę lasów i interwencję państwa w postaci prowadzenia polityki leśnej stosownie do publicznego charakteru lasów. Polityka leśna uwzględnia rolę lasu w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju, wielorakość adresowanych do leśnictwa społecznych postulatów o charakterze lokalnym i regionalnym, a także zgodność z polityką ekologiczną Państwa, formułowaną w duchu światowych ustaleń w zakresie ochrony środowiska. Szczególne znaczenie mają ustalenia: - Agendy 21 i Zasad Leśnych, uchwalonych w 1992 r. na konferencji UNCED w Rio de Janeiro, - europejskich Deklaracji Ministrów Leśnictwa w sprawie Ochrony Lasów (Strasburg 1991 i Helsinki 1993), które określiły wytyczne zrównoważonej, trwałej gospodarki leśnej oraz doprowadziły do podjęcia działań mających na celu ustanowienie jej kryteriów i wskaźników. Znaczące przewartościowanie zasad polityki leśnej w Polsce znalazło odzwierciedlenie w Ustawie o lasach z dnia 28 września 1991 r. (znowelizowanej ustawą z dnia 24 kwietnia 1997 r.), która cele gospodarki leśnej porządkuje w następującej kolejności: 1) zachowanie lasów i ich korzystnego wpływu na środowisko; 2) ochrona lasów, w tym zwłaszcza lasów stanowiących naturalne fragmenty rodzimej przyrody i cennych ze względu na walory genetyczne, krajobrazowe i naukowe; 3) ochrona gleb i terenów szczególnie zagrożonych; 4) produkcja drewna i innych produktów użytkowania lasu. W kolejnych latach nastąpił istotny postęp w ekologizacji gospodarki leśnej w Polsce. W Ministerstwie Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa przygotowano oryginalny program "Polska polityka zrównoważonej gospodarki leśnej" oraz wydana została Decyzja nr 23 Ministra OSZNiL w sprawie ochrony i zagospodarowania Puszczy Białowieskiej. Równocześnie ukazały się zarządzenia Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych w sprawie: - doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych; - ochrony starych i rzadkich gatunków drzew Puszczy Białowieskiej; - leśnych kompleksów promocyjnych (LKP); - waloryzacji przyrodniczej w lasach pod zarządem PGL Lasy Państwowe. W latach 1995-96 opracowano w IBL i MOSZNiL dokument "Polityka leśna Państwa", który został przyjęty w kwietniu 1997 r. przez Radę Ministrów RP. Polityka leśna Państwa wymaga dalszego powiązania z polityką międzynarodową. Wynika to z politycznego udziału Polski w światowych i europejskich działaniach na rzecz ochrony środowiska i regulacji rynku drzewnego, a przede wszystkim z dążenia do włączenia w struktury Unii Europejskiej. Utrzymanie aktywności w skali międzynarodowej wymaga współdziałania z Komisją ds. Trwałego Rozwoju ONZ (CSD UN - Commission on Sustainable Development) w zakresie wprowadzania w życie postanowień Konferencji ds. Środowiska i Rozwoju ONZ (UNCED - United Nations Conference on Environment and Development). Zadaniem priorytetowym jest współudział w przygotowaniu i ustanowieniu Światowej Konwencji o Lasach. Konieczne jest również kontynuowanie działań na wszystkich szczeblach zarządzania, zapewniających powszechne stosowanie europejskich zasad proekologicznej gospodarki leśnej. Wymaga to przede wszystkim aktualizacji zarządzeń i instrukcji, w szczególności w zakresie urządzania, hodowli, ochrony i użytkowania lasu. Gospodarstwo leśne powinno być obiektem praktycznej realizacji zasady trwałego, zrównoważonego rozwoju, która łączy wymagania wzrostu gospodarczego z potrzebami ochrony przyrody w długim horyzoncie czasowym, uwzględniającym potrzeby przyszłych pokoleń. Niezbędne jest rozwijanie zasady trwałości i ciągłości ochrony i użytkowania lasu, która stanowi już od blisko dwustu lat jeden z podstawowych aksjomatów racjonalnej gospodarki leśnej oraz warunek zachowania ekologicznej niepodzielności środowiska leśnego i jego funkcji. Podstawowym czynnikiem ekonomicznym zachowania lasów i wzmożenia ich funkcji jest zapewnienie stałego dopływu środków finansowych na prowadzenie gospodarki leśnej. Jest to szczególnie istotne w sytuacji, kiedy wyniki finansowe uzyskiwane w wielu krajach wskazują jednoznacznie na stały spadek rentowności gospodarki leśnej. Jest on rezultatem wzrostu kosztów produkcji i ochrony przy względnej stałości cen na drewno i ograniczaniu rozmiaru jego pozyskania. Praktyczna realizacja idei zrównoważonego rozwoju wymaga zatem zwiększania nakładów na leśnictwo. Wielorakie korzyści świadczone przez lasy, a także poziom ich zagrożenia wymagają społecznego udziału w ponoszeniu kosztów utrzymania lasów. W Polsce, podobnie jak w wielu krajach europejskich, nie będzie możliwe utrzymanie w dalszej perspektywie sytuacji, w której leśnictwo - realizując wielorakie materialne i niematerialne funkcje oraz ponosząc negatywne skutki rozwoju cywilizacji przemysłowej - czerpie swoje dochody głównie ze sprzedaży drewna. Do podstawowych zadań gospodarki leśnej, przekraczających możliwości realizacyjne wynikające z własnych dochodów, należą: - uzasadnione względami racjonalizacji struktury użytkowania ziemi i środowisko-twórczymi funkcjami lasu zwiększenie lesistości kraju do 30%; - przeciwdziałanie degradacji ekosystemów leśnych na obszarach szczególnych zagrożeń, nie tylko w zakresie likwidacji skutków zjawisk klęskowych, ale także wyprzedzających działań profilaktycznych; - realizacja zadań w zakresie ochrony przyrody, zarówno w odniesieniu do prawnych form ochrony ekosystemowej i gatunkowej, jak i zachowania puli genetycznej oraz bioróżnorodności w całym środowisku przyrodniczym; - monitorowanie stanu zagrożeń i zmian zachodzących w środowisku leśnym. Problemy te szczególnie ostro występują w odniesieniu do prywatnych gospodarstw leśnych, w których nie ma możliwości wtórnej redystrybucji kosztów, jak ma to miejsce za pośrednictwem funduszu leśnego w PGL Lasy Państwowe. Status materialny właścicieli lasów prywatnych nie pozwala bowiem na dofinansowanie gospodarki leśnej, a wręcz prowokuje do nadmiernej eksploatacji lasów. Możliwość finansowania z budżetu Państwa zadań szczególnych przewiduje Ustawa o lasach z dnia 28 września 1991 r. Doświadczenia z lat 1992-97 wskazują, że realizacja tych zadań nie zaspokaja w znacznym stopniu występujących potrzeb. 2. Zadania gospodarki leśnej Z punktu widzenia stanu środowiska leśnego w Polsce, do głównych zadań gospodarki leśnej należą w szczególności: - tworzenie i wdrażanie modelu zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, - ochrona lasów i ograniczanie negatywnych skutków zagrożeń, - zwiększanie powierzchni leśnej i zasobów drzewnych, - wzmaganie wielofunkcyjnej roli lasów w gospodarce przestrzennej. Wdrażanie modelu wielofunkcyjnej gospodarki leśnej wiąże się z reorientacją zarządzania lasami w kierunku preferowania proekologicznych, półnaturalnych metod zagospodarowania oraz przyjaznych dla środowiska metod użytkowania. Oznacza to kompleks działań kształtujących stosunek człowieka do lasu i mających na celu zapewnienie warunków trwałej, w nieograniczonej perspektywie czasu, wielofunkcyjności lasów. Podstawowym instrumentem gospodarki leśnej w zakresie ograniczania skutków biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych zagrożeń oraz zwiększania wielofunkcyjności lasów jest bieżące wykonywanie w pełnym zakresie prac hodowlanych i ochronnych. O ile obecny rozmiar zadań realizowanych w Lasach Państwowych i parkach narodowych odpowiada potrzebom racjonalnego zagospodarowania, o tyle stan zagospodarowania lasów własności niepaństwowej jest wyjątkowo niekorzystny. Szczególnie duże znaczenie w kreowaniu potencjału odpornościowego lasu mają cięcia pielęgnacyjne w pierwszych czterdziestu latach życia drzewostanów. Ich terminowe i prawidłowe wykonanie ogranicza wielkość i częstotliwość szkód powodowanych przez czynniki abiotyczne oraz szkód wyrządzonych przez owady i grzyby. Prace te są zwykle nierentowne, gdy kryterium oceny jest doraźny zysk, lecz - ze względu na kreatywną rolę w kształtowaniu odporności lasu - są długofalową inwestycją w lasy i w całe środowisko przyrodnicze. Wprawdzie warunki siedliskowe lasów Polski uzasadniają wyraźną dominację sosny i świerka, ponieważ przy prawidłowej hodowli gatunki te zapewniają wysoką trwałość i produkcyjność drzewostanów, jednak na żyznych siedliskach zajmowanych przez te gatunki drzew powinna być nadal realizowana przebudowa składu gatunkowego. Sukcesywnej przebudowy wymaga powierzchnia około 400 tys. ha zajęta przez lite drzewostany sosnowe i świerkowe rosnące na bogatych siedliskach. Powierzchnię drzewostanów wymagających przebudowy na skutek uszkodzenia przez grzyby korzeniowe szacuje się na około 150 tys. ha. Około 50 tys. ha zajmują wymagające przebudowy drzewostany silnie uszkodzone przez przemysł. Skuteczności stosowanych przez leśnictwo metod, dowodzi restytucja lasów na terenach klęskowych, która przede wszystkim w Sudetach Zachodnich, przyniosła pozytywne efekty, mimo rozlicznych trudności wynikających z warunków górskich. Podstawowym warunkiem powodzenia działań hodowlanych i ochronnych w lasach jest utrzymanie skutecznego sytemu ochrony przeciwpożarowej, szybkie organizowanie akcji ratowniczych w sytuacji narastania zagrożeń biotycznych (owady, grzyby) lub abiotycznych (huragany, powodzie), a także regulowanie stanu liczebnego zwierzyny, wyrządzającej nadmierne szkody w lesie. Istotnym zadaniem gospodarki leśnej staje się ochrona różnorodności biologicznej lasów na poziomie genetycznym, populacyjnym, ekosystemowym i krajobrazowym. Szczególnej troski wymagają naturalne ekosystemy leśne, zbiorowiska rzadko występujących roślin oraz stanowiska dzikich gatunków rodzimej fauny. W tej sytuacji wyraźnie wzrastają zadania w zakresie rozwoju genetyki, nasiennictwa i selekcji. Stosowane w leśnictwie polskim metody uwzględniają stopień zagrożenia populacji oraz bieżące i długookresowe potrzeby zachowania ciągłości formacji leśnej. Opracowana regionalizacja nasienna zapewnia zachowanie odrębności i protegowanie rodzimych populacji. Warunkiem właściwego funkcjonowania bazy nasiennej jest prowadzona w Lasach Państwowych modernizacja infrastruktury technicznej: wyłuszczarni i przechowalni nasion. Zwiększanie zasobów drzewnych powinno następować poprzez pełne wykorzystanie produkcyjnych możliwości siedlisk leśnych oraz zalesianie gruntów nieprzydatnych dla rolnictwa, lokalizowanych w sposób umożliwiający osiąganie przestrzennie optymalnej struktury lasów w krajobrazie. Towarzyszyć temu musi wprowadzanie systemu zadrzewień i plantacji drzew jako ważnego substytutu lasu w rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz dodatkowego źródła surowca drzewnego. Zróżnicowanie warunków przyrodniczych, zagrożeń i roli lasów w krajobrazie oraz potrzeb miejscowych społeczności wymaga regionalnego ustalania strategii realizacji polityki leśnej i jej uwzględniania w długookresowych koncepcjach przestrzennego zagospodarowania kraju. 3. Rozwój badań naukowych Stan lasów w Polsce wskazuje na konieczność znacznie większego niż w innych działach gospodarczych udziału nauki w rozwiązywaniu bieżących i perspektywicznych problemów. Dotyczy to zarówno badań podstawowych (genetyka, ekologia ekosystemów w warunkach stresu, fizjotaktyka), jak i badań stosowanych (metody urządzania, ochrony, hodowli i użytkowania lasu w zmieniających się warunkach gospodarowania oraz funkcjach lasu). Szczególnym zadaniem, o charakterze służby państwowej, wymagającym zaangażowania nauki, jest ciągłe diagnozowanie i prognozowanie stanu zagrożeń oraz osłona naukowa działań gospodarczych, które z konieczności muszą przyjmować często eksperymentalne formy. Badania leśne w Polsce prowadzą przede wszystkim: Instytut Badawczy Leśnictwa, wydziały leśne: SGGW w Warszawie, Akademii Rolniczej w Krakowie i Poznaniu, Instytut Dendrologii PAN w Kórniku oraz Zakład Badań Rolnych i Leśnych PAN w Poznaniu. Las jest również obiektem rozproszonych badań w pozaleśnych dyscyplinach naukowych związanych z ekologią, ochroną środowiska i gospodarką przestrzenną. Ocenia się, że badaniami leśnymi w szerokim ujęciu zajmuje się ogółem około 500 pracowników naukowych i technicznych, z których połowa łączy je z pracą dydaktyczną. Jest to potencjał niewystarczający w stosunku do potrzeb wynikających ze zmian zachodzących w ekosystemach leśnych oraz roli lasów w kształtowaniu środowiska przyrodniczego i zaspokajaniu materialnych i niematerialnych potrzeb społeczeństwa. Od badań leśnych oczekuje się przede wszystkim: - wyjaśnienia podstawowych procesów rozwoju ekosystemów leśnych w zmieniających się globalnych warunkach klimatycznych oraz antropogenicznych narzuconych przez cywilizację techniczną; - pełnego wyjaśnienia zjawisk choroby wieloczynnikowej i związków między poszczególnymi elementami tej choroby; - opracowania współczesnych zasad kształtowania funkcji lasu i metod gospodarowania jego potencjałem biologicznym, jako podstawy wielofunkcyjnego leśnictwa, gospodarki przestrzennej i ochrony środowiska; - doskonalenia metod urządzania ekosystemów leśnych; doskonalenia metod odnowienia i pielęgnowania drzewostanów oraz zwiększania ich biologicznej różnorodności; - doskonalenia metod restytucji i przebudowy zdegradowanych ekosystemów leśnych oraz zalesienia i zadrzewienia gruntów porolnych; - doskonalenia metod ochrony zasobów leśnych, w tym możliwości sterowania dynamiką liczebności populacji szkodliwych owadów leśnych oraz ssaków roślinożernych; opracowania współczesnych zasad wielostronnego użytkowania zasobów leśnych, a zwłaszcza stymulowania produkcyjności drzewostanów, regulowania poziomu ich użytkowania, rozwoju ekologicznie bezpiecznych metod pozyskania drewna oraz zwiększania efektywności przedsięwzięć gospodarczych w leśnictwie. Wskazuje to na potrzebę rozszerzenia w naukach leśnych badań podstawowych i uruchomienia strategicznego programu badawczo-aplikacyjnego o randze programu rządowego, obejmującego główne problemy zachowania trwałości lasów w zmieniających się warunkach przyrodniczo-klimatycznych i społeczno-gospodarczych. Odrębnym kierunkiem aktywności naukowej w leśnictwie, stale rozwijającym się przede wszystkim w Instytucie Badawczym Leśnictwa, jest działalność określana jako służba państwowa i służba na rzecz Lasów Państwowych. Obejmuje ona kompleks zadań z zakresu: polityki leśnej, kryteriów i indykatorów zrównoważonego rozwoju, monitoringu zagrożeń środowiska leśnego, oceny zasobów genowych i potrzeb nawożeniowych, systemu ostrzegania i koordynacji walki z pożarami, a także systemy informatyczne w odniesieniu do całości leśnictwa polskiego oraz współpracę z międzynarodowymi organizacjami związanymi z leśnictwem, jak FAO, Komitet Drzewny EKG, IUFRO i UNECE/ILO.