agnieSzka SikorSka koza
Laureatka X edycji konkursu prac magisterskich, dotyczących problematyki krzywdzenia dzieci,
zorganizowanego w 2009 r. przez Fundację Dzieci Niczyje. Artykuł opracowany na podstawie
pracy magisterskiej, która zajęła I miejsce w tym konkursie.
Ocena psychologicznych aspektów
wiarygodności zeznań małoletnich świadków
w praktyce biegłych sądowych psychologów
na podstawie analizy spraw karnych dotyczących
wykorzystania seksualnego dzieci
Prezentowane w artykule wyniki badań koncentrują się głównie wokół problematyki przesłanek, ja-
kimi kierują się biegli sądowi psycholodzy, oceniający zeznania małoletnich świadków, a także doty-
czą ustalenia, jakim zeznaniom przypisują oni psychologiczną wiarygodność. Bezpośrednio związa-
ny jest z tym problem odpowiedniego (merytorycznie i formalnie poprawnego) ustosunkowania się
biegłych do pytań sądu zawartych w postanowieniu o powołaniu biegłych w sprawach dotyczących
wykorzystania seksualnego dzieci. W artykule przedstawiono również demograficzną charakterysty-
kę małoletnich ofiar, demograficzno zawodową i penologiczną charakterystykę sprawców przestępstw
na tle seksualnym wobec dzieci, a także kryminalistyczną charakterystykę przemocy seksualnej sto-
sowanej przez oskarżonych.
Wprowadzenie
Problem wiarygodności zeznań świad- sądu jest ustalenie stanu faktycznego przy
ków jest niezwykle istotny w praktyce sądo- pomocy zgodnych z prawem środków i pro-
wej, często bowiem zdarza się, iż zeznania cedur. J.M. Stanik (1985b), omawiając związ-
świadków są jedynym lub nawet najważniej- ki prawa z psychologią, jako jedną z płasz-
szym z
ródłem informacji o przestępstwie czyzn w praktyce ścigania i orzecznictwa są-
(Ciosek 2003). Niejednokrotnie w przypad- dowego wymienia płaszczyznę wiadomości
ku spraw dotyczących molestowania seksu- i umiejętności specjalnych. Chodzi tu o wy-
alnego organy procesowe dysponują tylko korzystanie psychologii jako wyspecjalizo-
osobowymi z
ródłami dowodowymi, a je- wanej nauki do opracowywania ekspertyz
dynymi świadkami przestępstwa są spraw- na potrzeby wymiaru sprawiedliwości. Na-
ca czynu i jego ofiara. Dochodzi wówczas leży podkreślić, iż tryb przesłuchania po-
do konfrontacji relacji pokrzywdzonego i re- krzywdzonego, który w chwili przesłucha-
lacji potencjalnego sprawcy, zadaniem zaś nia nie ukończył 15 lat w sprawach o prze-
70 Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
stępstwa określone w rozdziale XXV i XXVI osobowości, postawy itd.) oraz zależności
Kodeksu karnego (tj. art. 185a ż 1 kpk) wyma- i związków jakie występują między osobą
ga obligatoryjnego udziału biegłego sądowe- spostrzegającą dane zdarzenie a konkretną
go psychologa w charakterze tzw. konsultan- sytuacją. Dodatkowo podczas analizy ze-
ta procesowego. Wysokie wymagania kom- znań należy zwrócić uwagę na okres od spo-
petencyjne stawiane biegłym wyznaczone strzeganego zdarzenia do składania zeznań
są przez pewne granice zakresowe pojęcia i związane z nim takie uwarunkowania, jak
wiadomości specjalnych, jakimi dysponuje prawidłowości procesów zapominania oraz
dany profesjonalista. Granice te wyznacza, deformacji spostrzeżonego i zapamiętane-
po pierwsze, kryterium znajomości określo- go materiału, wpływ przemyśleń i interpre-
nych faktów, zjawisk i przyczyn występu- tacji świadka, czy występowanie okoliczno-
jących w rzeczywistości oraz umiejętności ści, które mogą doprowadzić do składania
ich profesjonalnego rozpoznania i opisania, zeznań nieszczerych. Ważna jest także sama
a po drugie, kompetencje określane przez sytuacja zbierania zeznań i sposoby przesłu-
organ procesowy zlecający opracowanie opi- chania świadka. Jakość zeznania, stanowią-
nii danemu biegłemu (Stanik 2000). W za- cego wynik przesłuchania, które niewątpli-
kres tychże kompetencji wchodzi również wie jest procesem zadaniowej komunikacji
znajomość teorii opiniowania oraz umiejęt- interpersonalnej (zob. Stanik 1986), uwarun-
ność właściwego przedstawienia organom kowane jest takimi czynnikami, jak: stres
procesowym wyników swoich badań. Biegły towarzyszący sytuacji zeznawania, metoda
powoływany w sprawach dotyczących wy- przesłuchania, rodzaje zadawanych pytań,
korzystania seksualnego dzieci często stoi cechy podmiotowe osoby przesłuchującej,
przed niezwykle wymagającym zadaniem jak również zachowania niewerbalne.
zbadania psychologicznych aspektów wia- Po drugie, nie można zapominać, iż po-
rygodności zeznań małoletniego świadka, krzywdzonym jest dziecko. Małoletni jest
które dodatkowo komplikuje istnienie nastę- świadkiem szczególnym, wymagającym ta-
pujących kwestii. kiego też traktowania. Nie ulega wątpliwo-
Po pierwsze, każde zeznanie należy roz- ści, iż dzieci zeznają inaczej niż osoby doro-
patrywać indywidualnie, bowiem wpływ słe, popełniają też inne błędy, co jednak nie
na jego formowanie się ma wiele unikal- oznacza, że ich zeznania nie mają wartości
nych czynników. Według modelu psycholo- dowodowej. Jak twierdzi Kulicki (za Gru-
gicznych uwarunkowań zeznań świadków za 2004, s. 2), dziecko bywa cennym świad-
J.M. Stanika (1986) na wiarygodność relacji kiem, dostarczającym wiarygodnego mate-
niewątpliwie wpływa sytuacja w jakiej prze- riału dowodowego, jeżeli zostanie przesłu-
biegało zdarzenie, będące przedmiotem za- chane w sposób właściwy dla jego poziomu
interesowania organu procesowego. Należy umysłowego, rodzaju osobowości i odczuć
tutaj wziąć pod uwagę zarówno obiektywne moralnych (szerzej na ten temat Kwiatkow-
cechy fizyczne spostrzeganych przedmiotów ska Darul 2007).
i psychologiczne prawidłowości spostrzega- Po trzecie, nie istnieje jedna, skuteczna
nia za pomocą zmysłów, jak i poddać ana- metoda oceny psychologicznych aspektów
lizie sytuację jako pewną całość. W trakcie wiarygodności zeznań świadków, która do-
procesu oceniania zeznań istotne jest rów- datkowo byłaby w pełni trafna i rzetelna.
nież przeanalizowanie psychologicznych Przykładowo, tak rozpowszechniona w Sta-
warunków i właściwości samego świadka nach Zjednoczonych czy Niemczech, proce-
(m.in. wiek, funkcjonowanie procesów po- dura  Oceny prawdziwości zeznania (State-
znawczych i emocjonalnych, właściwości ment Validity Assessment), opisana przez Stel-
Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010 71
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
lera i Koehnkena (1989, za: Vrij, Akehurst Lamb 1998; Zaparniuk i in. 1995). Także ko-
2003) została pierwotnie stworzona właśnie lejna faza SVA, a mianowicie Lista Kontrol-
do oceny zeznań dzieci świadków w spra- na Prawdziwości (Validity Checklist) budzi
wach dotyczących wykorzystania seksual- wiele zastrzeżeń. Badacze bowiem zwrócili
nego. Jedną z jej faz jest  Oparta na kryte- uwagę, iż na zeznania świadków ma wpływ
riach analiza treści (Criteria Based Content wiele czynników, takich jak wiek świadka,
Analysis). Badacze przestrzegają jednak, że typ przestępstwa, liczba wywiadów czy styl
metoda CBCA nie jest  werbalnym wykry- przeprowadzonego przesłuchania, których
waczem kłamstwa i ze względu na brak VC w ogóle nie uwzględnia. Oprócz tego za-
jednoznacznych reguł decyzyjnych oraz kwestionowano również zasadność niektó-
niezadowalającą moc dyskryminacyjną nie- rych kryteriów listy, jak na przykład  niesto-
których kryteriów (różnicowanie prawdzi- sowność emocji , zwracając uwagę na różni-
wych i fałszywych relacji) powinna mieć ce indywidualne między ludz
mi w zakresie
ograniczone zastosowanie w praktyce są- sposobu relacjonowania negatywnych do-
dowej (zob. Godoy Cervera, Higueras 2005; świadczeń (Vrij 2008; Vrij, Akehurst 2003).
Charakterystyka materiału badawczego
W trakcie badań analizowane były akta z partnerów nie ukończył jeszcze 15. roku
sądowe spraw karnych dotyczących wy- życia) przy pełnej wzajemnej zgodzie, a nie-
korzystania seksualnego dzieci (art. 200 jednokrotnie i przy dużym zaangażowaniu
ż 1 kk). Analizą objęto akta, które w latach uczuciowym. Powodem tej decyzji było to,
1998 2007 zostały zakończone prawomoc- że charakter tego typu spraw różnił się od
nym wyrokiem sądu i które posiadały opi- typowego wykorzystywania seksualnego
nie psychologiczno sądowe. Dodatkowym dzieci, chociażby tym, że nie mamy tu do
kryterium doboru materiału badawczego czynienia z silnymi negatywnymi emocja-
był wiek pokrzywdzonego małoletniego, mi i poczuciem utraty kontroli doświadcza-
a mianowicie odrzucono akta, w których nych przez zeznającego, a co zdaniem Stel-
dziecko miało poniżej 4 lat, ze względu na lera i współpracowników (1988, za: Ruby,
rozwojowo uwarunkowane prawidłowo- Brigham 1998) jest warunkiem niezbędnym
ści rozwoju procesów poznawczych, a tak- zastosowania  Opartej na kryteriach anali-
że rozwoju emocjonalnego i społecznego zy treści (CBCA).
(zob. Jaśkiewicz Obydzińska, Wach 2007). Tak wyselekcjonowany zbiór akt przeba-
Wyeliminowano także akta spraw, które dano w całości (z 56 akt udostępnionych do
dotyczyły czynów seksualnych podejmo- wglądu przeanalizowano 39 spełniających
wanych przez dwoje młodych ludzi (jeden powyższe kryteria).
Metody i techniki badawcze
W badaniach posłużono się metodą zna- ści zakończonej mniej lub bardziej gotowy-
ną jako analiza dokumentów. Polega ona na mi produktami (Juszczyk 2005, s. 108 109).
opisie i interpretacji konkretnych dokonań Analizie treści, którą można uznać za techni-
w procesie uczenia się i pracy produkcyj- kę wyprowadzania wniosków na podstawie
nej, zabawy lub innego rodzaju działalno- systematycznie i obiektywnie określanych
72 Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
cech przekazu  dokumentu (tamże, s. 110), dotyczące kryteriów zastosowanych przez
poddano dokumenty archiwalne  akta są- biegłych podczas oceny zeznań; 8) dane od-
dowe, m.in. protokoły zeznań małoletnich nośnie wniosków i ich uzasadnienia w opi-
świadków oraz opinie biegłych sądowych niach psychologicznych; 9) informacje na te-
psychologów. mat tego, czy opinie spełniały podstawowe
Dane archiwalne mieszczące się w zebra- wymogi im stawiane (zob. Gierowski, Jaśkie-
nym materiale badawczym kodowane były wicz Obydzińska, Najda 2008); 10) dane do-
za pomocą skonstruowanego na potrzeby tyczące zawartości treściowej zeznań mało-
pracy  Przewodnika taksonomicznego po letnich świadków. Jeden przewodnik przy-
aktach sądowych . Składa się on z 10 części, padał na jednego pokrzywdzonego.
a mianowicie: 1) dane demograficzne doty- Metoda badawcza dostarczyła wyników
czące pokrzywdzonego i oskarżonego; 2) in- orientacyjnych pomocnych w odpowiedzi
formacje dotyczące wzajemnego stosunku na pytania:
pokrzywdzonego i oskarżonego; 3) dane 1) jaka jest charakterystyka przestępstw
odnośnie form przemocy seksualnej stoso- seksualnych popełnionych wobec dziec-
wanej przez sprawcę; 4) dane penologicz- ka?
ne oraz informacje związane z okoliczno- 2) jaka jest formalno redakcyjna charakte-
ściami złożenia doniesienia o przestępstwie; rystyka opinii psychologiczno sądowych
5) dane dotyczące rodzaju pytań, które or- wydanych w sprawach dotyczących mo-
gan procesowy zadał biegłym w postano- lestowania seksualnego dziecka?
wieniu o zasięgnięciu opinii; 6) informacje 3) jakie kryteria stosowane są w praktyce
na temat technik i metod diagnostycznych biegłych podczas oceny psychologicznej
stosowanych przez biegłych; 7) informacje zeznań małoletnich świadków?
Charakterystyka czynów przestępczych w sprawach karnych
dotyczących wykorzystania seksualnego dzieci
Pokrzywdzeni małoletni
Badaną grupę pokrzywdzonych prze- częściej był to członek najbliższej rodziny
stępstwem z art. 200 ż 1 kk stanowiły 42 oso-  70,9%) o tym, co się wydarzyło. W pozo-
by. Prawie wszyscy (92,9%) pokrzywdzeni stałych przypadkach (71,4%) do ujawnie-
małoletni to dziewczynki. Najwięcej (64,3%) nia przestępstwa prawdopodobnie mogłoby
ofiar wykorzystania seksualnego znajdowa- nigdy nie dojść, gdyby nie zdecydował o tym
ło się na etapie dorastania, czyli w przedzia- przypadek lub jakieś krytyczne zdarzenie
le wiekowym 11 15 lat. Średnia wieku dzie- w życiu dziecka, które skłoniło go do zwie-
ci wynosiła 10,8 lat. Należy jednakże pod- rzeń.
kreślić, że pod uwagę brano wiek dziecka Jak to już było wcześniej wspomniane,
w trakcie pierwszego przesłuchania, a nie- w 2003 roku wprowadzono odrębny tryb
którzy z małoletnich wykorzystywani byli przesłuchania pokrzywdzonego (poniżej
nawet przez kilka lat albo też ujawnienie 15. roku życia) przestępstwem o charakterze
przestępstwa odbyło się kilka lat po akcie seksualnym (art. 185a kpk), który miał na celu
przemocy seksualnej. szczególną ochronę oraz uniknięcie wtórnej
Tylko w 28,6% dzieci od razu po zda- wiktymizacji dziecka spowodowanej wie-
rzeniu poinformowały osobę zaufaną (naj- lokrotnymi przesłuchaniami. W większości
Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010 73
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
analizowanych spraw (0,79), które toczyły (0,54) dziecko było przesłuchiwane tylko raz,
się przed wprowadzeniem owego trybu po- jednakże (ogólnie rzecz biorąc) nadal często
krzywdzonych przesłuchiwano 2 lub więcej korzystano z możliwości ponownego prze-
razy  pierwsze przesłuchanie zazwyczaj słuchania dziecka na podstawie wskazanych
miało miejsce w czasie postępowania przy- w przepisach zasad. Gdy wez
miemy pod
gotowawczego, natomiast kolejne  pod- uwagę wszystkie sprawy sądowe z lat 1998
czas rozpraw w sądzie (zgodnie z zasadą 2007 to zauważymy, iż większość pokrzyw-
bezpośredniości). Po 2003 roku sytuacja po- dzonych małoletnich (57,1%) przesłuchiwa-
prawiła się, bowiem w ponad połowie spraw no kilkakrotnie.
Oskarżeni o wykorzystywanie seksualne dzieci (N=39)
Analiza danych demograficzno zawo- żonych, to należy podkreślić, iż większość
dowych, odnoszących się do osób, które zo- z nich (prawie 70%) w chwili, gdy składali
stały oskarżone o wykorzystywanie seksu- albo odmawiali złożenia wyjaśnień w spra-
alne dziecka, doprowadziła do ustalenia, iż wie, nie posiadała stałej pracy. W pozostałej
nieomalże wszyscy oskarżeni to mężczyz
ni grupie najwięcej osób pracowało fizycznie
(97,4%), poza jedną kobietą, która w zamian (30,8% wszystkich oskarżonych). Część ba-
za korzyści finansowe i alkohol zmuszała danych (10,2%) stanowili uczniowie. W ba-
córkę do prostytucji. Wyniki te potwierdzają danej grupie nie było natomiast pracowni-
większość przeprowadzonych badań odno- ków umysłowych.
śnie cech demograficznych dorosłych spraw- Zbliżone wyniki badań dotyczące charak-
ców przemocy seksualnej wobec dzieci (zob. terystyki demograficzno zawodowej oskar-
np. Chaffin i in. 2002; Lew Starowicz 1992). żonych uzyskała Marzec Holka (1999).
Ponad połowa (51,3%) oskarżonych mia- Większe różnice można zauważyć jedynie
ła poniżej 40. roku życia. Większość z nich w odniesieniu do stanu cywilnego, bowiem
(prawie 60%) mieściła się w przedziale wie- w badaniach autorki ponad połowę osób ba-
kowym 21 50 lat. Ponad połowa oskarżo- danych stanowili żonaci mężczyz
ni oraz licz-
nych formalnie nie założyła jeszcze swojej by dzieci  mniej było osób nieposiadających
rodziny (51,3%). Natomiast 30,8% z nich żyło dzieci (23,3%).
w związku małżeńskim. Własne dzieci po- Analiza penologiczna ujawniła, iż znacz-
siadała większość (61,5%) oskarżonych o wy- na większość (86%) analizowanych spraw za-
korzystywanie seksualne, zazwyczaj mieli kończyła się skazaniem. Warto zaznaczyć, iż
oni dwóch potomków (33,3%). Wśród osób, w dwóch przypadkach sąd uniewinnił oskar-
które nie miały swoich dzieci (38,5%) prawie żonego od stawianych mu zarzutów, ponie-
wszyscy (oprócz jednego) byli kawalerami. waż uznał zeznanie małoletniego za niewia-
Po analizie wyników badań dotyczących rygodne. Pięciu na sześciu uniewinnionych
wykształcenia osób oskarżonych o wyko- było członkami rodziny pokrzywdzonego.
rzystywanie seksualne małoletniego można W odniesieniu do znacznej większo-
stwierdzić, iż zdecydowana większość z nich ści pokrzywdzonych (76,2%) postępowanie
(84,6%) posiadała wykształcenie podstawo- przeciwko oskarżonemu toczyło się wyłącz-
we albo zawodowe. Na szczególną uwagę nie z art. 200 ż 1 kk. W pozostałych przy-
zasługuje fakt, iż wśród tych osób nie było padkach sprawca wykorzystywania został
nikogo posiadającego wykształcenie wyż- oskarżony również o znęcanie się psychiczne
sze. Jeżeli natomiast chodzi o zawód oskar- i fizyczne nad rodziną (21,4%), prezentowa-
74 Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
nie treści pornograficznych dziecku (2,4%) wcześniej karana. Jeden z nich odpowia-
i o nakłanianie małoletniego do spożycia na- dał już przed sądem z art. 200 ż 1 kk. Trzech
pojów alkoholowych (2,4%). Z rzeczywistym oskarżonych było karanych za rozpijanie ma-
zbiegiem przepisów ustawy mieliśmy do łoletniego, jeden za znęcanie się psychiczne
czynienia w przypadku 43% pokrzywdzo- lub/i fizyczne nad rodziną i jeden trzy razy
nych. Większość tych przypadków (0,72) po- za doprowadzenie innej osoby do poddania
legała na wyczerpaniu znamion art. 200 kk się lub wykonania innej czynności seksual-
z użyciem przemocy, groz
by bezprawnej nej stosując przemoc, groz
bę bezprawną albo
albo podstępu (art. 197 kk). podstęp. Należałoby zastanowić się nad sku-
Znaczna część oskarżonych o wykorzy- tecznością środków resocjalizujących w pol-
stanie seksualne dziecka (25,6%) była już skim systemie karnym.
Kryminalistyczna charakterystyka przemocy seksualnej stosowanej wobec dzieci
Analiza danych dotyczących kryminali- czynności o charakterze seksualnym, jakie
stycznej charakterystyki przemocy seksual- wykonywał sprawca wobec dziecka lub w je-
nej, którą stosowali oskarżeni wykazuje, że go obecności, które zostały zrelacjonowane
jeżeli chodzi o wzajemny stosunek pokrzyw- przez małoletniego. Z oczywistych wzglę-
dzonego i sprawcy wykorzystania, to człon- dów nie jest możliwe zweryfikowanie tegoż
kowie rodziny stanowią prawie 40% wszyst- materiału badawczego, zatem nie możemy
kich oskarżonych. Największą grupę wśród być pewni przykładowo tego, czy dziecko
nich stanowią ojcowie dziecka (11 na 17 ujawniło wszystkie formy aktywności seksu-
osób), co potwierdziło wyniki badań opraco- alnej, w które zostało włączone albo czy po-
wane w literaturze przedmiotu (np. Kwiat- prawnie, ze względu na stan swojej wiedzy,
kowska Darul 2001). Kontynuując, znaczna doświadczenie, dojrzałość itd., zinterpreto-
część oskarżonych to osoby, które dziecko wało daną aktywność seksualną sprawcy.
znało choćby z widzenia (34,9%), w tym do- Przykładowo sprawca mógł pocierać członek
brzy znajomi i sąsiedzi stanowią ponad po- o narządy rodne lub między nogami dziec-
łowę tej grupy (18,6%). Pozostali to osoby zu- ka, co mogło być opisane przez małoletniego
pełnie nieznane małoletniemu, obce (25,6%). jako penetracja. Biorąc pod uwagę powyższe
Można wysunąć wniosek, iż większość osób, rozważania, należy przyjąć, iż dane te mają
które dopuściły się wykorzystania seksual- charakter wyłącznie orientacyjny. W celu ze-
nego dziecka jest znana ofierze. brania i usystematyzowania informacji na
Poniższe dane pochodzą głównie z ana- ten temat posłużono się klasyfikacją prze-
lizy protokołów zeznań małoletnich świad- mocy seksualnej wg Katheleen Coulborn
ków, zatem brane były pod uwagę tylko te Faller (1993).
Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010 75
b a d a n i a
b a d a n i a
Tabela 1. Rodzaj aktywności seksualnej, w którą włączone było dziecko przez oskarżonego.
Inny
Konkubent Dobrzy Niedawno Znajomi Razem
Lp. Aktywność seksualna Ojciec Matka Ojczym członek Sąsiedzi Obcy %*
matki znajomi poznani z widzenia (N=41)
rodziny
1. Dotykanie ciała dziecka 9 0 2 1 1 4 3 1 6 11 38 93
Zmuszanie dziecka do
2. pobudzania narządów 4 0 1 0 0 3 1 1 1 1 12 29
płciowych sprawcy
Penetracja palcem
3. 4 0 2 0 1 1 1 0 0 0 9 22
pochwy/odbytu
4. Całowanie 2 0 1 0 1 1 0 0 0 4 9 22
Ekspozycja anatomii
5. i czynności 1 0 1 0 0 0 1 0 0 2 7 17
seksualnych
6. Penetracja genitalna 3 0 0 0 1 0 0 0 0 1 5 12
7. Cunnilingus 2 0 0 0 0 1 0 0 0 2 5 12
Rozmowy o treści
8. 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 5
seksualnej
9. Fellatio 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 2 5
10. Penetracja analna 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 2 5
Oglądactwo
11 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 2
(voyeuryzm)
Prezentacja materiałów
12. 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 2
pornograficznych
Namawianie do
13. rozebrania/ 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 2
onanizowania się
Penetracja narzędziem
14. 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 2
pochwy/odbytu
15. Dziecięca prostytucja 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 2
* Przedstawione w tabeli odsetki nie sumują się ze względu na możliwość stosowania kilku form przemocy seksualnej.
76
A
gnieszkA
s
ikoRskA
 k
ozA
" ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
Dotykanie ciała dziecka było najczęstszą jej 22% oskarżonych, z których wszyscy to
formą przemocy stosowaną przez prawie albo członkowie rodziny, albo osoby dobrze
wszystkich sprawców (93%). Małoletni byli znane pokrzywdzonemu. W jednym przy-
zmuszani do pobudzania narządów płcio- padku dobry znajomy dokonał penetracji
wych oskarżonego w 12 przypadkach, co pochwy małoletniej narzędziem.
stanowi 29% ogółu. Z danych wynika, że tę Po analizie danych dotyczących oralnych
formę przemocy seksualnej najczęściej sto- kontaktów seksualnych z dziećmi można
sowały osoby z najbliższego otoczenia dziec- stwierdzić, iż dopuszczały się ich i osoby bli-
ka, a mianowicie ojcowie, ojczymowie i do- skie dziecku, i osoby obce. 22% oskarżonych
brzy znajomi, stosując przy tym groz
by albo całowało dziecko w erotyczny sposób, nato-
w mniejszym stopniu podstęp. miast kontaktów oralnych typu cunnilingus
Spośród oskarżonych 17% zastosowa- i fellatio dopuściło się 17% ogółu.
ło najbardziej inwazyjne i najczęściej pozo- Biorąc pod uwagę rodzaj stosowanej przez
stawiające fizyczne ślady formy przemocy oskarżonych przemocy seksualnej ze wzglę-
seksualnej, a mianowicie penetrację genital- du na wiek dziecka, wykazać można, iż nastę-
ną lub analną. Jeżeli chodzi o genitalne sto- pujące formy aktywności: całowanie dziecka
sunki seksualne to ich sprawcami najczęściej w namiętny, erotyczny sposób, cunnilingus,
byli ojcowie (3 osoby), wymuszając je pod- penetracja analna czy też oglądactwo, pene-
stępem na dziecku. Odnotowano również tracja narzędziem pochwy, dziecięca prosty-
dwa przypadki gwałtu dokonane przez oso- tucja, namawianie do rozebrania i onanizo-
bę całkowicie obcą małoletniemu (genitalny wania się oraz prezentacja materiałów porno-
i analny). Jeżeli natomiast chodzi o penetra- graficznych miały miejsce tylko w stosunku
cję palcem pochwy dziecka to dopuściło się do najstarszej grupy wiekowej (11 15 lat).
Charakterystyka opinii psychologiczno sądowych
Na podstawie treściowej analizy posta- dana osoba może w ogóle występować w cha-
nowień o powołaniu biegłego, można stwier- rakterze świadka. W ponad połowie postano-
dzić, iż najczęściej zadawane psychologom wień (56,3%) organ procesowy zlecił ustale-
pytania dotyczyły tego, czy małoletni świa- nie, czy świadek ma tendencje do konfabu-
dek jest zdolny do spostrzegania, zapamięty- lacji. W znacznej części postanowień (35,4%)
wania i odtwarzania spostrzeżeń (75%). Od- pojawiły się także pytania dotyczące pozio-
nosiły się zatem do kompetencji świadka, któ- mu rozwoju umysłowego świadka. Natomiast
re są kwestią kluczową, jeżeli chodzi o to, czy o podatność na sugestię pytano 8 razy (17%).
Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010 77
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
Tabela 2. Rodzaje pytań stawiane biegłym psychologom przez sąd.
Liczba pytań
Lp. Rodzaje pytań %*
(N= 48)
Czy świadek jest zdolny do spostrzegania, zapamiętywania
1. 36 75,0
i odtwarzania spostrzeżeń?
2. Czy świadek ma tendencje do konfabulacji? 27 56,3
3. Jaki jest stopień rozwoju umysłowego świadka? 17 35,4
4. Określenie psychologicznej wiarygodności zeznań 12 25,0
5. Czy świadek jest podatny na sugestię? 8 16,7
6. Wzięcie udziału w przesłuchaniu i sporządzenie stosownej opinii 4 8,3
7. Czy świadek wykazuje zaburzenia osobowości ?  rodzaj i przyczyny 4 8,3
Czy występujące zaburzenia mogą świadczyć o tym, że małoletnie były
8. 3 6,3
molestowane seksualnie?
9. Jaki jest stan zdrowia psychicznego świadka? 3 6,3
10. Czy świadek ma tendencje do kłamania? 2 4,2
11. Czy u małoletniego występuje zespół dziecka maltretowanego? 2 4,2
12. Jaki jest stosunek emocjonalny świadka do ojca i matki? 1 2,1
Czy zachowanie małoletniej wskazuje na możliwość odbywania stosunków
13. 1 2,1
seksualnych?
* Przedstawione w tabeli odsetki nie sumują się ze względu na możliwość stawiania biegłym kilku pytań
Ocenę zeznań pod kątem ich psycholo- s. 177 178). Decydent procesowy często for-
gicznej wiarygodności decydent proceso- mułuje pytania w języku prawniczym, toteż
wy zlecił w 12 przypadkach, co stanowi 25% biegły powinien kwestie te przekształcić na
wszystkich postanowień o zasięgnięciu opi- język swej specjalności. Zatem prawidłowo
nii. Pytania dotyczące tych aspektów często zadane/przeformułowane pytanie powinno
sformułowane są w mylący sposób. Przykła- brzmieć np.:  Jakie psychologiczne aspekty
dowo: organ procesowy zleca biegłemu spo- wiarygodności zawiera dane zeznanie? lub
rządzenie opinii dotyczącej psychologicznej  Czy złożone zeznania przez małoletniego
oceny zeznań świadka, używając następu- zawierają psychologiczne walory wiarygod-
jących sformułowań:  określenie poziomu ności? .
wiarygodności zeznań ;  sporządzenie opi- W 4 przypadkach organ procesowy nie
nii dotyczącej szczerości zeznań ;  określe- określił dokładnie zakresu ekspertyzy, zle-
nie szczerości składanych zeznań albo  oce- cając biegłemu wzięcie udziału w przesłu-
na wiarygodności zeznań pokrzywdzone- chaniu małoletniego i sformułowanie sto-
go . Należy zaznaczyć, iż psycholog sądowy sownej opinii. Należy podkreślić, iż sytua-
nie może wchodzić w kompetencje sądu czy cja taka w ogóle nie powinna mieć miejsca
biegłych innych specjalności, a ocena wia- w praktyce.
rygodności zeznań świadka jest wyłączną Z powyższych danych można wysnuć
domeną sądu, zatem biegły nie może wysu- wniosek, iż w sprawach dotyczących prze-
wać wniosków dotyczących szczerości/nie- stępstw seksualnych z udziałem dzieci or-
szczerości określonych zeznań (Stanik 1986, gan procesowy najczęściej pyta o kompeten-
78 Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
cje świadka, czyli o jego indywidualne właści- czych dziecka, jak i jego osobowości oraz ich
wości psychiczne. W literaturze przedmiotu wpływu na konkretne zeznania. Organ pro-
(zob. np. Gierowski i in. 2008) podkreśla się cesowy zazwyczaj nie ma wiadomości spe-
natomiast to, że sama taka informacja nic nie cjalnych, którymi dysponuje biegły psycho-
wnosi do sprawy, dopiero analiza złożonych log. Zatem nawet gdy pyta wyłącznie o kom-
przez świadka zeznań w kontekście jego cech petencje osoby przesłuchiwanej, to biegły i tak
psychicznych może być przydatna dla wy- powinien przeanalizować treść i formę złożo-
miaru sprawiedliwości. Przykładowo, samo nych przez nią zeznań, ale oczywiście w kon-
stwierdzenie, że poziom rozwoju umysłowe- tekście indywidualnych właściwości świadka,
go świadka jest adekwatny albo nieadekwat- co niewątpliwie ułatwi organowi procesowe-
ny do jego wieku jest informacją mało przy- mu ocenę wiarygodności relacji (Gierowski
datną dla decydenta procesowego, natomiast i in. 2008). Jak wynika z badań, biegli dokona-
stwierdzenie, że zważywszy na poziom roz- li analizy treści zeznania tylko w ponad poło-
woju umysłowego świadka nie jest możli- wie opinii (56,4%). Należy podkreślić, iż rzad-
we (lub jest mało prawdopodobne), by mógł ko korzystali z opracowanych w literaturze
on wymyślić dane zdarzenie w takiej formie modeli oceny zeznań świadków.
w jakiej je relacjonuje, wnosi do sprawy cenne Biegły sądowy w swojej opinii powinien
informacje. Zatem dopiero po przeanalizowa- przedstawić wybraną metodę badań, a tak-
niu cech zeznania na tle indywidualnych cech że uzasadnić jej wybór, zwłaszcza jeśli jest
osobowości można stwierdzić, czy w danym ona mniej znana. We wszystkich analizowa-
przypadku pewna właściwość zeznania może nych pod tym kątem opiniach psychologicz-
być cechą wiarygodności i jaką wagę należy no sądowych biegli ograniczyli się jedynie
jej przypisać (Arntzen 1989, s. 193). Dodatko- do wymienienia zastosowanych przez siebie
wo badacze podkreślają, iż pytania sformuło- metod i technik diagnostycznych. Wynika
wane przez organ procesowy powinny doty- z tego, że nie opisywali tychże metod ani nie
czyć zarówno sprawności procesów poznaw- uzasadniali swojego wyboru.
Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010 79
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
Tabela 3. Rodzaje technik diagnostycznych stosowanych przez biegłych sądowych psychologów.
Częstość stosowania
Lp. Rodzaje technik diagnostycznych %*
(N=55)
1. Obserwacja 34 61,8
2. Analiza akt sprawy 28 50,9
3. Analiza treści zeznań 23 41,8
4.  Badanie psychologiczne 13 23,6
5. Wywiad z osobą trzecią (rodzic, terapeuta) 11 20,0
6. Wywiad 9 16,4
7. Test  Drzewo Kocha 8 14,5
8. Metoda Stellera 4 7,3
9. Metoda Arntzena 4 7,3
10. Rozmowa kierowana 4 7,3
11. TZN dla młodzieży starszej 4 7,3
12. Test L. Bender 3 5,5
13. Rysunek  Moja Rodzina 2 3,6
14. EPQ R 2 3,6
15. Rysunek własny 2 3,6
16. Lalki anatomiczne 2 3,6
17. Test  Dwa Domki 2 3,6
18. Test Matryc Ravena wersja dla dzieci 2 3,6
19. Test  Jaki jesteś Choynowskiego i Skrzypek 2 3,6
20. Analiza poprzednich opinii 2 3,6
21. Analiza dokumentacji terapeutycznej 2 3,6
22. Test Pamięci Wzrokowej A.L. Benton 2 3,6
23. Test Barw 1 1,8
24. Zabawa współuczestnicząca 1 1,8
25. Krótka Skala Inteligencji Choynowskiego 1 1,8
26. Test  Dom, Drzewo, Człowiek Bucka 1 1,8
27. Test  W moim domu 1 1,8
28. Bajki Luizy Despert 1 1,8
29. Test osobowości Zainlec, Mittenecker, Tolman 1 1,8
30. Kwestionariusz Skłonności Neurotycznych 1 1,8
31. WISC R 1 1,8
32. Stany EGO 1 1,8
* Przedstawione w tabeli odsetki nie sumują się ze względu na możliwość zastosowania kilku technik diagno-
stycznych.
80 Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
Najczęściej stosowaną przez psycholo- czy technikom diagnostycznym zdobyli
gów metodą diagnostyczną jest obserwa- określone informacje albo ograniczali
cja (61,8%). Zatem większość biegłych zwra- się do ogólnych wzmianek na ten temat,
ca uwagę na to, jak zachowuje się małoletni z których niewiele wynikało.
podczas przesłuchania albo badania psycho- " W 38,8% opinii biegli dokonali bezpo-
logicznego, w jaki sposób opowiada o zda- średniej oceny wiarygodności zeznań,
rzeniu i odpowiada na zadawane mu pyta- przekraczając tym samym swoje kompe-
nia. W ponad połowie przypadków (54,5%) tencje.
biegli posłużyli się analizą akt sprawy, co jest
warunkiem starannie przygotowanego i za- Z powyższych ustaleń można wysunąć
planowanego badania. Wywiad zastosowa- wniosek, iż większość biegłych psychologów
no w 36,4% badań psychologicznych, w tym zapomniało o fakcie, że ciąży na nich nie tyl-
z osobami trzecimi (najczęściej z rodzicem ko obowiązek przeprowadzenia rzetelnych
dziecka), przeprowadzono go 11 razy (20%). badań, ale także obowiązek prawidłowego
Należy jeszcze podkreślić, iż w 13 opi- przedstawienia wyników tychże badań, pod-
niach, co stanowi 23,6% ogółu biegli jako staw ich dokonania i właściwego uzasadnie-
jedną z metod diagnostycznych podali  ba- nia swoich wywodów. Większość analizowa-
danie psychologiczne , bez wyjaśnienia na nych opinii psychologicznych nie spełniała
czym owo badanie polegało ani bez wy- podstawowych wymogów formalnych i me-
szczególnienia zastosowanych podczas nie- rytorycznych. Niestety do podobnych wnio-
go konkretnych metod czy technik. sków doszedł Draheim (1995), który przeana-
Opinie psychologiczno sądowe dotyczą- lizował 10 opinii psychologiczno sądowych
ce pokrzywdzonych w sprawach o wykorzy- wydanych w sprawach dotyczących wyko-
stanie seksualne dziecka przeanalizowano rzystania seksualnego dziecka. Co prawda nie
także pod kątem tego, w jaki sposób biegli można tu mówić o jakiejkolwiek reprezenta-
interpretowali i prezentowali organowi pro- tywności, jednakże wyniki analiz są warte
cesowemu wyniki swoich badań i czy opi- przytoczenia. Otóż okazało się, że proces oce-
nie te spełniały podstawowe wymogi mery- niania psychologicznych aspektów wiarygod-
toryczne i formalne. Po tejże analizie można ności zeznania nie ma charakteru profesjonal-
stwierdzić następujące fakty: nego, ponieważ m.in. występuje pomieszanie
" Opinii, w których biegły zrezygnował podstawowych pojęć, takich jak  kompeten-
z części interpretacyjnej, a przedstawił cje świadka i  wiarygodność zeznania .
decydentowi procesowemu jedynie usta- Należy również wspomnieć, iż w części
lenia końcowe, bez ich uzasadnienia, przypadków (7,9%) biegli po udziale w prze-
było 7, co stanowi 10,4% wszystkich ana- słuchaniu pokrzywdzonego nie sporządzili
lizowanych opinii. ani opinii psychologicznej, ani notatki z je-
" W ponad połowie opinii (52,2%) biegli go przebiegu. Sytuacja taka nie powinna
uzasadniali tylko niektóre z wniosków mieć miejsca, bowiem opinia psychologiczna
lub nie uzasadniali ich w ogóle. opracowana po pierwszym przesłuchaniu
" W 17,9% opinii biegli nie podali metod i badaniu dziecka może na przykład uchro-
i technik diagnostycznych, na podstawie nić małoletniego przed podjęciem decyzji
których sporządzili swe opinie, ograni- o powtórnym przesłuchaniu. Warto przyto-
czając się jedynie do analizy wyników czyć stanowisko m.in. Gierowskiego, Jaśkie-
badań i przedstawienia wniosków. wicz Obydzińskiej i Najdy (2008), iż rzetelne
" W większości opinii (76,1%) biegli nie badanie małoletniego świadka w sprawach
informowali dzięki jakim metodom dotyczących przemocy seksualnej z udziałem
Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010 81
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
dziecka powinno być obligatoryjne, ponie- gły dysponowałby wystarczającym materia-
waż sama obserwacja zachowania podczas łem  wynikami badań innego biegłego, jak
przesłuchania jest często niewystarczająca. i innymi obiektywnymi z
ródłami informacji
Wydanie opinii bez badania osoby byłoby (np. dokumentacja medyczna zawarta w ak-
uzasadnione tylko w przypadku, gdy bie- tach sprawy).
Psychologiczne kryteria wiarygodności zeznań
stosowane w praktyce biegłych
Celem przeprowadzonych badań było wpływ na to, w jaki sposób dziecko relacjo-
również sprawdzenie, na jakie czynniki nowało przeszłe zdarzenia, a także jaka była
wpływające na rezultaty złożonych przez treść (pod względem ilościowym i jakościo-
małoletnich zeznań biegli zwracają uwagę wym) złożonych przez nie zeznań.
podczas sporządzania opinii. Analizą objęto Trzecia grupa zagadnień dotyczy in-
67 opinii psychologiczno sądowych zawar- dywidualnych właściwości psychicznych
tych w aktach spraw. Za jej podstawę posłu- świadka. Jeśli chodzi o sprawność procesów
żył psychologiczny model uwarunkowań poznawczych to biegli bardzo często badali
zeznań świadków J.M. Stanika (1986). Zatem zdolność małoletniego świadka do spostrze-
dokonano treściowej analizy opinii pod ką- gania, zapamiętywania i odtwarzania spo-
tem pięciu grup zagadnień, a mianowicie: 1) strzeżeń (70% opinii). W mniejszym stopniu
obiekt zdarzenie (sytuacja wykorzystania natomiast (22,4%) skupiali się na funkcjono-
seksualnego), 2) osoba spostrzegająca (indy- waniu uwagi dowolnej u pokrzywdzonych.
widualne właściwości pokrzywdzonego ma- W większości opinii (73,1%) biegli wypo-
łoletniego), zależności relacyjne pomiędzy wiadali się również na temat tendencji dzie-
nimi zgodne z założeniami  człowiek w sy- ci do konfabulacji. Jednakże tylko jeden bie-
tuacji , 4) warunki i sytuacje dzielące spo- gły dokonał operacjonalizacji tegoż pojęcia,
strzeżone zdarzenie od składania zeznań, natomiast nikt nie przedstawił metody czy
a także 5) sytuacja zbierania zeznań i techni- techniki, dzięki której uzyskał dane na ten
ki przesłuchań. temat. W 9 przypadkach (13,4% opinii) psy-
Tylko w 13% opinii psychologiczno są- cholodzy skupili się na tendencji świadka do
dowych biegli zwrócili uwagę na wpływ fantazjowania. Poziom rozwoju umysłowe-
specyfiki popełnionego przestępstwa na re- go małoletniego był przedmiotem badania
zultaty zeznań. We wszystkich tych opi- w ponad połowie opinii psychologicznych
niach biegli opisywali wzajemny stosunek (58,2%). Z kolei podatność na sugestię biegli
pokrzywdzonego i sprawcy. W 8 przypad- badali w 43,3% przypadków. Biegli najczę-
kach na 9 biegli skupili się na tym, czy był to ściej ograniczali się jedynie do stwierdzenia
jednorazowy incydent czy też wielokrotne lub niestwierdzenia owej właściwości, nie
akty wykorzystania seksualnego. W 7 opi- wyjaśniając, co przez nią rozumieją ani nie
niach pojawiły się informacje na temat tego, informując, na czym oparli swe wnioski.
jak doszło do molestowania, czyli jaką tak- Na cechy osobowości świadka biegli
tykę zastosował sprawca (podstęp, groz
ba, zwrócili uwagę w 27% sporządzonych opi-
tajemnica, przymus). We wszystkich przy- nii. Wynika z tego, że biegli nie przywiązy-
padkach psycholodzy opisywali także for- wali należytej wagi do tych czynników. Z ra-
my przemocy seksualnej zastosowane przez cji tego, iż analizę zeznania świadka powin-
przestępcę. Czynniki te miały niewątpliwy no się przeprowadzać w powiązaniu właśnie
82 Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
m.in. z cechami osobowości jest to fakt nie- opowiadało o przedmiotowych zdarzeniach,
zrozumiały. zanim złożono doniesienie o popełnieniu
W części opinii (7,5%) psycholodzy sku- przestępstwa i doszło do pierwszego prze-
pili się na stosunku małoletniego do sprawcy słuchania w sprawie.
wykorzystania, którym we wszystkich ana- Jeśli chodzi natomiast o czynniki, na któ-
lizowanych przypadkach był ojciec dziecka. re biegli zwracali uwagę analizując sytuację
W opiniach stwierdzono negatywny stosu- składania zeznań, to przede wszystkim sku-
nek pokrzywdzonego do oskarżonego, jed- piali się na tym, jak zachowywało się dziecko
nakże biegli nie wyjaśnili, co było powodem podczas przesłuchania. Najczęściej opisywa-
takiej postawy małoletniego, pozostawiając no emocje jakie przejawiał pokrzywdzony
wrażenie, że chodzi właśnie o wykorzysta- (65,7%). Głównie skupiono się tylko na opisa-
nie seksualne, co niekoniecznie musiało być niu tychże emocji bez analizowania ich, na-
zgodne z rzeczywistością. Zdaniem F. Arnt- tomiast ich niestosowność oceniano w 15%
zena (1989) obiektywnym zeznaniom sprzy- opinii. Jednak jeśli stwierdzono, że świadek
ja to, że nie występuje żaden udowodniony przejawia nieadekwatne emocje (3%), to nie
związek albo występuje słaby związek mię- wyjaśniano na jakiej podstawie biegły do-
dzy świadkiem a podejrzanym, dlatego też szedł do takiego wniosku. Z kolei adekwat-
w sprawach karnych dotyczących wykorzy- ność języka i wiedzy była przedmiotem ba-
stania seksualnego dziecka, gdy sprawcą jest dania w 23,9% opinii psychologicznych.
osoba bliska małoletniemu, czynnik ten na- W 30% opinii biegli opisywali niewer-
leży badać bardzo ostrożnie. W CBCA przy- balne zachowania świadka. Część biegłych
kładowo wybaczanie i usprawiedliwianie (21%) opisywała przejawy niepokoju mani-
sprawcy poczytuje się jako cechę wiarygod- pulacyjnego, natomiast 12% z nich opisywa-
ności zeznania (zob. np. Vrij 2008). ło somatyczne objawy lęku. W 8 przypad-
Jeżeli chodzi o to, czy biegli psycholodzy kach (11,9%) zwrócono uwagę na zmiany
biorą pod uwagę warunki i sytuacje dzielą- zachowania dziecka w zależności od eta-
ce przedmiotowe zdarzenie(a) od składania pu przesłuchania lub zadawanych pytań.
zeznań, to w części opinii (16,4%) podkre- Na sposobie w jaki dziecko odpowiadało na
ślono znaczenie upływu czasu dla prawi- pytania przesłuchującego biegli skupili się
dłowości funkcjonowania procesów pamię- w 31,3% opinii, z kolei to, czy dziecko wypo-
ci  zapominania. Głównie wyjaśniano wiadało się spontanicznie czy też nie anali-
w ten sposób rozbieżności pojawiające się zowano w 20% przypadków.
w zeznaniach złożonych przez dziecko Warto przedstawić również czynniki, na
w różnym czasie. które żaden z biegłych nie zwrócił uwagi,
Warto podkreślić, iż tylko jeden biegły a które także wpływają na jakość zeznań. Są
dokonał analizy kontekstu złożenia doniesie- to: styl i sposób zachowania się osoby prze-
nia o przestępstwie, co jest niezwykle istot- prowadzającej wywiad, charakterystyczne
ne w sprawach dotyczących wykorzystania cechy jej osobowości i ich możliwy wpływ
seksualnego dziecka. W 3 przypadkach bie- na rezultaty zeznań małoletniego; rodzaj za-
gli przeanalizowali motywy złożenia donie- dawanych pytań dziecku, a także informa-
sienia i także w 3 przypadkach zwrócili uwa- cje odnośnie do zadawania pytań sugestyw-
gę na istnienie możliwych nacisków na zło- nych przez przesłuchującego i ogólnej jako-
żenie fałszywego doniesienia (analizowano ści wywiadu z małoletnim świadkiem (tylko
stosunek otoczenia dziecka do sprawcy). w 2 przypadkach skupiono się na metodach
Ważne jest to, iż żaden z biegłych nie za- przesłuchania świadka  SR, PU); stopień
interesował się tym, ile razy i komu dziecko przygotowania dziecka do przesłuchania
Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010 83
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
i ustalenia z nim wspólnego nazewnictwa zowano to, czy dziecko przyznaje się do nie-
dotyczącego np. narządów płciowych. pamiętania czegoś i czy wprowadza do swej
Jeżeli chodzi o analizę treści zeznania do- relacji poprawki.
konaną przez biegłych psychologów, to moż- Warto jeszcze zwrócić uwagę na wyni-
na stwierdzić, iż w większości wypadków ki badań dotyczących tego, jakimi cechami
(60%) zwracano uwagę na to, czy dane ze- charakteryzowały się zeznania małoletnich
znanie jest spójne wewnętrznie czy też nie. świadków uznane przez biegłych sądowych
Z kolei na sprzeczności lub ich brak w zezna- psychologów za spełniające psychologicz-
niach złożonych w różnym czasie skupiono nie kryteria wiarygodności. Analizie pod-
się tylko w części opinii (10%). To, czy mało- dano 35 opinii psychologiczno sądowych.
letni zeznawał w sposób skokowy, nieudol- W pierwszej kolejności zostaną zaprezento-
ny, czy też przedstawiał przeszłe zdarzenia wane ustalenia dotyczące kryteriów wyróż-
w chronologicznym porządku biegli uczy- nionych w modelach oceny relacji świad-
nili przedmiotem analizy w znacznej czę- ków opracowanych przez F. Arntzena (1989),
ści przypadków (35,8%). Szczegółowość ze- U. Undeutscha, A. Trankella, H. Szewczy-
znań analizowano w 23 opiniach (34,3%), na- ka i E. Littmanna (zob. Gruza 2003) oraz
tomiast na jakość detali zwracano uwagę w w procedurze SVA  CBCA + Lista Kontrol-
mniejszym stopniu. Najczęściej (28,4%) ba- na Prawdziwości (Vrij 2008). Co prawda bie-
dano to, czy dziecko opowiadając o zdarze- gli rzadko korzystali z pełnych modeli oce-
niu umieszcza je w perspektywie czasowo ny zeznań, najczęściej bowiem stosowali wy-
przestrzennej. Elementy charakterystyczne brane przez siebie psychologiczne kryteria
dla danego przestępstwa były przedmiotem wiarygodności w nich ujęte, jednakże żadne
analizy w 10,5% opinii psychologicznych. z tych kryteriów nie było wykorzystane przez
Na tzw. kryteria motywacyjne biegli zwra- psychologów niezgodnie z pierwotnymi za-
cali uwagę rzadko, najczęściej bowiem anali- łożeniami badaczy, którzy je opracowali.
84 Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
Tabela 4. Zastosowanie przez biegłych psychologicznych kryteriów wiarygodności zeznań ujętych w mo-
delach oceny zeznań (N=35).
Lp. Psychologiczne kryterium wiarygodności zeznania Liczba %*
1. Poziom rozwoju struktur osobowości i innych cech psychicznych 35 100
2. Zdolność do odtworzenia 33 94,3
3. Logiczna struktura 28 80
4. Emocje przejawiane podczas przesłuchania 26 74,3
5. Podatność na sugestię 18 51,4
6. Analiza zachowań niewerbalnych 18 51,4
7. Niestrukturalizowany sposób prezentacji/nieudolność 15 42,9
8. Osadzenie w kontekście 15 42,9
9. Duża liczba szczegółów 13 37,1
10. Niestosowność języka i wiedzy 13 37,1
11. Uzupełnienia 8 22,9
12. Niesterowany sposób zeznawania 8 22,9
13. Szczegóły charakterystyczne dla danego przestępstwa 7 20,0
14. Stałość zeznania w wielu czasowo odległych badaniach 5 14,3
15. Opisy interakcji 5 14,3
16. Spontaniczne poprawki 5 14,3
17. Motywacja 5 14,3
18. (Nie)zgodność z prawami natury 5 14,3
19. Szczegóły dokładnie opisane i błędnie rozumiane 4 11,4
20. Obniżanie własnej wartości 4 11,4
21. Nieoczekiwane komplikacje podczas incydentu 3 8,6
22. Opisy stanu umysłu świadka 3 8,6
23. Wysuwanie wątpliwości co do własnego zeznania 3 8,6
24. y
ródło wiadomości o zdarzeniu 3 8,6
25. Przytaczanie rozmów 2 5,7
26. Niepotrzebne szczegóły 1 2,9
27. Przypisywanie przestępcy określonego stanu umysłu 1 2,9
28. Przyznawanie się do niepamiętania czegoś 1 2,9
29. Wybaczanie przestępcy 1 2,9
30. Kryterium kompetencji 1 2,9
31. Izomorfia 1 2,9
* Przedstawione w tabeli odsetki nie sumują się ze względu na możliwość stosowania kilku kryteriów.
Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010 85
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
We wszystkich przeanalizowanych pod  świadek czuł się winny i obniżał wła-
tym kątem opiniach biegli badali osobowo- sną wartość albo wysuwał wątpliwości
ściowe cechy świadka i/lub poziom jego roz- co do własnego zeznania lub jego czę-
woju umysłowego. Dużą uwagę przywiązy- ści;
wano do tego, by świadek był zdolny do od-  małoletni opisywał jakieś nieoczekiwa-
twarzania własnych przeżyć fizycznych i psy- ne zdarzenia, nieudane próby itp., które
chicznych (94,3%). Bardzo istotne były rów- zakłóciły albo zniweczyły plany spraw-
nież silne emocje, które świadek przejawiał cy wykorzystania seksualnego;
podczas przesłuchania (74,3%). Dużą uwagę  dziecko przytaczało rozmowy, które mia-
przywiązywano także do tego, w jaki sposób ły miejsce podczas zdarzenia między jego
świadek zachowywał się podczas składania uczestnikami;
zeznań. Analizowano zachowania niewerbal-  pokrzywdzony podawał szczegóły, które
ne (51,4%), a także naturalność i spontanicz- nie są ważne z punktu widzenia oskarże-
ność małoletniego (23%). Dziecko nie powinno nia;
być również podatne na sugestię (51,4%).  świadek opisywał na podstawie tego,
Jeżeli natomiast chodzi o treść zeznań, to w jaki sposób zachowuje się sprawca, co
trafne pod względem psychologicznym ze- mógł on myśleć lub czuć albo relacjono-
znanie zdaniem biegłych posiada następują- wał własne stany umysłowe.
ce cechy:
 zeznanie pozbawione jest wewnętrznych Oprócz kryteriów, które zostały uwzglę-
sprzeczności, jest spójne (80%); dnione w modelach oceny zeznań F. Arnt-
 zdarzenia zrelacjonowane są przez świad- zena, U. Undeutscha, A. Trankella, Szew-
ka w nieustrukturalizowany sposób, nie- czyka i Littmanna oraz w procedurze
udolnie, skokowo (42,9%); SVA, biegli sądowi psycholodzy stosowa-
 w zeznaniu można odnalez
ć dużą licz- li także inne mierniki psychologicznych
bę szczegółów (37,1%), ale ważniejsza aspektów wiarygodności relacji świad-
jest ich jakość. Przede wszystkim świa- ka, które można potraktować jako stoso-
dek powinien umieścić dane zdarzenie wane przez nich indywidualne kryteria.
w perspektywie czasowej i przestrzen- Oto one:
nej oraz powiązać je z okolicznościami  ogólna sprawność procesów poznaw-
zewnętrznymi i codziennym rozkładem czych świadka, czyli zdolność do spo-
dnia (42,9%). strzegania i zapamiętywania tychże spo-
strzeżeń, niezaburzona zdolność myśle-
Dodatkowo psychologiczna wiarygod- nia i koncentracji;
ność zeznania wzrastała, gdy:  brak tendencji do konfabulacji oraz skłon-
 świadek opisywał interakcje, jakie zacho- ności do fantazjowania;
dziły pomiędzy nim a sprawcą;  małoletni ma zachowaną orientację allo-
 do swej relacji spontanicznie, nie zaś i autocentryczną i nie przejawia zabu-
w odpowiedzi na zadawane pytania, rzeń centralnego układu nerwowego;
wprowadzał poprawki i uzupełnienia;  świadek przejawia behawioralne objawy,
 opisywał dokładnie zdarzenie, ale nie ro- takie jak próby samobójcze, samoagresja,
zumiał go albo błędnie interpretował, po- problemy szkolne itp., które mogą świad-
nieważ wykraczało to poza jego horyzont czyć lub być skutkiem wykorzystania
myślowy; seksualnego.
86 Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
Wnioski
Na tle wszystkich powyższych rozważań ka niezrozumiałe. Poza tym wyelimino-
i ustaleń badawczych można wysunąć nastę- wałoby to błędy wynikające z protoko-
pujące wnioski praktyczne: łowania zeznań podczas przesłuchania,
" Biegły psycholog powoływany w sprawie takie jak parafrazowanie wypowiedzi
powinien najpierw zapoznać się z aktami dziecka, opuszczanie części relacji itp.
sądowymi, następnie w miarę możliwo- " Zeznania małoletnich pokrzywdzonych
ści przeprowadzić badanie psychologicz- należy oceniać niezwykle wnikliwie
ne, by w efekcie zaplanować wspólnie i ostrożnie, nie zapominając o indywidu-
z przesłuchującym czynności, co miałoby alnym podejściu do każdego przypadku
na celu zapewnienie właściwego sposobu i rozpatrywaniu wszystkich możliwych
i rezultatu przesłuchania, po czym przy- czynników, które mogły mieć deformują-
gotować odpowiednio dziecko do prze- cy wpływ na rezultaty zeznań.
słuchania (co postulowane było np. przez " Analizę treści zeznania pod kątem psy-
M. Grcar, A. Wolny 1971, za: Gruza 2003, chologicznych kryteriów wiarygodności
s. 324). Po tejże czynności powinien prze- zeznania należy przeprowadzać w po-
prowadzić analizę psychologicznych kry- wiązaniu z indywidualnymi cechami psy-
teriów wiarygodności zeznania w świetle chicznymi świadka, a modele oceny ze-
indywidualnych cech psychicznych ma- znań stosować ostrożnie i w praktyce ra-
łoletniego. czej jako metody pomocnicze, ze względu
" Zeznanie małoletniego świadka powin- na brak zadowalającej rzetelności i traf-
no być nagrywane na wideo i następnie ności.
spisane słowo po słowie wraz z wszyst- " Psychologicznej oceny zeznań małolet-
kimi pytaniami zadanymi w oryginalnej nich świadków powinien dokonywać
formie przez uczestników postępowania, tylko i wyłącznie psycholog, który posia-
co ułatwiłoby ocenę treści zeznań za po- da w tym względzie kompetencje, nie zaś
mocą opracowanych modeli oceny ze- każdy, którego organ procesowy o to po-
znań oraz jakości przesłuchania, np. pod prosi. Należałoby zwrócić uwagę na od-
kątem zadawania pytań sugerujących powiednie przygotowanie specjalistycz-
lub naprowadzających, a także używania ne biegłych psychologów odnośnie do
słownictwa, które mogłoby być dla dziec- problematyki zeznań świadków.
The presented research results focus on the rationale behind the decisions issued by psychology experts as-
sessing child-witness testimony. In the article it is also discussed what kind of testimony tends to be deemed
psychologically credible by court experts. The paper additionally presents associated issue of providing proper
(in terms of subject-matter and formal requirements) response to questions posed by the court in its decision
to appoint court expert in cases involving sexual abuse of children. As well as this, the article provides de-
mographic profile of child-victims, demographic, occupational and penal profile of perpetrators committing
sexual offences against children and characteristics of sexual violence employed by the accused.
Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010 87
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
Literatura
Arntzen F. (1989), Psychologia zeznań świadków, Warszawa: PWN.
Chaffin M., Letourneau L., Silovsky J.F. (2002), Dorośli sprawcy wykorzystywania seksualnego dzieci
 przegląd zagadnień, Dziecko krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka, nr 1.
Ciosek M. (2003), Psychologia sądowa i penitencjarna, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze Lex-
isNexis.
Draheim M. (1995), Jak psychologowie oceniają wiarygodność zeznań świadków? Czasopismo Psy-
chologiczne, tom 1, nr 3.
Gierowski J.K., Jaśkiewicz Obydzińska T., Najda M. (2008), Psychologia w postępowaniu karnym,
Warszawa: LexisNexis.
Godoy Cervera V., Higueras L. (2005), Criteria Based Content Analysis (CBCA) in Statement Cre-
dibility Assessment, Papeles del Psicólogo, vol. 26.
Gruza E. (2004), Kryteria oceny wiarygodności zeznań dzieci, Dziecko krzywdzone. Teoria. Bada-
nia. Praktyka, nr 6.
Gruza E. (2003), Ocena wiarygodności zeznań świadków w procesie karnym, Kraków: Kantor
Wydawniczy Zakamycze.
Jaśkiewicz Obydzińska T., Wach E. (2007), Ocena wykorzystywania seksualnego małych dzieci
w rodzinie, Dziecko krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka, nr 4.
Juszczyk S. (2005), Badania ilościowe w naukach społecznych: szkice metodologiczne, Katowice: Śląska
Wyższa Szkoła Zarządzania im. gen. Jerzego Ziętka.
Kwiatkowska Darul V. (2007), Przesłuchanie małoletniego świadka w polskim procesie karnym,
Toruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Dom Organizatora.
Kwiatkowska Darul V. (2001), Przesłuchanie dziecka, Kraków: Kantor Wydawniczy Zakamy-
cze.
Lamb M.E. (1998), Assessment of Children s Credibility in Forensic Contexts, Current Directions in
Psychological Science, vol. 7, no. 2.
Lew Starowicz Z. (1992), Przemoc seksualna, Warszawa: Jacek Santorski & Co Agencja
Wydawnicza.
Marzec Holka K. (1999), Przemoc seksualna wobec dziecka. Studium pedagogiczno kryminologiczne,
Bydgoszcz: Wyd. Uczelniane WSP.
Ruby C.L., Brigham J.C. (1998), Can Criteria Based Content Analysis distinguish between true and
false statements of African American speakers? Law and Human Behavior, vol. 22, no. 4.
Stanik J.M. (2000), Teoretyczne i metodologiczne przesłanki opiniodawstwa psychologicznego w procesie
sądowym, Postępy Psychiatrii i Neurologii, tom 9, suplement 4 (12).
Stanik J.M. (1986), Wybrane problemy psychologii zeznań świadków, w: M.J. Lubelski, J.M. Stanik,
L. Tyszkiewicz (red.), Wybrane zagadnienia psychologii dla prawników, Warszawa: Wydawnic-
two Prawnicze.
Stanik J.M. (1985), Związki psychologii z prawem, Przegląd Psychologiczny, tom XXVIII, nr 4.
Vrij A. (2008), Detecting Lies and Deceit: Pitfalls and Opportunities, Chichster: Wiley.
Vrij A., Akehurst L. (2003), Komunikacja werbalna a wiarygodność: Ocenianie prawdziwości zeznań,
w: A. Memon, A. Vrij, R. Bull (red.), Prawo i psychologia, Gdańsk: Gdańskie Wydawnic-
two Psychologiczne.
Zaparniuk J., Yuille J.C., Taylor S. (1995), Assessing the Credibility of True and False Statements,
International Journal of Law and Psychiatry, vol. 16, no. 3.
88 Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010
b a d a n i a
AgnieszkA sikoRskA kozA " ocena Psychologicznych asPektów wiarygodności...
AUTOR
AgnieszkA sikoRskA kozA, mgr psychologii, absolwentka Wydziału Pedagogiki i Psychologii
Uniwersytetu Śląskiego, specjalizacja sądowo kliniczna dorosłego człowieka, psycholog pra-
cujący w Punkcie Interwencji Kryzysowej przy Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie we
Włoszczowie.
Dziecko krzywdzone " nr 1 (30) 2010 89
b a d a n i a