41
Studia Judaica 7: 2004 nr 1(13) s. 41-47
Przemysław Nowogórski
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
PROTOSYNAGOGA W BETSAIDZIE
HIPOTETYCZNA INTERPRETACJA BUDYNKU
NA AREA A NA ET-TELL (BETSAIDA)
WPROWADZENIE
Artykuł stanowi jedynie przyczynek do dyskusji nad interpretacją
funkcji i charakterem budowli na Area A w Betsaidzie (et-Tell). W tym
miejscu pracowała polska misja archeologiczna, a rezultaty jej prac pozwa-
lają na wysunięcie kilku hipotez.
Przez kilka minionych lat utrzymywała się teoria o funkcjonowaniu
tu rzymskiej świątyni kultu cesarskiego. Jednak już pobieżny ogląd pozo-
stałości budynku, a tym bardziej wykonany przed 1998 rokiem plan (przez
archeologów izraelskich), budził duże zastrzeżenia. Rysunek przypominał
bardziej grecką świątynię okresu klasycznego niż rzymski obiekt z prze-
łomu er. Wątpliwości co do takiej interpretacji pojawiły się w polskich
pracach od samego początku. Wówczas to zaczęły pojawiać się przypusz-
czenia co do możliwości funkcjonowania w tym miejscu synagogi lub in-
nego budynku użyteczności publicznej. Moja hipoteza zyskała aprobatę
wśród polskiej ekipy oraz archeologów izraelskich. Z czasem prof. Ilona
Skupińska-Lłvset podjęła się interpretacji budowli jako andronu a obec-
nie świątyni typu fenickiego, którą mocno udokumentowała na podstawie
materiału porównawczego (vide poprzedni artykuł w tym tomie). Prof. Sku-
pińska-Lłvset słusznie zaznaczyła, że nie da się jednoznacznie udokumen-
tować badanej przez polską misję budowli jako andronu czy synagogi.
Wydaje się, że można mieć też wiele wątpliwości do identyfikacji jej jako
świątyni typu fenickiego. Materiał archeologiczny bowiem jest i w tym
przypadku dość skąpy. Zasadniczo, omawiając funkcję  naszej budowli
42
PRZEMYSA
AW NOWOGÓRSKI
można mówić negatywnie, a więc czym nie była, bo mówienie, czym była,
sprawia coraz więcej komplikacji. Być może, że jesteśmy skazani na po-
zostaniu na zawsze w niewiedzy na ten temat. Wydaje się, że można jedy-
nie stawiać wiele hipotez.
1. PROTOSYNAGOGA
Jedna z postawionych hipotez mówi o funkcjonowaniu w tym miej-
scu synagogi, a właściwie w fazie wczesnej, czyli tzw. protosynagogi. Czy
jednak można taką hipotezę postawić, czy wydaje się zasadne doszukiwa-
nie się tu żydowskiego budynku sakralnego? Zasadniczo odpowiedz
na tak
sformułowane pytanie może być twierdząca. Wskazuje na to położenie 
budowla znajdowała się w najwyższym punkcie wzgórza i wyróżniała się
sposobem budowy. Już w okresie wcześniejszym, do VIII wieku p.n.e.
(zniszczenie miasta przez Asyryjczyków) w tej części leżała dzielnica re-
prezentacyjna (w pobliżu główna brama miejska i główny plac oraz rezy-
dencja w typie bit hilani). Wydaje się, że w okresie hellenistycznym i rzym-
skim dzielnica reprezentacyjna także funkcjonowała w tej części wzgórza
(umownie nazwana przez archeologów akropolis). Pozostałości murów
obiektu, zwłaszcza dobrze przebadanych fundamentów, choć zbudowane
podobnie jak we wcześniejszych okresach z kamieni bazaltowych, wyka-
zują zdecydowanie większą regularność niż w innych odsłoniętych dotych-
czas budowlach hellenistyczno-rzymskich na et-Tell. Obserwacja ta pozwa-
la potwierdzić reprezentacyjny charakter omawianej budowli.
Inny problem to plan budowli. Jeśli dopatrywać się tu synagogi, to
niestety nie mieści się on w żadnym z planów ustalonej typologii architek-
tury synagogalnej (typy: galilejski, przejściowy, bazylikalny). Najbardziej
zbliżony byłby do typu drugiego (tzw. przejściowego). Niewielka ilość
ceramiki i innych artefaktów nie ułatwia nie tylko interpretacji funkcji, ale
również datowania, co nie pozwala na umieszczenie obiektu w ustalonej
typologii synagog. Problem datowania odnosi się jednak do całej Betsaidy.
Nie da się, przy obecnym stanie wiedzy, ustalić daty ostatecznego znisz-
czenia miasta i końca osadnictwa miejskiego na wzgórzu. Coraz bardziej
poddawana jest w wątpliwość, również przez polskich archeologów, usta-
lona cezura końcowa na lata pierwszej wojny żydowskiej i przez analogię
z innymi miastami tego regionu na rok 67 n.e.
Mimo to, jakkolwiek datowalibyśmy upadek Betsaidy, obiekt na area A,
na podstawie stratygrafii i materiału ceramicznego, można uznać za budow-
43
PROTOSYNAGOGA W BETSAIDZIE
lę póz
nohellenistyczną lub wczesnorzymską.1 Stąd można się tu dopatry-
wać wczesnej synagogi lub, jak to określiłem, protosynagogi. Chodzi tu
o budowlę reprezentacyjną o przeznaczeniu publicznym, która mogła speł-
niać wiele funkcji  w tym także liturgiczną. Wynika to między innymi
z problemu genezy synagogi zarówno jako instytucji religijnej, jak również
budynku sakralnego. Obecnie nie ma miejsca nad zatrzymywaniem siÄ™ nad
tymi zagadnieniami.2
Betsaida jako polis Julias, stała się jednym z głównych miast tetrar-
chii Filipa, syna Heroda Wielkiego. Był to region słabo zjudaizowany
w porównaniu z sąsiednią Galileą, zdecydowanie bardziej natomiast otwar-
ty na wpływy pogańskie. Społeczność żydowska w Betsaidzie i jej najbliż-
szych okolicach musiała być mimo to dość silna. Może o tym świadczyć
obecność nazwy Betsaida w Nowym Testamencie, w kontekście życia
i działalności Jezusa z Nazaretu i jego apostołów.3 Zrozumiała wydaje się
konieczność funkcjonowania budynku lub pomieszczenia dla zgromadzeń
liturgicznych. Czy musiała już wówczas być to osobna budowla czy obiekt
wielofunkcyjny? Chyba ta druga możliwość jest bardziej wiarygodna na
podstawie dzisiejszego stanu badań i wiedzy.
2. WCZESNE SYNAGOGI NA TERENIE IZRAELA
We współczesnej nauce przyjęło się uznawać za wczesne synagogi
kilka obiektów przebadanych archeologicznie na terenie Izraela. I tak wła-
ściwie to nic jednoznacznie nie pozwala uznać ich za wczesne synagogi.
Nic dziwnego, że pojawią się opinie krytykujące ustalony stan rzeczy. Do
wspomnianych obiektów należą: synagoga na Masadzie, synagoga w He-
rodium, budynek w Korazin, synagoga w Gamali (Gamli), budynek
w Migdal (Magdala) oraz tzw. pronaoi świątyni Atargatis, Artemidy i Ty-
che w Dura Europos (ryc. 1). Te ostatnie obiekty pochodzą już z Syrii, na-
1
Zob. artykuł I. Skupińskiej-Lłvset w niniejszym tomie oraz: tejże, Wyniki polskich
badań na stanowisku et-Tell w latach 1998-1999 w: Starożytna Palestyna w badaniach
polskich, red. I. Skupi ń ska-Lł vset, P. Nowogórski, A
ódz
2003, s. 87-117.
2
Na ten temat m.in. P. Nowogórski, Architektura synagog galilejskich do VII w.:
Problem genezy i charakterystyka architektury synagogi, w: Żydzi i judaizm we współcze-
snych badaniach polskich, red. K. Pi l arczyk, t. 3, Kraków 2003, s. 305-308.
3
Na temat Betsaidy w Nowym Testamencie: P. Nowogórski, Betsaida Nowego Te-
stamentu w aspekcie historycznym i archeologicznym,  Ruch Biblijny i Liturgiczny
4: 2001, s. 289-295.
44
PRZEMYSA
AW NOWOGÓRSKI
Ryc. 1. Plany porównawcze wczesnych synagog z terenu Palestyny
(wg M.J. Chiat)
tomiast trzy izraelskie to region galilejsko-golański, a więc istotny dla pol-
skich badań. Wystarczy spojrzeć na plan, że budowle izraelskie znacznie
różnią się między sobą, ale ich wspólną cechą są kolumny umieszczone we
wnętrzu i podtrzymujące strop. Dla interpretacji protosynagogi w Betsa-
idzie mogą one służyć jedynie jako materiał porównawczy, ale i nie pod
każdym względem i raczej odniesienie do nich może być dość dalekie.
Budowla betsaidzka natomiast wpisuje się w ogólną problematykę badań
nad wczesnymi synagogami i pod tym względem może pozostawać w re-
lacja do wymienionych wyżej obiektów.4
I choć pod względem planu protosynagoga betsaidzka odbiega od
znanych do tej pory wczesnych synagog, to pod względem wymiarów po-
zostaje z nimi w pewnej relacji (dokładny opis budynku i jego wymiary
4
ProblematykÄ™ tÄ™ omawia M. J. Chi at, First-Century Synagogues Architecture:
Methodological Problems, w: Ancient Synagogues. The State of Research, ed. J. Gutmann,
Brown University 1981, s. 49-60.
45
PROTOSYNAGOGA W BETSAIDZIE
podane są w artykule Ilony Skupińkiej-Lłvset w niniejszym tomie, dlate-
go już ich nie zamieszczam).
Synagoga na Masadzie (wg Y. Yadina) to obiekt o wymiarach 12 × 15
m z zewnÄ…trz i 10,5 × 12,5 m wewnÄ…trz.5 Wymiary budynku w Herodium
to 15,5 x 10,6, choć nie są one jednoznaczne.6 Bardziej interesujące są  sy-
nagogi z północnego Izraela.
Budowla w Gamli, podobnie jak na Masadzie, nazywany jest  synagogÄ…
zelotów . TakÄ… identyfikacjÄ™ oraz wymiary: 20 × 16 m podaÅ‚ S. Gutmann.
Według niego synagoga w Gamli podobna jest do obiektów z Masady
i Herodium.7 Budynki w dwóch kolejnych miejscowościach budzą wiele
wątpliwości. Nie znane są wymiary  synagogi w Korazin. Miała ona praw-
dopodobnie plan kwadratowy o nie dających się ustalić wymiarach.8 Podob-
nie bardzo niejasno przedstawia się sprawa  synagogi w Migdal, odsłoniętej
w czasie badań prowadzonych pod kierunkiem V. Corbo i S. Loffredy. Obiekt
o wymiarach 8,16 × 7,25 m nazwali oni  mini-synagoga i datowali na okres
wczesnorzymski (oczywiście w chronologii Palestyny). Jak długo miał on
funkcjonować jako synagoga nie wiadomo. W pierwszych dziesięcioleciach
I wieku n.e. miał być podobno zamieniony na zbiornik wody.9
Kolejne zagadnienie istotne w badaniach nad wczesnymi synagoga-
mi to umieszczenie wejścia. W przedstawionych obiektach w większości
umieszczano je w murze wschodnim lub południowo-wschodnim. Wiado-
mo, że w najstarszych obiektach jednoznacznie identyfikowanych jako
synagogi (w synagogach typu  galilejskiego ) znajdowało się ono w mu-
rze południowym  zgodnie z kierunkiem Jerozolimy. W niektórych syna-
gogach przenoszono je z czasem na stronę północną. W innych na stałe
funkcjonowało w murze południowym (na przykład w Kafarnaum).
W Tosefcie zapisano, że wejście powinno być od strony wschodniej, czyli
od strony Jerozolimy (Tosefta, Megilla 3,22). Nie wszędzie strona południo-
wa była stroną jerozolimską. Wszystko wskazuje na to, że w protosynago-
dze betsaidzkiej umieszczono je w murze północnym.
5
G. Foerst er, The Synagogue at Masada and Herodium,  Journal of Jewish Art
3/4: 1977, s. 6-11
6
Tamże, s. 6-11; Jednak badający tę  synagogę jako pierwszy V. Corbo podał inne
wymiary: 14 × 10 m (V. Corbo, L Herodion de Gebal Fureidis,  Liber Annuus 17: 1967,
s. 101.
7
F. Hüt t enmei st er, Antiken Synagogen, vol. I, Reichert 1977, s. 524.
8
Tamże, s. 275-281.
9
S. Loffreda, V. Corbo, La Citta Romana di Magdala, Studi Archeologici I (Col-
lectio Maior), Gerusalemme 1976, s. 355.
46
PRZEMYSA
AW NOWOGÓRSKI
Ryc. 2. Plan fenickiego budynku sakralnego (protosynagoga) na area A
(rys. I. Skupińska-Lłvset)
I jeszcze raz powrócę do planu budowli z Betsaidy (ryc. 2). Dla ar-
chitektury synagogi jest on nietypowy. Jednak może być uznany za proto-
synagogę. Jeśli przyjmie się, że była to wielofunkcyjna budowla o charak-
terze publicznym, mogła również spełniać na przełomie I w. p.n.e. i I w.
n.e. rolę miejsca zgromadzeń liturgicznych.
Mogła być podzielona na dwa pomieszczenia  właściwą salę zgro-
madzeń i aneks (na przykład magazynowy, pl. 2). W drugiej połowie I wie-
ku n.e. mogły nawet oba pomieszczenia zostać połączone w jedno więk-
sze. Już w połowie lat siedemdziesiątych XX w. prof. Josepf Gutmann
zwrócił uwagę na fakt, że to co u Józefa Flawiusza nazywane bywa  sy-
nagogami , mogło być użyte dla odróżnienia obiektów publicznych od pry-
watnych i mieszkalnych. W takim kontekcie budowla na area A w Betsa-
idzie też ewentualnie mogłaby mieć takie określenie.
Na koniec tej części dyskusji należy zwrócić uwagę na znalezienie
w pobliżu omawianego betsaidzkiego budynku jednej kompletnej machty
i jednej fragmentarycznie (trzonek). Machty to bardzo dobrze znany sprzęt
liturgiczny ze świątyni jerozolimskiej zarówno z opisów talmudycznych,
jak i przedstawień ikonograficznych na mozaikach synagogalnych w Izra-
elu z V-VI wieku. Kompletna machta z Betsaidy jest identyczna z ilustra-
cjami na mozaikach. Poza tym znanych jest dziÅ› kilka macht, Å‚Ä…cznie
z dziesięciu miejsc. Ciekawe znalezisko macht ceramicznych z Sefforis zo-
stało opracowane w szerszym kontekście historycznym, kulturowym i ar-
47
PROTOSYNAGOGA W BETSAIDZIE
cheologicznym przez Leonarda Victora Rutgersa, a jego ogólne spostrze-
żenia mogą być wykorzystane w badaniach w Betsaidzie.10 Nakładają się
w tym miejsce wielorakie problemy badawcze, takie jak wykorzystywania
sprzętów używanych w świątyni w liturgii synagogalnej lub domowej,
wzajemnej relacji synagogi i świątyni jerozolimskiej (do 70 r. i póz
niej).
Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydać, że obecność machty ma potwier-
dzać funkcjonowanie synagogi. Jest to jednak zbyt pochopna i zbyt dale-
ko idąca interpretacja, która może okazać się całkiem fałszywa.
Synagoga to nie tylko sam budynek z salą modlitewną, ale cały kom-
pleks pomieszczeń towarzyszących, takich jak: mykwa, dziedziniec, bet
din, szkoły i inne. W obiektach wczesno- lub protosynagogalnych tego typu
aneksów było brak i trudno doszukiwać się ich również w Betsaidzie.
ZAKOC
CZENIE
Mimo tego, że bliska jest mi hipoteza o protosynagodze na akropolis
betsaidzkiej, to nie mogę stwierdzić jednoznacznie, że jest ona do udowod-
nienia. Podobnie zresztą inne interpretacje również pozostają w sferze tylko
hipotez. To czyni z Betsaidy i polskiego stanowiska archeologicznego (area
A) jeszcze bardziej interesujÄ…ce miejsce badawcze. Protosynagoga wyda-
je się możliwa do interpretacji bardziej w sferze kulturowo-historycznej,
a mniej archeologicznej. Nie mniej jest istotnym i oryginalnym wkładem
polskich badaczy.
10
L. V. Rut gers, Incense Shovels at Sepphoris, w: Galilee through the Centuries,
ed. E. M. Meyer s, Winona Lake 1999, s. 177-198.
48
WYDAWNICTWO SMS
KRAKÓW, UL. UJASTEK 11
http://www.ceti.pl/wydawnictwo_sms
e-mail: [e-mail]
HISTORIA LITERATURY ÅšWIATOWEJ
W DZIESI
CIU TOMACH
TOM 2
ÅšREDNIOWIECZE
CZ. II
M.IN. LITERATURA ŻYDOWSKA
AUTOR: KRZYSZTOF PILARCZYK