Cechy literatury barokowej: - BOGACTWO kunszt słowa, przesada (hiperboliczność), dekoracyjność (decorum), przepych, obrazowość - EKSPERSJA szok estetyczny i efekt zaskoczenia, turpizm- brzydota i okrucieństwo, jako środek wyrazu - SZTUCZNOŚĆ natura wymaga upiększenia, oryginalność i dziwaczność - METAFIZYCZNOŚĆ niepokój duchowy, człowiek nicością, motyw śmierci i przemijania (memento Mori i vanitos vanitatum jak w średniowieczu) - KONCEPTYZM koncept (wt. concetto) to pomysł, chwyt poetycki (lit) organizujący całość utworu: ciekawa metafora, alegoria, pointa, paradoks - ALEGORYZM obazowość wynikająca ze stosowania alegorii (wielkiej metafory czyli obrazu metaforycznego) Literatura polska baroku długo była lekceważona, bo nieznana część tekstów zaginęła, sporo zostało w rękopisach. Odkryto bogactwo tej epoki dopiero w XIX i XX wieku, zresztą przyćmił ją skutecznie Renesans. Z kolei pozytywistom i marksistom (PRL) nie podobała się religijność i zawiłość tej literatury. Dziś wysoko cenimy prozę Paska i wiersze Sępa Szarzyńskiego, podziwiamy liczne kościoły barokowe, doceniamy muzykę epoki. Barok dworski Jan Andrzej Morsztyn miasto dwór wpływy zachodnie kultura otwarta głównie poezja język wyrafinowany, Barok sarmacki Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki, Zbigniew Morsztyn wieś dworek szlachecki wpływy rodzime i orientalne kultura zamknięta poezja i głównie proza język prosty TEATR BAROKOWY: - Polska teatr dworski i szkolny (jezuicki), brak arcydzieł - Anglia teatr elżbietański i szekspirowski; Londyn The Globe - Włochy powrót dramatów antycznych - Hiszpania złoty wiek teatru: De Vega, de la Barca (Życie snem) - Francja klasycyzm XVII- wieczny Molier, Racine, Corneille ZMIANY I WYNALAZKI: złamania zasad trzech jedności (Szekspir), pierwsze opery, rychoma scena obrotowa, kostiumy, dekoracja wykorzystująca perspektywę. SARMATYZM: Od plemienia starożytnych, walecznych Sarmatów zjawisko kulturowe dotyczące wyłącznie polskiego baroku i polskiej szlachty, konserwatywnej i katolickiej. Wedle tej legendy, zrodzonej już w średniowieczu, polska szlachta pochodzi o Sarmatów (Iran) walczących z Rzymianami. CECHY: dobry Sarmata to polak, szlachcic i katolik, życie bez frasunku (uczty, ławy, wojna), edukacja nie była zbyt ceniona, liczyła się szkoła życia ; Sarmata to przede wszystkim rycerz herbowy. W Baroku ceniono sarmatyzm. Oświecenie i pozytywizm potępiało go. Mickiewicz doceniał talent Paska. Sarmatyzm hamował częściowo rozwój mieszczaństwa, a więc i kapitalizmu, nauki i techniki, ale też wykreował kondycję narodową, która pozwalała zachować tożsamość. KONTREFORMACJA przeciwieństwo reformacji, zespół działań i instytucji Kościoła katolickiego, próbujących zniweczyć lub ograniczyć chociaż wpływy protestantyzmu i przywrócić jedność wyznaniową. POLSKA BYAA KRAJEM BEZ STOSÓW ( J. Tazbir)- w przeciwieństwie do Europy Zachodniej kwitła tu zwykle tolerancja, Kopernik mógł spać spokojnie, miliony Żydów i innowierców znalazły u nas schronienie. DZIEJE KONTREFORMACJI: 1534 Hiszpan Loyola zakłada towarzystwo Jezusowe (zakon jezuicki, słynący z dyscypliny i jakości kształcenia) 1542 powołanie Sacrum Officium (inkwizycja rzymska) 1543 kościelny Indeks Ksiąg Zakazanych (m.in. Kopernik, Galileusz) 1545-1563 słynny 18-letni sobór trydencki, kontrofensywa katolicyzmu 1564 jezuici w Polsce (kardynał Hozjusz), I kolegium w Braniewie 1597 Kazania sejmowe Skargi (krytyka herezji) 1599- I pełny katolicki przekład Biblii (ks.Wujek) 1600 na stosie ginie ostronom włoski Giordano Bruno 1658 wygnanie arian Szlachta w dużej mierze protestancka, pilnowała demokracji i swych przywilejów, przerażona rzezią hugenotów we Francji (noc św. Bartłomieja) i okrucieństwem carskiego samodzierżawia w Rosji. Mimo nacisków Watykanu i prokatolickiego Zygmunta III Wazy w 1573r. uchwalono pionierską w Europie konfederację Warszawską, która prawnie funkcjonowała równość wszystkich wyznań. Wiek XVII w Polsce: - Zygmunt III Waza (1587-1632r.), Kircholm (1605r.) i Chocim (1621r.), wzrost wpływu jezuitów; Kazania sejmowe, Księdza P. Skargi - Władysław IV Waza (1632-1648r.) Wojny z Moskwą i Kozakami (Powstanie Chmielnickiego: Korsuń i Pitowice) Utwory Zimorowica i Okolińskiej - Jan Kazmierz (1648-1668r.) Potop Szwedzki (1655r.), Wyprawa Duńska, wygnanie Arian (1658r.) Pamiętniki Paska i twórczość poetów Ariańskich (Z. Morsztyn) - Michał Korybut Wiśniowiecki (1669-1673r.) król nieudolny i chory psychicznie, Chocim (1673r.) (Sobieski); Wojna chocimska Potockiego (dotycząca wydarzeń z 1621r.) - Jan III Sobieski (1674-1696r.) Odsiecz (Wiktoria) wiedeńska (1683r.) Psalmodia polska Kochanowskiego - Barwny, burzowy i tragiczny wiek XVII opisał Sienkiewicz w trylogii, którą sfilmował Jerzy Hoffman. KONCEPT wyszukany i oryginalny pomysł kompozycyjny, obrazowy lub stylistyczny, którego zadaniem jest zaskoczenie, a czasem zaszkowanie czytelnika przez niezwykłe zestawienie pojęć i obrazów . Podstawowy wyróżnik stylu barokowego w poezji dworskiej, określanego także jaki konceptyzm. MARINIZM jeden z nurtów poezji barokowej, którego nazywa pochodzi od nazwiska włoskiego twórcy Giambattisty Marina (1569-1625); inna nazwa konceptyzmu stylu skoncentrowanego na formie dzieła. Marinizm to inaczej poezja pięciu zmysłów , odrzucająca renesansowe ideały harmonii i złotego środka. MAKARONIZOWANIE łączenie w jednym tekście wyrazów polskich i słów całych zwrotów łacińskich. Jaki zabieg literacki, którego celem było wywołanie efektu komicznego, funkcjonowało już w renesansie. OKSYMORON rodzaj epitetu, składa się z wyrazów o przeciwstawnej treści. Użycie go wywołuje efekt paradoksu (np. ognista woda , Jan Andrzej Morsztyn) HIPERBOLA wyolbrzymienie, powiększenie danego zjawiska, jego znaczenia lub działania. Może służyć nadaniu uroczystego tonu bądz podkreśleniu emocjonalnej wartości problemu (np. Po najzieleńszym wzgórzu/najkonniejszym orszakiem... ). ANAFORA powywarzanie na początku kolejnych zdań lub wersów tego samego sformułowania, (np. Nago wchodzim na ten świat, nago pójdziem z niego/Nagoe sumienie Bóg sam jako czyste lubi , Daniel Naborowski) EPIFORA powtarzanie na końcu zdania lub wersu tego samego sformułowania. paradoks ANTYTEZA zestawienie dwóch opozycyjnych, kontrastowych pod względem znaczenia zdań lub innych członków wypowiedzi. GRADACJA uporządkowanie w porządku rosnącym lub malejącym składników wypowiedzi. EMBLEMAT rodzaj kunsztownego wiersza typowego dla poezji barokowej. Składa się z alegorycznego rysunku ( np. śmierci jako kosiarza), inskrypcji pod rysunkiem objaśniającej jego treść oraz krótkiego utworu poetyckiego. Gatunek znany już w renesansie, największym zbiorem barokowych emblematów są Emblematy Zbigniewa Morsztyna. VANITAS (marność - księga Koheleta) częsty w okresie baroku, zaczerpnięty z Biblii motyw w marności; dotyczył przede wszystkim wizji ludzkiej egzystencji. PARADOKS efektowne , zaskakujące swą treścią sformułowanie zawierające myśl stojącą w sprzeczności z powszechnym przekonaniem, sprzeczną wewnętrznie, przynoszczącą jednak nieoczekiwaną prawdę: moralną, filozoficzną, psychologiczną.