Jest to wielki monolog zrozpaczonego po utracie ukochanej Gustawa, wygłoszony w noc święta zmarłych w mieszkaniu księdza obrządku greckiego. Utwór podzielony jest nie na sceny lecz na godziny: miłości, rozpaczy i przestrogi (oddzielonych gaśnięciem 3 świec), które porządkują chaos przeżyć i doznań niezwykłego, wyobcowanego z tego świata bohatera. Uczucie miłości zostało tu ukazane jako wyjątkowe, kosmiczne i tragiczne, niszczące bohatera. Gustaw jest człowiekiem osamotnionym , wyobcowanym ze społeczności (jak Werter Goethego), wyższym ponad przeciętność, zbuntowanym wobec otaczającej go rzeczywistości, a równocześnie mającym poczucie misji objawienia nie znanych mu tajemnic. Przed rozsądnym Księdzem Gustaw przedstawia swą biografię aby pokazać jaki zły jest świat, jak miłość prowadzi do nieszczęścia, że istota rzeczy leży poza możliwościami poznania rozumowego. Owa swoista spowiedź, czy też inscenizacja własnego życia, ma stanowić dowód na to, że pradawny obrzęd "dziadów" jest naturalną sytuacją umożliwiającą poznanie tajemnic oraz nawiązanie kontaktów pomiędzy człowiekiem osamotnionym a społecznością, a wreszcie pomiędzy między żywymi i umarłymi. Gustaw jest pełen wewnętrznych sprzeczności. Przeciwstawiając swoje racje racjom Księdza, usiłuje zdobyć przekonanie, pewność, że jako romantyczny indywidualista, pustelnik, szaleniec, reprezentuje nieprzeciętne humanistyczne wartości i niepodważalną prawdę. Swoje nieszczęście, osamotnienie, sprzeniewierzenie się normalnym ludzkim obowiązkom Gustaw przeżywa bowiem jako tragiczny występek.
"Dziadów część III"
Bohaterem jest Konrad, ulegający 2 metamorfozie, z Widma (II) w Gustawa (IV) a teraz w Konrada (III). Jest on postacią wyjątkową i osamotnioną. Jej wyjątkowość podkreśla nadludzka skala wrażliwości, cierpienia i poetyckiego talentu. Z tego wynika poczucie wyższości i jednostkowości, podkreślone dodatkowo klaustrofobiczną przestrzenia więziennej celi. Konrad jest uosobieniem całego narodu, wszystkich jego cierpień i dawnych wolności.
Mała Improwizacja (I scena)- buntownicza pieśń zemsty śpiewana przez Konrada, porażonego klęską sprawy narodowej i perspektywą zagłady. Współwięzień, ksiądz, nazywa pieśń "szatańską", a odkrycie przyszłości poprzez geniusz poetycki okazuje się niemożliwe. Nie mogąc zrealizować swoich wizji bohater przegrywa.
Wielka Improwizacja (II scena) - Konrad jako największy twórca na ziemi podejmuje w imieniu cierpiącego narodu rozprawę z uosabiającym rozum Bogiem. Konrad przegrywa i tę walkę. Ogarnia go zwątpienie w dobroć Opatrzności, w sprawiedliwość historii i w możliwość zwycięstwa nad tyranią. Jego bunt okazują się występkiem moralnym ponieważ bierze się z pychy. Bohater jest opętany przez szatana, który rzuca najgorsze bluźnierstwo: że Bóg jest Carem.
Widzenie Księdza Piotra (III scena) - ratowaniem duszy Konrada zajmuje się ksiądz Piotr, który prometeizmowi i buntowi przeciwstawia chrześcijańską pokorę. Z pozycji wiary jest w stanie odsłonić tajemnice przyszłości i objaśnić sens narodowych dziejów. Poeta nadał mistycznej wizji historii narodowych cierpień stylizację ewangeliczną i apokaliptyczną. Miało to na celu przedstawienie historii jako rzeczy metafizycznej, posiadającej szczególny sens. Według Księdza Piotra historia Polski jest powtórzeniem losów Chrystusa, jest częścią wielkiego boskiego plany. Naród polski musiał ponieść, podobnie jak Chrystus, śmierć na krzyżu 3 zaborów, by następnie zmartwychwstać, odzyskać wolność i dać ją innym. W dziejach ludzkości Polska miała odegrać rolę Chrystusa narodów. W ten sposób Mickiewicz próbował nadać sens cierpieniom i walce.
Mesjanizm (zob. Widzenie Księdza Piotra) to wiara w przyjście Mesjasza; mistyczna wiara w posłannictwo wybranego przez Boga narodu do wypełnienia zbawczej misji.
Mesjanizm III części Dziadów: 1. widzenie Księdza Piotra zesłania porównanie Polski do Chrystusa Męczeństwo narodu polskiego, porównane do cierpień Chrystusa na Golgocie (Gal - Francja, krzyż - Rosja Prusy Francja, Siepacz, który się poprawi - Rosja) wizja przyszłego wskrzesiciela "z matki obcej, krew jego dawne bohatery, a imię jego czterdzieści i cztery) 2. prześladowanie młodzieży: więźniowie zsyłani na Syberię porównanie Wasilewskiego do Chrystusa krew młodzieży porównana do krwi Chrystusa
"Polska Chrystusem narodów" - stwierdzenie to opowiada o tym, że cierpienia Polski, tak jak cierpienia Chrystusa, odkupią świat i pozbawią go tzw. Ciemnej strony. Poświęcenie całego pokolenia, straconego w rozwoju państwowości polskiej, powoduje zwiększenie szans następnego na życie w wolnej ojczyźnie; wpływ filozofii mesjanizmu
XXX Wielka Improwizacja wyraża pragnienie walki przedstawiciela narodu jakim jest Konrad. Jest dowodem świadomości jego potęgi twórczej ( przez porównanie do Boga), jest buntem przeciwko przemocy, złu i uciskowi oraz dowodem prometeizmu. "Jam mistrz wyciągam dłonie"... Buntuje się przeciwko bogu, uznanemu za synonim mądrości - ale głuchemu wobec tragedii narodu polskiego. Wzywa więc Boga do walki z carem. I tu następuje pierwiastek lucyferyczny. Mistyfikacja potęgi człowieka - wiara w ludzkie siły, odrzucenie boskiej interwencji, bluźnierstwo nawet i stwierdzenie " Ja i Ojczyzna to jedno". Żąda pojedynku i rządu nas duszami. W sporze o dusze Konrada wiodą spór złe i dobre moce. Dusze Konrada ratuje ks. Piotr, jego mesjanistyczna idea jest zapowiedzią zmartwychwstania narodu uzyskaniem przez niego niepodległości. Ksiądz jest uosobieniem pokory i ufności w miłosierdzie boga (franciszkanizm - męczeństwo Chrystusa to są analogie do cierpienia Polaków) Widzenie jest wyrazem idei mesjanistycznej (teoria religijno - mistyczna przypisująca jednostce lub zbiorowości role zbawienia czyli mesjasza) (deifikacja). Widzenie jest także uogólnieniem martyrologii narodowej i nadanie jest mesjanistycznego sensu. Obawa przed niebezpieczeństwem osłabia wole działania niepodległościowego.
Idea miała przeciwdziałać upokorzeniu, wyniku klęski powstania listopadowego. Mesjanizm jednostki i narodu miał spełnić misje poświęcenia się innych. Indywidualna walka o dana ideę. Cechami mesjanizmu są: prometeizm i tytanizm (Konradowie i Kordian)