ŚWITA PRZESTRZEC ŚWIATA adając dzieje człowieka, cywilizacji i kultur można stwier Pielgrzymki należą do zjawisk religijnych ponadkonfesyjnych dzić, że zawsze ważną rolę - niekiedy najważniejszą - i ponadczasowych. Fenomen ten notowano już w odległych B w życiu poszczególnych wspólnot, narodów czy krajów odgrywała epokach historycznych i przetrwał on do czasów współczesnych, religia. Niemal od swego zarania człowiek wędrował do świętych widoczny we wszystkich niemal religiach świata. Genezę wędró miejsc. Znajdowały się one - i znajdują nadal - na wszystkich wek do niektórych świętych miejsc można odnalezć w głębokiej zamieszkałych kontynentach, niezależnie od charakteru czy starożytności (np.: Jerozolima, Waranasi-Benares, Mekka). stopnia rozwoju danej religii. W miarę upływu lat powstawały Większość miejsc pielgrzymkowych w Ameryce Aacińskiej stałe szlaki pielgrzymkowe, przetrwała do dziś jako rezultat którymi do dzisiaj wędrują synkretyzmu między rodzimą ludzie do świętych miejsc lub religią prekolumbijską a kato z nich powracają. Stopnio licyzmem. Często powstanie wo wykształcała się święta miejsca pielgrzymkowego przestrzeń świata", z którą było wynikiem transferu nierozerwalnie związane są świętości" z innych obszarów dzieje człowieka. Stanowi ona czy miejscowości. Przykła podprzestrzeń" przestrzeni dowo można tu wymienić geograficznej i jest jednym w katolicyzmie: Walshin- z podstawowych problemów gham (Anglia) czy Loreto badawczych geografii religii. (Włochy; transfer" z Ziemi Dyscyplina ta zajmuje się Świętej), Imocigaura na wy relacjami między religią a śro spie Goto (Japonia; transfer" dowiskiem przyrodniczym, z Lourdes), Doylestown (USA) zmierza do wyjaśnienia prze i Berrima (Australia; transfer" strzennego rozmieszczenia z Jasnej Góry), liczne tzw. ośrodków kultu religijnego małe Sikoku" ( transfer" i geograficznych przesłanek z wyspy Sikoku; Japonia) ich lokalizacji jak również w buddyzmie czy miej sca piel przyrodniczych uwarunkowań grzymkowe hinduizmu w USA rozwoju tego rodzaju centrów. i Trynidad-Tobago ( transfer" Ważny sektor badań stanowią z Indii). Na niektórych ob KRAKĆW-A^OI EWN1HI przekształcenia krajobrazu szarach miejsca święte two w wyniku rozwoju funkcji Pielgrzymki w Polsce w 2003 r. (zródło: A. Jackowski, 2005) rzą swego rodzaju systemy religijnej jak też sieć osadni pielgrzymkowe". Szczególnie cza związana z tą funkcją. W dotychczasowym dorobku domi widoczne jest to w Indiach i Japonii. nują studia związane z różnymi aspektami pielgrzymowania. Jako zjawisko religijno-społeczne pielgrzymki podlegały W ostatnim okresie studia z tego przedmiotu zaczęły również stałej ewolucji. Na ich formy zewnętrzne miały w ciągu stuleci obejmować rozwijającą się turystykę związaną z nawiedzaniem wpływ uwarunkowania natury politycznej, historycznej, kulturo świętych miejsc (tzw. turystyka religijna"). wej, a także religijnej. Niezmienna natomiast pozostawała sama W Polsce omawianą problematyką zajmuje się utworzony istota tych migracji, a więc chęć obcowania z sacrum. Odbywane w 1994 roku przez Antoniego Jackowskiego w Instytucie zbiorowo lub indywidualnie pielgrzymki stanowią bardzo rozpo Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Zakład Geografii wszechnioną i popularną formę obrzędów we wszystkich niemal Religii. Podejmowane studia dotyczą skali makro (pielgrzymki religiach świata. Odbycie każdej pielgrzymki (bez względu na jej na świecie i we wszystkich religiach) jak też Polski, poszcze długość) wymaga pokonania pewnej przestrzeni sakralnej. Celem gólnych regionów (zwłaszcza Karpaty) i ośrodków (szcze pielgrzymki (w sensie religijnym i przestrzennym) jest dotarcie gólnie Jasna Góra-Częstochowa, Kalwaria Zebrzydowska do świętego miejsca. Miejscami, do których wędrują pielgrzymi i Kraków-Aagiewniki). Od 1995 roku Zakład wydaje periodyk mogą być zarówno elementy środowiska geograficznego, jak naukowy Peregrinus Cracoviensis" (do połowy 2006 roku 16 i obiekty stworzone przez człowieka. W pierwszym przypadku są zeszytów), jedyne o takim charakterze czasopismo w Europie. to na przykład święte rzeki, ich zródła i ujścia w Indiach, święte W latach 1994-2001 w Instytucie Geografii i Gospodarki góry w Japonii czy Chinach, święte groty w Malezji i Indiach, Przestrzennej UJ funkcjonowało interdyscyplinarne Konwer święte drzewa (np. dęby germańskiego boga Donara czy figo satorium Pielgrzymkowe". wiec Ficus religiosa związany z Buddą w Bodhgaja w Indiach). 58 ALMA MAT ER W drugim przypadku miejsca pielgrzymkowe są zazwyczaj wędrówki do hiszpańskiej Santiago de Compostela, w czasach związane ze świątyniami (w których na ogół znajdują się relikwie nowożytnych charakter taki zachowały m.in. pielgrzymki do świętych lub wizerunki bóstw), obrazami i rzezbami, mauzoleami Mekki (hadżdż) czy sierpniowe pielgrzymki piesze na Jasną i grobami świętych. Wreszcie pielgrzymki kierują się do miejsc Górę do Częstochowy. Swoisty typ stanowią kilkuletnie niekiedy związanych z życiem i działalnością twórców religii (np.: Chry wędrówki religijne wyznawców hinduizmu wzdłuż świętych rzek stusa w Ziemi Świętej, Mahometa w Hidżazie, Buddy w dolinie i do świętych miast, a także pielgrzymki buddystów na wyspę Gangesu) oraz do siedzib centralnych władz religijnych (np.: Sikoku. Długość tras pielgrzymkowych jest zróżnicowana i waha Lhasa w Tybecie, Rzym Watykan, Kumm w Iranie). się od kilku do kilku tysięcy kilometrów (np. hadżdż czy wędrów- Rozwój miejsca świętego zależał zawsze (i zależy nadal) od ki pątników w Indiach). Czas ich trwania wynosi odpowiednio dynamiki kultu, a przede wszystkim od autorytetu danego bóstwa od kilku godzin do kilku lat. O ile ośrodki religijne o zasięgu czy świętego w konkretnym środowisku społecznym. Impulsem regionalnym są często odwiedzane przynajmniej raz w roku, do pojawienia się w określonym miejscu pielgrzymek mogą być o tyle główne centra pielgrzymkowe poszczególnych religii wierni też wydarzenia w obrębie danej religii (np. objawienia Matki odwiedzają rzadziej, niekiedy tylko raz w życiu. Zróżnicowany Bożej w Lourdes czy Fati jest w poszczególnych re mie). Ruch pielgrzymkowy ligiach stopień dostępności powodował często podejmo miejsc pielgrzymkowych wanie przez zainteresowane dla wyznawców innej wiary. środowiska działalności go Największą tolerancję w za spodarczej związanej z tymi kresie swobodnego dostępu migracjami. Ranga ośrodka do obiektów kultu notuje się wyraża się zróżnicowanym w chrześcijaństwie. Najbar zasięgiem terytorialnym dziej rygorystycznie nato (ośrodki międzynarodowe, miast problem ten przedsta krajowe, regionalne, lokal wia się w przypadku islamu ne) i społecznym. Ośrod- (zwłaszcza w Mekce i Medy- ki pielgrzymkowe integrują nie oraz świętych miastach wiernych, przyczyniają się szyitów) a także hinduizmu do podtrzymywania tradycji i religii Sikhów. religijnych oraz wytwarzają Główne centra piel własną subkulturę. grzymkowe są odwiedzane Większość miejsc piel przez wiernych z całego grzymkowych związanych obszaru wpływów danej jest z określoną religią. religii. W pewnych okre W niektórych jednak przypad sach ściągają one szczegól kach ośrodek pielgrzymkowy nie wielu pątników. Odnosi przyciąga wyznawców kilku się to zwłaszcza do hadż- religii, na przykład: Jerozolima dżu do Mekki (odbywa się (Izrael) chrześcijan, Żydów, w określonym miesiącu), muzułmanów; Waranami (Be- pielgrzymek do Rzymu nares Indie) wyznawców z okazji Roku Świętego (co hinduizmu, buddyzmu, islamu 25 lat) czy wędrówek w hin i dżinizmu; Szczyt Adama (Sri duizmie związanych z uro Główne ośrodki pielgrzymkowe w Europie w 2003 r. (zródło: A. Jackowski, 2005) Lanka) buddystów, muzuł- czystościami Kumbh Mela manów, w mniejszym zakresie chrześcijan i hinduistów. (co 12 lat). We wszystkich ośrodkach natężenie pielgrzymów Wbrew ogólnym we współczesnym świecie tendencjom ku notuje się w ustalone dni roku (określone święta, uroczystości sekularyzacji, w przypadku migracji pielgrzymkowych obserwuje ku czci świętych itp.). Okres pobytu pielgrzymów w ośrodkach się od pewnego czasu ich gwałtowny rozwój. W religii katolickiej kultu jest zróżnicowany. W większości przypadków, zwłaszcza wpływ na to miały bez wątpienia liczne Podróże Apostolskie w ośrodkach o zasięgu lokalnym i regionalnym, wynosi on 1 2 Jana Pawła II. Szacuje się, że w pielgrzymkach uczestniczy dni. W wielkich centrach pielgrzymkowych pątnicy zatrzymują obecnie kilkaset milionów osób rocznie, z tego blisko 200 mln to się zazwyczaj na dłużej, od kilku do kilkunastu dni. Gdy centra te chrześcijanie. Spośród pątników chrześcijańskich około 40 mln znajdują się daleko od miejsca zamieszkania pątnika, okres jego (ponad 25 procent) wędruje do dwudziestu głównych ośrodków pobytu w miejscu świętym przedłuża się często do kilku tygo pielgrzymkowych tej religii (np. do samego Lourdes około 6 mln dni, a nawet więcej. Obserwuje się to zwłaszcza w Azji (islam, osób, do Częstochowy 4 5 mln osób). Podobnie 15 świętych hinduizm, buddyzm). miejsc islamu przyciąga ponad 10 mln pielgrzymów muzułmań- Charakterystyczny typ omawianych migracji stanowią tzw. skich (z tego Mekka około 5 mln wiernych). pielgrzymki specjalistyczne . Wiążą się one z przeświadcze- Pielgrzymki stanowią istotną formę przestrzennych prze- niem wiernych o cudownych właściwościach miejsc kultu. Stąd mieszczeń ludności. Niektóre z tego typu migracji mają charakter głównym motywem przyjazdów jest modlitwa i spełnienie okre- bardzo spektakularny. W średniowieczu były to przede wszystkim ślonych rytuałów (np.: picie świętej wody, kąpiel itp.), aby w ten ALMA MATER 59 sposób wybłagać cudowne uzdrowienie. Wiara w nadprzyrodzone wania przetrwał. Polska należy do tych nielicznych krajów świata, właściwości świętych miejsc była i jest nadal rozpowszechniona w których wielka aktywność pielgrzymkowa utrzymuje się nie w większości religii. przerwanie od począt- Przypadki cudow ków państwowości. nych uzdrowień są W chwilach trudnych notowane szczególnie stanowiły istotny czyn w chrześcijańskich nik kształtowania się ośrodkach kultu. Do tożsamości narodowej najbardziej znanych Polaków. Wreszcie należą tzw. uzdro pielgrzymki odgrywa wienia lurdzkie . ły zawsze ważną rolę W Lourdes funkcjo w pobudzaniu zainte- nują też trzy placówki resowań krajoznaw szpitalne (około 80 000 czych i turystycznych chorych rocznie). Polaków. Specyficzny ro W migracjach dzaj stanowią też tzw. pielgrzymkowych pielgrzymki zmar uczestniczy 5 7 mi łych . Wywodzą się lionów osób rocznie, one z wiary, że po a więc ponad 15 pro chowanie lub krema cent ludności Polski. Główne ośrodki pielgrzymkowe na świecie w 2003 r. (zródło: A. Jackowski, 2005) cja zwłok zmarłego Obok katolików ob- w świętym miejscu zapewnia zbawienie (wyzwolenie) i wejście rządków łacińskiego i wschodniego pielgrzymują wyznawcy do Raju. Do dziś zjawisko to obserwuje się przede wszystkim prawosławia i islamu. W przeszłości pielgrzymowali członkowie w islamie (zwłaszcza Mekka, Medyna i święte miasta szyitów) wspólnot żydowskich, a w latach rozbiorów również polscy i hinduizmie (święte miasta i święte rzeki). Wywierają one istotne protestanci. Polacy stanowią obecnie około 5 procent chrześci- piętno w krajobrazie miejsc piel jan pielgrzymujących na świecie Ruch pielgrzymkowy do głównych ośrodków na świecie 2002/2003 grzymkowych. W miastach islamu i ponad 20 procent w Europie. Ośrodek religii Kraj Osoby (tys.) LA wyraża się to rozległymi terenami W Polsce rejestruje się ponad Chrześcijaństwo cmentarnymi, w hinduizmie nato Rzym Włochy 12000 500 sanktuariów pielgrzymkowych. Guadalupe* Meksyk 12000 miast stosami pogrzebowymi na Zdecydowana większość (98 pro San Gioyanni Rotondo Wiochy 9000 nabrzeżach świętych rzek. cent) ośrodków pątniczych należy Lourdes" Francja 6000 Fatima* Portugalia 5000 Pielgrzymki prowadzą niekiedy do Kościoła rzymskokatolickiego. 5000 Santiago de Compostela Hiszpania do istotnych zmian w fizjonomii W ośrodkach katolickich dominują 5000 Aparecida* Brazylia 4000 świętych miejsc. Wytwarza się Częstochowa-Jasna Góra Polska sanktuaria maryjne około 430, 4000 Lujan* Argentyna specyficzny krajobraz miejski, z tego ponad 200 z koronowanymi 3000 Montserrat* Hiszpania w którym dominują świątynie, 3000 wizerunkami Matki Bożej. Paryż-Rue du Bac* Francja 3000 Syrakuzy* Włochy mauzolea grobowce (np. stupy) Warto także zwrócić uwagę na 2500 Medjugorje* Bośnia Hercegowina czy wieże (np. minarety, gopury), niezwyczajny w historii powszech 2000 Bom Jesus da Aapa Brazylia 2000 a niekiedy też cmentarze (islam). Copacabana* Boliwia nej i historii Kościoła fenomen 2000 16. Lisieux Francja Charakterystyczną cechą niektó związany z pielgrzymkami, ja 2000 17. Puebla* Meksyk 2000 rych ośrodków pielgrzymkowych kim było pielgrzymowanie Ojca 18. Kraków-Aagiewniki Polska 1500 19. Kalwaria Zebrzydowska* Polska jest silne wymieszanie ludności Świętego Jana Pawła I I . Stało 1500 Siergijew# 20. (różnorodność ras, języków itp.). się ono jednym z ważniejszych Islam Dzieje się tak przede wszystkim Mekka Arabia Saudyjska 5000 wyróżników Jego pontyfikatu. Medyna Arabia Saudyjska 2000 dlatego, że część pielgrzymów po W dotychczasowej historii Kościoła 2000 Meszhed Iran zakończeniu wędrówki nie wraca do nigdy nie zdarzały się tak częste Karbala Irak 2000 1000 Nedżef Irak miejsca swego zamieszkania, lecz wyjazdy papieży. Zainicjował je 600 Kumm Iran pozostaje w świętych miejscach, by dopiero Jan XXIII (Asyż, Loreto), Buddyzm tu oczekiwać śmierci. Ma to miejsce Bodhgąja Indie 500 a podróże takie kontynuował Paweł Kandi Sri Lanka 300 szczególnie w przypadku islamu VI (9 pielgrzymek zagranicznych). Kuszinagara Indie 300 i hinduizmu. Ale faktyczna zmiana nastąpiła Lumbini Nepal 300 Hinduzim Rola oraz miejsce Polski dopiero za pontyfikatu Jana Pawła Allahabad Indie 12000 w światowych migracjach piel II. Często czasy tego papieża okre- Tirupati Indie 10000 grzymkowych są znaczące. Mimo 10000 śla się pontyfikatem bez granic , Waranasi Indie 2000 Hardwar Indie skomplikowanej historii i okre a same podróże papieskie teolodzy Shintoizm sów, w których stosunki polityczne uznają za jeden z najważniejszych, Ise |Japonia 4500 utrudniały rozwój masowych form o ile nie najważniejszy, czynników ośrodki kultu maryjnego pobożności zwyczaj pielgrzymo- ewangelizacji świata. (zródło: A. Jackowski, 2005) ośrodek prawosławny 60 ALMA MATER Według oficjalnych do w podróżach ponad dwa Botlhga|a kumentów watykańskich lata swego pontyfikatu. Slsrgljew Kalwaria Zebrzydowska. w okresie swojego ponty Dodajmy też, że jako fikatu Ojciec Święty Jan biskup Rzymu nawiedził Paweł II odbył w sumie 104 ponad 300 parafii Wiecz Llsteu* Kraków-Laglewnlkl pielgrzymki zagraniczne, nego Miasta. Metifugorie odwiedzając ponad 130 Na główne uroczy Syrakuzy krajów i blisko 630 miejsco Paryz-Rue du Bac stości z udziałem Papieża Montserrat wości (w wielu przebywał przybywały setki tysięcy, Lu|an kilka razy). Pierwszą była a nawet miliony pątni- ..;. va Góra pielgrzymka do Ameryki ków, niekiedy z regionów Aaaradila Aacińskiej (Dominikana, i krajów znacznie oddalo Santiago de CompogtEla Meksyk, wyspy Bahama, nych od miejsca spotkania. Falima Lourdes w styczniu 1979 roku), Wszystkie miejsca pobytu San Glowanni Rolondo ostatnią podróż do Lourdes Jana Pawła II stawały się Waranasi (15 16 sierpnia 2004 roku). w danym dniu, w danym Allghabad Guadalupe Do niektórych krajów piel- momencie, najważniej- Rzym grzymował kilkakrotnie szym centrum pielgrzym 6000 flOM (m.in. do Polski 8 razy). rys. osób kowym świata. Ich wy- ośrodafc Statystycy wyliczyli, że różnikiem była niewąt- i 1 rzymsko-katolicki [TTTT1 prawosławie I I islam buddyzm łączna długość przemierzo pliwie towarzysząca im Ruch pielgrzymkowy w ważniejszych ośrodkach kultu religijnego na świecie w 2003 r. nych przez Niego szlaków niepowtarzalna atmosfera, (zródło: A. Jackowski, 2005) pielgrzymkowych wyniosła rzadko spotykana podczas około 1 mln 300 tys. km, a więc trzykrotnie przekroczyła dystans innych uroczystości religijnych. W Polsce okresu komunistycznego między Ziemią a Księżycem. Odpowiada to również prawie trzy pielgrzymki papieskie dawały wszystkim poczucie siły i wzajemnej dziestokrotnemu okrążeniu Ziemi wokół równika. Poza Włochami solidarności. Zawsze dodawały sił, by przetrwać ciężkie czasy. Papież spędził łącznie 588 dni. Należy w tym miejscu przypo- Antoni Jackowski, Izabela Sołjan, mnieć, że oprócz pielgrzymek zagranicznych Jan Paweł II odbył około 145 podróży na terenie Włoch. W sumie więc Papież spędził Elżbieta Bilska-Wodecka PROBLEMY WIELKICH MIAST ŚWIATA spółczesną fazę rozwoju cywilizacji cechuje szybka urbanizacja. nomiernego przestrzennie rozwoju wielkich miast lista największych Od początku XIX wieku liczba ludności świata wzrosła sze- z nich zmieniła się, zmieniło się też pojęcie wielkiego miasta . W ściokrotnie, a zaludnienie miast ponad Za wielkie uznaje się w Polsce stukrotnie. Wśród 6,4 mld ludzi miesz miasto powyżej 100 tysięcy ludności kańcy miast stanowią już połowę. Ten w 2003 roku było ich u nas 40, gwałtowny przyrost ludności miejskiej a w całym świecie dziesiątki tysięcy. dokonał się g łównie za sprawą migracji Roczniki Statystyczne GUS od lat z terenów wiejskich, a w przypadku publikują wykazy miast milionowych miast Australii i Ameryki Północ ostatni taki spis, z 2004 roku, zawie nej także napływu emigrantów rał 204 miasta, przy czym były to już z Europy. Do szybkiego przyrostu tylko ośrodki co najmniej dwumilio ludności w miastach Azji, Afryki nowe. Ponadto rozwój ludnościowy i Ameryki Aacińskiej przyczynił się i gospodarczy wielkiego miasta nie też wysoki w II połowie XX wieku zatrzymuje się na jego administracyj przyrost naturalny. nej granicy, nb. rozszerzanej od czasu Wzrost ten nie dotyczył wszyst do czasu (w Krakowie po 1950 roku kich miast. Najszybciej wzrastały miało to miejsce trzykrotnie) pod 1. Nowe budownictwo w centrum Berlina (Potsdamer Platz) w XX wieku duże miasta, w tym miejskie wsie i miasteczka wiążą się ośrodki przemysłowe, a po 1950 roku miasta o bardziej złożonej coraz silniej z głównym ośrodkiem, tworząc układ zwany aglomera- strukturze gospodarki (wielofunkcyjne) oraz stolice, a zwłaszcza cją lub zespołem miejskim . Wspomniane spisy z Roczników GUS ośrodki o znaczeniu międzynarodowym. W konsekwencji nierów- podają więc dla większości wielkich miast po dwie liczby ludności: ALMA MATER 61