4597124129

MISCELLANEA

Inicjał na karcie tytułowej

Mgr inż. Janusz Gołaski    ' C -    r

Technika rozgraniczania dóbr ziemskich w końcu XVI i XVII wieku w świetle poznańskich ksiqg podkomorskich

(Z badań nad staropolską praktyką mierniczą)

L Wstęp

Opracowanie niniejszego tematu jest częścią zamierzonych badań nad staropolską praktyką mierniczą. Zagadnienie działalności pomiarowej w Polsce przedrozbiorowej pozostaje dotąd prawie nie tknięte. Zainteresowanie badaczy w tym przedmiocie ogranicza się do schyłku XVIII w. oraz po części do epizodycznej pomiary włócznej. Głównymi źródłami o miernictwie sprzed końca XVIII w. jest ówczesna literaturą techniczna. Jest jasne, że tego rodzaju materiały zawierały więcej danych co do stanu nauki i koncepcji autorów podręczników niż techniki stosowanej w praktyce pomiarowej.

Zainteresowania te oraz stan badań są uwarunkowane olbrzymim postępem, który dokonał się w miernictwie w końcu XVIII w. Następuje wówczas ukształtowanie się zawodu geometry. Pojawia się plan gruntowy jako typowy produkt ipracy mierniczego. Nic więc dziwnego, że ożywienie to skupiło uwagę badaczy, przysłaniając niejako wcześniejszą akcję pomiarową. Dawne miernictwo pozostaje w cieniu także i dlatego, że z reguły nie występowało samodzielnie lecz było powiązane z dziedzinami, którym oddawało usługi.

Badania nad staropolską praktyką mierniczą są próbą zebrania wiadomości o dawnych pomiarach i powiązania ich z działalnością miernicza na przełomie XVIII i XIX w. W szczególności chcielibyśmy stwierdzić, czy pomiary gruntowe, które rozwinęły się w końcu XVIII w. są kontynuacją wcześniejszej akcji technicznej. Nie będziemy zatem zajmować się doraźnymi akcjami pomiarowymi, których nie brak w dawnej Polsce, lecz będziemy poszukiwać terenu stałej działalności mierniczej. Przypuszczamy, że badanie ciągłego procesu, oparte na ciągłych aktach, pozwoli lepiej śledzić rozwój techniki pomiarowej.

II. Materiały źródłowe

Skoro sprzed połowy XVIII w. brak typowych dokumentów pomiarowych, którymi są mapy — trzeba poszukiwać materiałów w aktach tych instytucji, na których usługach pozostaje zwykle miernictwo. Wzmianki o działalności mierniczej mogły pojawiać się w następujących okolicznościach:

1)    z okazji obrotu ziemią

2)    przy postępowaniu granicznym.

Kwestie własności ziemskiej w' czasach feudalizmu wytworzyły ciągła, grupę akt począwszy od końca XIV w. w postaci ksiąg sądowych ziemskich i grodzkich. Wszystkie umowy o kupnie, sprzedaży, podziale jak również i sprawy graniczne znajdowały się pod opieką prawa. Nie tylko sprawy sporne, lecz wszystkie transakcje wieczyste przechodziły przez sąd. Zatem w księgach sądowych należy poszukiwać zalążków akcji pomiarowej, która później stanie się nieodłączną częścią spraw granicznych i obr-otu ziemią. Ponieważ księgi sądowe są bardzo obszerne, trzeba więc ograniczyć badania do określonego terenu, czasokresu i grupy akt.

Można by rozpocząć badania od okresu powstania pierwszych materiałów źródłowych. Dla Wielkopolski zachowały się najstarsze księgi z końca XIV w. Jednak gospodarka

rolna nie odgrywała w życiu rycerskiej społeczności dużej roli. Wzmianki o dokonaniu podziału wsi lub ustaleniu granicy są bardzo zwięzłe. By materiał źródłowy był bogatszy zajęliśmy się okresem szczytowego rozwoju gospodarki folwarcznej — druga połowa XVI w. Dobrobyt mas szlacheckich zależał od ziemi. Wzrastała ilość transakcji wieczystych. Kancelaria sądowa rozwinęła się, a dokumenty wzmiankowały szczegółowo o przeprowadzonych sprawach. Zaprowadzono szereg ksiąg specjalnych dla określonej grupy zagadnień. W 1564 r. założono pierwszą w województwie poznańskim księgę podkomarską dla spraw granicznych.

Badania staropolskiej praktyki mierniczej rozpoczęliśmy od studiów materiałów rozgraniczeniowych na podstawie poznańskich ksiąg podkomorskich z XVI i XVII wieku.

Z XVI i XVII w. zachowało się z dawnego województwa poznańskiego sześć ksiąg, podkomorskich, obejmujących akta z lat 1564—1661 z licznymi lukami¹). Układ poznańskich ksiąg podkomorskich jest ściśle związany z osobami pełniącymi urzędy podkomorzego i komornika. Dla każdego zespołu istnieje oddzielna księga. Na okładkach i kartach tytułowych umieszczone są nazwiska, wsie i herby podkomorzego i komornika.

Każdy akt ten zaopatrzony tytułem, w którym wyszczególnione są nazwy rozgraniczonych miejscowości oraz rodzaj sprawy (rozgraniczenie, wizja, odnowienie granicy). Wszystkie akty są dodatkowo oznaczone liczbami porządkowymi i zaopatrzone krótkimi objaśnieniami. Numeracja aktów granicznych jest późniejsza i pochodzi od Floriana Smilewskiego, regenta ziemskiego poznańskiego i zarazem sekretarza królewskiego <w r. 1703²). Jego ręką pisane są również przy tytule objaśnienia treści aktów oraz nazwy miejscowe. Numeracja rzuca trochę światła na przerwy między księgami. Mianowicie spośród oznakowanych w początku XVIII w. ksiąg nie dochowało się do dzisiaj 111 aktów granicznych sporządzonych między rokiem 1572 a 1612. Pozostałe luki chronologiczne nie odbiły się w numeracji Smilewskiego, stąd wnioskujemy, że księgi te nie były mu znane. Być może, że zaginęły one jeszcze w XVII w., lub że w ogóle nie istniały, a wpisy wnoszono w tych czasach do 'innnej serii ksiąg. Związek ksiąg z osobą podkomorzego, a zwłaszcza komornika pozwał a snuć domysły, że aktualne księgi były przechowywane przez tych urzędników. Były więc narażone łatwo na zaginięcie i stąd pochodziłyby tak duże luki.

Dla uzyskania materiału porównawczego przejrzeliśmy dwie najstarsze księgi z województwa kaliskiego*). Pierwsza księga podkemorśka zawiera zapisy z lat 1553 36 z niewielkimi brakami. Wydaje się, że materiały kaliskie są kompletniejsze, chociaż ba rdze j pomieszane chronologicznie.

W świetle poznańskich ksiąg podkomorskich widoczna jest duża rola komorników w akcji rozgraniczeniowej. Zwykle prowadzili oni w zastępstwie podkomorzego cały połowy proces graniczny, na co wskazuje treść napisów na kartach tytułowych ksiąg Poznań 792, 793.

W podtytule najstarszej księgi podkomorskiej Poznań 790 umieszczono nawet napis „Acta granicierum gen. AndTeae Miaskowski Camerarii Palatinatus Posnaniensis”. Komornik działał w zastępstwie podkomorzego na podstawie upoważnienia królewskiego. Znamy wypadek, w któ-

449