5169914842

ANIA ŚWIĄTECZNE.

• Skąd się wzięło przekonanie o wyższości świąt Bożego Narodzenia nad Wielkanocą?

- Jest to pytanie, które zadawał sobie w radiowych audycjach Jan Tadeusz Stanisławski. W okresie staropolskim uznawano przewagę Wielkanocy nad Bożym Narodzeniem. Od średniowiecza istniał w domach wiernych - prawdopodobnie nie. Obyczaje szlacheckie różniły się od chłopskich tylko wystawnością. Pierwszy zapis dotyczący zwyczajów Bożego Narodzenia pochodzi z XV wieku. Filip Kalli-mach, autor biografii Grzegorza z Sanoka (Vita Gregorii Sanocensis), arcybiskupa lwowskiego, odnotował, że księża skarżyli przykład katolickiego zabobonu, który powinien być obcy chrześcijaństwu.

/ to jest rzecz nagany godna, że niektórzy, kiedy w Wiliję jeść mają, na stole słomę rozpościerają, a na onę słomę obrus kładą, a potem oną słomą drzewa sadowe wiążą (...) od każdej potrawy bydłu jeść dają, a kiedy ich spytasz czemu to czynią (...)

O wyższości Świąt Wielkanocy

nad Bożym Narodzeniem

Z profesorem doktorem habilitowanym Stefanem Nieznanowskim rozmawia Elżbieta Pyda

na Zachodzie dramat liturgiczny, czyli unaocznione przedstawienie jednego wydarzenia z życia Chrystusa i Świętej Rodziny. W Polsce nie powstał ani jeden tekst o Bożym Narodzeniu, natomiast wiele o Wielkanocy. Nie bardzo wiadomo, dlaczego. Jeśli zachowało się tyle dramatów wielkanocnych, to dlaczego miałyby zaginąć bożonarodzeniowe? Wielkanoc miała większe znaczenie; zmartwychwstanie przekraczało ludzka wyobraźnię. W średniowieczu mówiona że bez zmartwychwstania chrześcijaństwo nie miałoby sensu. W wieku XVI obrzędowość świąt wielkanocnych jest znacznie bardziej skomplikowana niż w wypadku innych świąt. Z XVII wieku pochodzi tylko jedno misterium bożonarodzeniowe. Może to być dowód na to, że święta te nie były bardzo popularne. Możliwe też, że historia literatury nie zanotowała tego, co było przeznaczone dla ludu. XVI11 - wieczne pastorałki były ogromnymi kompozycjami oratoryjnymi, z tekstem w języku łacińskim. Z pewnością nie były utworami ludowymi, lecz artystowskimi.

Boże Narodzenie zyskało nową rangę dopiero w okresie rozbiorów. Wtedy rodzina stała się ostoją polskości. Wzrosła rola matek, bo mężczyźni polegli, znaleźli się na emigracji lub zostali zesłani na Sybir. Sytuacja ekonomiczna stała się czynnikiem analogii pomiędzy świętą rodziną a Polską porozbiorową.

• Jak wyglądały staropolskie święta?

- W okresie staropolskim święta obchodzone były w miejscach życia wspólnego;

się na franciszkanów, którzy urządzali kołysanie figury Jezuska i przez to odciągali wiernych od innych kościołów. Dla ludu musiało to być niezwykłe zjawisko. Nie wiadomo, czy franciszkanie coś przy tym śpiewali. Z czasem w obrzędzie kołysania nastąpiły pewne zmiany. Zaszły one w zakonie bernardynów (franciszkanów ściśle zachowujących regułę zakonu). Od drugiej połowy XVII wieku ustawiali oni w kościele jasełka, czyli żłobek (staropolskie słowo jasło oznacza żłób’) i figury, które były wymieniane każdego dnia, w zależności od daty i przypadającego na nią święta. Na przykład w dzień młodzianków (na pamiątkę rzezi niewiniątek) chowano figurkę Jezuska, a na święto Trzech Króli dostawiano trzech mędrców. Jasełka trwały od wigilii Bożego Narodzenia do drugiego lutego. Z biegiem lat do postaci z Ewangelii dołączyły wizerunki Żyda, diabła itp.

• Tak bywało w kościołach. A co wiemy o obyczajach domowych?

- Najstarsze świadectwa obyczajów bożonarodzeniowych pochodzą od Reja i Potockiego. W opisach pamiętnikarskich pisze się na przykład, że podczas wigilii służba łowiła z rana ryby. Od czasów Reja znany jest zwyczaj wkładania pod obrus słomy lub siana, co miało przypominać stajenkę. Jak pisze Wacław Potocki, stary zwyczaj w tym mają chrześcijariskie domy/ Na Boże Narodzenie po izbie słać słomy/ że w stajni Święta Panna leżała połogiem. Adam Gdacjusz, autor protestanckiej Postylli z 1651 roku, zwyczaj ten daje jako odpowiedzą: temu bydłu, które... w wigilię warzone jada, czarownice i guślarki za_:szkodzić nie mogą!

• Które ze współczesnych zwyczajów boionarodzeniowych znane były w epoce staropolskiej?

- Zachowywano regułę pozostawiania pustego miejsca przy stole. Było ono przeznaczone dla nieobecnej osoby z rodziny lub zagubionego wędrowca. Istniał również zwyczaj obdarowywania służby drobiazgam i. Od wiedzano się wzajemn ie, składano życzenia. Z notatek Niemcewicza wynika, że od drugiego dnia świąt po domach chodzili kolędnicy, przebrani za zwierzęta - wilki i niedźwiedzie. Za życzenia dla gospodarzy otrzymywali datki. Nie zachowały się przekazy tekstów, jakimi się posługiwali.

Potrawy składały się głównie z ryb, były również potrawy z ziaren, w zależności od zamożności domu. Nie wiadomo, od kiedy wigilijną rybą jest karp. Z zapisków Reja wynika, że podawano dwanaście rodzajów ryb. Skąd się wzięło aż tyle, nie wiadomo. Być może chodziło o dwanaście potraw, a nie dwanaście gatunków ryb. Rej mógł dla żartu sprawę uprościć.

Wydaje nam się, że choinka jest w polskim domu od zawsze. Tak naprawdę ma proweniencję austriacką i została do nas przywieziona w latach dwudziestych XIX wieku. Początkowo pojawiła się na Pomorzu, jako gałązka przybrana wstążkami. Jest to relikt obcej kultury, podobnie jak kolęda Cicha noc.

Wiadomości Uniwersyteckie; grudzień 2ooc