Erazm z Rotterdamu  Wybór pism: Pochwała Głupoty oraz Skarga Pokoju
Wstęp
I. Erazm z Rotterdamu i jego twórczość.
- epoka Erazma: koniec XV w. i początek XVI w.: upadek Konstantynopola 1453 r.,
odkrycie Ameryki 1492 r., upadek Grenady 1492 r., monarchia absolutna i tzw. święty
urząd nadzoru-jący prawomyślność poddanych  inkwizycja, walki w Italii
(współzawodnictwo Habsburgów i Walezjuszy), groz
ba najazdu tureckiego, poczta, druk,
rozwój techniki (górnictwo i produkcja tekstylna) i miast, intensyfikacja rolnictwa,
wysoki rozwój gospodarczy Niderlandów (wpływ begardów),  devotio moderna .
- życie i twórczość Erazma: Desiderius Erasmus Roterodamus ur. 27/28,10,1469, syn
Małgo-rzaty z Zevenbergen i księdza Rogera z Gouda, szkołę wspomina niemiło, zaraza
uśmierca oboje rodziców, razem z bratem oddany do szkoły Braci Wspólnego Życia,
Erazm wstępuje do klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna, 1488 r. śluby
zakonne, pragnienie nieza-leżności i zainteresowanie starożytnością doprowadzają do
rozczarowania życiem duchow-nym i antymonarchizmu, w 1489 r.  Antibarbari (druk
1520 r., manifest humanistyczny), 1492 r. święcenia kapłańskie, podróż do Rzymu w
charakterze sekretarza biskupa  życie dwor-skie, wydobycie się z klasztoru, wyjazd do
Paryża w 1495 r., studia teologiczne (scholastyka), dorabia udzielając korepetycji, w 1500
r. wyjazd do Anglii na zaproszenie ucznia, lorda Mountjoy, poznaje Johna Coleta,
Tomasza More a i Johna Fishera, powrót do Paryża i nauka języka greckiego,
 Adagiorum Collectanea Paryż 1500 r., 1500-1505 w Niderlandach,  Pod-ręcznik
żołnierza Chrystusowego Antwerpia 1503 r., roczny pobyt w Anglii i podróż do Włoch
(1506  1509),  Pochwała Głupoty , do 1514 r. przebywa w Anglii, od 1514 r. tworzy
utwory antywojenne, następne lata spędza w Niderlandach i Szwajcarii, był jednym z
pierwszych nie-zależnych literatów, zmarł 11/12,07,1536 w Bazylei, ataki Kościoła i
luteran, model chrześci-jaństwa uniwersalnego, przeciw wielości dogmatów i
argumentom siły.
II.  Pochwała Głupoty .
- okoliczności powstania utworu: podczas powrotnej drogi z Włoch do Anglii w 1509 r., w
języ-ku greckim Moros = głupiec a Tomasz More, drukowany dopiero w 1511 r..
- gatunek literacki, charakterystyka utworu: deklamacja (mowa fikcyjna, ułożona dla
ćwiczenia stylu  określenie Erazma), zabawką intelektualna, lektura umoralniająca, tzw.
pochwała pa-radoksalna; krytyka wad i naduzyć społeczeństwa XVI w., Głupota w sposób
rozumny i wnikli-wy kreśli obraz ludzkiej głupoty, Mądrość przywdziała maskę głupoty,
żeby pozrywać maski, jakie przylgnęły do oblicza społeczeństwa XVI w., satyryczny
obraz epoki, odsłonięcie najwię-kszych słabości natury ludzkiej: miłość własną i
upodobanie do pochlebstwa, zmieszane żarty z poważnymi refleksjami, zaatakowanie
zakonników,  najbardziej dalekich od zachowania za-konu , głupota dygnitarzy, książąt,
dworaków& , utwór moralistyczny w żartobliwo-satyrycz-nym tonie.
- z
ródła utworu, parantele literackie: dzieła od antyku do renesansu, Biblia,  Uczta Platona
i in-ne jego utwory ( Fajdros ,  Rzeczypospolita & ),  Chmury Arystofanesa, Lukian z
Samosat.
- kompozycja, styl, język: części: wstęp, opowiadanie, argumentowanie, ewentualne
obalenie tez przeciwnika i zakończenie; pozorny dialog, zmienność wyrażeń: od
wulgarnych do wy-twornych, od potocznych do pełnych erudycji, gra różnorodnych
cytatów, operowanie wyol-brzymieniem komicznym, absurdem, ironią, częste porównania
zwierzęce, wyzwiska; żon-glerka słowna.
- krytyka: entuzjazm humanistów, oburzenie duchowieństwa i teologów Lowanium i
Sorbony, 1527 r. potępienie przez profesorów Sorbony, od 1542 r. na indeksie ksiąg
zakazanych w Pa-ryżu, na papieskim od 1559 r. do XIX w.
- edycje autorskie i przedruki: edycja paryska 1511 r., wznowienie 1512 r., w krótkim
czasie 21 oficyn europejskich wydrukowało ten utwór.
- przekłady: już w 1512 r. na język czeski, 1520 r. na francuski, 1534 r. niemiecki, 1539 r.
wło-ski, 1549 r. angielski; ukazało się ponad 180 przekładów, nawet na hebrajski (1967 r.)
i japoń-ski (1969 r.).
III.  Skarga Pokoju .
- w grudniu 1517 r. w drukarni Frobena, najważniejsze przesłanie:
1. Ludzie niszczą sami pokój na własne nieszczęście i utrapienie.
2. Taka postawa byłaby bardziej zrozumiała u zwierząt, a nie u istot ludzkich obdarzonych
mo-wą i rozumem i już ze względu na swą budowę stworzonych dla pokoju. Nikt też nie
obejdzie się bez pomocy bliz
niego, zwłaszcza że człowiek nie ma naturalnych środków
obronnych, ta-kich jakimi przyroda obdarzyła zwierzęta. Życie ludzkie pełne jest
grożących zewsząd niebez-pieczeństw.
3. Zgoda panuje wśród ciał niebieskich i żywiołów, zgoda istnieje wśród zwierząt tego
samego gatunku, a nawet wśród roślin i głazów.
4. Związki rodzinne i państwowe winny być oparte na zgodzie, bo po to przecież powstały.
5. Nie ma pokoju ani wśród książąt będących  sercem i okiem ludu , ani wśród uczonych,
ani wśród duchownych, ani też wśród zakonników.
6. Nie ma pokoju nawet w sercu jednego człowieka, albowiem toczy się w nim walka
między rozsądkiem i afektami.
7. Wobec tego stanu rzeczy ludzie nie zasługują na miano chrześcijan. Powinni bowiem
naśla-dować Chrystusa, który był  princeps pacis , pamiętać, że są członkami jednego
ciała.
8. Przykład pokoju daje Ewangelia, a nawet historia starożytna.
9. Trzeba nawoływać do pokoju rządzących państwami. Książęta bowiem podstępnie
wszczy-nają wojny, ażeby gnębić lud. Toczą walki dla osobistych powodów, choć
wszelkie spory na-leży załatwiać pokojowo. Trzeba odrzuci nienawiści narodowościowe,
nie odwoływać się fał-szywie do patriotyzmu ludu, aby wojnę dla własnych interesów
wykorzystać. Książęta winni wobec ludu spełniać swe obowiązki. Być ich obrońcami i
wychowawcami.
10. Każde państwo rozkwita w pokoju.
11. Wojna sprowadza demoralizację, nieszczęścia i powszechne ubóstwo.
12. Lud buduje podstawy dobrobytu państwa, toczący wojnę władcy wszystko to niszczą. Na
woj-nie bogacą się tylko zbrodniarze.
13. Gdy rozważy się okrucieństwa wojny, dojdzie się do oczywistego wniosku, iż każdy
pokój na-wet okupiony największymi wyrzeczeniami lepszy od wojny.
14. Walczą i nawołują do wojny ci, których powołaniem jest szerzenie pokoju  to jest
duchowni.
15. Najbardziej haniebna jest walka chrześcijan z chrześcijanami.
16. Jeśli trzeba koniecznie walczyć, lepiej zwrócić swój oręż na Turków, lecz właściwiej jest
na-wracać ich dobrym przykładem.
17. Kiedy jednak trzeba koniecznie prowadzić wojnę dla własnej obrony, należy ją stoczyć z
jak najmniejszym przelewem krwi i możliwie szybko.
- styl i język: styl podniosły i patetyczny, wzniosłe epilogi przypominające mowy
Cycerona, specjalny rytm prozy, powtarzanie zaimków i przymiotników, stosowanie tzw.
stopniowania, słownictwo z Cycerona, Seneki, Pliniusza, Pisma Świętego.
- wydania i przedruki: 1518-1540 26 wydań.
- przekłady: 1521 r. na język niemiecki, 1525 r. francuski, 1529 r. hiszpański, 1559 r.
angielski, 1567 r. holenderski.
IV.  Colloquia familaria ( Rozmowy potoczne ).
- powstanie zbioru, charakterystyka: bez wiedzy Erazma w 1518 r., korekta tekstu  nowe
wy-danie (autorskie) w 1519 r., poszerzona wersja w 1522 r., obok język wpajać zasady
moralne, przewodnik życia chrześcijańskiego.
- przegląd treści: utwory propagandowe (znajomość hebrajskiego, greki i łaciny), cykl
rozmów biesiadnych, nawołanie do prawdziwej chrześcijańskiej pobożności, grupa
dialogów zajmują-cych się położeniem kobiet w społeczeństwie XVI w. oraz sprawami
dotyczącymi małżeństwa (Zalotnik i dziewczyna, Dziewczyna stroniąca od małżeństwa,
Dziewczyna żałująca, Położni-ca, Sejm niewieści, Niedobrane małżeństwo), niechęć do
życia klasztornego (Opat i uczona dama), powierzchowna pobożność, zakłamana
dewocja, zakorzenienie przesądów i zabobo-nów (Cyklop, czyli nie wypuszczający z ręki
Pisma świętego, Pogrzeb, Pielgrzymka w celach religijnych), zadania monarchów
(Charon, Sprawy wojenne), zbiór kończy się dialogiem Epi-kurejczyk  wyznanie wiary
chrześcijanina-humanisty.
- postaci  rozmówcy dialogów: poszczególne dialogi  komedie w jednym akcie, młodzież
(16 lat), szlachcianki, kler, według stanów.
- realizm i fikcja: naturalność rozmów jest osiągana dzięki sceniczności przedstawienia,
aktorzy dynamiczni, nawiązywanie do znanych czytelnikom zdarzeń.
- kompozycja, język i styl: ograniczenie liczby przemawiających wpływa na jasność
wypowie-dzi, na podkreślenie myśli przewodniej, łacina piękna w sprawach życia
codziennego, głównie z Plauta i Terencjusza, także z Warrona i Pliniusza, zamiłowanie do
zdrobnień, żywy, płynny, czysty, zachwycający trafnością i lekkością wypowiedzi język.
- krytyka: opieka cesarza uchroniła Erazma od oskarżenia o herezję przez profesorów z
Lowa-nium, w 1526 fakultet Sorbony poddał ostrej cenzurze  Rozmowy , na co nie
zgodził się Fran-ciszek I, poczytność i obrona papieża Klemensa VII, w 1559 r. na
indeksie ksiąg zakazanych do XIX w.
- przekłady: do 1536 r. ponad 100 wydań, najczęściej tłumaczone dialogi dotyczące
położenia kobiet oraz moralności chrześcijańskiej (zwłaszcza Pogrzeb), prawie na
wszystkie języki.
V. Korespondencja Erazma.
- zbiory listów: od ok. 1498 r. Erazm gromadzi własne archiwum korespondencji, ok. 1200
po-zycji opublikowanych.
- charakterystyka: ok. 400 korespondentów, pełno przysłów, sentencji, cytatów z literatury
sta-rożytnej i Biblii.
- listy do Polaków: niekompletna liczba, sprawy polityczne, moralne, obyczajowe, nowości
ksią-żkowe, zdrowie& , Andrzej Krzycki, Krzysztof Szydłowiecki, Jost Ludwik Decjusz,
Piotr Tomi-cki, Hieronim A
aski, Zygmunt I, Jan A
aski.
VI. Recepcja dzieł Erazma w Polsce.
- pierwsze wzmianki o Polsce w przysłowiu  Spiesz się powoli (Adagium 1001).
- druki dzieł Erazma m.in. Hieronim Wietor.
- erazmiańczyk Walenty Eck.
- popularność zwłaszcza  Rozmów .
- Mikołaj Rej, Marcin Kromer, Jan Leopolita Starszy, Marcin Bielski, Jan Kochanowski,
Andrzej Frycz Modrzewski.
TEKST
Pochwała Głupoty
-  tą jestem, co swą boską potęgą bogów i ludzi rozwesela .
- cieszy się z radosnej reakcji słuchaczy.
-  Bo cóż się bardziej godzi niż to, żeby Głupota sama trąbiła o swej chwale? Jak to mówi
przy-słowie: chwal mnie moja gębo! .
- żal, że, choć najwspanialsza, bezgraniczna, powszechna, nigdy nie chwalona, wstydzą się
jej ludzie,  międzygłupcy .
- jest córką Plutosa (bogactwo) i Neotete (młodość), urodziła się na Wyspach Szczęśliwych,
jej piastunkami były: Mete  Pijaczynka, Apedia  Prostaczka, Filautia  Miłość własna,
Lete  Zapomnienie i Kolakia  Pochlebstwo&
- o jej dobrodziejstwach i władzy.
-  To w każdym razie pewne, że dobrej zabawy nie masz na żadnej, jeśli jej głupstwo sobą
nie zaprawiło .
-  Ale co sie o przyjaz
ni powiedziało, to o wiele bardziej odnieść trzeba do małżeństwa,
które doprawdy niczym nie jest innym jak nierozdzielnym połączeniem życia dwojga
ludzi .
-  Śmieją się z <>, z <> i jak go tam nie nazywają, gdy scałowuje łzy
nie-wiernej żony. Ale o ileż to szczęśliwiej dać się tak oszukiwać, niż przez nadmierne
zazdrośni-ctwo i samemu się zżerać, i tragediami wszystko napełniać! .
- radość i szczęście,  Co po młodości, jeśli ją przeżera kwas starczego smutku? .
- krytyka wojny.
- Sokrates.
-  Pewnie, wszystko to gra cieni, ale nie inaczej i z tą komedią ludzkiego życia .
-  Przede wszystkim więc to jest oczywiste, że wszystkie namiętności to sprawy z
podwórka Głupoty .
- o starszych zachowujących się jak młodzi  jeden farbuje włosy, drugi załata łysinę pod
peru-ką, trzeci posługuje się zębami, które może od kogoś sobie pożyczył .
- nauka  sama taka gramatyka to ci już z czubem wystarczy, żeby zatruć życie raz na
zawsze .
- prawda  leży na dnie wina i na języku dziecka ,  uszy władców wzdrygają się na
prawdę ,  prawda królom jest nienawistna .
- o zabobonach, wierze w cuda, odpusty, asceza, pochodzenie od herosów.
-  Wprawdzie dzisiaj pochlebstwo w złej jest osławie, ale to tylko u tych, na których
większe wrażenie robią słowa, jakimi rzeczy są nazwane, niż same rzeczy .
-  ryczytator .
-  Mnie to tam nie zależy na tym, by mi składano ślubowania, ani w gniew nie wpadam i
nie żą-dam, by mnie przebłagiwano, jeżeli w ceremoniach religijnych coś było nie w
porządku , nie jest drażliwa, jest dobroduszna, choć dziwi się, że świątyń jej nikt nie
buduje.
- największymi głupcami są kupcy i mnisi (myślą, że są lepsi od innych, bo mają złote pier-
ścienie).
-  często śmiechem można obalić to, czego by się żadnymi argumentami nie obaliło .
- o teologach i mnichach   obwarowani tyloma szańcami szkolnych definicyj, wniosków .
- ona wmieszała się do Wulkana i jego sieci.
- walki zakonników  najróżniejsze pytania, zakony, jakby to za mało było  nazywać się
tylko chrześcijanami .
- zachowanie władców, papieży, kardynałów i biskupów (sen do południa, łowy& ).
- należy się Głupocie chwała bez granic, kresu.
- przysłowia o głupocie (Cyceron, Homer, Horacy, Pismo święte); najważniejsze:  Umieć
uda-wać głupotę  to mądrość najwyższa , przykłady głupoty teologów&
-  największym szczęściem jest szaleństwo tych, którzy kochają , miłość boska,
niebiańska.
-  czasem i głupiec powie coś do rzeczy , zapędziła się i zaczęła mówić zbyt mądrze, sama
siebie przywraca do porządku.
-  A zatem, znakomici wyznawcy Głupoty, bywajcie, poklask mi dajcie, długo żyjcie, moje
zdro-wie pijcie! .
Przeł. Edwin Jędrkiewicz
Skarga Pokoju
- wyraża współczucie dla tych, którzy wzgardzili pokojem.
-  Pokój )& ) obrońca dobra, jakie tylko ziemia i niebo posiada .
- o zwierzętach i zgodzie w naturze.
- potrzeba tworzenia państwa i małżeństwa, miłość dzieci i rodziców, nauka Chrystusa.
-  nikt nie wystarcza tylko sam .
- książęta mają więcej władzy, więc więcej namiętności też nimi targa.
- walki szkół, chrześcijan (różne kościoły, zakony& ), kapłana z kapłanem, biskupa z
biskupem, walka w małżeństwie i w sercu człowieka, Biblia nakazuje pokój.
- do wojny pobudzają zazdrość i zawiść, duchowni, krytyka papieża, Juliusza II (1503-
1513), który przekręcając słowa doprowadzał wręcz do obrony wojny, natomiast papież,
Leon X (1513-1521), nawołuje do pokoju.
- wyższość państwa nad jednostką.
- wszyscy powinni sprzymierzyć się przeciwko wojnie, poległych w niej chować w
niepoświęco-nej ziemi, jeśli wojna jest konieczna, musi być powód powszechny, a nie
prywatny, prawdzi-wy.
- wymienione skutki wojny i pokoju.
- z Cycerona  milkną prawa w czasie wojny .
- zbrodniarze, wezwanie do książąt, kapłanów, teologów, biskupów i innych chrześcijan,
przy-kładami do naśladowania są papież Leon X, król Francji Franciszek, książę Karol
(wnuk Ma-ksymiliana), cesarz Maksymilian, Henryk VIII.
-  Nieliczna tylko garstka przestępców, których pomyślność zależy od nieszczęść ojczyzny,
wzdycha do wojny .
-  Wojna wynika z wojny, zemsta zemstę pociąga .
Przeł. Maria Cytowska.