Z. A
yko  Wstęp do Pisma Świętego
CZ
ŚĆ PIERWSZA
O PIÅšMIE ÅšWI
TYM OGÓLNIE
Rozdział pierwszy
KSI
GA KSI
G
 Jest to książka jedyna w swoim rodzaju, książka nigdy niewyczerpana, w której powiedziano wszystko
o Bogu i wszystko o człowieku... Oto Biblia  Księga nad książkami, Księga człowieka i Księga Boga
(Daniel Rops,  Co to jest Pismo Święte , Warszawa 1959, s. 1.3).
Spójrzmy na Pismo Święte uważniej. Zewnętrznie nie przedstawia niczego osobliwego. Jest książką
jak tysiące innych. Czasem wyróżnia je forma wydań, oprawy i złoceń. Mimo pozornej przeciętności,
kryje w sobie nieprzebrane bogactwo treści i ducha.
I. NAZWA
Na określenie Pisma Świętego przyjęło się szereg nazw. Pierwsza z nich, to znana powszechnie nazwa
 Pismo Święte . Nazwano je tak, gdyż święta jest jego treść pisana przez świętych ludzi. Dlatego jest
jakby  pismem Boga do ludzi  jak mówili Chryzostom i Św. Augustyn 1. Nazwa  Pismo Święte
jest przekładem łacińskiego wyrażenia Sacra Scriptura, będącego z kolei tłumaczeniem biblijnych
nazw greckich graphe (pismo), graphai (pisma) lub graphai hagiai (pisma święte), którymi
posługiwali się Chrystus i apostołowie (Jan 10,35; 5,39; Mat. 21,42; 2 Tym. 3,15; Rzym 1,2). Nazwa
więc  Pismo Święte jest pochodzenia biblijnego2.
Określenie wywodzi się niewątpliwie od starotestamentalnej hebrajskiej formuły sakralnej kakkatub
(po grecku: hos gegraptai), czyli  jako jest napisane , a także od samego faktu pisania. Nazwa
wprowadzona została w IV w. po Chr. przez Atanazego3.
Inną nazwą Pisma Świętego jest  Biblia . Nazwa ta jest greckim (i łacińskim także)4 tłumaczeniem
starotestamentalnych hebrajskich określeń pism świętych  sefer (księga), sefarim (księgi), lub sefer
Jahwe (księga Pańska), używanych przez pisarzy biblijnych i proroków (2 Mojż. 17,14; Dan. 9,2; Izaj.
34,16). Nazwa ta nawiązuje do materiału piśmienniczego, na którym spisywane było Słowo Boże, jak
również do księgi, w której Słowo to zostało zawarte.
Znana jest również nazwa  Słowo Boże . Posługiwano się nią już w czasach starotestamentalnych
(Przyp. 13,13; Mat. 4,4; Mar. 7,13). Znane jest także określenie  Stare i Nowe Przymierze lub  Stary
i Nowy Testament , wywodzące się również z Pisma Świętego (2 Kor. 3,14; Mat. 26,28; Jerem.
31,31) 5 oraz  Stary i Nowy Zakon ,  Księga nad księgami itp.
Każda nazwa uwypukla jakąś istotną cechę Pisma Świętego. Wszystkie są słuszne i można je stosować
zamiennie. Razem wzięte ukazują całe bogactwo literackie i treściowe tej niezwykłej Księgi.
II. KOMPOZYCJA WEWN
TRZNA
Pismo Święte w swej kompozycji wewnętrznej przedstawia układ na wskroś oryginalny. Jest właści-
wie zbiorem szeregu ksiąg, złączonych w jedną księgę. Ksiąg tych jest 66. W tym sensie stanowi
Biblia swoisty  księgozbiór , który ze względu na swą treść, znaczenie i cel słusznie można by
nazwać  księgozbiorem wiary lub  biblioteką zbawienia . Jest więc w istocie swej Biblia prawdziwą
 Księgą ksiąg .
Biblia dzieli się na dwie części: Stary Testament i Nowy Testament. Pierwszy obejmuje księgi
powstałe w czasach starotestamentalnych (na przestrzeni XV  IV w. przed Chr.), drugi  księgi
powstałe w czasach nowotestamentalnych (w. I po Chr.).
Księgi Starego Testamentu dzielą się na trzy grupy. Pierwszą grupę tworzą tzw. księgi historyczne6,
obejmujące Pięcioksiąg Mojżeszowy (zwany także Pentateuchem), składający się z pięciu pierwszych
ksiąg Pisma Świętego7, następnie Księgę Jozuego, Księgę Sędziów, Księgę Rut, 1 i 2 Księgę Samuela,
1 i 2 Księgę Królewską, 1 i 2 Księgę Kronik, Księgę Ezdrasza i Księgę Nehemiasza oraz Księgę
Estery. Następna grupa obejmuje księgi dydaktyczne i poetyckie, od Księgi Joba, poprzez Księgę
Psalmów, Przypowieści Salomona, Księgę Kaznodziei Salomona do Pieśni nad Pieśniami. Trzecią
grupę stanowią księgi prorockie, przede wszystkim księgi proroków większych: od Księgi Izajasza
poprzez Księgę Jeremiasza i Księgę Ezechiela do Księgi Daniela, wreszcie dwunastu proroków
mniejszych: od Księgi Ozeasza, poprzez Księgę Joela, Księgę Amosa, Księgę Abdiasza, Księgę
Jonasza, Księgę Micheasza, Księgę Nahuma, Księgę Habakuka, Księgę Sofoniasza, Księgę Aggeusza,
Księgę Zachariasza do Księgi Malachiasza 8.
Nowy Testament również dzieli się na trzy grupy: księgi historyczne, tj. Cztery Ewangelie (Mateusza,
Marka, A
ukasza i Jana) oraz Dzieje Apostolskie, następnie księgi dydaktyczne, obejmujące Listy
Apostolskie, czyli instrukcje i pouczenia pisane do wczesnych gmin chrześcijańskich przez apostołów,
takie jak Listy ap. Pawła (Corpus Paulinum), a więc List do Rzymian, 1 i 2 List do Koryntian, List do
Galacjan, List do Efezjan, List do Filipian, List do Kolosan, 1 i 2 List do Tesaloniczan, 1 i 2 List do
Tymoteusza, List do Tytusa, List do Filemona i List do Hebrajczyków, dalej Listy Powszechne,
obejmujące List ap. Jakuba, 1 i 2 List ap. Piotra, 1, 2 i 3 List ap. Jana i List ap. Judy, wreszcie księga
prorocza, zwana Księgą Objawienia Św. Jana lub Apokalipsą.
Każda księga dzieli się na rozdziały9, a rozdziały na wiersze10. Wiersze zaopatrzone są w większości
przypadków w odnośniki do wierszy lub wyrażeń paralelnych. Oznaczenia te uprzystępniają treść
Biblii, czynią ją przejrzystą i bardziej komunikatywną, pozwalając na szybkie odnalezienie tekstów
lub zdań, co w dużym stopniu ułatwia czytanie i głębsze studiowanie Pisma Świętego.
III. TREŚĆ I AUTORSTWO
Pismo Święte przedstawia olbrzymie bogactwo treści. Wachlarz poruszonych zagadnień jest
zdumiewający: od spraw ludzkich, codziennych, poprzez głębsze współzależności, uwarunkowania i
problemy życia ku sprawom wielkim  Boga, transcendencji i zbawienia. Treść Biblii rozpoczyna się
opisem stworzenia świata i człowieka oraz panoramą raju, dalej przedstawione zostały pierwotne
dzieje ludzkości, potem zarys dziejów wybranego narodu na tle narodów ościennych starożytnego
Wschodu. W pośrodku dziejów świata   gdy nadeszła pełnia czasu (Gal 4,4 BT)  zjawia się postać
Boga-Człowieka, Jezus Chrystus, który dokonuje odkupienia ludzkości. Następnie przedstawia Biblia
działalność apostołów i ich naukę, wreszcie nakreśla w panoramie proroczej  w Apokalipsie 
nowotestamentalne dzieje Kościoła i świata. Opis kończy się wizją  Nowej Ziemi  planety
sprawiedliwości i pokoju, ojczyzny jutra. Pismo Święte prowadzi więc czytelników od raju utraconego
do raju odzyskanego.
Między stworzeniem a ojczyzną jutra rozciągają się przemijalne dzieje świata i ludzkości,
przedstawiające dramat zła moralnego, czyli grzechu, w którym sprawiedliwość i dobro odnoszą 
dzięki historiozbawczym działaniom Boga  ostateczne zwycięstwo.
Stanowisko człowieka ukazuje Biblia w perspektywie wieczności, nadając tym samym życiu
ludzkiemu głęboki sens. Wyjaśnia dalej Pismo Święte złożone problemy świata i ludzi, paradoksy
wiary oraz tajemnice bytu i cierpienia, postuluje postęp w dziedzinie ducha, tchnie nadzieją i
optymizmem. Jest nieocenionym z
ródłem nauki wiary oraz pouczeń religijnych i moralno-
społecznych. Proroctwa biblijne są jej szczególnym akcentem treściowym jako  pochodnia świecąca
w ciemnym miejscu (2 Piotra 1,19), oświecając zdarzenia i znaki czasu dzisiejszej współczesności
oraz rzucając jasny snop światła na przyszłość naszej planety i cywilizacji.
Obie części Pisma Świętego, Stary i Nowy Testament, przedstawiają wzajemnie uzupełniającą się ca-
łość.  Nowy Testament jest  jak powiedział Św. Augustyn  ukryty w Starym, a Stary w Nowym
znajduje wyjaśnienie 11.
Autorami ksiąg świętych byli gorliwi wyznawcy Boga, mieszkańcy starożytnego Wschodu, żyjący na
przestrzeni szesnastu wieków,  ludzie Boży  jak określa ich ap. Piotr  natchnieni Duchem Świętym
(2 Piotra 1,21). Znajdowali się wśród nich prawodawcy, królowie i mędrcy, pasterze i filozofowie,
rybacy i wodzowie, uczeni i prości, apostołowie i prorocy. Posługiwali się oni różnymi formami
literackimi, od prozy, poprzez epikę i historię, a na przypowieściach i poezji skończywszy.
Reprezentowali różne style i spojrzenia. A
ączyło ich jednak szczere umiłowanie prawdy i żarliwość w
służbie Boga i człowieka.
Pomimo tej wybitnej wielości autorów, czasu i miejsc powstania poszczególnych ksiąg, Biblia wyka-
zuje zdumiewającą jedność treści, niemożliwą do osiągnięcia przez myśl wyłącznie ludzką. Obecnie,
w czasach nam współczesnych, jest nauka religijna i moralna Pisma Świętego w takim samym stopniu
aktualna, w jakim aktualne są nagłówki dzisiejszych komunikatów prasowych. W dziedzinie
ludzkiego ducha, psychologii i moralności nie ma niczego, co by mogły wysunąć największe umysły
naszych czasów, a co by nie zostało już zawarte w pismach mądrości Dawida i Salomona,
starotestamentowych wodzów i proroków oraz w pismach apostołów.
W odróżnieniu od większości starożytnych dzieł literackich, Pismo Święte nie jest dziełem jednego
człowieka czy jednego pokolenia. Jest rezultatem pracy nie tylko ponad czterdziestu natchnionych
pisarzy, lecz także licznych kompilatorów i redaktorów. Powstawało w okresie przeszło 1600 lat i
zakończone zostało około 1900 lat temu, tj. w I w. po Chr. Tworzone było na terenie Bliskiego
Wschodu i w obrębie Morza Śródziemnego. Dzieło przetrwało do naszych czasów. Zawsze cieszyło
się dużym poważaniem. Autorytet jego nadal ustawicznie rośnie. Dokumentacja naukowa Pisma
Świętego jest olbrzymia. Dzisiaj Księga ta jest najbardziej rozpowszechnioną księgą i
najpoczytniejszÄ…. Dzieje Biblii sÄ… doprawdy pasjonujÄ…ce.
Kończąc wstępną i ogólną charakterystykę tej zdumiewającej Księgi trzeba stwierdzić, że wyróżnia ją
następujący zespół znamion: po pierwsze starożytność (w jej pochodzeniu i dziejach), po drugie
nowożytność (w jej aktualności religijno-onoralnej), po trzecie różność (w jej genezie i strukturze), po
czwarte jedność (w jej kompozycji treściowej), po piąte chrystocentryzm (w jej przewodnim temacie
teologicznym), po szóste moc (w jej sile odrodzeńczej) i po siódme  nadzieja (w jej perspektywach i
oczekiwaniach). W sumie jest to dzieło ciekawe i pouczające, zdumiewające i święte.
ż 1. POWSTANIE STAREGO TESTAMENTU
Współczesna biblistyka, czyli nauka o Biblii, dysponuje olbrzymim materiałem faktograficznym,
umożliwiającym prześledzenie procesu formowania się na przestrzeni wieków Starego Testamentu.
Jedne kierunki biblistyczne rozciągają w czasie formowanie się ksiąg świętych, zwłaszcza pierwszej
części starotestamentalnych ksiąg historycznych Biblii, tzw. Pięcioksiągu Mojżeszowego12, inne
natomiast kierunki, zachowując cały szacunek dla pracy póz
niejszych redaktorów i kompilatorów,
opowiadają się za bardziej tradycyjnym ujęciem procesu powstania Biblii, cieszącym się autorytetem
świadectw pokoleń 13. Wszystkie kierunki jednak są zgodne co do tego, że Stary Testament jest
dziełem całego starotestamentalnego Ludu Bożego, wielu pokoleń i stuleci, oraz wynikiem pracy
pisarskiej, redakcyjnej i kompilacyjnej wielu wybitnych, znanych i nieznanych mężów Bożych, a
przede wszystkim natchnionym dziełem Boga. Nasze poglądy nawiązywać będą do kierunków
tradycyjnych.
I. GENEZA POSZCZEGÓLNYCH KSI
G 14
Prześledz
my powstanie poszczególnych ksiąg Starego Testamentu. Proces ten trwał długo, stopniowo
narastał i dojrzewał, dając ludzkości księgi Starego Testamentu.
1. CZASY MOJŻESZA
Pierwsze księgi Pisma Świętego  tzw. Pięcioksiąg (zwany również Pentateuchem lub Torą) 
pochodzą z epoki Mojżesza, czyli XV w. przed Chr. Autorem ich jest bez wątpienia Mojżesz (1525
1405), potężny wódz Izraela z czasów wielkiego  eksodusu plemion izraelskich z Egiptu, na co
wskazują zresztą liczne dowody wewnętrzne (literacka działalność Mojżesza  np. 2 Mojż. 17,14;
24,4, znajomość rzeczy egipskich, pustynny koloryt opisu wędrówki, racje filologiczne) oraz dowody
zewnętrzne (świadectwa pozostałych ksiąg Starego Testamentu, zwłaszcza świadectwo Chrystusa, np.
Jan 5,46)15.
Pierwsza część jego wiekopomnego dzieła, Księga Rodzaju, powstała prawdopodobnie na pustyni
madiańskiej jeszcze przed wyjściem Izraela z Egiptu, tj. przed rokiem 1445 przed Chr.:  W miarę jak
upływały lata  pisze E. G. White  wędrował Mojżesz ze swą trzodą z miejsca na miejsce. Natch-
niony przez Ducha Świętego napisał Księgę Rodzaju 16. Pozostałe księgi powstały podczas wędrówki
pustynnej. Przy końcu swego chwalebnego życia spisał Mojżesz  jak stwierdza Biblia  ostatnie
polecenia Boże do prowadzonej już od początku  księgi (5 Mo-jż. 31,24). Sprawozdanie o śmierci
Mojżesza jest uzupełnieniem póz
niejszym, nie dezawuującym poprzednich treści Pięcioksięgu i ich
Mojżeszowego autorstwa. O działalności literackiej Mojżesza wspominają zresztą wszystkie niemalże
księgi Starego Testamentu 17, a także Chrystus, np. w słowach:  Mojżesz pisał o mnie (Jan 5,46 BG).
Mojżeszowi przypisywana jest również Księga Joba, na co wskazuje analiza treści i języka oraz
starożytne świadectwa historii, w szczególności literatura rabinistyczna 18.
Księgi Mojżeszowe stanowiły pierwszy chronologicznie zbiór ksiąg świętych. Były one skrzętnie
strzeżone, przechowywane i przepisywane, ciesząc się w starożytnym narodzie izraelskim wielkim
autorytetem. Znane były w epoce podbojów Kanaanu za czasów Jozuego (Jozue 1,7.8; 8,31) i towa-
rzyszyły Izraelowi w dalszych jego dziejach (l Król. 2,3; 2 Kron. 17,9; 34,14.19; Neh. 8,18).
2. CZASY NAST
PCÓW MOJŻESZA
Podobną działalność pisarską prowadził następca Mojżesza, Jozue (1405 1363), w rezultacie czego
powstała księga nazwana od jego imienia Księgą Jozuego. Potwierdzają to najstarsze świadectwa
biblijne (Jozue 24,26), a potem żydowskie i chrześcijańskie. Prorok Samuel (1079 1050) był praw-
dopodobnie autorem Księgi Sędziów i Rut. W czasach panowania Saula (1050 1011) i Dawida
(1011 971), pierwszych królów monarchii izraelskiej, powstały księgi Samuelowe, posiadające
autorstwo zbiorowe (l Kron. 29,29). W czasach Jeremiasza (627/26 580 lub 560) napisane zostały
Księgi Królewskie, być może przez Jeremiasza, a po niewoli babilońskiej (V w. przed Chr.)  ostatnie
księgi historyczne: Księgi Kroniki oraz Księga Ezdrasza i Księga Nehemiasza, przypisywane 
według najstarszych świadectw historii  Ezdraszowi, wybitnemu znawcy prawa, działającemu w
Jerozolimie w okresie 457  420 przed Chr.
Dawid (1011 971) był głównym autorem i pierwszym kompilatorem Księgi Psalmów,
najpiękniejszego zbioru religijnej poezji i pieśni, a syn jego, Salomon (971 931)  trzech ksiąg
dydaktycznych i sapiencjalnych: Przypowieści Salomona, Księgi Kaznodziei Salomona i Pieśni nad
Pieśniami.
3. CZASY PROROKÓW
W wiekach VIII V przed Chr. powstały księgi proroków w następującej chronologicznie kolejności:
Jonasza (790?), Amosa (c. 767 753), Ozeasza (755 725), Izajasza (s. 745 685), Micheasza (c. 740
700), Nahuma (640?), Habakuka (630?), Sofoniasza (630?), Joela (620?), Jeremiasza (627/26 580),
Abdyjasza (586?), Ezechiela (593/92 570), Daniela (603/02 536/35), Aggeusza 520/19?),
Zachariasza (520 518) i Malachiasza (425?).
II. KANON STAROTESTAMENTALNYCH KSI
G ÅšWI
TYCH
Powstające w różnych czasach i okolicznościach księgi święte cieszyły się wśród ludu Bożego
wielkim poważaniem, chociaż były także przypadki lekceważenia ich, np. niedbale zagubienie w
świątyni Jerozolimskiej księgi Prawa i odnalezienie jej w 620 przed Chr. podczas odrestaurowywania
świątyni za czasów Jozjasza (2 Król. 22,8) lub zniszczenie przez Jehojakima (608 597) księgi proroka
Jeremiasza (Jer. 36,23). Były to jednak przypadki krańcowe. Szczególnie wielkim poważaniem
cieszyły się księgi święte w narodzie Izraelskim w okresie siedemdziesięcioletniej niewoli
babilońskiej (606/5  536/5), będąc wówczas na obczyz
nie jedynÄ… duchowÄ… ostojÄ… narodu.
1. ZBIÓR KSI
G ÅšWI
TYCH
Po powrocie Izraelitów do Palestyny, a więc w okresie powygnaniowym, otoczone zostały księgi
święte jeszcze większą czcią i pieczołowitością. Doprowadziło to w końcu  za czasów Ezdrasza i
Nehemiasza (V w. przed Chr.)  do powstania urzędowego i zamkniętego zbioru ksiąg świętych, zwa-
nego powszechnie kanonem19, stanowiącego dla ówczesnego ludu Bożego najwyższą normą wiary i
życia 20. Wybitną w tym względzie rolę dwóch, wyżej wspomnianych, mężów potwierdzają zwłaszcza
świadectwa pozabiblijne21. Troskliwą opiekę nad księgami roztoczyli tzw. soferim, czyli uczeni w
Piśmie, którzy po ustaleniu  jeszcze w czasach Nehemiasza i Ezdrasza określonej formy tekstu 
przepisywali go bardzo starannie, niczego nie dodajÄ…c, ani ujmujÄ…c.
Tekst został z czasem podzielony na wiersze, a wiersze policzone. Okoliczności te przyczyniły się w
bardzo dużym stopniu do zachowania czystości tekstu.
2. PODZIAA

Zbiór dzielił się na trzy części: Zakon, Prorocy i Pisma 22 i w takim stanie przetrwał do czasów
Chrystusa, który  jak świadczą Ewangelie  nauczał tego, co było napisane w  zakonie Mojżesza, u
proroków i w psalmach (pismach) (A
uk. 24,44). Podział na Prawo, Prorocy i Pisma (Tora, Newiim,
Ketuwim) występuje do dnia dzisiejszego w Biblii Hebrajskiej 23.
W grupie Prawa każda księga ma swoją nazwę, wywodzącą się od pierwszych słów danej księgi. W
grupie Proroków rozróżnia się Proroków Pierwszych (Newiim riszonim), do których zalicza się
Jozuego, Sędziów, l 2 Samuela, l 2 Królów, oraz Proroków Póz
niejszych (Newiim aharonim), do
których zalicza się Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela oraz Dwunastu Proroków: Ozeasza, Joela, Amosa,
Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza i Malachiasza.
W grupie Pism wyróżnia się: Pisma Wielkie (Ketuwim gedalim)  Psalmy, Przypowieści i Joba oraz
Pięć zwojów (Hamesz megillot)  Pieśń nad Pieśniami, Rut i Lamentacje, Kaznodzieję i Esterę. Do tej
części zalicza się także księgi: Daniela, Ezdrasza, Nehemiasza i l 2 Kronik 24. Według ówczesnej
rachuby zbiór obejmował 22 księgi (zgodnie z liczbą liter alfabetu hebrajskiego) Starego Testamentu
25
.
Wybitny historyk żydowski (żyjący w I w. po Chr. i piszący po zburzeniu Jerozolimy w roku 70 po
Chr.), Józef Flawiusz, potwierdza fakt zamknięcia starotestamentalnego kanonu w czasach
Artakserksesa (465 423), króla perskiego, czyli w czasach działalności Ezdrasza i Nehemiasza,
podając zarazem liczbę dwudziestu dwóch ksiąg kanonicznych:  Nie posiadamy miriadów  pisze
Józef Flawiusz  sprzecznych ze sobą ksiąg, przeczących jedna drugiej. Nasze księgi, te, które
słusznie są uznane, wyrażają się cyfrą 22 i zawierają historię wszystkich czasów. Z nich pięć, to księgi
Mojżesza, obejmujące zakon i historię od narodzin człowieka do śmierci prawodawcy. Okres
obejmuje około trzy tysiące lat. Prorocy, następujący po Mojżeszu, napisali historię wydarzeń
współczesnych im czasów od śmierci Mojżesza do Artakserksesa, następcy Kserksesa, w 13 księgach.
Pozostałe 4 księgi zawierają hymny na cześć Boga oraz wskazówki postępowania w życiu 26
3. TRZYDZIEÅšCI DZIEWI
Ć KSI
G ST
Liczba 22 ksiąg oznacza w rzeczywistości 39 ksiąg Starego Testamentu. Jeśli bowiem uwzględni się,
że w opinii Józefa Flawiusza Księga Rut występowała łącznie z Księgą Sędziów, Treny Jeremiasza
razem z Księgą Jeremiasza, a Księga Ezdrasza z Księgą Nehemiasza, zaś księgi 12 mniejszych
proroków tworzyły osobną księgę, a Księgi Samuela, Królewskie i Kroniki stanowiły księgi
pojedyncze  to okaże się, że starotestamentalny kanon obejmował w sumie 39 ksiąg Biblii Hebraj-
skiej 27. Kanon ten rozpoczynał się Księgą Rodzaju a kończył Księgą Kronik. Liczbę 39 ksiąg,
tworzącą kanon, potwierdzają także: Talmud Babiloński, wybitny uczony żydowski Eliasz Lewita
(zm. 549) oraz liczni Ojcowie Kościoła z Hieronimem (347 420) i papieżem Grzegorzem Wielkim
(zm. 604) na czele 28.
4. KANON ALEKSANDRYJSKI
Oprócz kanonu hebrajskiego istniał także w czasach starotestamentalnych judaistyczny kanon
aleksandryjski, grecki, obowiązujący w judaizmie hellenistycznym, zwłaszcza zaś egipskim. Kanon
ten obejmował, oprócz ksiąg kanonu hebrajskiego, także inne pisma. Reprezentowała je tzw.
Septuaginta, czyli grecki przekład Biblii. W tym kanonie nie obowiązywał podział na prawo,
proroków i Pisma29. Również liczba ksiąg była inna. Wynosiła 46 ksiąg. Judaistyczny kanon hebrajski
potwierdzony został ostatecznie ok. roku 100 po Chr. na synodzie rabinicznym w Jamnie 3o.
W czasach starotestamentalnych powstało o wiele więcej judaistycznych ksiąg religijnych niż ksiąg
zawartych w Starym Testamencie Biblii. Już choćby z samej lektury biblijnej wynika, że istniały takie
jeszcze księgi, jak: Księga Sprawiedliwego (Joz. 10,13; 2 Sam. 1,18), Księga Dziejów Salomona (l
Król. 11,41), Księga Dziejów Królów Izraelskich (l Król. 14,19.29), itp. Ale księgi te nie weszły do
kanonu biblijnego i nie dotarły do naszych czasów.
III. KWESTIA APOKRYFÓW
Przez apokryfy (gr. apokryfos  ukryty, podrobiony) rozumiemy utwory wÄ…tpliwego autorstwa i
nieautentyczne, a w szczególności nienatchnione 31.
1. PISMA APOKRYFICZNE
Starotestamentalny kanon hebrajski nie obejmował apokryfów, zwanych póz
niej także księgami
deuterokanicznymi (wtórnokanonicznymi), czyli pism nienatchnionych, powstałych po czasach
Ezdrasza i Nehemiasza, występujących jednak w Septuagincie, czyli greckim przekładzie Pisma
Świętego, w szczególności zaś następujących ksiąg: Księga Tobiasza, Księga Judyty, Księga
Mądrości, Eklezjastyka (Mądrości Syracha), Księga Barucha i dwóch ksiąg Machabejskich. O pis-
mach tych następujące wzmianki czyni Józef Flawiusz:  Od Artakserksesa do naszych czasów została
spisana cała historia, lecz nie posiada wartości równej sprawozdaniom wcześniejszym, ponieważ nie
pochodzi od proroków 32.
2. DZIEJE APOKRYFÓW
Nic przeto dziwnego, że apostołowie, jakkolwiek posługiwali się Septuagintą, to jednak nigdy nie
cytowali żadnej księgi apokryficznej 33. Przeciwko posługiwaniu się tymi pismami występowali Św.
Meliton z Sardes (zm.170), Orygenes (zm.254), a także Św. Hieronim34. Sobór Laodycejski ok. 360 po
Chr. zakazał czytania ksiąg apokryficznych35.
Na synodach w Hipponie (393) i Kartaginie (397 i 419) wypowiedziano się jednak za kanonicznością
wszystkich ksiąg znajdujących się w Septuagincie, a więc również za księgami apokryficznymi, czyli
deutorokanonicznymi36. Pogląd ten, mimo licznych oporów (Jan Damasceński, pap. Grzegorz Wielki,
Hugon od Św. Wiktora, Mikołaj z Liry, Karol Tomas de Vio, Kajetan i inni)37, ostatecznie zatwierdził
w roku 1546 sobór trydencki, a potwierdziły go sobory watykańskie, pierwszy w roku 1870 i drugi w
roku 1965 38. Dlatego Biblia rzymskokatolicka liczy nie 39, ale 46 ksiÄ…g Starego Testamentu.
3. POWRÓT DO CZASÓW APOSTOLSKICH
Wiklif (1324 1381) i Luter (1483 1546), nawiązując do wczesnochrześcijańskich opinii, nie uznawali
kanoniczności apokryfów. Przetłumaczyli jednak te pisma i zamieścili je przy końcu Biblii, uważając,
że są pożyteczne. Od czasów Reformacji, a zwłaszcza Karlstadta, współczesnego Lutrowi, protestanci
odrzucili pisma deuterokanoniczne, w ślad zresztą za tradycją apostolską i wczesnochrześcijańską39.
Dlatego Biblia protestancka nadal nie uznaje apokryfów za księgi natchnione 40. Podobnie nie uznaje
ksiąg deuterokanonicznych Kościół Prawosławny.
Stanowisko takie wydaje się ze wszech miar słuszne, gdyż nie tylko nawiązuje do czasów
apostolskich, ale także chroni doktrynę biblijną przed naukami obcymi. Apokryfy bowiem zawierają
szereg nauk, które odbiegają od nauk nie tylko starotestamentalnych ksiąg kanonicznych, ale w ogóle
całego Pisma Świętego. Dla przykładu możnaby przytoczyć następujące błędne nauki41:
czarodziejstwo (Tob. 6,5 8  por. Mar. 16,17; Dz.Ap. 16,18), odpuszczanie grzechów za jałmużnę
(Tob. 12,8 9; Syr. 3,33  por. 1 Piotr 1,18.19), modlitwa i dary za umarłych (2 Mach. 12, 43 46  por.
Dz.Ap. 2.34; Izaj. 38,18; A
uk. 16,20; Izaj. 8,20), nauka o czyśćcu (Mądr. 3,1 7  por. 1 Jan 1,7.9),
kłamstwo anioła, przybierającego postać Azariasza, krewnego Tobiasza (Tob. 5,13 23  por. A
uk.
1,19), trzyletni post Judyty z małymi przerwami (Jud. 8,4 6), nieprawdziwa historia o Symeonie (Jud.
9,2  por. 1 Mojż. 34.30; 49,5 7; Izaj. 8,20).
4. PSEUDOEPIGRAFY
Oprócz ksiąg deuterokanonicznych, występujących w Septuagincie i w przekładach
rzymskokatolickich, istnieje wiele innych jeszcze apokryfów starotestamentalnych, zwanych także
pseudoepigrafami. Z palestyńskich apokryfów (pseudoepigrafów) wymienić należy następujące:
Księga Henocha. Księga Jubileuszów, Testamenty Dwunastu Patriarchów. Psalmy Salomona,
Wniebowzięcie Mojżesza, 4 Księga Ezdrasza itp., a z apokryfów hellenistycznych  List Arysteusza.
Księgi Sybilijskie, Modlitwa Manasesa itp.42
IV. JAK
BIBLI
POSA
UGIWAA
SI
CHRYSTUS?
Jest to pytanie niezwykle interesujące i ważne. Na szczęście, świadectwa nowotestamentalne
pozwalajÄ… na jasnÄ… i jednoznacznÄ… odpowiedz
. Otóż Chrystus posługiwał się wyłącznie kanonem
hebrajskim, a więc judaistycznym zbiorem ksiąg świętych, czyli Starym Testamentem zawierającym
39 ksiąg. Istnieją na to aż dwa dowody skrypturystyczne o doniosłym znaczeniu.
1. DOWODY SKRYPTURYSTYCZNE
Po pierwsze  Chrystus posługiwał się Biblią, która dzieliła się na  Prawo, Proroków i Pisma , co
wynika z wypowiedzi ewangelisty A
ukasza, iż Jezus nauczał tego, co zostało napisane w  zakonie,
prorokach i psalmach (pismach) (A
uk. 24,44), a taki podział posiadał tylko kanon hebrajski, czyli
hebrajski zbiór ksiąg świętych, obejmujący 39 ksiąg. Po drugie  Jezus posługiwał się zbiorem ksiąg
świętych, który rozpoczynał się Księgą Rodzaju a kończył Księgą Kronik, co wynika z mowy Jezusa o
prześladowaniach od Abla aż do Zachariasza (Mat. 23,35; por. 1 Mojż. 4,8; 2 Kron. 24,20.21), taki zaś
układ posiadał wyłącznie hebrajski zbiór ksiąg świę-tych, obejmujący 39 ksiąg 43.
Chrystus wskazał tutaj nie tylko na kanon hebrajski, z jego potrójnym podziałem na  Prawo,
Proroków i Pisma , lecz także na zakres treściowy tego kanonu (zbioru), rozpoczynający się Księgą
Rodzaju a kończący się Księgą Kronik. Stwierdzenie to ma kolosalne znaczenie, dowodzi bowiem te-
zy, iż za czasów Chrystusa hebrajski kanon ksiąg świętych był już ściśle określony i zamknięty.
Kanon ten obejmował 39 ksiąg kanonicznych z wyłączeniem ksiąg apokryficznych. Tylko te księgi
traktował Jezus, a w ślad za Nim apostołowie, za natchnione i pochodzące od Boga, wywodzące się z
epoki prorockiej44. Słusznie więc uważać należy, że Stary Testament obejmuje jedynie 39 ksiąg, a nie
ksiąg 46, jak występuje to w Bibli zatwierdzonej na soborze trydenckim.
2. STARY TESTAMENT CHRZEÅšCIJAN BIBLIJNYCH
Czy w tej sytuacji może dziwić fakt, że apostołowie, jakkolwiek posługiwali się ze względów
ewangelizacyjnych Biblią Grecką (Septuagintą), to jednak nie odwoływali się do jej ksiąg
apokryficznych i nie traktowali tych ksiąg jako natchnionych? Nie dziwi również fakt, że w dobie
dzisiejszej, w dobie odnowy biblijnej i powrotu do z
ródła, chrześcijanie biblijni nawiązują do zasad
apostolskich i uznajÄ… tylko 39 ksiÄ…g Starego Testamentu jako natchnionych. CzyniÄ… to za wzorem
Chrystusa i Apostołów.
ż 2. POWSTANIE NOWEGO TESTAMENTU
Księgi Nowego Testamentu, w liczbie 27, powstały w I w. po Chr., w latach 51 96, w wyniku
apostolskiej katechezy ewangelicznej oraz działalności pisarskiej apostołów i uczniów apostolskich.
Ewangelia Chrystusowa, owa Radosna Nowina zbawienia, zawarta w życiu i nauce Jezusa, głoszona
była początkowo ustnie, a w miarę upływu czasu i potrzeby utrwalana była na piśmie. W formie
piśmiennej fragmenty jej pojawiły się najpierw w postaci wzmianek, występujących w pierwszych
listach apostolskich, a potem powstały cztery odrębne i natchnione utwory poświęcone życiu,
nauczaniu i działalności Chrystusa, zwane Ewangeliami 45. Równolegle do nich powstawały dalsze
listy apostolskie. W ten sposób, z pierwotnie ustnego nauczania wyłoniły się księgi Nowego
Testamentu. W sumie, oprócz czterech Ewangelii, mamy 14 listów ap. Pawła, jeden List Jakuba, 2
Listy ap. Piotra, jeden List ap. Judy,3 Listy ap. Jana i Apokalipsę Św. Jana. Dzieło to jest wynikiem
pracy pisarskiej i redakcyjnej apostołów i uczniów apostolskich.
I. GENEZA POSZCZEGÓLNYCH KSI
G
Formowanie się Nowego Testamentu było wieloletnim procesem twórczym, którego poszczególne
etapy chronologicznie przedstawiają się następująco.
1. LISTY
W latach 51 52 po Chr. powstał, podczas drugiej podróży misyjnej.ap. Pawła, w Koryncie, Pierwszy i
Drugi List ap. Pawła do Tesaloniczan. Przypuszczalnie nie były to pierwsze listy Apostoła (2 Tes. 2,2;
3,6), ale pierwsze, które weszły w skład nowotestamentalnego kanonu. Podczas trzeciej podróży
misyjnej, w roku 57 po Chr. napisał ap. Paweł, w Efezie, Pierwszy List do Koryntian, a wkrótce
potem, w Macedonii, powstał Drugi List ap. Pawła do Koryntian. Pod koniec roku 57 lub na początku
roku 58 powstał, w Koryncie, List ap. Pawła do Galatów, a wkrótce także, również w Koryncie, List
ap. Pawła do Rzymian. Cztery listy, tzw. więzienne, tj. List do Efezjan, List do Filipian, List do
Kolosan i List do Filemona, napisał ap. Paweł w Rzymie podczas pierwszego uwięzienia (61 63),
przypuszczalnie pod koniec pierwszego uwięzienia, tj. ok. 63 r. po Chr., powstał List ap. Pawia do
Hebrajczyków. Po uwolnieniu z więzienia i po swej wizycie w Hiszpanii, na Krecie i w Efezie (l Tym.
1,3) ap. Paweł napisał w Macedonii, przypuszczalnie na wiosnę roku 65 po Chr.. Pierwszy List do
Tymoteusza, a w lecie roku 65 po Chr., powstał List ap. Pawła do Tytusa. Ponownie aresztowany,
napisał ap. Paweł w Rzymie, przypuszczalnie w jesieni 66, Drugi List do Tymoteusza. W ten sposób
w ciągu 15 lat służby  w latach 51 66  powstały wszystkie Listy Pawłowe, stanowiące tzw. Corpus
Paulinum.
W roku 58 po Chr. powstał przypuszczalnie w Jerozolimie List ap. Jakuba, w 64 po Chr.  Pierwszy
List ap. Piotra, a w latach 66 67  List ap. Judy i Drugi List ap. Piotra.
W połowie lat dziewięćdziesiątych I w. po Chr. Powstały 3 listy ap. Jana. Ok. roku 96 powstała
wreszcie ostatnia księga Nowego Testamentu, Apokalipsa, zw. Objawieniem Św. Jana.
2. EWANGELIE
Pierwszą Ewangelią, która została napisana, przypuszczalnie pod koniec lat pięćdziesiątych lub na
początku lat sześćdziesiątych, była Ewangelia Św. Marka. W początkach lat sześćdziesiątych powstała
także Ewangelia Mateusza. W tym samym czasie powstała również Ewangelia A
ukasza i Dzieje
Apostolskie. Trzy pierwsze Ewangelie nazywane sÄ… Ewangeliami synoptycznymi. Ostatnia, Ewangelia
Św. Jana, napisana została pod koniec życia Apostoła ok. 96 roku.
Należy tutaj dodać, że jakkolwiek istnieją cztery Ewangelie, to jednak właściwie jest tylko jedna
Ewangelia (euangelion) jako Dobra Nowina o Chrystusie i zbawieniu, jedna  w opisie czterech
ewangelistów46. Dwaj z nich byli apostołami (Mateusz i Jan), dwaj apostolskimi uczniami i ich w. pół-
pracownikami (Marek i A
ukasz) . Mateusz napisał swą Ewangelię przed zburzeniem Jerozolimy jako
apologię. Jezusa, zapowiedzianego już w czasach starotestamentalnych Mesjasza, z myślą o czytelniku
żydowskim. Marka nazwać by można biografem Jezusa, pisał on bowiem w oparciu o katechezę
Piotra, którego był  jak stwierdza Papiasz, chrześcijański pisarz z ok. 130 r. po Chr. 
współpracownikiem, a pisał ją z myślą o czytelniku rzymskim. A
ukasz, lekarz i współpracownik
Pawła, napisał swą Ewangelię z myślą o czytelniku greckim w oparciu o bogaty materiał z
ródłowy
zebrany od tych. ,,którzy od początku byli naocznymi świadkami i sługami słowa (A
uk. 1,2 BT), o
czym wspomina w prologu do swej Ewangelii (A
uk. 1,1 4). Był także A
ukasz autorem Dziejów
Apostolskich (Dz. Ap. 1,1). Ostatnią Ewangelię napisał ap. Jan ok. roku 96. Jest to dzieło teologiczne
o głębokiej myśli religijnej, ukazujące Boskość Jezusa  Zbawiciela świata, stanowiące cenne
dopełnienie Ewangelii poprzednich. Ewangelie synoptyczne poczęły się formować na przełomie lat
pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, po ok. 30 latach od wniebowstąpienia Chrystusa, już po powstaniu
pierwszych listów ap. Pawła, także listów więziennych ap. Pawła oraz Listu ap. Jakuba, a Ewangelia
Św. Jana powstała ok. 30 lat póz
niej.
II. KANON NOWOTESTAMENTALNYCH KSI
G ÅšWI
TYCH
W pierwszym wieku po Chrystusie powstały nie tylko wszystkie księgi Nowego Testamentu, ale
także pierwsze ich zbiory. Należały do nich Ewangelie, Listy Pawłowe. Listy Powszechne i
Apokalipsa. Księgi te były ze czcią przechowywane, wymieniane między zborami (Kol. 4,16) i
przepisywane,
ciesząc się autorytetem pism świętych na równi z pismami starotestamentalnymi.
1. CZASY APOSTOLSKIE
O powadze pism nowotestamentałnych świadczy np. opinia ap. Piotra o  wszystkich listach ap.
Pawła, traktowanych z taką samą powagą jak święte  inne pisma (2 Piotra 3.15.16), i oświadczenie
ap. Pawła o słowach Ewangelii A
ukasza jako słowach  Pisma (l Tym. 5,18  A
uk. 10,7), tj. w pełni
zrównanych w powadze z wypowiedziami Starego Testamentu. Stanowisko to było słuszne, gdyż
apostołowie, obdarzeni pełnią Ducha Świętego, głosili z upoważnienia Jezusa Jego naukę, a więc to,
co On im  nakazał (Mat. 28,20) oraz czego Duch Święty ich  nauczył (Jan 14,26), co im
 przypomniał (Jan 14,26) i  oznajmił (Jan 16,13). Ponieważ nauka ta pochodziła  podobnie jak
nauka starotestamentalnych proroków  od Boga, jako że została objawiona przez Ducha Bożego rów-
nież Jego  świętym apostołom (Efez. 3,5), nic przeto dziwnego, że pisma ich cieszyły się powagą
pism świętych.
Wysoki autorytet pism apostolskich potwierdzają również Ojcowie Kościoła, czyli wcześni pisarze
chrześcijańscy, zwłaszcza z drugiej połowy I w. i pierwszej połowy II w. po Chr. Ilość występujących
w dziełach Ojców Kościoła cytatów z Nowego Testamentu, jak również przywiązana do nich powaga
i sposób ich cytowania  identyczny z cytowaniem starotestamentalnych pism świętych  dowodzą, że
na początku II w. po Chr. za księgi miarodajne i natchnione uważano już wszystkie księgi Nowego
Testamentu, wchodzące w skład dzisiejszego kanonu48. Fakt ten świadczy, że kanon jako zbiór ksiąg
natchnionych i miarodajnych w sprawach wiary był właściwie i w sposób oczywisty ustalony już pod
koniec czasów apostolskich.
Na podstawie studium wczesnych pism chrześcijańskich można stwierdzić, że  w onych czasach nie
było oficjalnego spisu ksiąg Św., ale nie było również wątpliwości co do tego, które księgi są
natchnione. W pismach Ojców i Apolegotów tego okresu znajdujemy cytaty zaczerpnięte z wszystkich
ksiąg NT z wyjątkiem 3 Listu Św. Jana (...). Te cytaty i aluzje, które są, pozwalają więc wnosić, że
praktycznie wszystkie księgi NT znano oraz że istniał jakiś nieoficjalny kanon wyszczególniający
księgi, które uważano za natchnione i święte (...), w połowie II w. uważano za natchnione i święte
wszystkie księgi protokanoniczne 49. Rację ma D. Rops, gdy pisze, iż  nie trzeba sądzić, że ten nowy
kanon ustalił się od razu, a nie decyzją ex cathedra. Chodzi tu raczej o wspólną zgodę w natchnionym
porywie pierwotnych gmin, które, bliskie Objawieniu, nosiły jeszcze w sobie płomień Ducha
Świętego. Samo życie zresztą dawało rozwiązanie w sposób jasny i prosty 50. Istniał więc pod koniec I
w. po Chr. nieurzędowy katalog ksiąg Nowego Testamentu.
2. OKRES SPORÓW
Pod koniec II w. po Chr. powaga niektórych ksiąg nowotestamentalnych została w pewnych
środowiskach chrześcijańskich zakwestionowana, co zapoczątkowało długi, trwający dwa wieki, okres
sporów i wahań oraz kształtowania się urzędowego katalogu ksiąg świętych, ale było to wynikiem
wkradających się do Kościoła różnych apostazji i herezji, zwłaszcza jednej z pierwszej, tzw. herezji
Marcjona (zm.160). On to ok. 144 r. po Chr. dokonał pierwszej selekcji pism świętych51. Pakt ten
jednakże świadczy niezbicie, że na długo przed nim (Marcjonem) istniały już zbiory ksiąg
natchnionych, cieszących się w. poszczególnych gminach i kościołach powagą równą księgom św.52 O
tym, że pod koniec II w. po Chr. zakwestionowano niektóre księgi Nowego Testamentu również w
środowiskach rzymskich, świadczy tzw. kanon Muratoriego 53.
Istnienie w kołach chrześcijańskich kanonu nowotestamentalnego jeszcze przed Marcjonem podkreśla
wybitny rzymskokatolicki biblista, Eugeniusz Dąbrowski, w następujących słowach:  Jeśliby przez
«kanon pojmować bezpoÅ›redniÄ… ingerencjÄ™ Magisterium KoÅ›cioÅ‚a i wydanie przezeÅ„ urzÄ™dowego
katalogu ksiÄ…g kanonicznych, to nic nam nie wiadomo o istnieniu takiego katalogu przed Marcjonem.
Ale pośpieszmy dodać, że długo jeszcze po wystąpieniu Marcjona na tego rodzaju katalog czekano,
tak że trudno wskazać na jakiś bezpośredni wpływ Marcjona w tym względzie. Jeśli jednak przez
«kanon pojmować bÄ™dziemy uznane za natchnione i miarodajne w poszczególnych koÅ›cioÅ‚ach zbiory
ksiąg, choćby nie we wszystkich szczegółach były one identyczne, to istniały one na długo przed
Marcjonem i cieszyły się powagą równą księgom Starego Testamentu 54.
3. ZWYCI
STO
Jednakże ze sporów tych wyszło wszystkich dwadzieścia siedem ksiąg Nowego Testamentu
zwycięsko, a to, co uczyniono w tym zakresie przez zacnych obrońców kanoniczności, tj. czystości
Pisma Świętego, łącznie z póz
niejszym uchwaleniem, urzędowych katalogów ksiąg świętych na
synodach prowincjonalnych IV w. po Chr.55, było właśnie echem autorytetu ksiąg świętych z czasów
apostolskich.
Dodać należy, że o zwycięstwie pierwotnego poglądu w Kościele chrześcijańskim na kanoniczność
ksiąg świętych Nowego Testamentu nie zadecydowała ani powaga synodów czy soborów, ani też
urzędu nauczycielskiego Kościoła, tym bardziej że w pierwszych wiekach po Chrystusie nie istniało w
chrześcijaństwie żadne centrum eklezjalne, na co zwraca celnie uwagę Z. Poniatowski56, lecz wiekowa
powaga tych ksiąg oraz fakt apostolskiego ich pochodzenia poparty świadectwem historii. B. van
Jersel pisze:  Zasadnicza faza powstania kanonu, a zatem i Biblii, uznanej za jedyną Księgę Kościoła
 poprzedziła wszelkie oficjalne orzeczenia i pogrążona jest w mrokach kryjących początki Kościoła 
Ludu Bożego .
Początkowo wszystkie Księgi Nowego Testamentu dzielono na dwie grupy: euangelion, czyli
Ewangelia (i zaliczano do nich cztery Ewangelie), oraz apostolos, czyli apostoł (i zaliczano do niej
resztę 23 ksiąg), z tym że dzielono tę część na dwie grupy: Dzieje Apostolskie oraz Listy Powszechne
z Apokalipsą i Listy Św. Pawła. Póz
niej, pod wpływem podziału ksiąg Starego Testamentu, zaczęto
dzielić również księgi Nowego Testamentu na księgi historyczne, dydaktyczne i prorockie 58.
III. APOKRYFY NOWOTESTAMENTALNE
Wypada choć parę słów powiedzieć o apokryfach nowotestamentalnych.
1. PISMA APOKRYFICZNE
Poza 27 księgami świętymi Nowego Testamentu, istnieje olbrzymia liczba nowotestamentalnych ksiąg
apokryficznych, powstałych w pierwszych wiekach po Chrystusie. Wszystkie one posiadają wspólne
cechy z apokryfami starotestamentalnymi, którymi są  jak już stwierdziliśmy  tajemnicze
pochodzenie, błędna nauka, podobieństwo do ksiąg kanonicznych, synkretyzm, nieprawdopodobna
treść i niedopuszczenie do zbioru kanonicznego 59.
2. RODZAJE
Z apokryfów tych należy wymienić ewangelie apokryficzne zachowane fragmentarycznie, ewangelie
gnostyczne z Hag Hammadi, apokryfy obejmujące całość życia Chrystusa, apokryfy o narodzeniu i
dzieciństwie Chrystusa, apokryfy o męce i zmartwychwstaniu Pańskim oraz apokryfy
asumpcjonistyczne, czyli poświęcone wzniebowzięciu Maryi 60.
Więcej jest w nich wyobraz
ni i nieprawdopodobieństwa niż ziarn prawdy i dlatego nikt z biblistów nie
traktuje ich jako z
ródło wiary, a raczej jako z
ródło  pobożnych życzeń .
IV. REFLEKSJA KOC
COWA
Pismo Święte, zarówno Starego jak i Nowego Testamentu, powstawało na przestrzeni szesnastu
stuleci, przy tym nie bez zmagań i walk. Zagrażały mu liczne niebezpieczeństwa, z których
największym była zwykła niedoskonałość ludzka, nie mówiąc już o złej woli czy działaniu
demonicznych sił zła.
W okresie tym powstało o wiele więcej ksiąg napisanych przez ludzi świętych. Wspomina je nawet
Pismo Święte. Nie wszystkie jednak przetrwały wieki. Nie wszystkie z nich również były natchnione i
zawierały uniwersalne objawienie Boże. Apokryfy z kolei, jako księgi podobne do biblijnych, sta-
nowiły wręcz zagrożenie prawdy objawionej. Bóg jednak czuwał nad zachowaniem ksiąg
natchnionych, autentycznych i kanonicznych, zawierających najważniejsze treści Bożego Słowa. Już
w starożytności przecież zostało powiedziane: ,,Badajcie Pisma Pana i czytajcie: żadnej z tych rzeczy
nie brak, żadna z nich nie pozostanie bez drugiej, gdyż usta Pana to nakazały i jego Duch je
zgromadził (Izaj. 34,16).
Tak powstał zbiór 66 ksiąg, stanowiących Pismo Święte, Księgę ksiąg, nadprzyrodzone objawienie
woli Bożej, księgę prawdy i zbawienia.
ż 3. TECHNIKA PISANIA KSI
G ÅšWI
TYCH
Pismo Święte powstawało na przestrzeni wielu stuleci. Jego formowanie się było procesem
długotrwałym. W jakich jednak tworzyło się okolicznościach? W jakim języku było pisane i jakim
pismem? Czy pismo głoskowe, tj. alfabetyczne było już wówczas znane? A wreszcie, jakie istniały w
tych czasach materiały piśmiennicze i techniki pisarskie? Jeśli pragnie się mieć pełny obraz rzeczy, na
wszystkie te pytania należy dać jasną odpowiedz
.
I. J
ZYK
Stary Testament pisany był w języku hebrajskim, z wyjątkiem niektórych fragmentów, które pisane
były w języku aramejskim61. Nowy Testament natomiast pisany był w języku greckim. Języki te
uchodzą za języki biblijne.
1. J
ZYK HEBRAJSKI
Język hebrajski należy do języków semickich. Wywodzi się z języka, którym mówili mieszkańcy
Kanaanu. Skoro praojcowie Izraela przebywali w tym kraju, to jest zrozumiałe, że posługiwali się jego
językiem. Nazwa pochodzi od imienia Hebera jednego z potomków Sema62. W Biblii język ten na-
zywał się kananejskim (Izaj. 19,18) lub judejskim (2 Król. 18,26.28) albo żydowskim (Neh. 13,24).
Język hebrajski znany jest również z literatury pozabiblijnej, np. z tabliczek z Tell el-Amarna (XV w.
przed Chr.), a zwłaszcza zawartych tam gloss pisanych w tym języku, z zapisu na grobowcu króla
Ahi-rama z Biblos (XIII w.) i z tekstów z Ras Szamra (XII w.) 63. W okresie pisania Biblii język
hebrajski był doskonale rozwinięty i stanowił jeden z dialektów, jakimi posługiwały się w owym
czasie ludy Palestyny. Od Mojżesza do czasu niewoli babilońskiej język hebrajski był w
powszechnym użyciu wśród narodu Izraelskiego. Póz
niej, w czasach perskich, wyparty został przez
język aramejski.
2. J
ZYK ARAMEJSKI
Język aramejski należy również do semickiej rodziny języków. Nazwa wywodzi się od Arama,
jednego z potomków syna Noego. Uważa się, że jest on nawet pierwotniejszy od języka hebrajskiego.
Język aramejski znany jest z napisów sięgających VIII w. przed Chr. (znalezionych koło Bagdadu)
oraz z papirusów assuańskich (z V w. przed Chr.)64. Od czasów niewoli babilońskiej stał się językiem
powszechnie używanym przez Izraelitów. Językiem aramejskim posługiwali się również Jezus i
apostołowie.
3. J
ZYK GRECKI
Apostołowie posługiwali się w swej pracy ewangelizacyjnej i pisarskiej także językiem greckim,
różniącym się jednakod greki klasycznej.
Tym właśnie językiem został napisany Nowy Testament. Jest to język powszechnie używany w
tamtym czasie przez ludność imperium rzymskiego. Stanowił go tzw. dialekt koine, czyli powszechny.
Dialekt ten rozpowszechnił się wskutek podbojów Aleksandra Macedońskiego. Dialekt koine znany
jest również z literatury pozabiblijnej.65.
II. PISMO
Starotestamentalni autorzy posługiwali się pismem alfabetycznym, w przeciwieństwie do egipskiego
pisma hieroglificznego czy pisma klinowego Babilonii.
1. PISMO ALFABETYCZNE
Archeologia wykazała, że pismo alfabetyczne  zrazu proste i prymitywne  znane było na Bliskim
Wschodzie, a szczególnie w Syrii i Palestynie, w okresie 1800 1500 r. przed Chr.66, a więc w epoce
mniej więcej Mojżesza (1525 1405), co uznać należy za zjawisko wprost opatrznościowe67. Było ono
wydarzeniem z jednej strony o olbrzymim znaczeniu kulturowym68, a z drugiej  z uwagi na
powstanie w epoce formowania się początków Biblii  o doniosłym znaczeniu religijnym. Pismo to,
zwane w literaturze fachowej protosy-naickim (od miejsca, gdzie zostało odkryte przez Flindersa
Petrie w roku 1906 w Serabit el-Chadim na Półwyspie Synajskim)69, uległo z czasem uproszczeniu i
dało początek alfabetowi starohebrajskiemu (zwanemu także alfabetem fenickim lub kanaańskim) i
innym alfabetom orientalnym, a szczególnie pismu aramejskiemu 70.
Z pisma starohebrajskiego (fenickiego) wywodzi się, w dalszej ewolucji pismo greckie, łacińskie i
wszystkie pochodzące od nich alfabety europejskie 71. Z tej samej mniej więcej epoki co inskrypcje
protosynaickie pochodzi inne jeszcze pismo alfabetyczne, pisane jednak pismem klinowym, a
mianowicie, tzw. alfabet ugarytycki72. Dowodzi to, że już nawet w epoce przed Mojżeszem pismo
alfabetyczne było znane 73, pozwalając potem na aktywny rozwój piśmiennictwa biblijnego.
2. INSKRYPCJE STARO HEBRAJSKIE
Pismo starohebrajskie znane jest z szeregu napisów, takich jak inskrypcja na grobowcu króla Ahirama
w Biblos z XIII w. przed Chr.74 (co daje w przybliżeniu wyobrażenie pisma, którym posługiwali się
pierwsi pisarze biblijni: Mojżesz, Jozue), kalendarz z Gezer z końca X w.75 (co pozwala na
odtworzenie pisma, jakim pisali Dawid i Salomon), napis króla moabickiego Meszy z w. IX, a ściśle z
ok. 825 przed Chr. (król Mesza był współczesny królowi izraelskiemu Joramowi76) i ostraka, czyli
skorupka gliniana z Samarii z poczÄ…tku w. VIII77 (czasy proroka Ozeasza), inskrypcje z Siloe z w. VII
(czasy Izajasza i Nahuma)78, ostraka z Lachisz z w VI (czasy proroka Jeremiasza) 79.
3. INSKRYPCJE ARAMEJSKIE
Z pisma starohebrajskiego wykształciło się póz
niej pismo aramejskie, najpierw w formie znanej z
papirusów z Elefantypy koło Assuanu w Egipcie czy z papirusu Nash z I w. po Chr., które potem
przybrało kształt pisma kwadratowego, używanego do dnia dzisiejszego, zwanego popularnie pismem
hebrajskim 80.
4. ALFABET GRECKI
Księgi Nowego Testamentu pisane były alfabetem greckim, który  jak wiadomo  wywodzi się z
alfabetu starohebrajskiego (fenickiego) i w czasach apostolskich był już całkowicie wykształcony i
utrwalony. W rękopisach biblijnych występują dwa jego typy: duże  pismo uncjalne lub majuskułowe
oraz pismo małe  minuskułowe.
III. MATERIAA
PIÅšMIENNICZY i NARZ
DZIA PISARSKIE
W starożytności najwcześniej posługiwano się jako materiałem piśmienniczym tabliczkami
kamiennymi (np. 2 Mojż. 24,12) lub glinianymi, albo też skorupami z glinianych naczyń (zwanymi
ostrakami81)
1. PAPIRUS, SKÓRA, PERGAMIN
W III tysiącleciu przed Chrystusem znany był w Egipcie papirus jako materiał do pisania82.
Sporządzano go z włókien rośliny, zwanej cyberą papierową (Cyperus papyrus), porastającej moczary
delty Nilu. Włókna układano jedną warstwą wzdłuż, drugą wszerz, przy czym substancją spajającą był
sok rośliny zmieszany z wodą, następnie materiał prasowano, suszono i wygładzano, by potem z kilku
kart skleić wstęgą (zwój). Grecy nazywali zarówno samą roślinę, jak i jej włókna byblos. Mianem tym
nazwali nawet miasto Gebal (l Król. 5,18), będące głównym eksporterem papirusu z Egiptu do Europy
83
. Póz
niej nazwę tę ( w formie zdrobniałej biblion) rozciągnięto na materiał piśmienniczy (zwój
papyrusowy) i księgę. Póz
niej w Egipcie i na bliskim Wschodzie używane do pisania skóry
zwierzęcej. Skóry tej nie wyprawiano, lecz wygładzano i tworzono karty, które następnie zszywano w
wstęgę. Na takiej np. wstędze skórzanej, złożonej aż z 17 kart, napisany został tekst Izajasza z ok. II
w. przed Chr. znaleziony w roku 1947 w Qumran.
W III lub II w. przed Chrystusem pojawił się jeszcze inny materiał piśmienniczy, mianowicie
pergamin, będący cienką, starannie wyprawioną skórą baranią. Materiał ten był niezwykle trwałym.
Wynaleziony został rzekomo przez króla Pergamonu, Eumenesa (197 158), skąd zaczerpnięto nazwę
pergamin. W powszechne użycie wszedł pergamin dopiero w IV w. po Chr. i wyparł wówczas
całkowicie papirus.
2. PRZYBORY DO PISANIA
Narzędzia pisarskie dostosowane były do materiału piśmienniczego. Na tablicach kamiennych
wycinano litery z pomocą żelaznego rylca (Job. 19,24). Podobnie rylcem pisano na tabliczkach
glinianych lub drewnianych pokrywanych woskiem. Do pisania na papirusie, skórach i pergaminie
posługiwano się trzcinką skośnie przyciętą albo zgnieciona (por. Jer. 8,8; Ps. 45,2) oraz atramentem
sporządzonym z pyłu węglowego lub sadzy zmieszanej z tartą żywicą rozpuszczoną w wodzie lub
occie winnym (Jer. 36,18)84.
Proszek ów przechowywano w torebkach lub puszkach z bambusu i noszono u pasa wraz z rylcami
jako przybory do pisania (Ezech. 9,2). Przed użyciem proszek rozpuszczano.
IV. FORMA KSI
G ÅšWI
TYCH
Formą ksiąg świętych były początkowo zwoje papirusowe, a potem także skórzane (Jer. 36,4). Jak
świadczą manuskrypty znad Morza Martwego określano je mianem megilla lub sefer (po grecku
biblos lub biblion). Posługiwano się także zwojami pergaminowymi (2 Tym. 4,13). Zwój
przymocowywano do dwóch wałków i nawijano go na nie 85. Zwoje owijano w płótno i  podobnie jak
inne dokumenty  przechowywano w dzbankach glinianych (Jer. 32,14).
Tekst rozmieszczano w kolumnach prostopadłych do długości zwoju, przeważnie na wewnętrznej
stronie zwoju. Każda kolumna składała się z określonej ilości linii, tzw. stychów, a każdy stych  z
równej ilości liter. Ze względu na oszczędność materiału piśmienniczego, w tekście hebrajskim jak i
greckim nie oddzielano na ogół poszczególnych wyrazów, pisano więc pismem ciągłym86.
ż 4. R
KOPISY
Księgi święte wychodziły spod piór pisarzy biblijnych w różnych miejscach i okolicznościach. Co
jednak się działo z tymi dziełami literackimi pisarzy biblijnych? Czy do naszych czasów przetrwały
oryginalne pisma tych pisarzy, zwane autografami? Jak potoczyły się losy świętych ksiąg? Oto
pytania, na które trzeba również odpowiedzieć.
I. REDAKCJA KSI
GI
Pisanie księgi biblijnej było procesem niezwykle żmudnym i niełatwym, jeśli zwłaszcza uwzględni się
fakt, że cała praca dokonywana była ręcznie, przy użyciu ówczesnych prymitywnych technik
pisarskich. Dlatego tworzenie księgi było swoistym arcydziełem i to arcydziełem zarówno autorsko-
redaktorskim, jak i pisarskim.
1. AUTORSTWO
Czasem chodziło o wierne spisanie mów Pana, a czasem połączenie różnych myśli, nasuwających się
autorowi pod natchnieniem Bożym. Niekiedy trzeba było zebrać i uporządkować czy nawet
przeselekcjonować materiał z
ródłowy lub dokumentacyjny, czasem chodziło o dokonanie korekt i
ponowne wydanie księgi. Jedne księgi pisali sami autorowie natchnieni, inne zaś pisali za
pośrednictwem swych sekretarzy czy uczniów. Niektóre księgi były kompilacjami i posiadały zbio-
rowe autorstwo.
2. EDYCJE
Na szczególną uwagę zasługują póz
niejsi redaktorzy i edytorzy księgi, którzy dokonywali nowych jej
wydań, zawierających pewne aktualizujące poprawki i uzupełnienia. W miarę upływu czasu troska o
czystość tekstu stawała się z konieczności coraz większa i nabierała cech wprost sakralnych.
II. ORYGINAA
Y I ODPISY
Księgi, które wychodziły spod piór autorów biblijnych, czyli hagiografów, nazywamy oryginałami lub
autografami. Były one własnością nie tylko samych pisarzy natchnionych, ale własnością społeczną
całego Ludu Bożego i pozostawały w powszechnym użyciu. Ze względów praktycznych i w miarę
potrzeby dokonywano z nich odpisów, czyli tzw. apografów 87.
1. POLECENIE
Od czasów Mojżesza obowiązywało np. polecenie, że król, zasiadający na tronie,  sporządzi sobie na
zwoju odpis tego Prawa z tekstu kapłana lewitów. Będzie go miał przy sobie i będzie go czytał po
wszystkie dni swego życia, aby się nauczyć czcić Boga swego, Jahwe, strzegąc wszystkich słów tego
Prawa i stosując jego postanowienia, by uniknąć wynoszenia się nad swych braci i zbaczania od
przykazań na prawo czy też na lewo, aby długo królował on i synowie jego w Izraelu (5 Mojż. 17,18
20 BT).
Zniszczone częstym używaniem zwoje ksiąg świętych zastępowano nowymi. Z czasem
przepisywaniem tekstu poczęli zajmować się specjalni skrybowie. Powstawały też duże biblioteki i
zespoły przepisujących święte księgi. Praca skrybów była bardzo odpowiedzialna i ważna. Od pilności
bowiem i skrupulatności tych mężów zależała wierność odpisu. W wiekach póz
niejszych teksty
nieudane, zawierające błędy, niszczono. Zużyte zaś rękopisy przechowywano następnie w specjalnym
schowku synagogalnym, zwanym genizą, a potem je niszczono 88. Niemniej jednak mogły się dostać
do obiegu teksty z drobnymi, technicznymi pomyłkami. Dzisiaj  przy obecnych technikach
badawczych  z łatwością można uchybienia takie poznać i usunąć 89.
2. KOPIOWANIE
Ze względu na kruchość pierwotnie używanego materiału piśmienniczego, jakim był papirus, oraz
częste używanie oryginałów biblijnych, czyli autografów, dość wcześnie  jak się wydaje  musiały
ulec owe rękopisy oryginalne zniszczeniu. Na szczęście oryginały były kopiowane (przepisywane) i
kopii tych było zawsze więcej. Jeśli nawet oryginały uległy zniszczeniu, to jednak pozostały często
nawet w znacznych ilościach odpisy, czyli apografy. Do naszych czasów nie zachował się ani jeden
autograf. Zachowało się natomiast sporo odpisów, apografów, a znaczenie tych odpisów,
pochodzących z różnych czasów, jest niezwykle doniosłe, ponieważ pozwalają one z olbrzymią
wprost dokładnością na odtworzenie tekstu pierwotnego, tj. tekstu pokrywającego się z tekstem
oryginalnym 90.
III. R
KOPISY HEBRAJSKIE STAREGO TESTAMENTU
Do niedawna, bo do końca niemalże XIX w., najstarszymi starotestamentalnymi rękopisami
hebrajskimi były manuskrypty pochodzące z IX w. po Chr., wywodzące się od tzw. masoretów, czyli
uczonych żydowskich, którzy zaopatrzyli tekst biblijny w wokalizacją, tj. znaki samogłoskowe
ułatwiające jego odczytanie91. Stąd nazwa tekst masorecki. Najstarszy rękopis całej Biblii hebrajskiej
Aharona ben Mosze ben Aszera pochodził z roku 930 po Chr., a więc z czasu dość póz
nego.
1. DZIEJE ODKRYĆ
Wkrótce jednak sytuacja uległa zmianie. Pod koniec XIX w., w roku 1897, odkryto w Oksyrhynchos
w egipskim Fajum kilka hebrajskich fragmentów Pism Świętych z okresu bizantyjskiego, a więc
wcześniejszego niż IX w. po Chr., ale prawdopodobnie nie wybiegającego przed IV w. po Chr.92 W
roku 1902 dokonano innego cennego odkrycia, odkryto mianowicie we wspomnianym już Fajum tzw.
papirus Nash zawierający Dziesięcioro Przykazań i modlitwę Szema, a pochodzący z I w. przed Chr.93
Odkrycie to miało poważne znaczenie dla dokumentacji biblijnej.
Najważniejsze jednak odkrycie biblistyczne miało należeć do przyszłości. Było nim odkrycie w roku
1947 słynnych rękopisów hebrajskich w grotach Qumran nad Morzem Martwym, zwanych rękopisami
qumrańskimi94, przesuwających dokumentację naukową tekstu masoreckiego o całe tysiąc lat wstecz,
dzięki czemu powaga tekstu masoreckiego, na którym opierały się zresztą wszystkie nowożytne
przekłady Starego Testamentu, została ostatecznie i w pełni potwierdzona. Ogółem odkryto 11 grot, w
których odnaleziono m.in. (obok przekładów biblijnych, apokryfów i pism esseńczyków) olbrzymią
liczbę hebrajskich rękopisów biblijnych, zawierających poszczególne księgi (np. całą księgę proroka
Izajasza) i fragmenty wszystkich bez mała (oprócz Księgi Estery) ksiąg Starego Testamentu. Rękopisy
te, będące własnością esseńczyków, zamieszkujących osadę w Kirbeth Qumran, pochodzą z I w. przed
Chr., a niektóre z tych rękopisów pisane alfabetem starohebrajskim, pochodzą z w. III przed Chr.95, a
więc z czasów bliskich już Nehemiaszowi i Ezdraszowi, głównym kompilatorom i redaktorom Biblii
Hebrajskiej.
Dzieje odkryć qumrańskich są pasjonujące. Oto pasterz z plemienia Taamire w poszukiwaniu
zagubionej owcy natknął się na pieczarę skalną z ukrytymi w niej glinianymi dzbanami. Jakież było
jego rozczarowanie, gdy zamiast spodziewanych skarbów zobaczył znajdujące się w nich zwoje
pergaminowe. Sporo czasu jednak upłynęło zanim okazało się, że odkrycie to należy do największych
i najbardziej sensacyjnych odkryć archeologicznych i przedstawia olbrzymie znaczenie biblistyczne.
Zapoczątkowało ono zresztą szeroko zakrojone badania w okolicach Morza Martwego, w rezultacie
czego odkryto szereg innych grot z ich całym bogactwem archeologicznym. Teksty biblijne
znaleziono także w innych miejscach., np. w Murabbaat i Masadzie.
2. ZNACZENIE ODKRYĆ QUMRAC
SKICH
Znaczenie odkryć qumrańskich jest doniosłe. Jak już wspomniano, przesuwają one tekstualne
udokumentowanie Starego Testamentu o całe tysiąc lat w stosunku do znanego dotychczas, a
pochodzącego z VIII X w., tekstu masoreckiego. Są materialnym dowodem starożytności i
autentyczności ksiąg świętych, potwierdzającym zasadniczą czystość tekstu biblijnego, jak również
nieskażoność treści Pisma Świętego.
O znaczeniu manuskryptów znad Morza Martwego tak wyraża się znany polski biblista katolicki, ks.
E. Dąbrowski:  Odkrycie manuskryptów biblijnych z Ain Feszcha (okolice Qumran  Z. A
.) przesuwa
datę o tysiąc lat, co równa się rewolucji w dokumentach biblijnych (...) Zasadnicza zgodność
dotychczas znanych tekstów z nowo odkrytymi, nawet w niewielkim zakresie (tj. księgą proroka
Izajasza), budzi zaufanie, że nie powiem pewność do tekstów i pozostałych ksiąg biblijnych, a
zaufanie to jest tym większe dlatego, że porównanie tekstu Izajasza czy Habakuka z wydaniem R.
Kittti  P. Kahla świadczy o zdumiewającej zasadniczej zgodności 96. J. A. Thompson pisze:  W
związku z odkryciami w Qumran wyszło na jaw wiele interesujących faktów. Najważniejszym z nich
jest zasadnicza, wielka zgodność tych tekstów z dotychczas nam znanym materiałem 97. J. T. Milik
stwierdza:  W rękopisach tych znajdujemy tekst identyczny z tekstem masoretów  przynajmniej w
takim stopniu, w jakim pozwalają to stwierdzić przechowywane próbki (Pięcioksiąg, Izajasz, Prorocy
Mniejsi, Psalmy) 98.
3. DOKUMENTACJA NAUKOWA TEKSTU HEBRAJSKIEGO
Obecnie dokumentacja tekstualna Starego Testamentu w zakresie hebrajskich rękopisów
starotestamentalnych jest imponująca99. Liczba rękopisów hebrajskich masoreckich, stanowiących
odpisy tekstu świętego całego ST lub tylko niektórych ksiąg świętych, wynosi ok. 2000 egzemplarzy.
Większa ich część została napisana w XIV w., ok. 50 rękopisów pochodzi z XIII w., 8 rękopisów z
XII w., niektóre tylko z IX XI w. Do rękopisów tych, występujących w formie kodeksów, należy:
Kodeks z Kairu (C)  z roku 895 po Chr., napisany przez Mosze ben Aszera, Kodeks z Alepo  z
pierwszej pół. X w., Kodeks Leningradzki (L lub B 19a)  z roku 1008, stanowiący podstawę obecnej
Biblii Hebrajskiej, Petersburski Kodeks Proroków (P)  z 916 r. itp.100
Oprócz rękopisów masoreckich, istnieje także Pięcioksiąg Samarytański, którego egzemplarz
posiadany przez Samarytan pochodzi z I w. po Chr., a także liczne  bo wynoszące ok. :200 tysięcy 
fragmenty dawnych rękopisów hebrajskich, starszych od rękopisów masoreckich, pochodzące z
genizy (archiwum) synagogi kairskiejl01, a wreszcie rękopisy znad Morza Martwego, pochodzące z
grot qumrańskich, również w Murabbaat i w Masadzie.
Opublikowane fragmenty kairskie pochodzą z VII VIII w. po Chr., a rękopisy qumrańskie, których
także jest olbrzymia już ilość, pochodzą z okresu III w. przed Chr. do I w. po Chr.102. Wśród tych
ostatnich występują teksty hebrajskie pisane alfabetem starohebrajskim i pismem kwadratowym. Do
najstarszych rękopisów biblijnych Qumrańskich należy rękopis 4QSm, pochodzący z III w. przed Chr.
Na uwagę zasługuje również papirus Nash odkryty w roku 1902, a pochodzący z I w. przed Chr. oraz
teksty liturgiczne, zwane filakteriami (zawierające słowa z 5 Mojż. 6,4 9), pochodzące z II w. po
Chr.103.
Ta wspaniała dokumentacja manuskryptowa hebrajska pozwala nie tylko na odtworzenie oryginalnego
tekstu Starego Testamentu, ale także prześledzenie historii tekstu.
IV. R
KOPISY NOWEGO TESTAMENTU
Imponująca jest również dokumentacja tekstualna Nowego Testamentu. Nowotestamentalne rękopisy
greckie zachowały się w postaci tzw. kodeksów pergaminowych, czyli zbioru kart pergaminowych
(popularnych zwłaszcza od IV w. po Chr.) oraz papirusów i lekcjonarzy.
1. IMPONUJ
CA CYFRA
Liczba tych rękopisów wyraża się cyfrą blisko 4300104, w tym kodeksów jest ok. 3000, przy czym
kodeksów zawierających cały Nowy Testament jest ok. 53, papirusów  68, a lekcjonarzy, czyli
perykop biblijnych do użytku liturgicznego, jest ok. 2000105. Jest to ogromna liczba świadków po-
twierdzających wiarygodność Nowego Testamentu. Liczba ta stawia Nowy Testament w położeniu
wprost wyjątkowym.  Dla porównania  stwierdza E. Dąbrowski  przytoczyć warto, że dla autorów
klasycznych mamy jeden lub kilka kodeksów bardzo póz
nego pochodzenia. I tak dla Eyschylosa
kodeks Medycejski (Mediceus) datuje siÄ™ z X wieku, a Paryski (Parisimus) z XIII wieku, a dla Platona
i Herodota mamy kodeksy z X wieku, a wyjÄ…tkowa sytuacja Wergiliusza z jednym kodeksem z V
wieku jest zgodnie podkreślana przez badaczy 106. Jakże inaczej wygląda sytuacja Nowego Testamen-
tu.
2. KODEKSY
Wśród owych ok. 3000 kodeksów rozróżnia się kodeksy majuskułowe (pisane dużymi literami) i
minuskułowe (pisane małymi literami). Do roku 1967 zanotowano 250 kodeksów majuskułowych.
Najstarsze z tych kodeksów, zawierające cały Nowy Testament, pochodzą z IV lub V w. po Chr.
Należą do nich Kodeks Synaicki (alef 01), pochodzący z IV w., odnaleziony w roku 1844 przez
Tischendorfa w klasztorze na Synaju, Kodeks Aleksandryjski (A 02)  z V w., Kodeks Watykański (B
03)  z IV w., Kodeks Efrema (C 04)  z V w.,Kodeks Bezy (D 05)  z V w., Kodeks Claromontanus
(D 06)  z VI w., Kodeks Laudianus (E 08)  z VI w. itp.107. Poza tym do roku 1967 zanotowano 2646
kodeksów minuskułowych, oznaczanych literami arabskimi, pochodzących z XI XV w.,w których 50
kodeksów zawiera cały Nowy Testament108.
Pierwszą i najważniejszą grupę rękopisów minuskułowych stanowią kodeksy W. H. Ferrara, inną
grupÄ™ stanowiÄ… kodeksy K. Lakego 109.
3. PAPIRUSY
Starsze od kodeksów, bo pochodzące z II IV w. po Chr., są papirusy 1I0. Niektóre z nich sięgają II w.
po Chr., co łączy je bezpośrednio z okresem apostolskim. I tak np. papirusy Chester Beatty (P45, P46,
P47), zawierające prawie cały Nowy Testament, pochodzą z III w. po Chr., papirus Bodmer 2 (P66),
zawierający 14 rozdziałów Ew. Jana  z roku ok. 200 po Chr., papirus Egerton 2, będący apokryfem
nawiązującym do Ewangelii kanonicznych  z drugiej połowy II w. po Chr., oraz papirus Rylandsa
(P52), zawierający fragment Ew. Jana  z roku 130 po Chr., a więc z okresu bardzo już bliskiego
autorowi czwartej Ewangelii 111.
4. LEKCJONARZE I CYTATY OJCÓW KOŚCIOA
A
Oprócz wspomnianych rękopisów nowotestamentalnych, istnieje spora liczba tzw. lekcjonarzy, czyli
ksiąg zawierających tekst Nowego Testamentu dla celów liturgicznych, pochodzących z II IV w. po
Chr., co również ma doniosłe znaczenie dla krytyki tekstu zwłaszcza, że liczba ich wynosi ok. 2000
112
.
Wymowę mają wreszcie liczne cytaty w pismach Ojców Kościoła. Pisma Justyna zawierają ich 300,
Ireneusza  1800, Klemensa Aleksandryjskiego  2400, Tertuliana  7000. Orygenesa  18000.
5. STAROŻYTNOŚĆ ODPISÓW
W badaniach historycznych jest rzeczą niezmiernie ważną, ażeby odpisy (apografy) pochodziły z
czasów możliwie dawnych, najbardziej zbliżonych do czasów powstania oryginału (autografu).
 Jeżeli się zwróci uwagę na fakt  pisze E. Dąbrowski  że dla szeregu autorów klasycznych (Eury-
pidesa, Sofoklesa, Tukidydesa, Platona, Demostenesa) apografy datujÄ… siÄ™ dopiero po tysiÄ…cletniej
przerwie od okresu powstania oryginałów  to uprzywilejowana pozycja Pisma św. wystąpi w całej
pełni (...). Ponadto liczba manuskryptów biblijnych jest co do wielkości zupełnie wyjątkowa (ponad
4000). Wystarczy to porównać chociażby z Tacytem, do którego posiadamy tylko jeden manuskrypt
średniowieczny, aby pojąć walory dokumentacji Pisma św. 113.
Pismo Święte, w tym także Nowy Testament, znajduje się pod względem tekstualnym w sytuacji
niezwykle korzystnej. Fakt ten niewspółmiernie wzmacnia autorytet Pisma Świętego jako księgi
starożytnej i autentycznej.
Badając rękopisy nowotestamentalne można stwierdzić, że już w starożytności istniały pewne
charakterystyczne ich grupy, zwane recenzjami, charakteryzujące się pewnymi odrębnościami. Do
recenzji tych należą: recenzja zachodnia, egipska, palestyńska i antiocheńska 114.
V. DRUKOWANE WYDANIA TEKSTU BIBLIJNEGO
Od czasu wynalezienia w roku 1450 druku przez Gutenberga tekst biblijny, zarówno hebrajski, jak i
grecki, wydawany jest w postaci drukowanej. Oprócz tekstu podstawowego, zamieszczane są również
zachodzące wśród rękopisów warianty. Umożliwia to skrupulatne badanie tekstów biblijnych.
Wydania te, zaopatrzone aparatem krytycznym, posiadajÄ… charakter naukowy.
1. HEBRAJSKI TEKST STAREGO TESTAMENTU
Biblię Hebrajską, zawierającą wszystkie księgi Starego Testamentu, wydano po raz pierwszy drukiem
w roku 1488 w Soncino. Szczególnie dużym autorytetem cieszyła się Biblia Bombergiana, wydana w
Wenecji w 1525 u D. Bomberga, opracowana przez Jakuba ben Chajjima. Biblia ta posiadała
dodatkowo targum (przekład) aramejski i komentarze znakomitych rabinów, a także małą i wielką
masorę. Póz
niej Biblia Hebrajska była wydawana z aparatem krytycznym zawierającym warianty
występujące w rękopisach.
Na uwagę zasługuje nowoczesne wydanie tekstu hebrajskiego przez R. Kittla. tzw. Biblia Hebraica.
Pierwsze wydanie ukazało się w Lipsku w roku 1905. W trzecim wydaniu, drukowanym w roku 1937
w Stuttgardzie, wprowadzono w miejsce tekstu Jakuba ben Chajjima tekst Ben Aszera według
Kodeksu Leningradzkiego. W roku 1977 ukazała się Biblia Hebraica Stuttgartensia w opracowaniu
krytycznym, uwzględniającym również manuskrypty qumrańskie.
 Dzieje tekstu hebrajskiego wykazują całkiem wyraz
nie, że w pierwszym okresie, tj. do I w. przed
Chr. podłegał on, jak każde ludzkie dzieło, pewnym skażeniom i błędom. Skażenia te jednak nie
dotknęły istotnej jego treści. Toteż z całą pewnością można twierdzić, że tekst hebrajski dotarł do na-
szych czasów w zasadzie (in substantia) nieskażony, zwłaszcza gdy chodzi o prawdy dogmatyczne.
Jest on więc dla nas wiarygodnym z
ródłem objawienia i można mu przypisać autentyczność oraz
powagę oryginału o tyle, o ile jako odpis jest zgodny z autografami hagiografów. Kult, jakim Żydzi
otaczali hebrajski tekst Pisma św. od czasów Chrystusa Pana oraz pietyzm i sumienność, z jaką go
potomności przekazywali,są najlepszą gwarancją, że w tym okresie nie został ON skażony i błędnie na
piśmie przekazany. Fakt zaś, że Chrystus Pan i Apostołowie, zarzucając Żydom wiele błędów i
wypaczeń, nigdy nie postawili zarzutu sfałszowania tekstu Pisma św., pozwala żywić przekonanie, że
również w czasach przed Chrystusem w istocie swej nie został skażony 115.
Obecne więc wydanie Biblii Hebrajskiej, tj. Starego Testamentu w języku hebrajskim, jest w pełni
autorytatywne i wiarygodne, potwierdzone przez tysiące świadków w postaci odpisów biblijnych,
pochodzących z różnych czasów i miejsc, dowodzących zasadniczej czystości, a co za tym idzie
autentyczności świętego tekstu.
2. GRECKI TEKST NOWEGO TESTAMENTU
Pierwsze wydania greckiego tekstu Nowego Testamentu pochodzÄ…. z XVI w. po Chr. Pierwszym
wydaniem była 5-tomowa Poliglota z Alcala de Henares, czyli tzw. Poliglotta Complutensis z 1514
roku, zawierająca tekst recenzji antiocheńskiej. W roku 1516 wydał tekst grecki Erazm z Rotterdamu.
Teksty greckie, uwzględniające w oparciu o recenzję antiocheńską warianty innych kodeksów, wydali
także Robert Stefan, czyli Estienne, w roku 1535 i 1550 oraz T. Beza w roku 1565. Opierając się na
wydaniach Stefana i Bezy, nowe wydanie tekstu greckiego przygotowali w roku 1624 drukarze z
Leiden, Bonawentura i Abraham Elzewirowie. Tekst ten otrzymał nazwę  tekstu przyjętego (Textus
recepjus; i przetrwał do XIX w.
Nowe krytyczne wydanie tekstu greckiego sporzÄ…dzili. E. Nestle w 1898 (Stuttgart), A. Merk w 1933
(Rzym). J. M. Bover w 1943 (Madryt). W roku 1963 ukazało się już 25 wydanie Nowego Testamentu
E. Nestla. Dużym autorytetem cieszyło się zbiorowe wydanie tekstu greckiego Nowego Testamentu 
K. Alanda, M. Blacka, B. M. Metzgera i A. Wikgrena  dokonane w roku 1966 przez Zjednoczenie
Towarzystw Biblijnych. Najpoważniejszym wydaniem krytycznym Nowego Testamentu jest 26
wydanie Novum Testamentum Graece z roku 1979 jako wydanie Nestle-Aland. Wydanie to opiera siÄ™
na najwcześniejszej i najobszerniejszej dokumentacji tekstualnej.
 Mając na uwadze dzieje tekstu greckiego NT zauważamy, iż przy przepisywaniu tekst ten ulegał
pewnym zniekształceniom. Jednak na stosunkowo dużą ilość wariantów, sięgającą liczby 2500 tys.,
tylko 200 dotyczy sensu zdania, a jedynie 15 budzi poważniejsze dyskusje. Można więc stwierdzić, że
tekst grecki NT jest nie tylko substancjonalnie nieskażony, ale również w szczegółach przeważnie
pewny i w zasadzie zgodny z autografami natchnionych pisarzy 1I6. Wszystko to dowodzi
niewątpliwie wiarygodności i autorytetu ksiąg Nowego Testamentu jako podstawy nauki wiary i
moralności.
Dzieje świętego tekstu Biblii, zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu, są pasjonujące. Wskazują
niezbicie, że tekst biblijny, który przetrwał do naszych czasów zasługuje w pełni na wiarygodność,
uznanie i szacunek.
ż 5. PRZEKA
ADY PISMA ÅšWI
TEGO
Pismo Święte, jakkolwiek powstało w określonym kręgu kulturowym i wyznaniowym, to jednak nie
było ono własnością jednego narodu czy konfesji. Z natury rzeczy posiadało charakter uniwersalny i
miało być własnością wszystkich narodów, zawierało wszak Objawienie Boże uniwersalne, prze-
znaczone dla całej ludzkości. Dlatego księgi Pisma Świętego dość wcześnie poczęto tłumaczyć na
inne języki. Nakazywały to zresztą względy komunikacji, mające na uwadze potrzebę zbliżenia tekstu
biblijnego wyznawcom różnych ras i narodów dla celów przede wszystkim liturgicznych i
katechetyczno-duszpasterskich, a także ewangelizacyjnych.
I. GRECKI PRZEKA
AD STAREGO TESTAMENTU 117
Najstarszym przekładem Biblii Starego Testamentu jest jego grecki przekład, zwany Septuagintą, czyli
 Biblią Siedemdziesięciu , domyślnie tłumaczy (LXX).
1. DZIEJE PRZEKA
ADU
Przekład ten powstał na przestrzeni stu lat, w okresie 250 150 przed Chr. w Aleksandrii, gdzie
znajdowało się w owym czasie duże skupisko shellenizowanych Żydów, tj. mówiących po grecku.
Legenda głosi, że na polecenie króla Ptolomeusza II Filadelfa (285 247), który pragnął mieć w swej
bibliotece Biblię po grecku, przekładu dokonało siedemdziesięciu dwóch sprowadzonych z Jerozolimy
uczonych żydowskich w ciągu siedemdziesięciu dwóch dni. Czy tak było faktycznie, trudno ustalić.
Jedno jest pewne, że już w III w, przed Chr. zapoczątkowano prace przekładowe Starego Testamentu
na język grecki, które ukończono ok. r. 150 przed Chr.118.
Do przekładu greckiego dodano kilka ksiąg pisanych po grecku, a mianowicie Tobiasza, Judyty,
Księgi Machabejskie, Mądrości, Syracha i Barucha, zwanych popularnie apokryfami, tj. księgami
niepewnego pochodzenia, nienatchnionymi i nie znajdujÄ…cymi siÄ™ w kanonie hebrajskim. Septuaginta
była oficjalną Biblią żydowską diaspory helleńskiej.
2. RECENZJE TEKSTU GRECKIEGO
Inne greckie przekłady Biblii Hebrajskiej dokonane zostały w II w. po Chr.  jak świadczą niektórzy
Ojcowie Kościoła, a m.in. Hieronim  przez Akwilę w roku 140, Teodocjona w r. 180 i Symmacha ok.
r. 200, wybitnych uczonych żydowskich owego czasu. Przekłady te nie dochowały się, niestety, do
naszych czasów.
Ok. r. 240 po Chr. nowego przekładu greckiego, jak również zestawienia wyżej wspomnianych
przekładów z tekstem hebrajskim i jego transkrypcją grecką, dokonał chrześcijański uczony, Orygenes
(185 254). Dzieło to jednak, nazwane Heksaplą, społnęło w VII w. po Chr. podczas pożaru biblioteki
w Cezarei, spowodowanego najazdem mahometan. Pozostały z niego tylko fragmenty.
Wydaniem tekstu Septuaginty zajęli się pod koniec III w. po Chr. również dwaj inni uczeni, tym
razem chrześcijańscy: Hezychiusz i Lucjan, jak o tym wspomina Hieronim.
3. WYDANIA SEPTUAGINTY
Ilość rękopisów Septuaginty wyraża się liczbą 1900. Najstarsze kodeksy, zawierające Septuagintę, to
znane nam już kodeksy: Synaicki, Aleksandryjski, Watykański, Efrema i inne, posiadające również
tekst grecki Nowego Testamentu. Najstarsze fragmenty papirusowe Biblii greckiej pochodzÄ… z II w. 1
po Chr. (fragment tekstu Księgi Liczb i Powtórzonego Prawa) i należą do słynnych papirusów Chester
Beatty, zawierających także fragmenty Nowego Testamentu. Po raz pierwszy tekst Septuaginty
wydano w Poliglocie, tj. wielojęzycznej Biblii Kompluteńskiej w latach 1514 1517. Krytycznego
wydania Septuaginty dokonał w Stuttgardzie  w oparciu o główne kodeksy  Alfred Rahlfs w roku
1935. Obecnie istnieje już siódma edycja tego tekstu z roku 1962.
4. ZNACZENIE SEPTUAGINTY
Znaczenie Septuaginty jest doniosłe. Po pierwsze Septuagintą jest najstarszym świadkiem tekstu
hebrajskiego, a po drugie Septuagintą  w zakresie kanonicznym  stałą się księgą chrześcijańską,
którą posługiwali się apostołowie i pierwszy Kościół Chrześcijański. Na 350 cytatów ze ST, aż 300
pochodzi z Septuaginty 119. Septuagintą wywarła także wpływ na język religijny i teologiczny
chrześcijan.
II. INNE STAROŻYTNE PRZEKA
ADY BIBLIJNE
Dokonajmy przeglądu innych jeszcze przekładów starożytnych.
1. TARGUMY
Z innych starożytnych przekładów, na uwagę zasługują tzw. targumy, tj. tłumaczenia, a raczej
parafrazy tekstu hebrajskiego na język aramejski, którymi posługiwali się Żydzi po powrocie z niewoli
babilońskiej dla celów liturgicznych (odczytywań w synagogach). Pierwsze targumy na piśmie po-
chodzą z czasów przedchrześcijańskich (np. Targum Jeruszalmi II) oraz z I w. po Chr. (np. Targum
Onkelosa obejmujący Pięcioksiąg Mojżesza) 120. Wartość targumów posiada znaczenie bardziej
historyczne niż naukowe.
2. PRZEKA
AD A
ACIC
SKI
Stosunkowo wcześnie przełożono całą Biblię, zarówno Stary jak i Nowy Testament, na język łaciński.
Pierwsze tego rodzaju przekłady pojawiają się już w II w. po Chr. na Sycylii 121, a w III w. istnieją już
dwa przekłady  jeden w północnej Afryce zwany Afrą, a drugi w Italii zwany Italą. Świadczy o tym
św. Augustyn 122. Przekłady starołacińskie nie były doskonałe. Rękopisy ich, które znamy, pochodzą z
IV  XIII w. po Chr. Na przełomie IV i V w. dokonał św. Hieronim (340 420) swego wiekopomnego
dzieła, tłumacząc Pismo Święte na język łaciński. Przekład ten, nazwany Wulgatą, stał się urzędowym
tekstem Kościoła Rzymskokatolickiego, Biblią Hieronima, której najstarszy kodeks, tzw. Kodeks
Amiatinusa, sięga VI w. po Chr. W roku 1965 rozpoczęły się w Watykanie prace nad wydaniem neo-
Wulgaty 123.
3. INNE PRZEKA
ADY
Obok łacińskiego, powstają inne jeszcze przekłady. Wspomnieć tutaj należy przekłady syryjskie, tj.
przekłady na język z odgałęzień języka wschodnio-aramejskiego, jakim posługiwali się Żydzi w
czasach Jezusa. Przekład syryjski Starego Testamentu powstał w II w. po Chr., Nowego Testamentu
zaś w V w. po Chr. Oba te przekłady otrzymały w X w. po Chr.nazwę Peszitta, co oznacza
tłumaczenie  proste lub też  rozupowszechnione 124.
Wymienić także należy przekłady na język koptyjski, czyli egipski (II w.), etiopski (IV w.), arabski
(IV w.), gocki (IV w.), ormiański (V w.) i gruziński, a wreszcie starosłowiański (IX w.), tzw. Biblia
Cyryla (zm.869) i Metodego (zm.885).
III. PRZEKA
ADY NOWOŻYTNE
Prace tłumaczeniowe w Kościele Rzymskokatolickim ustały prawie zupełnie w okresie średniowiecza.
Mimo to w różnych kołach chrześcijańskich nie zaniechano przekładania Biblii na języki europejskie i
propagowania tej Księgi. Dzięki temu w roku ok. 1100 pojawił się pierwszy niekościelny przekład na
język francuski, sto lat póz
niej na język hiszpański, a dwieście lat  na język niemiecki, angielski i
włoski. W okresie przedreformacyjnym olbrzymią rolę odegrała Biblia Wiklifa (1382), sto lat póz
niej
powstała Biblia Czeska (1482). Nową falę tłumaczeniową na języki narodowe zapoczątkował Marcin
Luter (1483 1546), reformator niemiecki, który w roku 1522 wydał w języku niemieckim Nowy
Testament, a w roku 1534 całą Biblię.
IV. PRZEKA
ADY POLSKIE
Polskie przekłady 125 sięgają w. XIV (Psałterz Floriański) i w. XV (Psałterz Puławski).
1. DZIEJE POLSKIEJ BIBLII
Z roku 1435 pochodzi Biblia królowej Zofii, zwana także Szaroszpatacką, a z r. 1532  Psałterz
Królewski, z r. 1539 -Zoltarz Wróbla, z r. 1551 1553  Nowy Testament Szarfenbergera, a z r. 1561 
Biblia Leopolity, z r. 1563  Biblia Brzeska, zwana także Radziwiłłowską lub Pińczowską. z r. 1572 
Biblia Nieświeska, z r. 1577  Nowy Testament Czechowicza, z r. 1596  Biblia ks. J. Wujka, 7. r.
1632  Biblia Gdańska, wielokrotnie wydawana w następnych wiekach.
Po I wojnie światowej pojawiło się; kilka przekładów biblijnych: Rzewuskiego, Jaczewskiego,
Szczepańskiego, Michalskiego, Kruszyńskiego i inne.
2. PRZEKA
ADY WSPÓA
CZESNE
Po II wojnie dokonano w Polsce nowych opracowań. Pojawiły się przekłady Nowego Testamentu w
tłumaczeniu ks. E. Dąbrowskiego i ks. S. Kowalskiego, nadto przekład dokonany przez
rzymskokatolickich biblistów z Tyńca (Biblia Tynicka, zwana także Biblią Tysiąclecia) oraz Nowy
Przekład Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu dokonany przez profesorów Chrześcijańskiej
Akademii Teologicznej, wydany przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne w Warszawie
(Nowy Testament pojawił się w 1966, a cała Biblia w 1975 r.). W roku 1973 wydana została także 3-
tomowa Biblia Poznańska przez Księgarnię św. Wojciecha. W roku 1979 pojawił się Nowy Testament
w przekładzie ks. Kazimierza Romaniuka, a w roku 1985  Nowy Testament w przekładzie pod
redakcjÄ… ks. Mariana Wolniewicza.
[Uwaga: publikacja ta ukazała się w 1987 r., stąd brak w niej wzmianki o niektórych współczesnych przekładach
polskich  dop. red. programu  e-Biblia ]
V. TOWARZYSTWA BIBLIJNE
W XIX stuleciu powstało wiele towarzystw biblijnych, które dokonały wspaniałej pracy translatorskiej
Pisma Świętego na nowe języki i przyczyniły się do rozpowszechniania tej Księgi.
1. BRYTYJSKIE I ZAGRANICZNE TOWARZYSTWO BIBLIJNE
W roku 1804 powstało w Londynie Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne (w roku 1814
powstał w Polsce Oddział Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego), które do roku 1971
wydało Biblię w ok. 1009 językach świata, a tylko w roku 1971 rozpowszechniło ok. 10 milionów
egzemplarzy 126.
2. ZAWROTNA KARIERA BIBLII
Dzisiaj Biblia rozpowszechniona jest w ok. 2000 językach i jest dostępna w całości lub fragmentach
dla ok. 95% ludności świata. Jeśli uwzględni się działalność wszystkich towarzystw biblijnych  a jest
ich 330  ilość rozpowszechnionych rocznie Biblii jest olbrzymia. Według danych statystycznych, co
roku drukuje się i rozpowszechnia ok. 400 milionów Biblii, a do r. 1990 liczba ta ma być potrojona127.
Pismo Święte wielokrotnie było skazywane na spalenie (np. w r. 303 przez cesarza Dioklecjana),
często na banicję (okres średniowiecza), przetrwało jednak i  wbrew słowom Woltera  nie tylko nie
stało się  zabytkiem muzealnym , ale pod koniec XX w. osiągnęło szczyt popularności, rozpowszech-
nienia i poczytności. Zaiste zawrotną karierę zrobiła ta starożytna i zdumiewająca Księga. Co jest
tajemnicą jej powodzenia i wielkości?
PRZYPISY:
1
Por. K. Kotula, Co to jest biblia, Warszawa 1961, s. 6.
2
Por. WOPS, s. 2.
3
Por. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 1973, t. I, s. XI.
4
Słowo  Biblia (będące liczbą mnogą od słowa greckiego  biblion  książka) upowszechnione zostało przez Hieronima.
Obecnie, za przekładem łacińskim, posiada formę liczby pojedynczej. Słowo  biblos oznaczało pierwotnie roślinę
papirusową, z której wyrabiano materiał piśmienniczy, potem od słowa tego określano również samą księgę (biblion).
5
Nazwy  Stare Przymierze (Testament) używa ap. Paweł, a  Nowe Przymierze (Testament) upowszechniają Ojcowie
Kościoła, np. Orygenes, Klemens Aleksandryjski  por. WOPS, s. 3. Po grecku Stare Przymierze nazywało się  pałaia
diatheke , Nowe Przymierze   kaine diatheke (co Jest odpowiednikiem hebrajskiej nazwy  berith hadasza  Jer. 31,31).
6
Por. W. J. Harrington, Klucz do Biblii, Warszawa 1982, s. 14.
7
Księgi te nazywają się po prostu Księgami Mojżeszowymi lub określone są następującymi nazwami: Księga Rodzaju,
Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb, Księga Powtórzonego Prawa. Słowo  Pentateuch , znaczy  Pięcioksiąg .
8
Stary Testament Biblii Hebrajskiej dzieli się również na trzy części, lecz w Innym przekroju: Prawo, Prorocy i Pisma.
Podział
Septuaginty jest podobny do podziału chrześcijańskiego ,z tym że księgi prorockie rozpoczynają się małymi prorokami, a
kończą prorokami dużymi  Izajaszem, Jeremiaszem, Ezechielem i Danielem.
9
Podział na rozdziały dokonany został w roku 1214 przez Stefana Langtona (zm.1218), póz
niejszego arcybiskupa
Centerbury w Anglii  por. WOPS, s. 4.
10
Podziału na wiersze dla Biblii Hebrajskiej dokonali w I I w. po Chr. uczeni żydowscy. Podział ten wprowadził w 1528
Santes Pagnino (zm. 1541) dla Starego Testamentu Biblii Chrześcijańskiej oraz dokonał podziału na wiersze Nowego
Testamentu. Podział na wiersze Nowego Testamentu zastąpiony został nowym podziałem, dokonanym w 1551 przez Roberta
Estienne. Podział ten przetrwał do naszych czasów, por. tamże, s. 4.
11
Novum foedus in vetere latet  vetus In novo patet  Quaest. in Hept., 2,73;PL 34, s. 623; Sobór Watykański II, Poznań
1968, s. 358
12
Uważa się np., że początki Pięcioksięgu wywodzą się od Mojżesza, ale jej forma końcowa jest dziełem zdecydowanie
póz
niejszym (czasów Ezdrasza) jako rezultat utrwalenia się wszystkich czterech tradycji treściowych, tj. jahwistycznej,
elohistycznej, deuteronomicznej i kapłańskiej. Uważa się, że ustalenie się tradycji jahwistycznej nastąpiło dopiero w X w.
przed Chr., tradycji elohistycznej  w IX w. przed Chr. Tradycja deuteronomiczna formowała się na przestrzeni VIII V w.
przed Chr., zaś tradycja kapłańska powstała w VI w. przed Chr.  por. W. J. Harrington, Klucz do Biblii, Warszawa 1982. s.
22 23.
13
Kierunek ten reprezentowany jest m.i. przez biblistów z Andrews University w USA.
14
Okoliczności powstania poszczególnych ksiąg Pisma Świętego omówione zostaną w następnych częściach pracy w oparciu
o reprezentatywne z
ródła biblistyki ogólnochrześcijańskiej i adwentystycznej.
15
Por. J. Archutowski, Wstęp szczegółowy do ksiąg Św. Starego Testamentu, Kraków 1927, s. 27 48; WST.
16
PP, s. 233. Jakkolwiek wielu współczesnych biblistów nie zgadza się z tym poglądem, to jednak stanowisko zajęte przez E.
G. White leży całkowicie w granicach prawdopodobieństwa, Mojżesz miał wszelkie dane, aby opisać tradycje narodowe i
cieszyć się Objawieniem Bożym.
l7
Por. J. Archutowski, dz. cy., s. 32.
18
Por. Talmud Babiloński Baba Bathra, 14b, 15a. Marcin Luter i Delitsch przypisywali autorstwo Księgi Joba Salomonowi 
por. G. T. Manley, The New Bibie Handbook, Londyn 1962, s. 187
19
Por. WOPS, s. 156. Słowo greckie  kanon , po asyr. kannu, hebr. qane, oznaczało pierwotnie pręt mierniczy (Ezech. 40,3),
a przenośnie  prawidłowo, normę, regułę. W tym znaczeniu występuje u Filona Aleksandryjskiego i w Nowym Testamencie
(np. Gal, 6,16; 2 Kor. 10,13). Pierwotnie kanon, to normy życia chrześcijańskiego, od III w. po Chr.  to normy kościelne i
soborowe, od IV w. poChr.  to także zbiór ksiąg świętych  por. J. Niemczyk, Kompedium wstępu do Starego Testamentu,
Warszawa 1973, s. 18. W odniesieniu do Pisma Świętego użyte zostało po raz pierwszy przez Ory-genesa, a także Atanazego
 por. WOPŚ, s. 157. Judaistyczna koncepcja kanonu łączyła się z pojęciem  kalania rąk  por. W. Tyloch, Dzieje ksiąg
Starego Testamentu, Warszawa 1981, s. 418.
20
Progresywne kierunki współczesnej biblistyki chrześcijańskiej stoją na stanowisku innego formowania się
starotestamentalnego kanonu. Uważa się, że w czasach Ezdrasza uformował się jedynie kanon prawa, natomiast kanon
proroków uformował się przed rokiem 180 przed Chr., a kanon pism  przed powstaniem Septuaginty, por. WOPS, s. 160
162.
21
Por. 2 Mach. 2,13; 4 Ezdr. 14,18 47. Potwierdza to również Józef Flawiusz, o czym wspomnimy jeszcze.
22
Świadczy o tym prolog do apokryfu Mądrość Syracha, pochodzącego z ok. 132 117 przed Chr., akcentującego  Prawo i
Proroctwa i inne księgi  Syr. prol. 24 25 (por. BT, s. 777).
23
W skrócie nazywa się to  Tanak od początkowych liter zbioru  por. W. Tyloch, dz. cyt., s. 423.
24
Por. WOPS, s. 154 155.
25
Por. tamże, s. 154.
26
Contra Appionem, 1,8; por. SDA BC, t. I, s. 42. Na tym stanowisku stali także Ireneusz, Tertulian, Klemens
Aleksandryjski i Orygenes, a w XIII w. Dawid Kimchi, zaÅ› w XVI w. Eliahu Ha-Lewi  por. W. Tyloch, dz.cyt., s. 421. Jak
już wspomniano nie wszyscy bibliści zgadzają się z tezą, że starotestamentalny kanon hebrajski zamknięty został w czasach
Nehemiasza-Ezdrasza, por. WOPS, s. 162 169. Według J. Niemczyka  Stary Testament powstał w wyniku długiego
rozwoju i procesu selekcji, w którym czynne było Słowo Boże w postaci kapłana i wypowiedzi proroka, rady mędrca i pieśni
religijnej. Dzięki reformie deutoronomicznej z r. 621 i reformie Ezdrasza z r. 445 przed Chr. sędzia zyskał nadzwyczajną
powagę. Ezdrasz dokonuje ostatecznej redakcji Prawa. Kanon Proroków przechodzi długą ewolucję, ale ok. r. 200 przed Chr.
zbiór ksiąg proroc-
kich jest już skończony (Syr. 48,22  49,12). Trzeci dział kanonu nie był jeszcze zamknięty w III i II w. przed Chr. Kanon ST
ostatecznie zamknięto ok. 100 r. po Chr. na synodzie żydowskim w Jamnie. Por. J. Niemczyk, dz.cyt., s. 22 27.21. W.
Tyloch uważa, że ustalenie kanonu Prawa nastąpiło przed odłączeniem się Samarytan od Judaizmu, czyli na przełomie IV i
III w. przed Chr., kanonu Proroków  między napisaniem księgi Kronik a księgi Daniela, tj. między 250 a 165 przed Chr., a
kanonu Pism dopiero w r. 100 po Chr., lub w III w. po Chr.  por. tamże, s. 427.432. Pogląd tradycyjny wydaje się jednak
nadal najbardziej przekonywujÄ…cy.
27
Owe 22 księgi to: 5 ksiąg Mojżeszowych, 13 ksiąg historii (Jozue, Sędziowie + Rut, Samuel, królowie, kroniki, Izajasz,
Jeremiasz + Treny Jeremiaszowe, Ezechiel, Dwunastu, Estera, Daniel, Ezdrasz + Nehemiasz, Job) oraz 4 hymny (Psalmy,
Przypowieści, Kohelet, Pieśń nad Pieśniami).
28
Por. Baba Bathra 14b  15a; Cz. Jakubiec, Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Poznań 1955, s. 68 69; WOPŚ., s.
154.155.167 169.
29
Por. W. Tyloch, dz.cyt., s. 438 439.
30
Jamno, to miasto palestyńskie na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Na synodzie w Jamnie największym autorytetem cieszył
się rabbi Gemaliel II. Na temat kanonu wypowiadał się także rabbi Akiba (58 135)  por. Cz. Jakubiec, Wprowadzenie do
ksiÄ…g Starego Testamentu, Warszawa 1954, s. 17.18.
31
Grecki termin  apokryfos oznaczał księgę zawierającą tajemną i ezoteryczną wiedzę, niedostępną profanom, a jedynie
ludziom wtajemniczonym. W Kościele chrześcijańskim terminem tym określano księgi nienatchnione, niedopuszczone do
czytań liturgicznych. Cechami charakterystycznymi apokryficzności były: tajemnicze pochodzenie, błędna nauka,
podobieństwo do ksiąg kanonicznych, synkretyzm, nieprawdopodobna treść, niedopuszczenie do zbioru  por. M.
Starowieyski, Apokryfy Nowego Testamentu, Lublin 1980, s. 31-36.
32
Against Apion 1,8; por. SDABC, t. I, s. 38.
33
por. WOPS, s. 166.
34
Por. tamże, s. 167. Św. Hieronim  nie uznawał ksiąg deuterokanonicznych za natchnione (tamże, s. 167). Pisał:
 cokolwiek jest poza księgami kanonicznymi winno być zaliczone do apokryfów (por. M. Starowieyski, dz. cyt., s. 33) i
przestrzegał:  Strzeż się wszelkich apokryfów a wiedz, iż nie pochodzą one od tych, których imiona uwidocznione są w
tytułach (por. tamże).
35
Por. M. E. Waksh, The Apocrypha, Nashville, Tennessee, 1968, s. 14. Synod Laodycejski postanowił, że w Kościele  nie
mogą być czytane księgi akanoniczne, lecz tylko kanoniczne Starego i Nowego Testamentu (por. M. Starowieyski, dz. cyt.,
s. 31).
36
Por. W. Tyloch, dz.cyt., s. 440.
37
Por. WOPÅš, s. 169.
38
Por. W. Tyloch, dz.cyt., s. 440.
39
Por. M. E. Walsh, dz.cyt., s. 14.
40
Por. K. Kotula, Co to jest Biblia, Warszawa 1981, E. 34.
41
Por. M. E. Walsh, Doctrinal Bibie Studies for the Layman. Nashville, Tennessee 1967, s. 17 24. Szczegółowy wykaz
błędów. występujących w każdej księdze apokryficznej  por. M. E. Walsh. The Apocrypha, dz.cyt.
42
Por. WOPS, s. 191; EK, t. 1, s. 758
43
Powtórzmy raz jeszcze  zbiór ksiąg świętych, którym posługiwał się Jezus, dzielił się na trzy części: zakon, prorocy i
pisma (A
uk. 24.44), rozpoczynał się księgą, w której zawarty był opis śmierci Abla, a więc Pierwszą Księgą Mojżesza, a
kończył księgą, w której opisana została śmierć Zachariasza, a więc Drugą Księgą Kronik (Mat. 23,35). Mowa jest tutaj
zarówno o podziale zbioru ksiąg świętych, jak i jego zakresie, z zaznaczeniem granic początkowych i końcowych kanonu.
Jest to zdumiewające! J. Niemczyk stwierdza, że  w czasach Jezusa istniał kanon z księgami od 1 Mojżeszowej (Genesis) aż
do 2 Kronik  dz.cyt., s. 21
44
Por. W. Michalski, Wstęp ogólny do Ksiąg Starego Testamentu, Poznań 1928, s. 43.
45
Na początku lat sześćdziesiątych powstały pierwsze trzy Ewangelie (w kolejności: Marka, Mateusza, A
ukasza), zwane
synoptycznymi, a w połowie lat dziewięćdziesiątych powstała czwarta ewangelia, ap. Jana.
46
Bliżej na temat Listów i Ewangelii  por, cześć trzecią
47
Na temat Ewangelii  por. Z. Poniatowski, Wprowadzenie w ewangelie, Warszawa 1971.
48
Por. E. Dąbrowski, Prolegomena do Nowego Testamentu, Poznań 1960, s. 47.48.
49
WOPS, s. 170.171.
50
D. Rops, Co to jest Pismo Święte? Poznań 1959, s. 42.
51
Por. WOPS, s. 172.
52
Tamże, s. 172.
53
Jest to fragment dokumentu powstałego w Rzymie ok. roku 180 po Chr. zawierający spis ksiąg NT z pominięciem
następujących listów: do Hebrajczyków, Jakuba, Piotra i 3 Listu Jana. Dokument znaleziony został przez Muratoriego,
bibliotekarza, w roku 1740, w Mediolanie, i nazwany imieniem odkrywcy  por. tamże, s. 173.
54
E. DÄ…browski, dz.cyt., s. 552.
55
Wymienić tutaj należy synody: w Laodycei (360), w Rzymie (382), w Hipponie (390) i Kartaginie (393). Wynikiem
synodu rzymskiego jest tzw. dekret Pseudo-Galezego, zawierajÄ…cy wykaz wszystkich ksiÄ…g Nowego Testamentu  por.
tamże, s. 175.
56
Por. Z. Poniatowski, dz.cyt., s. 94.
57
Księga Ludu Bożego, w:  Concilium , nr 1 10(1965)6, s. 704. Z. Poniatowski zwraca uwagę na fakt, iż kanon rodził się
zwolna wskutek i w trakcie uzgadniania ze sobą kanonów poszczególnych kościołów lokalnych  por. dz.cyt., s. 95.
58
Por. WOPS, s. 156,
59
Por. Apokryfy Nowego Testamentu t. 1, Lublin 1980. s. 33 35.
60
Por. tamże, t. I i II.
61
Fragmenty te są następujące: 1 Mojż. 31,47; Jer. 10,11; Dan. 2,4 7,28; Ezdr. 4,6 8,18; 7,12 26.
62
Por. 1 Mojż. 10,23 25; Cz. Jakubiec, Wstęp ogólny do Pisma Świętego, dz.cyt., s. 102.
63
Por. tamże, s. 102
64
por. tamże, s. 103.
65
Np. z dokumentów z Oxyrhynchos w Egipcie  por. B. P. Grenfell-A. S. Huht, The Oxyrhinchus Papyri, London 1898
1927
66
Por. W. F. Albright, Archeologia Palestyny, Warszawa 1964. s. 237 340 .
67
Por. SDABC, t. VIII, s. 1159.
68
Stanowiło olbrzymi krok naprzód w porównaniu ze skomplikowanymi pismami w Egipcie i Mezopotamii  por. S.
Moscati, Kultura starożytna ludów semickich, Warszawa 1963, s. 121 122. Znamienne jest, że dokonały tego semickie ludy
Syrii i Palestyny, co stanowi niezwykły wkład tych ludów w kulturę ludzkości.
69
Por. W. Keller, A jednak Pismo Święte ma rację, Warszawa 1959, s. 105 108; W. F. Albright, Archeologia Palestyny,
dz.cyt, s. 237 242; W. F. Albright, Od epoki kamiennej do chrześcijaństwa. Warszawa 1967, s. 38; S. Moscati, dz.cyt., s.
122; J.Friedrich, Zapomniane pisma i języki, PWN, Warszawa 1958, s. 160.
70
Por. WOPS, s. 22.
71
Por. W. F. Albright, Archeologia Palestyny, dz.cyt., s. 238.
72
Inskrypcie pisma ugarytyckiego odkryte zostały w Ras Szamra (starożytny Ugarit) w 1929 przez C. F. A. Schaeffera  por.
W. F. Albright, Od epoki kamiennej do chrześcijaństwa, Warszawa 1967, s. 39; S. Moscati, dz.cyt., s. 123 128; W. F.
Albright, Archeologia Palestyny, dz.cyt., s. 236; W. Tyloch, Teksty z Ugarit a Stary Testament, w:  Człowiek I
ÅšwiatopoglÄ…d , nr 1/162/1979, s. 90 109; J. Friedrich, dz.cyt., s. 55 56.
73
Por. WOPS, s. 21 amże, s. 1750-111
74
Inskrypcja została odkryta w 1923. Niektórzy uważają, że jest młodsza, że sięga X w. przed Chr.  W. F. Albright, Od
epoki kamiennej do chrześcijaństwa, dz.cyt., s. 38.
75
Kalendarz odkryty został w roku 1908  por. WOPS, s. 22; W. F. Albright, Archeologia Palestyny, dz.cyt., s. 275.
76
Napis znaleziony został w roku 1868 w Dibon w Zajordanii. Król moabicki Mesza był także współczesny królowi
judzkiemu Jehoszafatowi (872 848) i prorokowi Elizeuszowi, por. tamże, s. 171.
77
Ostraka znaleziona została w roku 1911 w Samarii. Są to czasy królów judzkich Uzjasza, Jotama i Hiskiasza oraz króla
izraelskiego Jeroboama II, por. tamże, s. 172.275.
78
Inskrypcja siloańska pochodzi z czasów Hiskiasza (729 685)  2 Król. 20,20, odkryta została w roku 1880, por. tamże, s.
173.275.
79
Ostrakę z Lachisz odkryto w roku 1935, por. tamże, s. 175.275
80
Por. WOPÅš, s. 22
81
Por. L. Lipin A. Biełow, Gliniane księgi,  Wiedza Powszechna , Warszawa 1954.
82
Najstarszy papirus pochodzi z V dynastii egipskiej, tj. ok 2750 2625 przed Chr.  por. WOPS, s. 17.
83
Por. PEB, t. 1, s. 189
84
Por. WOPS, s. 18.
85
Słowo megilla pochodzi od słowa golal, które znaczy obracać.
86
Por. Cz. Jakubiec, dz.cyt., s. 110-111.
87
Nie mylić apografu, czyli odpisu, z apokryfem, czyli księgą nienatchnioną.
88
W. Tyloch, Dzieje ksiÄ…g Starego Testamentu, dz.cyt, s. 418.
89
Por. WOPS, s. 36 37
90
Por. WOPS, S. 25.
91
Masoretami  w szerszym znaczeniu są wszyscy uczeni i skrybowie żydowscy, którzy od II w. po Chr. zajmowali się
księgami świętymi, a więc tzw. talmudyści, tj. twórcy Talmudu, składającego się z tzw. Miszny i Gemary. w II III w. po Chr.
powstała Miszna, czyli tradycja (nauka uczonych rabinów), spisana przez tzw. tannaitów (nauczycieli), a IV V w. powstała
Gemara, czyli komentarz do Miszny, spisany przez amoraitów (mówców). Uczeni ci działali w akademiach żydowskich
kwitnących wówczas w Babilonie. W ścisłym znaczeniu masoretami są uczeni żydowscy zajmujący się Biblią po okresie
talmudycznym, tj. w VI X w. po Chr., koncentrujący swe prace przeważnie w Tyberiadzie. Szczególnie w pracy nad wokali-
zacją (dodanie do tekstu spółgłoskowego znaków samogłoskowych i akcentów) wyróżniła się rodzina Ben Aszerow. Od tych
uczonych, masoretów, wywodzi się tekst biblijny zwany masoreckim.
92
Por. W. F. Albright, dz.cyt., s. 276.
93
Por. WOPÅš, s. 28.
94
Na temat odkryć nad Morzem Martwym, por. Z. A
yko, Zwoje hebrajskie znad Morza Martwego ( Znaki Czasu , nr
5/1960, s. 6); Z. A
yko, Na marginesie palestyńskich odkryć ( Znaki Czasu , nr 6/ 1960, s. 4). WOPS, s. 264; W. Tyloch,
Gmina z Qumran,  Przegląd Orientalny , 65/1968, s. 17; W. Tyloch, Aspekty społeczne gminy z Qumran w świetle
rękopisów z nad Morza Martwego i tekstów autorów starożytnych, Warszawa 1968.
95
Por. PEB, t. II, s. 390; S. Mędala, Odkrywanie świata biblijnego przez archeologię ( Ateneum kapłańskie , to. 77, z. 1971,
s. 49); WOPS, s. 267.
96
E. Dąbrowski, Studia biblijne, Pallottinum, Poznań 1952. s. 51.
97
J. A. Thompson, Biblia i archeologia, dz.cyt., s. 200.
98
J. T. Milik, Dziesięć lat odkryć na pustyni judzkiej, s. 28.
99
Por. WOPÅš, s. 25.27.263 275.
100
Por, tamże, s. 25 26.
101
Por. tamże, s. 25.
102
Por. tamże, s. 27.
103
Por. tamże, s. 27.
104
Por. M. Peter,  Tak mówi Bóg , Księgarnia św. Wojciecha. Poznań, 1981, s. 111. Z.Poniatowski podaje liczbę 5155 
por. dz.cyt. s. 27.
105
Do roku 1959 zanotowano kodeksów 2774  por. E. Dąbrowski. Prologomena do Nowego Testamentu, Księgarnia św.
Wojciecha, Poznań 1959, s. 85; Cz. Jakubiec, dz.cyt., s. 135; WOPS, s. 34; Z. Poniatowski podaje 3020 kodeksów  por.
dz.cyt., s. 27.
106
E. DÄ…browski, Prolegomena, dz.cyt., s. 86
107
Por. WOPS, 3. 30 33.
l08
Por. tamże, s. 33.
109
Por. tamże, s. 34.
110
Por. tamże, s. 28 29.
111
Por. tamże, s. 28 29; E. Dąbrowski, dz.cyt., s. 98 101.
112
Do roku 1967 było ich 1997  por. tamże, s. 34.
l13
E. DÄ…browski, Glossy i odkrycia biblijne, s. 95 96; Problems in Bible Translation, Washington 1967, s. 95 34.
114
Por. WOPS, s. 42 47.
115
WOPÅš, s. 49.
116
Tamże, s. 52.
117
Por. tamże, s. 53 65.
118
Analiza tekstu przekładu wskazuje na dzieło zbiorowe. Język przekładu nie jest jednolity. Najbardziej starannie
przetłumaczony został Pięcioksiąg Mojżesza, pozostałe natomiast księgi przełożono z różnym stopniem wierności. Pieśń nad
Pieśniami i Eklezjates przetłumaczono słowo w słowo, Psalmy i księgi prorockie z lepszym oddaniem myśli, zaś Joba,
Przypowieści Salomona i Daniela  w formie raczej parafrazy.
119
Por. WOPS, s. 61.
120
Por. tamże, s. 59.60.
121
Por. tamże, s. 66.
122
Por. C. Jakubiec, dz.cyt., s. 154.155. Por. WOPÅš, s. 68 78.
123
Por. tamże, s. 78.
124
Por. tamże, s. 78 79.
125
Por. J. Adamski, Dzieje polskiej Biblii, w: Na przełomie tysiącleci, s. 215; PEB, t. II, hasło: Polskie przekłady Pisma
Świętego.
126
Por. B. Narzyńska  Jak pracują Towarzystwa Biblijne dzisiaj, w: Kalendarz ewangelicki 1972, s. 92 104.
127
Por. Z. A
yko, 160-lecie Towarzystwa Biblijnego ( Znaki Czasu , nr 12/1977, s. 7).