Aby rozpocząć lekturę,
kliknij na taki przycisk ,
który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.
Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniżej.
D"ugowieczno�
D
z gwarancją
czyli
jak doŻy� 120 lat
Anna Baszanowska
Jolanta Ossowska
D"ugowieczno�
D
z gwarancją
czyli
jak doŻy� 120 lat
TOWER PRESS
Gdał
sk 2000
Rysunki
Zbigniew Jujka
Opracowanie graficzne
i projekt ok"adki
Pracownia Graficzna  Linus
Sk"ad i "amanie
Jerzy M. Ko"tuniak
Konsultant cz�Ęci medycznej
dr Marcin Or"owski
Konsultant psycholog
Agata Kwiatkowska
Redakcja i korekta
Zespó"
Druk
Drukarnia  Stella Maris
� Copyright by Tower Press, Gdał
sk 2000
Wydanie pierwsze
ISBN 83-87342-33-5
- 5 -
C H C E S Z � Y �
KRÓCEJ c zy D�U�EJ
Bądę pesymistą Ciesz si� kaŻdym dniem
Unikaj ludzi Otaczaj si� przyjació"mi
Piel�gnuj smutki �miej si� cz�Ęciej
UŻalaj si� nad sobą Zaakceptuj siebie
Bądę ponury RozjaĘnij si� wewn�trznie
Ignoruj zdanie innych Naucz si� s"ucha� innych
Bądę egoistą Bądę uŻyteczny
Nie szanuj sam siebie Nie daj si� wykorzystywa�
Ciągle rywalizuj Nie porównuj si� z innymi
Z zawiĘcią patrz na m"odszych Nie zazdroĘ� m"odszym
Nie zauwaŻaj ma"ych radoĘci Ciesz si� drobiazgami
�miej si� tylko z innych Piel�gnuj poczucie humoru
Siedę w domu Poznawaj Ęwiat
MyĘl, Że myĘlenie szkodzi �wicz umys"
Nie m�cz si� ruchem Bądę Żywotny
�ycie sp�dę w fotelu DuŻo spaceruj
Inhaluj si� nikotyną Nie pal
Jedz duŻo i t"usto Nie jedz, odŻywiaj si�
Unikaj lekarzy Czasem daj si� przebada�
- 7 -
- 8 -
ZAPRZYJAŁNIJ SIó Z CZASEM
Z
�y� d"uŻej czy krócej? Wydawa"oby si�, Że odpowiedę jest
oczywista: d"ugo, jak najd"uŻej!
Wystarczy jednak przypomnie� sobie reakcje jubilatów,
kiedy podczas urodzinowego spotkania grono przyjació"
wyĘpiewuje im  100 lat! .
M"odsi zazwyczaj s"uchają z uĘmiechem, wierząc, Że po-
zosta"o im jeszcze niewyobraŻalnie wiele lat do przeŻycia.
Tak wiele, Że nawet nie warto si� zastanawia� nad ich  za-
gospodarowaniem .
Starsi  juŻ Ęwiadomi uciąŻliwoĘci wieku podesz"ego 
pochylają g"ow�, czasem nieĘmia"o wyznając: nie, tak d"u-
go nie chc� si� juŻ m�czy�.
L�k przed bezradnoĘcią, zniedo"�Żnieniem, koniecznoĘcią
uzaleŻnienia si� od pomocy innych sprawia, Że up"ywowi
czasu towarzyszy rezygnacja z marzeł
o d"ugowiecznoĘci.
Czy tak by� musi? Czy czas musi by� naszym wrogiem?
- 9 -
Czy poj�cie  m"oda staroĘ� jest abstrakcją? Czy rzeczywi-
Ęcie nie mamy wp"ywu na to, by starze� si� wolniej?
Z laboratoriów i gabinetów badaczy gerontologów docho-
dzą szokujące wieĘci: maksymalna d"ugoĘ� Życia cz"owie-
ka moŻe niebawem wzrosną� dwu-,
a nawet trzykrotnie. Co to oznacza?
W ciągu ostatnich 10
Osiemdziesiątka pomnoŻona przez
W
lat dwukrotnie zwi�k-
trzy... Wychodzi sporo ponad 200.
szy"a si� liczba osób,
To duŻo, bardzo duŻo lat do przeŻy-
które przekroczy"y
setny rok Życia. W Sta- cia. AŻ trudno uwierzy�! Trudno by-
nach Zjednoczonych
"oby uwierzy� nawet w 150...
jest ich ponad 70 ty-
Ale w 120  juŻ trzeba. W doniesie-
si�cy, a aŻ 80 proc. to
niach ze Ęwiata coraz cz�Ęciej poja-
kobiety.
wiają si� relacje z kolejnych  sto
dwunastych, sto pi�tnastych, sto
dwudziestych drugich urodzin s�dziwych jubilatów.
�wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) publikuje raport, z
w
i
�
k
s
z
o
Ę
�
u
r
o
d
z
o
n
y
c
h
t
u
Ż
p
o
którego wynika, Że wi�kszoĘ� urodzonych tuŻ po
wojnie ma szans� doŻy� stu lat, a wspó"czesna m"o-
w
o
j
n
i
e
m
a
s
z
a
n
s
�
d
o
Ż
y
�
s
t
u
l
a
t
dzieŻ powita wiek XXII w zdrowiu i z ambitnymi planami
na przysz"o�.
Naukowcy z róŻnych stron Ęwiata potwierdzają: organizm
cz"owieka  teoretycznie  powinien funkcjonowa� beza-
waryjnie przez co najmniej 120 lat.
Teoretycznie wi�c moŻna przyją�, Że
gwarancja na 120 lat
towarzyszy nam od urodzenia. No, moŻe od chwili pocz�-
cia  to tylko kilka miesi�cy róŻnicy.
Gwarancja z pewnymi ograniczeniami. Nie ma w niej bo-
wiem moŻliwoĘci wymiany produktu na nowy ani nawet 
zg"aszania reklamacji. Zresztą trudno by"oby ustali� toŻsa-
moĘ� producenta. Dla wierzących  by� moŻe  by"by nim
Stwórca, dla innych  geny lub... rodzice, którym zabrak"o
- 10 -
moŻliwoĘci, wiedzy lub wyobraęni, by precyzyjnie zaplano-
wa� jakoĘ� Życia swojego potomstwa.
Tak wi�c odpowiedzialnoĘci za wady ukryte nie ma od ko-
go wyegzekwowa�. Pozostaje z pokorą przyją� je do wiado-
c
z
y
n
n
i
k
i
moĘci, tym bardziej Że  zdaniem naukowców  czynniki
genetyczne wp"ywają na d"ugoĘ� Życia cz"owieka
g
e
n
e
t
y
c
z
n
e
w
p
"
y
w
a
j
ą
n
a
d
"
u
g
o
Ę
�
Ż
y
c
i
a
c
z
"
o
w
i
e
k
a
zaledwie w 15 20 proc. Ca"a reszta  ponad 80 proc. 
z
a
l
e
d
w
i
e
w
1
5

2
0
p
r
o
c
.
to juŻ efekt mniej lub bardziej umiej�tnej eksploatacji swo-
jego organizmu, rozsądnego gospodarowania zasobami
cia"a, duszy i umys"u.
MoŻe wi�c warto uwaŻnie przeanalizowa� treĘ� i sens
gwarancji?
Gwarancja nie traci waŻnoĘci, jeĘli spe"nione są nast�-
pujące warunki:
 uŻytkowanie zgodne z przeznaczeniem
 skrupulatne przestrzeganie instrukcji obs"ugi
 w"aĘciwa konserwacja i regularne dokonywanie prze-
glądów okresowych.
Kupując samochód lub automatyczną pralk�, wiesz do
czego ten sprz�t ma s"uŻy�. Oprócz niewątpliwej przyjem-
noĘci posiadania chcesz mie� duŻo poŻytku, jak najmniej
k"opotów i d"ugi, bardzo d"ugi okres uŻytkowania. Ale
wiesz, Że nawet najdoskonalszą pralką nie pojedziesz na
zakupy, a samochód nie wyr�czy Ci� w praniu.
Wiesz takŻe, Że pralce musisz dostarczy� odpowiedni pro-
szek (i to starannie odmierzoną porcj�), Że wypierze tylko
tyle, na ile pozwalają jej parametry. I jeszcze czyĘcisz lub
wymieniasz filtr, wietrzysz, a pami�tając, Że  d"uŻsze Życie
kaŻdej pralki to ... stosujesz któryĘ z reklamowanych Ęrod-
ków, by powstrzyma� proces przedwczesnego zuŻywania
si� jej b�bna, grza"ki, podpór... DomyĘlasz si�, do czego
zmierzamy?
- 11 -
Ustalmy terminologi�
Ty teŻ mia"eĘ i masz do spe"nienia jakieĘ zadania. WaŻne
i wielkie. JeĘli  spoglądając wstecz  nie znajdujesz w
swoim Życiorysie wyczynów na miar� Kopernika czy Marii
Curie, nie oznacza to, Że musisz przeminą� bez Ęladu.
Masz dzieci, które są powodem Twojej dumy i radoĘci?
Twój dom jest azylem dla doĘwiadczonych przez los, s"a-
bych, potrzebujących spokoju i zrozumienia? KtoĘ, kiedyĘ
przez chwil�, dzi�ki Tobie poczu" si� szcz�Ęliwy? Zastana-
wiasz si�, jak jeszcze moŻesz wykorzysta� swój czas na
Ziemi? KaŻdą godzin� Życia? Gdzie moŻesz by� uŻyteczny?
Post�pujesz zgodnie z pierwszym przykazaniem... gwaran-
cji! A drugie i trzecie?
Twój organizm, zbudowany z bilionów komórek, jest me-
chanizmem nieco bardziej skomplikowanym niŻ pralka.
�atwiej go zepsu�, trudniej  naprawi�! MoŻe wi�c warto
zają� si� nim ze szczególną starannoĘcią.
Znasz jego potrzeby? Umiesz go sprawnie  obs"ugiwa� ?
Pami�tasz o  w"aĘciwej konserwacji i przeglądach okreso-
wych ?
JeĘli nawet nie na wszystkie pytania moŻesz odpowie-
dzie� twierdząco, to  z pewnoĘcią  bardzo si� starasz, by
niczego nie zaniedba�. W przeciwnym razie  nie si�gną"-
byĘ po t� ksiąŻeczk�.
Spróbujmy wi�c razem poszuka� sposobów na przekro-
czenie  setki . W dobrej formie. Tak dobrej, by nie by"o to
tylko doŻycie, ale  po prostu  Życie.
Aha, i jeszcze jedna uwaga, dotycząca terminologii.
Umówmy si�, Że
nie ma ludzi starych.
Stary to moŻe by� ciuch albo mebel... Ostatecznie  stare-
go cz"owieka i  starą kobiet� moŻna wybaczy� Hemin-
- 12 -
gwayowi czy RóŻewiczowi 
literatom (ale tylko wielkim)
Naprawd� starym jest si�
N
przys"uguje prawo do nad-
dopiero wówczas, kiedy si�
uŻy� w pos"ugiwaniu si�
to powie o sobie w towarzy-
s"ownikiem. Na czu"e, Żarto-
stwie, a nikt si� nie Ęmieje i
bliwe  staruszko ,  starusz-
nie zaprzecza.
ku (bez wzgl�du na wiek)
Magdalena Samozwaniec
pozwólmy sobie jedynie w
relacjach z najbliŻszymi, a
 babcią i  dziadkiem
bądęmy tylko dla swoich wnucząt.
Poza tymi wyjątkami Ty, ja, inni  jesteĘmy doroĘli, doj-
rzali, w wieku podesz"ym lub s�dziwym... I nie metryka
jest tu jedynym kryterium doboru stosownego przymiotni-
ka.
Na podstawie testów witalnoĘci ustalono  ponad
wszelką wątpliwoĘ�  Że wiek metrykalny i wiek biolo-
m
o
g
ą
s
i
�
o
d
giczny (a wi�c ten rzeczywisty, odczuwalny) mogą si� od
siebie róŻni� o, bagatela, 20 lat!
s
i
e
b
i
e
r
ó
Ż
n
i
�
o
2
0
l
a
t
Badania nie dotyczy"y, oczywiĘcie, dwudziestolatków 
trudno by"oby zach�ca� krzepkiego m"odzieł
ca do starał
o
kondycj� i samopoczucie niemowl�cia (chociaŻ na te swoje
 plus lub minus dwadzieĘcia pracujemy od najm"odszych
lat). Testowano x-dziesi�ciolatków (gdzie x = 5, 6, 7, 8, 9).
s
z
e
Ę
�
d
z
i
e
s
i
�
c
i
o
l
a
t
e
k
m
o
Ż
e
Jak "atwo obliczy�, np. szeĘ�dziesi�ciolatek moŻe
funkcjonowa� jak 40- lub 80-latek. Jest o co powal-
f
u
n
k
c
j
o
n
o
w
a
�
j
a
k
4
0
-
l
u
b
8
0
-
l
a
t
e
k
.
czy�! Zaczynamy?
Stulatek 2000. Szkic do portretu
RekordziĘci d"ugowiecznoĘci fascynują media, inspirują
naukowców róŻnych dziedzin, a u przeci�tnych zjadaczy
chleba budzą zaciekawienie po"ączone z podejrzliwoĘcią:
jak to moŻliwe, by w niez"ej  czasem bardzo dobrej  kon-
- 13 -
dycji przeŻy� 100 i wi�cej lat, nie pos"ugując si� jakimĘ cu-
downym eliksirem m"odoĘci, jakąĘ  ĘciĘle tajną  receptą
na powstrzymanie procesu starzenia si� organizmu?
Tymczasem zarówno z relacji prasowych, jak i z komuni-
katów naukowych wy"ania si� wizerunek stulatka, ca"ko-
wicie pozbawiony aury tajemniczoĘci. Z regu"y stulatek to
cz"owiek otoczony liczną rodziną, gronem oddanych przy-
jació", pogodny i skromny, ale o silnej osobowoĘci; charak-
teryzuje go Żywy, sprawny umys" i spora aktywnoĘ� fizycz-
na. OdŻywia si� z umiarem (1200 1900 kalorii), raczej nie
pali i rzadko pija alkohol (jeĘli juŻ  to w niewielkich ilo-
Ęciach). Prowadzi regularny (ale nie ascetyczny) tryb Życia.
Tylko tyle i aŻ tyle. �atwo przeczyta� tych kilka zdał
,
trudniej dopasowa� je do kszta"tu swojego Życia. Ale moŻe
spróbujmy.
Postaw znak  + przy kaŻdym zdaniu, które moŻesz wpi-
sa� do swojej charakterystyki    przy pozosta"ych.
Przeci�tny stulatek A Ty?
1. Nie jest cz"owiekiem samotnym, Żyje w otoczeniu
rodziny, przyjació", czuje si� potrzebny.
2. Jest cz"owiekiem pogodnym, skromnym i uczci-
wym; poczucie humoru "ączy z ŻyczliwoĘcią dla
ca"ego otoczenia.
3. Ma silną osobowoĘ�  nie ulega emocjom,
nie"atwo wyprowadzi� go z równowagi.
4. Imponuje aktywnoĘcią umys"ową  ma swoje
zainteresowania, pasje i wciąŻ odkrywa nowe.
5. OdŻywia si� racjonalnie (preferując jakoĘ�,
nie iloĘ�) i jest osobą szczup"ą, nawet z niedo-
wagą rz�du 5 10 proc.
6. Jest aktywny fizycznie  pracuje, chodzi na d"ugie
spacery, cz�sto uprawia jakąĘ dyscyplin� sportu.
7. Rzadko choruje. Profilaktycznie i leczniczo
stosuje g"ównie preparaty roĘlinne.
- 14 -
Same plusy? Gratulacje. Tak trzyma�! Ty juŻ wiesz,
S
a
m
e
p
l
u
s
y
?
G
r
a
t
u
l
a
c
j
e
.
jak skutecznie realizowa� warunki gwarancji. Ale został
z
nami.
Jest par� minusów? Jeszcze nie jest za póęno. Mo-
J
e
s
t
p
a
r
�
m
i
n
u
s
ó
w
?
J
e
s
z
c
z
e
n
i
e
j
e
s
t
z
a
p
ó
ę
n
o
.
Że warto zastanowi� si�, jak zredukowa� ich liczb�? MoŻe
wszystkie uda si� zamieni� na plusy?
Wy"ącznie minusy? Nie zniech�caj si�. Nawet jeĘli
W
y
"
ą
c
z
n
i
e
m
i
n
u
s
y
?
N
i
e
z
n
i
e
c
h
�
c
a
j
s
i
�
.
wyznajesz zasad�, Że lepiej Ży� krótko a intensywnie niŻ
d"ugo i byle jak  sprawdę, co Ci proponujemy. MoŻe okaŻe
si�, Że wcale nie musisz przeprowadza� rewolucyjnych
zmian w swoim Życiu? MoŻe zauwaŻysz, Że wystarczą
drobne, nieuciąŻliwe modyfikacje, by Ży� i intensywnie, i
d"ugo...
- 15 -
Samotni Żyją krócej,
otyli Żyją krócej  alarmują media, powo"ując si� na opi-
nie gerontologów, psychologów, dietetyków. Istotnie,
wĘród rekordzistów d"ugowiecznoĘci trudno by"oby zna-
leę� osob� o znacznej nadwadze i w dodatku Żyjącą w izo-
lacji.
S"uchasz, czytasz, wierzysz. Wysnuwasz wnioski. JeĘli
masz zastrzeŻenia do swojej tuszy, jeĘli z publikowanych
tu i ówdzie (u nas teŻ) tabel wynika, Że liczba twoich ki-
logramów nieco lub nawet znacznie przekracza granice
normy  rozwaŻasz moŻliwoĘ� pozbycia si� nadmiaru...
Szukasz skutecznych diet, wyszczuplających �wiczeł
fi-
zycznych. Dyscyplinujesz swoje Życie. Na ogó"  z dobrym
rezultatem. Rozstanie z kaŻdym kolejnym kilogramem do-
starcza Ci sporo satysfakcji: panujesz nad swoim cia"em!
JeĘli uwaŻasz si� za osob� samotną, zazwyczaj nie zasta-
nawiasz si�, czy i jak to zmieni�. A gdyby przyją�, Że i ta
druga  toksyczna , skracająca Życie sytuacja  samotnoĘ�
 nie jest nieodwracalna? �e moŻna spróbowa�, tak jak ze
zb�dnymi kilogramami
rozsta� si� z samotnoĘcią?
To prawda, Że "atwiej stworzy� i zrealizowa� program po-
zbycia si� nadwagi. Cho�by z tego powodu, Że wystarczy
zerkną� na wskaęnik wagi, porówna� go z tą optymalną
dla wzrostu i wieku, wykona� proste dzia"anie arytmetycz-
ne, zwane odejmowaniem, i juŻ wiadomo, jaka liczba za-
pewni nam powrót do normy.
Jak zmierzy� nadmiar samotnoĘci? Samą samotnoĘ�?
Na początku lat dziewi��dziesiątych pojawi" si� w na-
szym j�zyku arytmetyczny termin  nieparzyĘci . OkreĘla
on obiektywną sytuacj� osoby, wiodącej Życie w pojedynk�,
bez sta"ego, formalnie przypisanego partnera. Ale...
- 16 -
nieparzysto� to nie samotno�!
Na samotnoĘ� uskarŻają si� takŻe ci, którzy  na pozór 
nie powinni jej doĘwiadcza�. �yją w mieszkaniach zalud-
nionych cz"onkami rodziny, nikt ich nie opuĘci", nie porzu-
ci". A jednak...
KaŻdy pos"uguje si� swoimi, przez siebie ustanowionymi
kryteriami samotnoĘci. I nie jest chyba moŻliwe okreĘlenie
progu, za którym ona zaczyna panowa�. Ale moŻliwe jest
postawienie sobie pytał
: Dlaczego?... I czy są sposoby, by
poczu� si� mniej samotnym?
Spójrz w lustro,
ale nie po to, by z goryczą i rezygnacją studiowa� nową
zmarszczk�, bruzd�, przebarwienie na swojej twarzy. Cho-
ciaŻ... Nie lekcewaŻ i tego rodzaju obserwacji.
To juŻ nie jest ta, co przed laty g"adka, brzoskwiniowa ce-
ra; barwa t�czówek teŻ lekko wyblak"a, skóra policzków
przemieĘci"a si� nieco w dó"...
To dzie"o czasu, niestrudzonego rzeębiarza, który g"ad-
kiej, wypolerowanej bryle nada" niepowtarzalny kszta"t.
Stworzy" zapis Twojego Życia. Stworzy" rzeęb�, której kaŻ-
dy szczegó"  bruzda, szlif, p�kni�cie  ma swoją histori�.
I swoją wartoĘ�. I nawet jeĘli uwaŻasz, Że to dzie"o nie jest
"adne, przyznaj przynajmniej, Że jest w nim  pi�kno. A teraz
spójrz w lustro jeszcze raz.
Widzisz smutną, zm�czoną twarz, oczy bez blasku, kąci-
ki warg opuszczone w grymasie bólu, goryczy, moŻe pre-
tensji do Ęwiata? Dziwisz si�, Że krewni, bliŻsi i dalsi zna-
jomi unikają Twojego towarzystwa, a jeĘli juŻ Ci� odwiedzą
 to rzadko i na chwil�, by po paru zdawkowych uprzejmo-
Ęciach z ulgą Ci� poŻegna�?
- 17 -
Nie wił
ich za to. Spróbuj sobie przypomnie�, jak wyglą-
dają te spotkania. JeĘli na pytanie:  Jak si� czujesz? za-
czynasz d"ugo i ze szczegó"ami opowiada� o swoich zga-
gach, biegunkach i zaparciach  ogarnia ich poczucie bez-
radnoĘci i moŻe nawet winy, Że oni tak nie cierpią. Daj im
szans�. Wszyscy bylibyĘmy zdrowi i szcz�Ęliwi, gdyby na-
rzekanie by"o uniwersalnym lekiem na wszelkie dolegliwo-
Ęci cia"a i duszy. Ale nie jest.
Lekiem bywa uĘmiech, ciep"o i ŻyczliwoĘ�. MoŻe wi�c, na
początek, prze�wicz przed lu-
strem  uĘmiech.
Kiedy ktoĘ zapyta, jak ja
K
dziĘ si� czuj�,
RozjaĘnij si�
Grzecznie mu odpowiem,
wewn�trznie
Że  Dobrze, dzi�kuj�!
To, Że mam artretyzm, to
PomyĘl Życzliwie o ludziach z
jeszcze nie wszystko,
najbliŻszego otoczenia. PomyĘl
Astma, serce mi dokucza i
o sąsiadce z pierwszego pi�tra,
mówi� z zadyszką,
która  zawsze pogodna i za-
Puls s"aby, krew moja w
dbana  teŻ pewnie ma jakieĘ
cholesterol bogata...
problemy. PrzecieŻ widujesz jej
Lecz dobrze si� czuj�, jak
córk�  jaskrawo umalowane,
na swoje lata!
rozwydrzone dziewuszysko,
Wis"awa Szymborska
które  w dodatku  zadaje si�
z podejrzanymi typami. Twoja
wymowna mina i spojrzenie,
wyraŻające dezaprobat�, moŻe nawet pogard�  niczego tu
nie zmienią. Utrwalą jedynie Twój wizerunek jako zrz�dli-
wego  wapniaka .
A moŻe spróbujesz inaczej? Przy najbliŻszym spotkaniu
powiedz sąsiadce, Że od zawsze budzi"a w Tobie sympati�
i Że, patrząc na jej córk�  z rozrzewnieniem wspominasz
m"ode lata, kiedy cz"owiek mia" tyle energii, radoĘci Życia,
chcia"o mu si� bawi�, Ęmia�, flirtowa�...
- 18 -
JuŻ wkrótce zauwaŻysz, Że to  dziewuszysko powie Ci:
 dzieł
dobry . MoŻe nawet jej koledzy na chwil� wyjmą r�-
ce z kieszeni i przemówią w jakimĘ znanym Ci j�zyku?
A Ty? Poczujesz si� odrobin� bezpieczniej i  niewyklu-
czone, Że po jakimĘ czasie  us"yszysz:  gdyby by"a po-
trzebna jakaĘ pomoc, prosz� pami�ta�  o kaŻdej porze
dnia i nocy moŻna do nas zapuka� .
I o to w"aĘnie chodzi. O t� ĘwiadomoĘ�, Że tuŻ za Ęcianą,
jest ktoĘ Życzliwy, przyjazny  po prostu  drugi cz"owiek.
Takich ludzi wokó" Ciebie moŻe pojawi� si� mnóstwo, je-
Ęli tylko brak tolerancji i przekonanie o w"asnej nieomylno-
Ęci uda Ci si� zastąpi� wyrozumia"oĘcią, cierpliwoĘcią i...
umiej�tnoĘcią s"uchania. To trudne warunki, zw"aszcza
ten ostatni, ale wydaje si�, Że w"aĘnie
umiej�tno� s"uchania
jest najskuteczniejszym lekiem przeciw samotnoĘci.
Ale  uwaga  s"uchania, a nie  wys"uchiwania. Bo s"u-
cha� to znaczy s"ysze� i rozumie�, a nie ogranicza� si� do
roli pojemnego kosza na odpadki z czyjegoĘ Życia.
Masz za sobą kilkadziesiąt lat Życia, masz doĘwiadczenie
i wiedz�  dziel si� nią z innymi. Ale tylko z tymi, którzy
rzeczywiĘcie jej potrzebują.
JeĘli swoje problemy powie-
Osoby, których dewizą jest
rza Ci cz"owiek oczekujący
O
 wzbudzi� w sobie pragnie-
Twojej oceny, rady  nie od-
nie niesienia pomocy , zy-
mawiaj. Ws"uchaj si� w jego
skują korzyĘci nie tylko w
s"owa, przemyĘl je, spróbuj
sferze psychicznej, lecz teŻ
znaleę� najlepsze rozwiąza-
fizycznej. Ci ludzie chorują
nie. Bądę uŻyteczny!
mniej.
Allan Luks
JeĘli jednak zauwaŻysz, Że
Institute of Advanced
Twoja gotowo� s"uchania
Health
ma by� jedynie kuracją
- 19 -
oczyszczającą dla kogoĘ, kto Ęwiadomie komplikuje swoje
Życie, Że Twój rozmówca rozstaje si� z Tobą lekki, odpr�Żo-
ny, a Ty zostajesz, przyt"oczony bagaŻem jego negatyw-
nych emocji  broł
si�,
nie pozwól si� wykorzystywa�.
Nie piel�gnuj  toksycznych znajomoĘci. Potrzebujesz
szanujących Ci� przyjació", a nie  wampirów energetycz-
nych , niszczących Twoją pogod� ducha i wiar� w ludzi.
Niszczących to, co niezb�dne, by Ży� d"ugo i szcz�Ęliwie.
Szcz�Ęliwie, czyli jak?
Nad sensem poj�cia  szcz�Ęcie od wieków trudzą si� po-
eci i filozofowie, formu"ując mniej lub bardziej wyszukane
jego definicje. Chyba za najbardziej pojemną uzna� naleŻy:
Szcz�Ęcie  to brak nieszcz�Ęcia.
S
z
c
z
�
Ę
c
i
e

t
o
b
r
a
k
n
i
e
s
z
c
z
�
Ę
c
i
a
.
Rzadko si� zdarza, by brak nie-
szcz�Ęcia by" stanem d"ugotrwa-
"ym. Skupiając si� na rozpami�ty-
Chciano za szcz�-
C
waniu nieszcz��  rzeczywistych i
Ęciem rozpisa� listy
urojonych  "atwo przegapi� chwile,
goł
cze, ale nikt nie
które zas"ugują na miano szcz�Ęli-
umia" poda� rysopisu.
wych.
W. Budził
ski
Warto wi�c zmobilizowa� si� i kaŻ-
dą luk� w ciągu nieszcz�Ę�, kaŻdą
jej minut�, wype"nia� odrobiną...
szcz�Ęcia w"aĘnie. Uwierzy�, Że ze skrz�tnie gromadzo-
nych okruchów moŻna uzbiera� ca"kiem pokaęną porcj�...
MoŻe pe"ną garĘ�? Spróbujmy znaleę� par� okruchów.
Zaakceptuj siebie
ze swoimi wadami i usterkami.
JesteĘ osobą niepowtarzalną, razem ze swoim wzrostem,
- 20 -
kszta"tem nosa i barwą g"o-
Szcz�Ęliwi chwil nie liczą,
su. Nawet z objawami wcze- S
a potem narzekają, Że
snej sklerozy. Ale jeĘli coĘ Ci
szcz�Ęcie trwa krótko.
si� bardzo nie podoba  po-
myĘl o drobnych korektach.
Odpowiednio dobrany ubiór
optycznie wyd"uŻy lub skróci Twoją sylwetk�, kszta"t nosa
popraw makijaŻem, nad barwą g"osu moŻesz popracowa�,
a skleroza  po prostu ma wdzi�k.
Zmieł
to, co moŻna  i warto  zmieni�
 np. rzu� palenie albo schudnij, ale nie zadr�czaj si� po-
pe"nionymi niegdyĘ b"�dami. JeĘli juŻ coĘ si� sta"o i nie
moŻna tego odwróci�  zamknij bilans i postaraj si� wi�cej
nie b"ądzi�.
Nie porównuj si� z innymi
 Życie pod presją udzia"u w ciąg"ym wyĘcigu staje si� nie-
znoĘne. Nie musisz uczestniczy� w wiecznej, niekoł
czącej
si� licytacji ani startowa� w konkursie na naj..., ale moŻesz
by� perfekcjonistą przynajmniej w jednej dziedzinie.
u
Umiesz pi�knie uk"ada� kwiaty w wazonie?
u
Potrafisz piątoklasiĘcie z sąsiedztwa wyt"umaczy� zada-
nie o pociągach z miasta A do miasta B?
u
Pieczesz tak pyszny sernik, Że Twój ukochany wnuk za-
powiada, iŻ zabierze go ze sobą na samotną wypraw� w
kosmos?
u
A moŻe umiesz cerowa� skarpety?
T
w
o
i
c
h
Zastanów si�. Z pewnoĘcią lista Twoich wyjątkowych
umiej�tnoĘci jest znacznie d"uŻsza.
Nie zazdro� m"odszym od siebie
 ich zegar teŻ nie zaprzesta" odmierzania czasu.
- 21 -
To prawda, Że są silniejsi, szybsi, mają wi�ksze moŻliwo-
Ęci osiągni�cia Życiowych sukcesów. Ale to oni muszą roz-
pycha� si� "okciami w kolejce po lepszą, bardziej atrakcyj-
ną prac�, zabiega� o zapewnienie godziwego bytu swojej
powi�kszającej si� rodzinie, przeŻywa� stres związany z
wychowaniem i wykszta"ceniem potomstwa. Ty juŻ nie
musisz.
Ale nie twórz bariery oddzielającej Ci� od problemów (i ra-
doĘci) m"odszego pokolenia. �yczliwie kibicuj, doradzaj,
pomagaj  jeĘli o to poproszą.
A przede wszystkim nie ulegaj przesądom, Że  skoro uro-
dzi"eĘ si� kilkanaĘcie lat wczeĘniej  moŻesz by� juŻ tylko
bezuŻytecznym, z rzadka odkurzanym antykiem.
T
w
o
i
m
Ty teŻ masz plany, marzenia, cele... WaŻne w Twoim Życiu.
Naucz si� cieszy� drobiazgami.
Na ulubionej trzykrotce pojawi" si� nowy liĘ�, rano wró-
bel roz�wierka" si� na parapecie, ekspedientka w spoŻyw-
czym odpowiedzia"a uĘmiechem na Twój uĘmiech... KaŻdy
dzieł
dostarcza dziesiątków powodów do drobnych rado-
Ęci. Nie przegap ich. Szukaj kolejnych.
- 22 -
�miej si�  Ęmiech to zdrowie.
W niektórych regionach pokutuje jeszcze Ęredniowieczny
pogląd, Że cz"owiek skory do Ęmiechu  musi by� niespe"-
na rozumu. Tymczasem specjaliĘci gelologii (dziedziny me-
dycyny, badającej wp"yw Ęmiechu na ludzki organizm)
twierdzą, Że Ęmiech jest znakomitym lekarstwem dla duszy
i cia"a:
u
uwalnia od stresów i napi��
u
przynosi ulg� w bólu
u
pobudza prac� mózgu, uwalniając tzw. hormony
szcz�Ęcia
u
wspomaga leczenie astmy i migreny
u
pog"�bia oddech, korzystnie wp"ywając na dotlenienie
organizmu
u
stanowi naturalny masaŻ t�tnicy szyjnej, serca, Ęledzio-
ny, wątroby i jelit
u
jest skuteczną gimnastyką mi�Ęni twarzy.
�miejmy si� wi�c. G"oĘno, do rozpuku. Z dowcipów opo-
wiadanych w towarzystwie, z gagów w komediach filmo-
wych  nawet oglądanych w samotnoĘci. TakŻe z siebie.
- 23 -
Piel�gnuj swoje poczucie humoru
 to umiej�tnoĘ� wyŻszego rz�du, ale warto dąŻy� do jej
posiadania. Pomaga w utrzymaniu dystansu do swoich i
cudzych potkni�� i s"aboĘci, upraszcza kontakty z otocze-
niem, u"atwia rozstrzyganie konfliktów, uwalnia od nega-
tywnych emocji. Pomaga w utrzymaniu wewn�trznej har-
monii.
Pozwól sobie na s"aboĘci, kaprysy,
nawet drobne dziwactwa
 masz do tego prawo. OczywiĘcie, musisz liczy� si� ze
zdaniem otoczenia, ale tylko w takim zakresie, w jakim
Twoje post�powanie moŻe narusza� intymnoĘ� innych.
JeĘli pasjonują Ci� losy cz"onków rodzin królewskich w
Europie  kolekcjonuj ich Życiorysy i fotografie. JeĘli ko-
chasz muzyk� symfoniczną  s"uchaj jej, chociaŻ nieko-
niecznie o trzeciej nad ranem. JeĘli dobrze si� czujesz w ró-
Żowym kapeluszu, noĘ go na swojej osiemdziesi�cio- czy
stuletniej g"owie, jak angielska Królowa-Matka, mimo Że
- 24 -
sąsiad patrzy na Ciebie jak na dziwad"o (Tobie teŻ si� nie
podoba, Że on sprawi" sobie pudla, a nie jamnika  ale to
jego problem). A panie (i panowie) w wieku dojrza"ym
znacznie lepiej prezentują si� w pastelach niŻ w ponurych
brązach.
Nie rezygnuj ze swoich upodobał
tylko dlatego, Że  w pew-
nym wieku  nie wypada . NakreĘl w wyobraęni lini� wokó"
w"asnego terytorium, na którym Ty ustalasz konstytucj� i 
zabroł
wst�pu intruzom.
PomyĘl o... myĘleniu
Do niedawna utrzymywani byliĘmy w przekonaniu, Że juŻ
oko"o 25 roku Życia rozpoczyna si� proces obumierania
tzw. szarych komórek i  w konsekwencji  obniŻanie
sprawnoĘci mózgu. Uczeni zbadali,
policzyli  nam wypada"o uwierzy� i
Ludzie, których cechą
z rezygnacją podda� si� nieuchron- L
jest wszechstronno� i
nemu wyrokowi.
rozleg"o� zaintereso-
Przyspieszony rozwój nauki  do-
wał
, znoszą lepiej stresy
skonalenie aparatury, metod badaw-
Życia, są mniej depresyj-
czych i niemal nieograniczony prze-
ni, wyst�puje wĘród
p"yw informacji  sprawia, Że moŻli-
nich mniej zachorował

wa staje si� weryfikacja wielu, obo-
na gryp� i inne choroby,
wiązujących dotychczas, schema-
mają mniej objawów
tów.
chorobowych.
Wed"ug najnowszych doniesieł

Patricia Linville,
neurofizjologów  nasuwa si� podej-
Duke University
rzenie, Że tych samych, którzy przed
laty g"osili z m"odzieł
czą arogancją,
Że tylko ich umys"y znajdują si� w pe"ni si" twórczych 
komórki mózgowe nie giną (chyba Że na skutek trwa-
k
o
m
ó
r
k
i
m
ó
z
g
o
w
e
n
i
e
g
i
n
ą
"ych uszkodzeł
), ale zapadają w g"�boką drzemk�. Oczywi-
Ęcie wówczas, kiedy mają ku temu odpowiednie warunki:
Ęwi�ty spokój i niedobór tlenu.
- 25 -
Wyobraę sobie taką  szarą komórk�  skurczoną, zwi-
ni�tą w k"�buszek, otoczoną zaduszkiem niewietrzonego
pomieszczenia. I wyobraę sobie, Że kierujesz na nią stru-
mieł
orzeęwiającego ĘwieŻego powietrza i sk"aniasz do
wykonania kilku prostych czynnoĘci.
Reaguje! Pr�Ży si�, p�cznieje, ostroŻnie wystawia czu"ki,
szuka kontaktu z sąsiadkami, porozumiewa si�, przekazu-
je informacje... Tak w"aĘnie  w duŻym uproszczeniu 
dzia"a Twój mózg. Nie pozwól mu zasną�.
Jak? Przypomnij sobie widok r�ki lub nogi uwolnionej 
po wielu tygodniach  z gipsowego pancerza. Wiotka, wy-
chudzona, bezw"adna koł
czyna, wymagająca intensywnej
rehabilitacji. MasaŻe, gimnastyka  i wszystko wraca do
normy.
Twój mózg teŻ zas"uguje na zabiegi usprawnia-
T
w
ó
j
m
ó
z
g
t
e
Ż
z
a
s
"
u
g
u
j
e
n
a
z
a
b
i
e
g
i
u
s
p
r
a
w
n
i
a
-
jące. Jest przecieŻ siedzibą Twojego umys"u. Chcesz do
j
ą
c
e
.
póęnej staroĘci doĘwiadcza� satysfakcji z jego prawid"owe-
go funkcjonowania  gimnastykuj go nieustannie.
- 26 -
Pog"�biaj wiedz� o Ęwiecie.
Czytaj. JeĘli czytanie Ci� m�czy  s"uchaj radia. Staraj si�
wy"owi� waŻne informacje. PrzemyĘl je. Wysnuj wnioski i
sformu"uj swoją opini�. Masz prawo do w"asnego zdania 
nawet odbiegającego od Ęredniej krajowej  na temat wstą-
pienia Polski do NATO czy wp"ywu faz Ksi�Życa na porost
w"osów.
�wicz pami��
 jeĘli trudno Ci nauczy� si� s"ów ca"ej nowej piosenki,
staraj si� zapami�ta� przynajmniej jedną zwrotk�. Albo nu-
mer swojego dowodu osobistego. Albo daty urodzenia
Twoich najbliŻszych. Przepis na szarlotk�... cokolwiek, by-
leby nie pozwoli� zasną� swoim neuronom.
Rozmawiaj z ludęmi
 uŻywaj narządu mowy, bodajŻe jedynego, który wyróŻ-
nia nas wĘród ca"ej rzeszy Żywych organizmów na naszej
planecie. Rozmawiaj, ale niech to b�dzie wymiana myĘli,
nie komunikatów. Zastanawiaj si� nad treĘcią i formą, sta-
raj si� nadawa� swoim wypowiedziom logiczny, zamkni�ty
kszta"t. Nie ograniczaj si� do cytowania listy prostych
czynnoĘci: kupi"em kurczaka, ugotowa"em zup�, pozmy-
wa"em naczynia.
Zdobywaj nowe umiej�tnoĘci
 naucz si� gra� w warcaby (moŻe w szachy!), zapoznaj
si� z regu"ami skomplikowanego pasjansa albo spróbuj
zrobi� na drutach w"óczkowy szalik. To tylko pozornie ba-
nalne zaj�cia.
Pami�tasz anegdot� o Żo"nierzu, który  przydzielony do
obierania ziemniaków w koszarowej kuchni  chwali" si�,
Że pe"ni bardzo odpowiedzialną funkcj�, bo  co kartofel, to
decyzja . Mia" racj�. KaŻdy, nawet prawie niezauwaŻalny
ruch, np. Twojego palca, musi by� poprzedzony decyzją po-
wstającą w mózgu.
- 27 -
Rozwiązuj krzyŻówki
 to Ęwietne �wiczenie! Wykonalne nawet dla osób niedo-
widzących  wystarczy us"ysze� treĘ� has"a, liczb� liter i
szuka� odpowiedzi w zakamarkach swojego umys"u. Spo-
ro Ępiących komórek przy okazji si� obudzi...
Skoro tak, to moŻna sobie wyobrazi�, jaką gimnastyk�
mózgu niesie wzmoŻona aktywnoĘ� fizyczna!
Trzeba uwierzy� nauce: prowadząc intensywny trening
mózgu, do póęnego wieku moŻna utrzyma� jego m"odzieł
-
czą sprawnoĘ�. Co wi�cej  potencja" intelektualny  wzbo-
gacony pokaęnymi zasobami zgromadzonych przez lata
doĘwiadczeł
 pozwala na dokonywanie operacji myĘlo-
wych znacznie bardziej skomplikowanych niŻ te, które za-
chodzą w ĘwieŻych, m"odych, ale jeszcze niewy�wiczonych
umys"ach.
- 28 -
Dowiedziono naukowo, Że ak-
Nie ma Żadnych powo-
tywno� fizyczna korzystnie
N
dów, które pozwala"yby są-
wp"ywa na przyspieszenie wzro-
dzi�, Że zdolnoĘci umys"o-
stu komórek nerwowych i po-
we maleją z wiekiem. MoŻ-
wstawanie po"ączeł
neuronal-
na utrzyma� trzeęwoĘ�
nych w mózgu.
umys"u i witalnoĘ� do póę-
Natomiast od pewnych struk-
nych lat.
a
k
t
y
w
n
o
Ę
�
tur mózgu zaleŻy aktywnoĘ�
William Greenough,
psychiczna odpowiedzialna
p
s
y
c
h
i
c
z
n
a
o
d
p
o
w
i
e
d
z
i
a
l
n
a
Uniwersytet w Illinois
za nasze cele, dąŻenia,
z
a
n
a
s
z
e
c
e
l
e
,
d
ą
Ż
e
n
i
a
,
dzia"anie, si"� woli.
d
z
i
a
"
a
n
i
e
,
s
i
"
�
w
o
l
i
.
Mówiąc krócej: zaŻywając duŻo ruchu, stajemy si� bar-
dziej sprawni umys"owo, "atwiej podejmujemy decyzje, ma-
my wi�cej ch�ci dzia"ania. Jeszcze krócej:
ruch pobudza myĘlenie.
Ale jak pami�tamy, kaŻdy, najmniejszy nawet ruch musi
by� poprzedzony decyzją, zapadającą w mózgu. Kó"eczko
si� zamyka. MoŻe to nawet nie kó"eczko, a magiczny krąg,
zawierający w sobie tajemnic� d"ugowiecznoĘci? Jak w 
do dziĘ nierozstrzygni�tej  zagadce: co by"o pierwsze, jaj-
ko czy kura?
W którymkolwiek punkcie tego kr�gu si� znajdujesz  w
tej chwili czytasz, rozumiesz, a wi�c  myĘlisz. Skoro my-
Ęlisz  pozwól swojemu mózgowi na wydanie polecenia,
w
i
�
c
e
j
r
u
c
h
u
!
sygna"u, decyzji: wi�cej ruchu! Ruchu na ĘwieŻym po-
wietrzu. Jaką form� ruchu wybierzesz  zaleŻy oczywiĘcie
od Twojej aktualnej kondycji fizycznej.
W krajach zachodnich osoby w Twoim wieku (i znacznie
starsze teŻ) uprawiają ca"y szereg dyscyplin sportowych.
Nikogo to nie dziwi. Ludzie w wieku emerytalnym są
sprawni fizycznie, pe"ni radoĘci Życia, aktywni. P"ywają,
Żeglują, jeŻdŻą na rowerze, grają w golfa, chodzą po gó-
rach, moŻna ich spotka� na trasach biegów maratoł
skich.
- 29 -
Nietrudno si� domyĘli�, Że dyscyplinowanie swoich cia" i
umys"ów musieli zaczą� troch� wczeĘniej. Osiemdziesi�-
ciolatek, który wi�kszoĘ� Życia sp�dzi" siedząc przy biurku
lub za kierownicą samochodu, a jedynym przejawem jego
obecnej aktywnoĘci fizycznej jest poranny spacer po bu"ki
i mleko  raczej nie powinien decydowa� si� na start w ma-
ratonie. Ale odby� nieco d"uŻszy spacer... w nieco szyb-
szym tempie...
JeĘli jednak czujesz, Że Twój organizm przechowa" jeszcze
jakiĘ Ęlad m"odzieł
czego wigoru  spróbuj, moŻe nie jest
jeszcze za póęno.
Naukowcy z Uniwersytetu Tufta (USA) przeprowadzili
oĘmiotygodniowe badania na grupie s�dziwych ochotni-
ków. Okaza"o si�, Że nawet u dziewi��dziesi�ciolatków 
przy odpowiednio dobranym programie treningowym 
moŻna zwi�kszy� mas� i si"� mi�Ęni o 200 proc.!
KaŻda forma aktywnoĘci fizycznej: marsz, bieganie czy
taniec, nawet wchodzenie po schodach czy spacer z psem 
- 30 -
opóęnia proces starzenia si� organizmu. Zapobiega zwią-
zanej z wiekiem oty"oĘci, podwyŻszeniu poziomu choleste-
rolu, wzrostowi rozkurczowego ciĘnienia t�tniczego. Po-
zwala zachowa� odpowiednią
struktur� koĘci i przeciwdzia"a
osteoporozie. Stuletnia dama, Claire
S
Chyba najbardziej przekonują- Will, regularnie ucz�sz-
cego dowodu na związek ruchu z cza"a na kurs tał
ca.
witalnoĘcią ludzkiego organizmu
dostarczy" eksperyment szwedz-
kiego psychologa, Bengta Salti-
na: Pi�ciu m"odych ludzi sp�dzi"o ca"kowicie bezczynnie
(leŻąc w "óŻkach) trzy tygodnie. Testy, przeprowadzone po
21 dniach, wykaza"y, Że zmiany fizjologicznej wydolnoĘci
badanych odpowiadają 20 latom starzenia si�! Kolejny
etap eksperymentu potwierdzi", Że  przy odpowiednim
trybie Życia  moŻna odzyska� utracony czas, odwróci� re-
zultaty starzenia si�.
Sporty dla Ciebie
Spaceruj, maszeruj, tał
cz  do tego nie potrzebujesz spe-
cjalnego sprz�tu ani boiska. Ale jeĘli moŻesz  i chcesz 
zwi�kszy� swoje szanse na m"odą staroĘ�  rozejrzyj si�,
zastanów, co jeszcze leŻy w zasi�gu Twoich moŻliwoĘci.
Jazda na rowerze?
Jest niezbyt m�cząca, a dostarcza spo-
ro przyjemnoĘci. Pod warunkiem, Że tra-
sa, jaką wybierzesz, nie b�dzie wymaga-
"a slalomu mi�dzy samochodami ani
wdychania kurzu, spalin i pozosta"ych
sk"adników  miejskiego powietrza.
- 31 -
P"ywanie?
Trudno przeceni� jego zalety. To
sport dla zdrowia i przyjemnoĘci, to
sport dla wszystkich. AngaŻuje jed-
noczeĘnie wszystkie cz�Ęci cia"a i
mi�Ęnie. Dotyk wody, która oblewa
ca"e cia"o w czasie p"ywania, jest
delikatnym masaŻem. Jest jeszcze jedna, niezaprzeczalna
korzyĘ� z p"ywania: ciep"o i ĘwieŻoĘ� wody przywo"uje na
myĘl zabawy z dziecił
stwa i niezaleŻnie od wieku cz"owiek
ma ochot� skaka�, baraszkowa�, szale�. To wp"ywa bardzo
uspokajająco, relaksuje, usuwa stresy i zm�czenie.
W czasie p"ywania ca"e cia"o �wiczy w tym samym cza-
sie: pracują nie tylko r�ce i nogi, ale takŻe klatka piersio-
wa, brzuch, plecy, serce rozszerza si�, a przy kaŻdym jego
uderzeniu wi�ksza ilo� krwi przemieszcza si� w organi-
zmie. Ludzie otyli mają szans�, Że t"uszcz zastąpią mi�-
Ęnie, a szczupli nie muszą si� ba�, Że b�dą mieli sylwetk�
tragarza.
MoŻna powiedzie�: zdrów jak ryba, bo p"ywa!
�eglarstwo?
O jego urokach d"ugo moŻe mówi�
kaŻdy, kto chociaŻ raz w Życiu po-
stawi" nog� na pok"adzie jachtu.
Przestrzeł
, woda i wiatr. I Ęwiado-
mo� porozumienia z si"ami przyro-
dy, pozwalającymi  przy uŻyciu ka-
wa"ka p"ótna i drobnego ruchu ste-
rem  sta� si� jej integralną cz�Ęcią. Oderwanie si�, chociaŻ
na chwil�, od lądu, spojrzenie na brzeg z drugiej strony
sprzyja refleksjom, czasem pomaga  przewietrzy� nasz
system wartoĘci...
- 32 -
Gra w golfa?
�ączy w sobie chyba wszystkie wy-
mienione wczeĘniej zalety. Tor golfo-
wy  18 do"ków, odleg"ych od siebie o
oko"o 250 m kaŻdy  to kilkukilome-
trowa trasa  przemarszu w dowol-
nym, dostosowanym do kondycji i na-
stroju, tempie. Przerwy w tym space-
rze  to juŻ pe"ny zestaw �wiczeł
,
gimnastykujących zarówno cia"o, jak i umys". I to bardzo
intensywnie.
Prawid"owe ustawienie wzgl�dem pi"ki, chwyt kija, za-
mach, uderzenie, kontrola pracy palców, nadgarstków,
stóp, kr�gos"upa, precyzyjne planowanie si"y uderzenia, by
osiągną� zamierzony kierunek i odleg"oĘ�, ustalenie kon-
cepcji wyjĘcia z bunkra... To zaledwie kilka elementarnych
poj�� z d"ugiej, bardzo d"ugiej listy umiej�tnoĘci, jakie mu-
si posiąĘ� amator gry w golfa. Ale jeĘli juŻ podejmie takie
wyzwanie  moŻe z czystym sumieniem twierdzi�, Że wa-
g
w
a
r
a
n
c
j
i
n
a
1
2
0
l
a
t
runki gwarancji na 120 lat wype"nia bez zarzutu.
- 33 -
KRóGOS�UP  DRZEWO �YCIA
K
Drzewo Życia  tak w"aĘnie mówią ludzie Wschodu. Jest
w tym okreĘleniu odrobina poezji, ale takŻe Ęwiadectwo
g"�bokiego przekonania, Że kr�gos"upa nie moŻna trakto-
wa� wy"ącznie jako prostego mechanizmu, zbudowanego z
koĘci i nerwów.
Dopóki funkcjonuje bez zarzutu, nie uĘwiadamiamy sobie
jego wp"ywu na jakoĘ� naszego Życia. Wydaje si� nam, Że
tak prozaiczne czynnoĘci, jak sta-
nie, chodzenie, siadanie na krzeĘle
Najbardziej kr�gos"up czy wstawanie z "óŻka po prostu
N
obciąŻa siedzący tryb
dzieją si� i nie powinny absorbo-
Życia, d"ugotrwa"e sta-
wa� naszej uwagi. Dopiero gdy za-
nie w miejscu, nierów-
bolą plecy, gdy porazi atakiem rwa
nomierne obciąŻanie,
kulszowa, gdy po nieostroŻnym
niew"aĘciwie dobrane
gwa"townym sk"onie nie moŻna
obuwie, nadwaga
powróci� do pozycji pionowej, gdy
i brak systematycz-
kaŻda próba wykonania najprost-
nych �wiczeł
.
szego ruchu okupiona jest parali-
Żującym bólem  dochodzimy do
wniosku, Że kr�gos"up  to jednak g"ówna oĘ naszego cia-
"a i... ducha.
Nie sposób wykrzesa� z siebie dobrego humoru, patrze�
optymistycznie w przysz"oĘ�, zmusi� si� do aktywnoĘci fi-
zycznej i emocjonalnej wówczas, kiedy boli prawie
wszystko.
JeĘli kiedykolwiek doĘwiadczy"eĘ cierpieł
z powodu
 buntu kr�gos"upa  wiesz, o czym mówimy.
JeĘli uda"o Ci si� unikną� objawów jego zm�czenia  po-
staraj si�, by taki stan trwa" jak najd"uŻej. MoŻesz i powi-
nieneĘ zadba� o drzewo swojego Życia.
Wyobraę sobie wydrąŻony filar (nieco powyginany) zbu-
dowany z kr�gów kostnych, przedzielonych mi�kkimi, de-
likatnymi poduszeczkami, s"uŻącymi do t"umienia uderzeł

- 34 -
i obciąŻeł
. Filar ma za zadanie chroni� znajdujące si� w je-
go wn�trzu komórki nerwowe i rdzeł
kr�gowy. Za prawi-
d"ową stabilizacj� i ruchy kr�gos"upa odpowiadają otacza-
jące go mi�Ęnie, których rol� moŻna porówna� do elastycz-
nych napi�tych lin, podtrzymujących maszt Żaglowca i
chroniących go przed nadmiernym wygi�ciem, p�kni�ciem
lub z"amaniem. Te w"aĘnie liny trzeba kontrolowa� szcze-
gólnie uwaŻnie. Eksploatowa� je prawid"owo, nie dopuĘci�
do obniŻenia ich wytrzyma"oĘci i konserwowa� tak, by
utworzy"y wokó"  masztu elastyczny, ale i mocny gorset
mi�Ęniowy.
Skontroluj sprawno� swojego kr�gos"upa
u
wykonaj sk"on do przodu, spróbuj dosi�gną� d"oł
mi
palców stóp. Odczuwasz ból kr�gos"upa?
u
odchyl si� do ty"u tak, aby kąt mi�dzy pionem a Twoim
wyprostowanym cia"em wynosi" ok. 35 stopni. Bolą Ci�
plecy?
u
powoli obracaj g"ow� w lewo, w prawo, starając si� do-
tkną� brodą barku i klatki piersiowej. Nie udaje si�?
u
odchyl g"ow� do ty"u, spróbuj spojrze� na sufit. Niewy-
konalne?
u
stał
ty"em do futryny drzwi tak, aby g"owa, kr�gos"up i
koĘ� krzyŻowa do niej przylega"y. Czy trudno Ci tego do-
kona�?
u
obejrzyj, stojąc bokiem do lustra, kszta"t swojej sylwet-
ki. Stał
swobodnie. Widzisz nadmierną wypuk"oĘ� ple-
ców? Trudno Ci je wyprostowa�?
Przewaga odpowiedzi twierdzących? Dobrze by"oby skon-
taktowa� si� z lekarzem. Twój kr�gos"up potrzebuje facho-
wej pomocy.
JeĘli uwaŻasz, Że wszystko jest w porządku  staraj si�
nie naduŻywa� cierpliwoĘci swojego drzewa Życia.
- 35 -
Trzymaj pion
Twój kr�gos"up zas"uguje na troskliwą ochron�. Codzien-
ną. Od rana do wieczora. Pami�taj o tym.
Wstawanie z "óŻka. LeŻąc na ple-
cach, ugnij nogi w kolanach. Obró�
równoczeĘnie barki i miednic� w
stron� brzegu "óŻka. Usiądę, podpie-
rając si� r�ką.
Wstawanie z pozycji sie-
dzącej. Siądę prosto. Stopy
u"óŻ równolegle do siebie
lub lekko skr�� je na ze-
wnątrz. R�ce po"óŻ na
udach. Tu"ów pochyl do
przodu i powoli unieĘ si� do
pozycji stojącej.
Stój prawid"owo. Zachowaj równowag� cia"a: miednica
lekko wysuni�ta do przodu, proste plecy, broda lekko unie-
siona ku górze. Staraj si� poczu� lekkie napi�cie mi�Ęni.
Sprawdę  w myĘlach  czy wszystkie są równomiernie ob-
ciąŻone.
Przy myciu z�bów, zmywaniu
naczył
. Ugnij lekko nogi w ko-
lanach. Pochyl wyprostowany
tu"ów przez wysuni�cie bioder
do ty"u. Pozwól mi�Ęniom nóg
odciąŻy� na chwil� Twój kr�go-
s"up.
ęle dobrze
- 36 -
Sprzątanie. Odkurzając, wycie-
rając pod"og� itp., uŻywaj tylko
takich sprz�tów, które pozwolą Ci
wykonywa� te czynnoĘci z wypro-
stowanym tu"owiem.
ęle dobrze
Schylanie si�, podnoszenie.
JeĘli juŻ musisz si� schyli�, pod-
nieĘ� coĘ z pod"ogi, zapami�taj:
ugnij kolana (jedna noga w lek-
kim wykroku), r�ka oparta na
udzie, lekko przykucnij. Nie
schylaj si� przy wyprostowa-
nych nogach!
Podnoszenie ci�Ższych przed-
miotów. Stał
w lekkim rozkroku.
Nogi zgi�te w kolanach, plecy wy-
prostowane. Stawy biodrowe zgi�-
te tak, by obiema r�kami si�gną�
po podnoszony przedmiot. Uwaga!
Podczas tej czynnoĘci unikaj ru-
chów obrotowych! Takie "ączenie
ęle dobrze
obciąŻeł
kr�gos"upa grozi powaŻ-
nymi konsekwencjami.
Noszenie bagaŻu. Ci�Ższe
zakupy najlepiej umieĘci� w
specjalnie przystosowanym
wózku. Ale jeĘli takiego nie
posiadasz  staraj si� obcią-
Ża� równomiernie obie r�ce.
ęle dobrze
- 37 -
Odpoczynek w pozycji leŻącej. Pami�tając, Że w takiej
pozycji sp�dzamy ok. 1/3 Życia  warto zadba�, by kr�go-
s"upowi teŻ stworzy� szans� regeneracji:
u
materac nie powinien by� zbyt mi�kki ani zbyt twardy.
Oba rodzaje prowadzą do nieprawid"owego u"oŻenia kr�-
gos"upa. To materac powinien dopasowywa� si� do wy-
gi�� kr�gos"upa, a nie odwrotnie
u
naleŻy unika� zbyt duŻych poduszek. Kilka mniejszych
pozwala na dostosowanie profilu  legowiska do potrzeb
cia"a
u
leŻąc na plecach, dobrze jest podeprze� szyjną cz�Ę� kr�-
gos"upa ma"ą poduszeczką lub wa"kiem, a leŻąc na bo-
ku, umieĘci� ma"e poduszki lub wa"ki pod g"ową i talią.
A przed snem spróbuj wykona� kilka �wiczeł
rozluęniają-
cych i rozciągających, które pomogą zmniejszy� lub nawet
zlikwidowa� napi�cie mi�Ęni i nerwów. Pos"uchaj spokojnej
muzyki, pomyĘl o czymĘ przyjemnym. To teŻ terapia dla
Twojego drzewa Życia.
A moŻe troch� seksu?
- 38 -
KOCHAJ I POZWÓL SIó KOCHA�
K
JeĘli mówimy o zdrowym Życiu, o tym, co w szczególny
sposób wp"ywa na jego efektywnoĘ�, nie moŻemy nie
wspomnie� o mi"oĘci. To uczucie uszlachetnia kaŻdego, ko-
go strza"a Amora ugodzi"a.
Mi"oĘcią zaj�"a si� równieŻ nauka, która mówi, Że nasze
w tej kwestii zachowania uwarunkowane są biologią i tyl-
ko nam si� wydaje, Że wybieramy sami. O tym, czy kogoĘ
pokochamy, podobno de-
cydują chemiczne związki
w mózgu, tzw. feromony. I
Czym jest, kto nie ma kogo kocha�?
C
coĘ w tym chyba jest, bo
Jest jak dąb na urwisku góry,
coraz cz�Ęciej uŻywamy
jak wiotki powój bez podpory,
takiego powiedzonka: za- jako jaskó"ka jest bezgniezdna,
gra"a chemia. Nie jest to
jako wodospad skalny bez dna,
romantyczne, niestety.
jak bez stolicy kraj szeroki,
Jakkolwiek by naprawd�
jako lecący wiatr w ob"oki.
by"o, warto kocha�. TakŻe
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
fizycznie. Seks jest tak sa-
mo waŻnym aspektem Ży-
cia jak oddychanie. Zapewnia równowag� psychiczną, hor-
monalną i biologiczną. Jest wi�c kolejnym spe"nionym wa-
runkiem gwarancji d"ugiego i zdrowego Życia. Satysfakcja
z seksu sprawia, Że cz"owiek czuje si� po prostu lepiej, jest
radoĘniejszy i bardziej efektywny, takŻe w pracy.
Wiele kobiet i sporo m�Żczyzn po pi��dziesiątce obawia
si� utraty atrakcyjnoĘci seksualnej. Niepotrzebnie. Udany
seks w tym i duŻo póęniejszym wieku jest moŻliwy. Dojrza-
"oĘ� wcale nie musi  i nie powinna  oznacza� poŻegna-
nia z Erosem. Trzeba tylko zaakceptowa� swoje cia"o, pro-
cesy i zmiany, które w organizmie zachodzą. Trzeba bez-
wzgl�dnie bardziej dba� o siebie i swoje samopoczucie, sto-
- 39 -
sowa� kuracje oczyszczające i wzmacniające organizm. Mi-
"o�  i ta uduchowiona, i ta fizyczna  odm"adza!
Panowie powinni pami�ta� o tym, Że kobiety uwielbiają
by� podziwiane przez m�Żczyzn, a komplementując je,
moŻna wi�kszoĘ� dam  owiną� sobie wokó" palca . Bywa,
Że sam seks ma dla nich mniejsze znaczenie.
Paniom natomiast podpowiadamy: m�Żczyęni kochają
by� utwierdzani w przekonaniu, Że są jedyni, niepowta-
rzalni, a w tym co robią  najlepsi na Ęwiecie. Dla panów
seks jest waŻny i dlatego lepiej nie dopuĘci� do tego, Żeby
szukali go poza domem.
- 40 -
POS�UCHAJ SWOJEGO ORGANIZMU
P
O tym, Że o zdrowie trzeba dba� od najm"odszych lat,
wszyscy doskonale wiemy. Dopieszczamy Żo"ądki naszych
milusił
skich, dbając, by dostarczy� rozwijającemu si�
cz"owieczkowi niezb�dnych iloĘci witamin i minera"ów.
RoĘnij duŻy i zdrowy  tak najcz�Ęciej Życzymy maluchom.
Mniej niestety myĘlimy o sobie.
A dlaczego? Czy nasz, doros"y juŻ, organizm nie potrzebu-
je zasilania i konserwacji? AleŻ potrzebuje i bardzo cz�sto
daje nam o tym zna�. Dlatego w"aĘnie trzeba dok"adnie
siebie obserwowa�, wy"apywa� rozmaite sygna"y i w odpo-
wiedni sposób na nie reagowa�.
Niektórzy mówią, Że jeĘli po czterdziestce wstajesz rano i
nic Ci� nie boli, to znaczy, Że nie Żyjesz. Tymczasem moŻ-
na i po szeĘ�dziesiątce wstawa� bez bólu, tyle tylko, Że ta-
ki luksus zarezerwowany jest dla osób szanujących swoje
zdrowie.
Rozsądna dieta, ĘwieŻe powietrze, pozytywne myĘlenie i
ruch  to najwi�ksi sprzymierzeł
cy d"ugowiecznoĘci.
Chił
skie przys"owie mówi, Że trzeba umrze� m"odo, ale
tak póęno jak tylko to moŻliwe. Nasze cia"o jest  jednora-
zówką i cho� moŻna je troch�  cho�by przy pomocy chi-
rurgicznego skalpela  wyg"adza�, to tak naprawd� naj-
waŻniejsza jest psychika i to ona, w wi�kszym stopniu niŻ
fizycznoĘ�, okreĘla nasz wiek.
Mamy tyle lat, na ile si� czujemy  taka jest prawda.
Wiek wynikający z daty urodzenia to lata  urz�dowe i ni-
mi si� nie t"umaczmy, kiedy na trzecim pi�trze z"apie nas
zadyszka albo po kilkuminutowym staniu w jednym miej-
scu odezwie si� bólem nasz kr�gos"up.
Jednym z najwaŻniejszych, a ciągle jeszcze niedostatecz-
nie docenianych, eliksirów m"odoĘci jest odpowiednia die-
ta, bogata w antyoksydanty, czyli  zmiatacze wolnych
rodników. Sporo ostatnio mówi si� i pisze o antyoksydan-
- 41 -
tach, wolnych rodnikach i chemioprewencji. Medycyna co-
raz wi�kszy nacisk k"adzie na profilaktyk�, wzmocnienie
uk"adu immunologicznego, czyli odpornoĘciowego.
Pierwsze dolegliwoĘci zdrowotne pojawiają si� z regu"y w
Ęrednim wieku. Dzieje si� tak dlatego, Że niestety zaczyna
szwankowa� system odpornoĘciowy, który do tej pory ja-
koĘ sobie radzi" i odpiera" zakusy czyhających wsz�dzie
zagroŻeł
. Ale jak mówi przys"owie: dopóty dzban wod� no-
si, dopóki si� ucho nie urwie.
Ano w"aĘnie: dopóki wolnych rodników nie by"o wiele,
dopóty nic groęnego si� nie
dzia"o. Ale trybem Życia dale-
kim od medycznego wzorca 
Stres jest nieodzowną
Ś
cz Ęcią Życia, dlatego nieodpowiednią dietą, zbyt
nie uda si� uciec przed
ma"ą iloĘcią ruchu, rozmaity-
nim ca"kowicie.
mi na"ogami (z których naj-
Najprostszym sposo-
groęniejsze bodaj są papiero-
bem walki ze stresem
sy!)  sprawiamy, iŻ czterdzie-
jest aktywno� fizycz-
stoletni uk"ad immunologicz-
na: zbawienne w sta-
ny  siada i zaczynamy czu�
nach nerwowego na-
kalendarz na karku. Zaczynają
pi�cia są zarówno spo-
kojny spacer jak i �wi- nas trapi� choroby, o których
czenia na si"owni.
do tej pory tylko s"yszeliĘmy,
bo przytrafia"y si� innym, nie
nam.
Zdarza si�, Że w duŻym procencie o choroby obwiniamy
przodków, a ĘciĘlej mówiąc: geny, które w spadku po nich
odziedziczyliĘmy. Prawda jest jednak inna: tylko w 15 proc.
za nasze dolegliwoĘci odpowiadają geny, zupe"nie od nas
niezaleŻne. AŻ 55 proc. winy spada na nasz jad"ospis, a
reszta  30 proc.  zaleŻy od Ęrodowiska.
W tym znaczeniu Ęrodowisko to nie tylko dymiące komi-
ny czy wszechobecne spaliny. �rodowisko to takŻe stresy,
ciąg"a gonitwa nie zawsze wiadomo za czym, brak umie-
j�tnoĘci wypoczynku...
- 42 -
Musimy uwierzy�, Że urodziliĘmy si� d"ugowieczni, a o
to, Że Żyjemy troch� krócej, obwiniajmy siebie. Obwiniajmy
albo  i do tego postaramy si� Was przekona�  pracujmy
na swoją setk�!
I pami�tajmy  kluczem do d"ugowiecznoĘci są: sposób
odŻywiania, aktywnoĘ� fizyczna, ciąg"e �wiczenie umys"u
i przebywanie w towarzystwie bliskich osób.
- 43 -
�WIE�A TWARZ
�
Wiemy juŻ prawie wszystko o tym, jak piel�gnowa� nasze
wn�trze, aby umia"o da� odpór up"ywającym latom. Teraz
kolej na twarz, bowiem to ona w"aĘnie najcz�Ęciej Ęwiad-
czy o naszym wieku.
Czy musi si� starze�?
Skóra starzeje si� w sposób naturalny juŻ w wieku 30 lat.
Wtedy komórki wolniej si� regenerują, w"ókna elastyczne
są coraz cieł
sze i zmniejsza si� produkcja kolagenu. Skó-
ra zaczyna traci� wod� i powoli wiotczeje. Stan naszej ce-
ry zaleŻy od wielu czynników: sposobu odŻywiania si�, ilo-
Ęci godzin snu, iloĘci wypalanych papierosów (albo tylko
przebywania w towarzystwie osób palących) i wypitego al-
koholu. Nie bez wp"ywu na urod� skóry twarzy są czynni-
ki zewn�trzne i chlorowana woda. Zaczyna si� wyĘcig z
czasem  czy istnieją cudowne Ęrodki hamujące ten pro-
ces?
NawilŻanie
Kosmetyki odm"adzające stają si� coraz popularniejsze, a
ich podstawowe zadania to: intensywnie nawilŻa� twarz i
zlikwidowa� wolne rodniki niszczące komórki skóry, nie
dopuĘci� do powstawania przebarwieł
i zmarszczek albo
zlikwidowa� juŻ istniejące.
Dermatolodzy na te defekty zalecają witamin� A (retinol),
bowiem likwiduje ona przebarwienia pigmentacyjne i pla-
my, ma"e zmarszczki i poprawia ogólny stan cery.
Sen to zdrowie
Skóra regeneruje si� podczas snu, pod warunkiem jednak,
Że dobrze ją odŻywimy i nawilŻymy na noc. Sen przed pó"-
nocą liczy si� podwójnie takŻe dla cery, a podczas pierw-
szych godzin snu odnawia ona swoją  fasad� . To odna-
- 44 -
wianie nie jest jedyną korzyĘcią dla skóry, odpoczynek po-
woduje takŻe jej nawilŻenie. W czasie g"�bokiego snu tem-
peratura spada, cia"o si� ozi�bia i wydzielanie wody
zmniejsza si�  w tym czasie skóra ma najwi�kszy procent
wilgotnoĘci.
Jakie kosmetyki?
Czy wobec tych naturalnych procesów zachodzących w
organizmie, trzeba cerze pomaga� Ęrodkami kosmetyczny-
mi? Na pewno tak. Warto si�gną� po odpowiednie mleczko
kosmetyczne albo tonik przywracający naturalną kwaso-
wo�. Natomiast ranne mycie twarzy myd"em nie jest
wskazane, bowiem usuwa si� wtedy naturalną warstw�
t"uszczową, wyprodukowaną w nocy dla ochrony skóry
twarzy. WaŻne jest takŻe stosowanie na noc kremów odna-
wiających, najlepiej produkowanych na bazie kwasów
owocowych.
- 45 -
ZWIERCIAD�O DUSZY  OCZY
Z
Mogą Ęmia� si� i p"aka�, wyraŻa� radoĘ� i ból, czu"oĘ� i
gniew, spogląda� nieĘmia"o lub wyzywająco. Przez poetów
zwane zwierciad"em duszy, cz�sto są równieŻ odbiciem
prozy Życia: nieodpowiedniej diety, przem�czenia, chorób,
czy wreszcie braku w"aĘciwej piel�gnacji. Piel�gnujmy
blask naszych oczu!
Oczy zwierciad"em duszy, ale z oczu lekarz irydolog wy-
czyta, co szwankuje w naszym organizmie.
Irydologia to nauka rozpoznawania stanów chorobowych
w oparciu o zmiany dostrzegane w t�czówce oka.
Zmiany zapalne w t�czówce Ęwiadczy� mogą  i Ęwiadczą
 o drąŻącej organizm chorobie Stilla, zesztywniającym za-
paleniu kr�gos"upa czy "uszczycowym zapaleniu stawów.
Widoczne zmiany rogówki natomiast powoduje cho�by
choroba Wilsona  polegająca na zaburzeniach przemian
miedzi. Zapalenie spojówek zaĘ towarzyszy, mi�dzy inny-
- 46 -
mi, przewlek"ym stanom zapalnym nosogardzieli, zatok,
z�bów, chorobom alergicznym, rzeŻączce noworodków,
chorobie Stevens Johnsona, jaglicy i wielu, wielu innym.
Nie sprzyja jakoĘci wzroku i wyglądowi oczu przebywa-
nie w pomieszczeniach pe"nych dymu i kurzu, d"ugotrwa-
"e wykonywanie np. precyzyjnej pracy rzemieĘlniczej, czy-
tanie przy niew"aĘciwym Ęwietle, wpatrywanie si� ca"ymi
godzinami w monitor komputera, naraŻanie si� na bezpo-
Ęredni kontakt z jaskrawym Ęwiat"em (naturalnym lub
sztucznym).
Niedowidzenie o zmroku, pieczenie ( piasek w oczach),
nadmierne "zawienie, pogorszenie si� ostroĘci widzenia,
nadwraŻliwoĘ� na Ęwiat"o mogą by� spowodowane niedo-
borem witaminy A lub B (zw"aszcza B2). W"ączenie do ja-
d"ospisu marchwi, sa"aty i pietruszki, codzienne wypijanie
porcji (2 dag) droŻdŻy, zalanych gorącym mlekiem, i herba-
ty z suszonych jagód powinno przynieĘ� zauwaŻalną po-
praw� juŻ po kilku tygodniach.
Szybciej moŻna si� pozby� obrz�ku powiek, pod warun-
kiem, Że wyst�puje sporadycznie i jest skutkiem np. nie-
przespanej nocy. Wystarczy wówczas po"oŻy� na zamkni�-
te powieki p"atki gazy ze ĘwieŻo startym ziemniakiem. Po
15 minutach zmy� tamponem moczonym w naparze z ru-
mianku, Ęwietlika lub kopru w"oskiego. JeĘli obrz�ki nie
ust�pują przez d"uŻszy czas, najprawdopodobniej leczenia
wymagają nerki lub serce.
Z wszystkimi innymi niepokojącymi objawami naleŻy ko-
niecznie zwróci� si� do lekarza okulisty. MoŻe po prostu
juŻ potrzebne są Ci okulary? Cz�sto kontrola wzroku po-
zwala stwierdzi�, Że uporczywy ból g"owy spowodowany
by" wadą wzroku nie migreną i zamiast ma"o skutecznych
tabletek wystarczą dobrze dobrane szk"a korekcyjne.
- 47 -
ZORIENTUJ SIó, CZY WSZYSTKO GRA?
Z
Nawet jeĘli czujesz si� zdrowo jak ryba w górskim poto-
ku, co jakiĘ czas, zw"aszcza jeĘli juŻ przekroczy"eĘ czter-
dziestk�, powinieneĘ zg"osi� si� do swojego lekarza na
 przegląd , czyli badania kontrolne. W ten sposób  jeĘli
czai si� w Twoim organizmie zagroŻenie chorobą  moŻesz
szybko zapobiec ewentualnemu schorzeniu.
Czy masz prawid"ową krew?
Kobiety M�Żczyęni
12 16 g/dl 13 17 g/dl
Hemoglobina
36 45% 40 54%
Hematokryt
Liczba krwinek:
3,6 5,0 mln 4,2 5,4 mln
czerwonych
3,9 9 tys. 3,5 9 tys.
bia"ych
140 450 tys. 140 450 tys.
Liczba p"ytek krwi
4/12 po 1 godz. 3/8 po 1 godz.
OB
- 48 -
Pami�taj o normach:
cholesterol < 200 mg/dl
cholesterol LDL < 135 mg/dl
cholesterol HDL >35 mg/dl
trójglicerydy < 200 mg/dl
glukoza 70 110 mg/dl
fibrynogen 1,5 3,0 g/l
maksymalne ciĘnienie krwi 140/90 mm Hg
Mocz teŻ waŻny
u
ci�Żar od 1002 do 1030 g/l
u
pH zbliŻone do 7
u
przezroczysty
u
s"omkowa barwa
u
w osadzie mogą znajdowa� si� pojedyncze krwinki bia"e,
czerwone i niewielka iloĘ� związków mineralnych
u
nie powinien zawiera� bia"ka, glukozy, acetonu i bilirubi-
ny (tylko niewielka ilo� urobilinogenu jest dozwolona)
Wykrycie obecnoĘci bia"ka (cho� moŻe si� znaleę� w mo-
czu po wysi"ku fizycznym, gwa"townych zmianach tempe-
ratury cia"a i w koł
cowym okresie ciąŻy) sugeruje powaŻ-
niejsze schorzenia: zapalenia k"�buszków nerkowych lub
uszkodzenie miąŻszu nerek.
ObecnoĘ� glukozy i acetonu moŻe by� oznaką cukrzycy.
Bilirubina pojawia si� przede wszystkim w chorobach wą-
troby i dróg Żó"ciowych.
- 49 -
Skontroluj swoją wag�
Sposobem okreĘlania prawid"owej wagi jest wskaęnik
BMI (Body Mass Index). Obliczamy go, dzieląc wag� poda-
ną w kilogramach przez kwadrat wzrostu wyraŻonego w
I
d
e
a
l
n
a
w
a
g
a
t
o
B
M
I
m
i
�
d
z
y
2
0
a
2
5
.
metrach. Idealna waga to BMI mi�dzy 20 a 25.
masa cia"a (kg)
m
a
s
a
c
i
a
"
a
(
k
g
)
BMI =
B
M
I
=
2
wzrost (m)2
w
z
r
o
s
t
(
m
)
BMI Jaki jesteĘ? Ryzyko chorób
towarzyszących oty"oĘci
< 18,4 niedowaga niskie
18,5-24,9 norma Ęrednie
> 25 nadwaga podwyŻszone
25-29,9 okres przed oty"oĘcią umiarkowanie podwyŻszone
30-34,9 oty"oĘ� I stopnia podwyŻszone
35-39,9 oty"o� II stopnia wysokie
> 40 oty"o� III stopnia bardzo wysokie
- 50 -
Prawid"owy obwód talii u kobiety powinien wynosi� poni-
8
0
Żej 8 0 cm (powyŻej 88 cm Ęwiadczy o oty"oĘci), natomiast
9
4
u m�Żczyzny  do 9 4 cm (o oty"oĘci Ęwiadczy obwód po-
wyŻej 102 cm).
Kroki do sukcesu
KaŻdy, kto ma nadwag� i oty"oĘ�, powinien wyszczuple�
nie tylko dla w"asnej urody, ale przede wszystkim dla zdro-
wia. Choroby towarzyszące oty"oĘci: cukrzyca, nadciĘnie-
nie, miaŻdŻyca, niewydolnoĘ� oddechowa, zmiany zwyrod-
nieniowe w kr�gos"upie, kamica Żó"ciowa, nowotwory
piersi, jajnika, trzonu macicy, jelita grubego, prostaty.
u
B
M
I
=
1
8
,
5

2
4
,
9
JeĘli BMI=18,5 24,9, ale w rodzinie są osoby oty"e 
kontroluj mas� cia"a, �wicz, zdrowo si� odŻywiaj.
u
B
M
I
=
2
5

2
9
,
9
JeĘli BMI=25 29,9, cholesterol i ciĘnienie krwi w nor-
mie  utrzymaj sta"ą mas� cia"a, �wicz, zdrowo si� odŻy-
wiaj.
u
B
M
I
=
2
5

2
9
,
9
JeĘli BMI=25 29,9, cholesterol i ciĘnienie krwi pod-
wyŻszone  wprowadę diet� Ęredniokaloryczną, aby schud-
ną� 5 kg przez kwarta", �wicz.
u
B
M
I
=
3
0

3
4
,
9
JeĘli BMI=30 34,9, cholesterol i ciĘnienie krwi pod-
wyŻszone  wprowadę diet� niskokaloryczną, zredukuj
mas� cia"a o 5-10 proc., �wicz, moŻliwe leczenie farmako-
logiczne.
u
B
M
I
=
3
5

3
9
,
9
JeĘli BMI=35 39,9, cholesterol i ciĘnienie krwi wyso-
kie  rozpocznij kompleksowe leczenie wraz z terapią far-
makologiczną w celu uzyskania redukcji masy cia"a ponad
10 proc.
u
B
M
I
>
4
0
JeĘli BMI>40 z powik"aniami oty"oĘci  terapia indywi-
dualna, uwzgl�dniająca diet�, gimnastyk�, Ęrodki farmako-
logiczne. Celem jest redukcja masy cia"a o 20 30 proc.
- 51 -
MoŻna rozwaŻy� leczenie chirurgiczne oty"oĘci, polegają-
ce na wytworzeniu ma"ego Żo"ądka o pojemnoĘci zaledwie
30 50 ml. Po operacji waga spada o 6 8 kg miesi�cznie.
Rekordzistą zoperowanym w II Klinice Chirurgii Ogólnej i
Naczył
�ląskiej AM w Zabrzu przez prof. Mariana Pardel�
jest 30-letni m�Żczyzna, który przy wzroĘcie 178 cm waŻy"
260 kg (BMI=82). (Łród"o: Polskie zasady zapobiegania i
leczenia oty"oĘci z dn. 1.08.1998 r.)
- 52 -
Badania profilaktyczne
W i e k w l a t a c h
W
i
e
k
w
l
a
t
a
c
h
d
o
4
0
6
0
-
7
5
p
o
w
.
7
5
5
0
-
6
0
Rodzaj badania do 40 40-50 50-60 60-75 pow.75
R
o
d
z
a
j
b
a
d
a
n
i
a
4
0
-
5
0
morfologia krwi raz raz raz raz raz
z rozmazem, OB, w roku w roku w roku w roku w roku
poziom glukozy
we krwi
badanie ogólne raz raz raz raz raz
moczu w roku w roku w roku w roku w roku
EKG co 1 3 raz raz raz
lata w roku w roku w roku
ciĘnienie krwi raz 4 razy 4 razy 4 razy 4 razy
w roku w roku w roku w roku w roku
poziom choleste-
co 3 5 co 3 co 3 co 3 wg
rolu i trójglicery-
lat lata lata lata decyzji
dów w surowicy
lekarza
krwi
badanie raz raz raz raz wg
ginekologiczne w roku w roku w roku w roku decyzji
lekarza
USG co 3 5 co 3 5 co 2 3 co 2 3 co 2 3
jamy brzusznej lat lat lata lata lata
co 2 3 co 2 co 2 wg
mammografia
lata lata lata decyzji
lekarza
USG piersi co 2 3 co 2 3 co 2 3
lata lata lata
densytometria co 3 co 2 raz wg
(g�stoĘ� koĘci) lata lata w roku decyzji
lekarza
badanie wzroku co 3 5 co 2 3 raz raz
lat lata w roku w roku
badanie s"uchu co 5 co 3 5 co 2 3 co 2 co 2
lat lat lata lata lata
- 53 -
MÓZG NA DIECIE
M
Mózg doros"ego cz"owieka waŻy oko"o 1,4 kg i stanowi
2 3 proc. masy ca"ego cia"a. Ta nik"a zawarto� procento-
wa nie ilustruje jednak roli mózgu w sterowaniu ca"ym or-
ganizmem. Wskazuje raczej na ogromne obciąŻenie tego
organu odpowiedzialnoĘcią za funkcjonowanie wszystkich
pozosta"ych.
I alarmuje: o mózg trzeba dba� szczególnie! Wszelkie za-
obserwowane zak"ócenia jego pracy powinny by� konsulto-
wane z lekarzem, ale warto wiedzie�, Że np.: pogorszenie
pami�ci, obniŻenie zdolnoĘci koncentracji, sennoĘ�, roz-
draŻnienie, zaburzenia logicznego myĘlenia i wys"awiania
si�  mogą, ale nie muszą, by� objawami rozwijającej si�
choroby.
Cz�sto bywają wo"aniem mózgu o zmian� diety. Mózg, od
którego wymagamy aktywnoĘci  zmuszany do intensyw-
nej pracy  musi by� takŻe intensywnie i prawid"owo odŻy-
wiany. Niedobór niezb�dnych sk"adników odŻywczych mo-
Że by� przyczyną niepokojących zaburzeł
w funkcjonowa-
niu komórek mózgowych.
- 54 -
Czym Żywi� mózg?
Prawid"owe jego funkcjonowanie wymaga dotlenienia. Za
dostarczanie szarym komórkom tlenu odpowiada hemo-
globina, której waŻnym sk"adnikiem jest Żelazo. Przy
d"ugotrwa"ym niedoborze tego pierwiastka, poziom
hemoglobiny spada, przez co mniej sprawnie wywiązuje
si� ona ze swoich zadał
, a komórki mózgowe tracą swą Ży-
wotnoĘ�. Nast�pstwem tego moŻe by� znaczne pogorszenie
samopoczucia, zm�czenie, zdenerwowanie.
Substancją, którą mózg Żywi si� najch�tniej, jest glukoza.
Jej niedobór, spowodowany np. zbyt d"ugimi przerwami
mi�dzy posi"kami, moŻe by� powodem sennoĘci, poczucia
znuŻenia, os"abienia koncentracji bądę rozdraŻnienie.
Przyczyną z"ego nastroju, depresji, k"opotów z pami�cią
cz�sto bywa  niewielki nawet  niedobór witamin lub
sk"adników mineralnych.
Oto kilka przyk"adów:
Odczuwane objawy Sygna"y mózgu
O
d
c
z
u
w
a
n
e
o
b
j
a
w
y
S
y
g
n
a
"
y
m
ó
z
g
u
ZnuŻenie, os"abienie niedobór glukozy
koncentracji, sennoĘ� lub Żelaza
Z"y nastrój, depresja niewielki niedobór witamin:
B1, B2, B6, C,
duŻy niedobór witaminy A
Apatia, utrata apetytu, zapa- brak witamin z grupy B,
lenie nerwów obwodowych zw"aszcza B1
Os"abienie pami�ci niedobór witaminy PP
RozdraŻnienie, sennoĘ� niedobór magnezu
- 55 -
SERCE
Ś
Uk"ad krąŻenia  t tnice, Ży"y i naczynia w"osowate  to
krwiostrada o d"ugoĘci ok. 150 tys. kilometrów, po której
p"ynie ok. 5 litrów krwi. Serce, czyli motor zasilający ten
uk"ad, kaŻdej godziny musi przepompowa� 350 litrów
krwi. To ogromna i ci�Żka praca, wi�c Ęwiadomie trzeba
dba� o to, by ruch krwi (a wraz z nią Życiodajnego tlenu,
witamin i mikroelementów) odbywa" si� bez zak"óceł
i
utrudnieł
.
Zaburzenia pracy serca i uk"adu krąŻenia powoduje
przede wszystkim wysoki poziom lipidów (cholesterol,
trójglicerydy)  co prowadzi do miaŻdŻycy, czyli stwardnie-
nia t�tnic  i wysokie ciĘnienie krwi.
Cholesterol wraz z innymi lipidami (pochodzącymi g"ów-
nie z t"uszczów zwierz�cych) w postaci mikroskopijnych
blaszek przylepia si� do Ęcianek uk"adu krwionoĘnego,
zmniejszając stopniowo ich Ęrednic� i utrudniając krwi
swobodny przep"yw.
Wysokie ciĘnienie krwi (powyŻej 140/90 mm Hg) stwarza
niebezpieczeł
stwo wystąpienia udaru i zawa"u serca. Al-
kohol, papierosy, duŻe iloĘci kawy, niehigieniczny tryb Ży-
cia (cho�by brak ruchu i nieumiej�tno� wypoczynku) to
korzenie nadciĘnienia i chorób wieł
cowych.
Zbyt szybko bije Twoje serce? Zdarza si� ucisk i ból za
mostkiem? To mogą by� pierwsze objawy choroby wieł
-
cowej, nadciĘnienia albo... cukrzycy. Koniecznie zg"oĘ
si� do lekarza na badanie EKG. Cz�sto sprawdzaj t�tni-
cze ciĘnienie krwi.
JeĘli palisz, pomyĘl o rzuceniu na"ogu. Za zaoszcz�-
dzone pieniądze spraw sobie aparat do mierzenia ci-
Ęnienia!
- 56 -
Czego nie lubi Twoje serce?
1. Nadwagi. Postaraj si� schudną�, nie k"adę si� spa� bez-
poĘrednio po posi"ku
2. Nadmiaru alkoholu i kawy. To podnosi ciĘnienie krwi
3. Braku aktywnoĘci fizycznej. Dobrze Ci zrobią codzienne
spacery
4. Soli (ponad 6 g dziennie), t"ustych mi�s (zw"aszcza wie-
przowiny) i zawiesistych sosów, smaŻonych potraw
5. Nadmiernego napi�cia. Tylko spokój moŻe Ci� uratowa�
- 57 -
NERKI
N
Uk"ad moczowy to przede wszystkim nerki  filtry, w któ-
rych krew jest oczyszczana z substancji toksycznych
(produkty rozpadu powsta"e ze zniszczenia komórek,
tkanek, oraz pozosta"oĘci z  przerobu poŻywienia). To
takŻe fabryka produkująca na dob� ok. 1,5 l moczu. Ten
organ pilnuje w"aĘciwego sk"adu p"ynów ustrojowych, od-
powiada za regulacj� gospodarki wodnej, wapniowo-fosfo-
ranowej, sodowej i potasowej. W nerkach powstają związ-
ki regulujące ciĘnienie krwi i uczestniczące w powstawa-
niu czerwonych krwinek. To g"ównie od nerek zaleŻy rów-
nowaga Ęrodowiska wewn�trznego organizmu cz"owieka.
Najcz�stszym schorzeniem nerek jest kamica, czyli z"ogi
szczawianów lub fosforanów wapnia. Dba"oĘ� o prawid"o-
wą prac� nerek to ciąg"e ich przep"ukiwanie (przynajmniej
2 litry p"ynów dziennie), prawid"owa dieta uboga w sól i
bia"ko zwierz�ce, którego ęród"em są przede wszystkim:
mleko, jego przetwory, podroby i wywary mi�sne.
Badanie ogólne moczu (wystarczy je wykona� raz w roku)
pozwoli na ocen� pracy nerek i uk"adu moczowego.
Po pi��dziesiątce takie badanie wypada robi� juŻ troch�
cz�Ęciej, np. co 6 miesi�cy.
Zmorą dojrza"ych m�Żczyzn bywa przerost gruczo"u kro-
kowego. W por� rozpocz�te leczenie daje doskona"e efek-
ty, dlatego kaŻdy m�Żczyzna po szeĘ�dziesiątce powinien
przynajmniej raz w roku z"oŻy� wizyt� specjaliĘcie urolo-
gowi.
JeĘli zauwaŻysz zmiany w wyglądzie i zapachu moczu,
obrz�ki na twarzy i podudziach, a do tego odczuwasz
ból w l�dęwiach, nie czekaj, bo te objawy mogą sugero-
wa�, Że nerki albo p�cherz moczowy zaczynają szwan-
kowa�!
- 58 -
Jak dopieĘci� obola"e nerki?
1. Cz�sto jedz owoce i natk� pietruszki, duŻo ryb i zupy ja-
rzynowe
2. Unikaj alkoholu, mocnej kawy i herbaty
3. Ogranicz mleko i jego przetwory, wyklucz z diety rabar-
bar, szczaw i szpinak
4. Pij przynajmniej 2 litry p"ynów na dob�
5. Nie wyzi�biaj cia"a, szczególnie dbaj o nogi
- 59 -
WŃTROBA
�
Wątroba jest najwi kszym organem cz"owieka  u doro-
s"ego m�Żczyzny waŻy nieco ponad 2 kg. Ten narząd to
bardzo waŻne laboratorium, w którym powstają substancje
wydzielane do przewodu pokarmowego (sk"adniki Żó"ci) i
do krwi (np. czynniki krzepni�cia krwi). Wątroba to takŻe
magazyn glikogenu ( zapasowego cukru), witamin (A 
w zdrowej wątrobie zgromadzony jest prawie 2-letni jej
zapas, D i B12  roczny) i krwi, która w kaŻdej chwili, np.
w przypadku krwotoku, moŻe zasili� krwiobieg.
Wątroba  podobnie jak nerki  bierze udzia" w odtruwa-
niu organizmu z trucizn. Od tego, jak sprawnie funkcjonu-
je, zaleŻy praca uk"adów trawienia i krąŻenia.
Najgroęniejszym schorzeniem tego narządu jest mar-
skoĘ�, do której moŻe dojĘ� wskutek przewlek"ego uszko-
dzenia jej komórek i zastąpienia ich tkanką "ączną.
Pierwszymi objawami niedomagał
wątroby mogą by�
pobolewania w prawym podŻebrzu, os"abienie, wzd�cia
brzucha, obrz�ki nóg i puchlina brzuszna, a najpowaŻniej-
szym i najgroęniejszym jest krwawienie z przewodu po-
karmowego.
Próby wątrobowe (oznaczanie enzymów i wskaęników
krzepni�cia w osoczu krwi) oraz badanie ultrasonogra-
ficzne (USG) pozwalają na wst�pną ocen� wydolnoĘci
wątroby.
JeĘli  czujesz wątrob�, poproĘ lekarza rodzinnego o
skierowanie na specjalistyczne badania.
Profilaktycznie, nawet gdy nic Ci� nie niepokoi, wyko-
naj badania raz na dwa lata. Wątroba b�dzie Ci
wdzi�czna!
- 60 -
Jak dba� o wątrob�?
1. Ogranicz w jad"ospisie t"uszcze i bia"ka, zwi�ksz ilo�
warzyw
2. Unikaj alkoholu, mocnej kawy i herbaty
3. Wyklucz wszystkie pokarmy konserwowane, proszko-
wane zupki i sosy
4. Wzbogacaj potrawy zio"ami, zw"aszcza kminkiem, pie-
przem, majerankiem i bazylią
5. Zaszczep si� przeciwko Żó"taczce
- 61 -
�O�ŃDEK
�
�o"ądek (kszta"t zmienia si� w zaleŻnoĘci od iloĘci
spoŻytych pokarmów i pozycji, którą zajmujemy) jest tą
cz�Ęcią uk"adu pokarmowego, w której przez jakiĘ czas
gromadzi si� poŻywienie i p"yny. To tu pokarmy są miesza-
ne i rozdrabniane, stąd trafiają do pierwszego odcinka
jelita cienkiego  dwunastnicy, gdzie ulegają trawieniu
przy pomocy enzymów trzustkowych i Żó"ci, a nast�pnie w
postaci najdrobniejszych cząstek są wch"aniane. W staro-
ŻytnoĘci sądzono, Że Żo"ądek jest rodzajem pieca, s"uŻą-
cym do gotowania zjedzonych pokarmów.
KaŻdego dnia Żo"ądek produkuje ok. 1,5 l soku, którego
najwaŻniejszymi sk"adnikami są kwas solny i pepsyna.
KwaĘny sok Żo"ądkowy stanowi skuteczną barier� ochron-
ną przed dostaniem si� do organizmu groęnych drobno-
ustrojów.
Najbardziej powszechnym schorzeniem Żo"ądka jest cho-
roba wrzodowa i zmiany zapalne b"ony Ęluzowej,
wywo"ane najcz�Ęciej zakaŻeniem bakterią Helicobacter
pylori, odporną na kwas solny i pepsyn�. Najgroęniejszą
chorobą jest nowotwór, który na szcz�Ęcie  dzi�ki m.in.
coraz mądrzejszemu odŻywianiu si� cz"owieka  wyst�pu-
je coraz rzadziej.
JeĘli cz�sto pali Ci� zgaga i nawet po zaŻyciu standar-
dowych leków nie mija,  odbija si� zjedzona potrawa,
zauwaŻysz nag"y brak apetytu, post�pujące chudni�cie
i utrzymujący si� ból w Ęrodkowym nadbrzuszu (tzw.
do"ek sercowy) i lewym podŻebrzu  niezw"ocznie zg"oĘ
si� do lekarza.
Medycyna  poza klasycznym badaniem lekarskim 
ma do dyspozycji badanie rentgenowskie i gastro-
skopi�.
- 62 -
Co Żo"ądkowi nie s"uŻy?
1. Po"ykanie niepogryzionych k�sów i jedzenie za duŻych
porcji. Zdrowiej jeĘ� cz�Ęciej, ale mniej obficie
2. Niejedzenie Ęniadał
. To powinien by� najwaŻniejszy
posi"ek
3. Papierosy i kawa zaraz po przebudzeniu
4. NaduŻywanie tabletek, zw"aszcza przeciwbólowych typu
aspiryna
5. Cz�ste i d"ugotrwa"e sytuacje stresowe
- 63 -
P�UCA
P
P"uca to centrum uk"adu oddechowego. Tam dochodzi do
utlenowania krwi, czyli przy"ączania tlenu przez hemoglo-
bin�. Tlen razem z krwią trafia do komórek ca"ego cia"a i
tam jest zuŻywany do procesów oddychania komórek i ich
odŻywiania. W tym procesie powstaje dwutlenek w�gla,
który jest wydalany podczas wydechu. W czasie spoczynku
doros"y cz"owiek w ciągu minuty wdycha prawie 4 l powie-
trza, w którym 1/5 stanowi tlen.
Najgroęniejszą chorobą tego organu jest rak. Na 100 tys.
Polaków 80 zapada na nowotwór p"uc. Na podstawie wie-
lu badał
naukowych stwierdzono, Że g"ówną jego przyczy-
ną jest palenie papierosów i wprowadzanie do organizmu
razem z dymem tytoniowym związków kancerogennych.
Wp"yw na rozwój tej choroby ma teŻ wzrastające zanie-
czyszczenie Ęrodowiska.
Rak p"uc rozwija si� bardzo podst�pnie, a mi�dzy powsta-
niem pierwszej komórki a ujawnieniem si� choroby mija
nawet kilkanaĘcie lat. Rozpoznana choroba rozwija si� w
znacznie szybszym tempie niŻ w fazie utajenia. Dlatego
badania profilaktyczne p"uc mają ogromne znaczenie.
Nie lekcewaŻ takich objawów, jak: kaszel, dusznoĘci,
k"ucia, pobolewania w klatce piersiowej, cz�sty  braku
tchu , krwioplucie. JeĘli zauwaŻysz u siebie któryĘ z
tych objawów  natychmiast zg"oĘ si� do lekarza! Pa-
mi�taj, Że im szybciej podejmiesz leczenie, tym wi�ksze
masz szanse na wyleczenie.
I s"owami popularnej piosenki namawiamy: Rób, co
chcesz  TYLKO NIE PAL!
- 64 -
Czego nie znoszą Twoje p"uca?
1. Dymu papierosowego, który stopniowo ogranicza po-
wierzchni� p"uc, fundując im ciąg"e dostawy ponad 500
związków trujących
2. Przebywania w niewietrzonych pomieszczeniach
3. Chemicznie zanieczyszczonego powietrza (m.in. spalin)
4. Wilgoci, silnych przezi�bieł
i  przechodzonej grypy
5. Wdychania zimnego powietrza ustami
- 65 -
SKÓRA
S
KaŻdy marzy, by by"a g"adka i zawsze m"odo wygląda"a.
Wi�kszoĘ� z nas nawet nie zauwaŻa, Że ją ma, cho� waŻy
ok. 3 kg. Spe"nia wiele czynnoĘci, bez których nasz orga-
nizm nie móg"by prawid"owo funkcjonowa�. Stanowi ide-
alną ochron� leŻących pod nią tkanek, chroni organizm
przed niekontrolowanymi stratami wody, elektrolitów i
bia"ek. Dzi�ki swojej wielowarstwowoĘci (naskórek, skóra
w"aĘciwa i tkanka podskórna) doskonale strzeŻe przed
szkodliwymi czynnikami zewn�trznymi (promieniowanie
s"oneczne, zimno, przegrzanie). Bierze udzia" w zachowa-
niu sta"oĘci Ęrodowiska wewn�trznego organizmu. Skóra
ma kwaĘny odczyn (pH 5,5), dzi�ki któremu jest doskona-
"ą barierą dla bakterii i grzybów. Jest narządem, w którym
mają swoje zakoł
czenia receptory czucia: dotyku, ciep"a,
zimna, bólu, Ęwiądu. To dzi�ki nim nasz organizm szybko
odbiera i przetwarza informacje, pozwalające unikną� za-
groŻeł
.
Z wszystkich chorób nowotworowych ok. 15 proc. stano-
wią nowotwory skóry. Najcz�stszym jest tzw. rak podstaw-
nokomórkowy, którego przyczyn upatruje si� w starzeniu
skóry i nadmiarze promieni s"onecznych. Pocieszające jest
to, Że ma niewielką sk"onnoĘ� do przerzutów i jego usuni�-
cie zazwyczaj oznacza trwa"e wyleczenie.
Rodzajów zmian skóry jest bardzo wiele. Na szcz�Ęcie
ich zdecydowana wi�kszo� to zmiany "agodne, niewy-
magające leczenia. JeĘli jednak zauwaŻymy, Że zaczyna-
ją rosną�, krwawi�, "uszczy� si�, ciemnieją albo czer-
wienieją  zasi�gnij porady lekarza.
Opinia, Że jeŻeli na skórze pojawia si�  dziwne zna-
mi�, to lepiej go nie rusza�, jest bardzo niebezpieczna.
Zwlekanie z podj�ciem specjalistycznego leczenia cz�-
sto bowiem uniemoŻliwia wyleczenie.
- 66 -
Co moŻe skórze szkodzi�?
1. Nadmierne wystawianie na ostre promienie s"oneczne
2. Przebywanie w suchych, zadymionych pomieszczeniach
3. Brak  oddechu , czyli ubrania nieprzepuszczające po-
wietrza
4. Ma"a iloĘ� snu, gdyŻ w"aĘnie wtedy jej komórki odna-
wiają si� (najintensywniej mi�dzy pó"nocą a trzecią rano)
5. Nieodpowiednie kosmetyki
- 67 -
ODPORNO��. UK�AD IMMUNOLOGICZNY
O
Uk"ad immunologiczny jest odpowiedzialny za obron�
naszego organizmu przed chorobotwórczymi zap�dami
róŻnych czynników (np. bakterie, wirusy). Na mechanizm
odpornoĘciowy sk"ada si� dzia"a-
nie leukocytów, które są wytwa-
rzane i aktywowane w w�z"ach
G. G. Solomon, pionier
G
ch"onnych, Ęledzionie i szpiku
psychoneuroimmunologii
(bia"e cia"ka krwi). Znaczna cz��
wykaza", Że ludzie pewni
swoich potrzeb i uczu� ma- leukocytów, bia"ych cia"ek krwi
ją silniejszy uk"ad immuno- (granulocyty, limfocyty) jest w
logiczny i "atwiej opierają ciąg"ym ruchu, przemieszcza si�
si� chorobom związa- w naczyniach krwionoĘnych i
nym z jego nieprawi-
limfatycznych, docierając do
d"owym dzia"aniem.
ognisk zapalnych umiejscowio-
nych w róŻnych cz�Ęciach nasze-
go organizmu.
Zaburzenia czynnoĘci uk"adu odpornoĘciowego skutkują
ujawnianiem si� róŻnych chorób, spowodowanych czynni-
kiem infekcyjnym, jak i rozwojem niektórych nowotworów.
Jest wi�c oczywiste, Że o uk"ad immunologiczny trzeba
dba�, by móg" nas broni� przed wirusami, bakteriami i in-
nymi czynnikami chorobotwórczymi.
Wolne rodniki. Co to w"aĘciwie jest?
To niesparowane elektrony tlenu, które powstają w orga-
nizmie w wyniku przemian metabolicznych. Ich obecno�
ma związek z mechanizmami obronnymi, ale ich nadmiar
zdecydowanie szkodzi. Wolne rodniki obdarzone są "adun-
kiem ujemnym i dąŻąc do po"ączenia z cząsteczką dodat-
nią (czyli utlenienia), uruchamiają proces niszczenia b"on
komórkowych. Stanowi to początek róŻnych chorób i
zwi�ksza tempo starzenia si� organizmu.
- 68 -
Stąd ogromne znaczenie ma dostarczanie organizmowi
duŻych iloĘci przeciwutleniaczy (antyoksydantów), które
 wy"apują wolne rodniki.
Gdzie szuka� wsparcia?
Witamina W czym pomaga Gdzie wyst�puje
A poprawia wygląd skóry, wzmac- wątroba, mleko, ma-
(retinol) nia w"osy, zwi�ksza odporno� na s"o; prowitamina A
przezi�bienia, poprawia wzrok jest zawarta w Żó"tym
barwniku marchwi
B1 pomaga w procesie trawienia, droŻdŻe, ziarna zbóŻ,
(tiamina) wzmacnia pami��, poprawia krą- groch, ziemniaki, jaja,
Żenie i prac� serca wątroba, mleko
B2 wzmacnia w"osy, paznokcie, droŻdŻe, wątroba, se-
(ryboflawina) zmniejsza stresy, wspomaga: roz- ry, jaja, sa"ata, szpi-
wój organizmu, leczenie chorób nak, mleko
Żo"ądka i wątroby oraz poparzeł

B6 obniŻa ciĘnienie, poziom chole- droŻdŻe, kie"ki pszeni-
(pirydoksyna) sterolu, zapobiega wyst�powaniu cy, fasola, ziemniaki,
anemii, niezb�dna do prawid"o- mi�so, wątroba, Żó"tko
wego funkcjonowania mózgu jaja
B12 wspomaga leczenie niektórych wątroba, cynadry, jaja,
(kobalamina) chorób nerwów, niedokrwistoĘci mleko
z"oĘliwej, poprawia pami�� i zdol-
no� uczenia si�
PP obniŻa poziom cholesterolu, u"a- orzechy, ziarna s"o-
(B3, niacyna) twia dobre funkcjonowanie syste- necznika, soja, awoka-
mu nerwowego, "agodzi bóle g"o- do, daktyle, figi, Ęliw-
wy, zapobiega zaburzeniom Żo- ki, chude mi�so, wą-
"ądkowo-jelitowym, utrzymuje w troba, ryby, drób
dobrym stanie skór� i Ęluzówk�
- 69 -
Witamina W czym pomaga Gdzie wyst�puje
C wzmacnia naczynia krwionoĘne, wi�kszoĘ� dojrza"ych
(kwas poprawia pami��, u"atwia gojenie owoców i warzyw li-
askorbinowy) si� ran, z"amał
, przyczynia si� do Ęciowych, ziemniaki,
produkcji hemoglobiny duŻe iloĘci w kwaszo-
nej kapuĘcie, wątroba
D2, D3 zapobiega krzywicy, wp"ywa na tran, jaja, mas"o,
(kalcyferol) proces tworzenia tkanki kostnej, wątroba, mleko
pomaga w zwalczaniu anemii
E zapobiega wyst�powaniu choroby tran, wątroba, mas"o,
(tokoferol) wieł
cowej, zmniejsza krzepli- mleko, kie"kujące
woĘ� krwi, wspomaga prawid"o- zboŻa, oliwa, sa"ata,
wą produkcj� krwinek czerwo- migda"y, orzechy,
nych, wyg"adza skór�, zwi�ksza nasiona s"onecznika i
witalno� dyni
H wp"ywa na prawid"ową czynnoĘ�: droŻdŻe, wątroba,
(biotyna) gruczo"ów potowych, tkanki ner- Żó"tka jaj, mleko
wowej, szpiku, jąder, skóry, w"o-
sów
K odpowiada za prawid"owe krzep- kapusta, szpinak,
(fitochinon) ni�cie krwi, wspomaga prac� wą- ziemniaki, wątroba
troby
Kwas zwalcza infekcje, umoŻliwia pra- droŻdŻe, wątroba,
pantotenowy wid"owe wzrastanie i rozwój, "a- jaja, mleko
godzi stres, odtruwa
Kwas foliowy pozwala zachowa� d"uŻej m"o- droŻdŻe, szpinak,
doĘ�, pomaga w zwalczaniu ane- grzyby, wątroba
mii
- 70 -
Antyoksydanty
Zadaniem antyoksydantów, potocznie nazywanych  wy-
miataczami wolnych rodników, jest m.in. neutralizowanie
ubocznych produktów komórkowej przemiany materii.
Prawdą jest, Że organizm sam teŻ umie si� broni� przed in-
wazją wolnych rodników, ale tylko w bardzo ograniczonym
zakresie. Niestety, i nieodpowiednia dieta, i palenie papie-
rosów, i zanieczyszczone Ęrodowisko są czynnikami zwi�k-
szającymi iloĘ� wolnych rodników do niebezpiecznej dla
zdrowia iloĘci.
Stąd ogromne znaczenie ma dostarczanie organizmowi
duŻych iloĘci przeciwutleniaczy (antyoksydantów), które
 wy"apują wolne rodniki. Zdecydowanie najwi�cej anty-
oksydantów znajduje si� w ĘwieŻych warzywach i owo-
cach. Ostatnio naukowcy z Uniwersytetu Cornell w stanie
Nowy Jork potwierdzili, Że 1 Ęrednie jab"ko ma taki sam
potencja" przeciwdzia"ający utlenianiu jak 1500 miligra-
mów witaminy C (cho� samej witaminy C jest w tym owo-
cu mniej). Chodzi o to, Że owoce i warzywa mają silniejsze
zdolnoĘci hamowania powstawania wolnych rodników niŻ
witaminy w tabletkach.
Stara rzymska zasada: jedno jab"ko dziennie ma wi�c
g"�boki sens!
Nieprawdopodobną przysz"oĘ� w lecznictwie mają rów-
nieŻ grejpfruty  potwierdzają ostatnie badania naukow-
ców z Uniwersytetu Floryda. Owoc ten  dzi�ki obecnoĘci
znacznej liczby flawonoidów, fenoli i witaminy C  ma sil-
ne dzia"anie przeciwutleniające, jest niezastąpiony w pro-
filaktyce choroby nowotworowej. Grejpfrut czerwony do-
datkowo bogaty jest w karotenoid o nazwie likopen, który
takŻe dzia"a silnie przeciwnowotworowo.
- 71 -
Szukając  "apaczy wolnych rodników, trzeba koniecznie
pami�ta� o witaminie E i selenie. Najlepiej stosowa� je
"ącznie, bowiem w"aĘnie wtedy ich dzia"anie antyoksyda-
cyjne, czyli neutralizujące wolne rodniki, jest najsilniejsze.
DuŻo selenu zawierają ryby, kraby i krewetki, kie"ki psze-
nicy, ziarna kukurydzy, pomidory, czosnek i grzyby. W wi-
tamin� E najbogatsze są oleje roĘlinne (polecamy zw"asz-
cza olej z kie"ków kukurydzy), pe"ne ziarna zbóŻ, zielone
warzywa liĘciaste, zielony groszek, ser i orzechy.
- 72 -
KURACJE
K
OCZYSZCZAJŃCE I WZMACNIAJŃCE
Zdrowy i zawsze m"ody organizm to marzenie kaŻdego.
Sprawnie moŻe dzia"a� tylko organizm stale konserwowa-
ny, wi�c regularnie pozbawiany zanieczyszczeł
, m.in. tok-
syn. Podstawowym warunkiem zachowania przez d"ugie
lata pe"nej sprawnoĘci fizycznej jest przestrzeganie zasad
prawid"owej diety oraz okresowe oczyszczanie organizmu
z gromadzących si� w nim toksyn. W procesie likwidowa-
nia zagroŻeł
naszego zdrowia najwaŻniejsze jest wyp"uki-
wanie toksycznych związków, atakujących poszczególne
organy.
Warto wi�c  przynajmniej raz w roku  zafundowa� so-
bie taką kuracj� oczyszczająco-wzmacniającą.
Uwaga:
Kuracje oczyszczające powodują niekiedy szybsze wy-
dalanie z organizmu przyjmowanych równoczeĘnie le-
ków konwencjonalnych. MoŻe zatem zaistnie� koniecz-
noĘ� przejĘciowego zwi�kszenia dawek leków stale
przyjmowanych przez pacjenta (np. leków nasercowych,
przeciwnadciĘnieniowych itp.). Z tego teŻ powodu o
przeprowadzaniu kuracji oczyszczającej powinien by�
powiadomiony lekarz domowy.
- 73 -
Do najbardziej skutecznych naleŻy
szeĘciotygodniowa kuracja oczyszczająca leczniczymi
roĘlinami andyjskimi
 wyraęnie poprawiająca ogólny stan zdrowia:
M
A
N
A
Y
U
P
A
Przez 2 tygodnie MANAYUPA  pi� trzy razy dzien-
nie (na godzin� przed albo dwie godziny po posi"ku) po
1 szklance wywaru albo przyjmowa� trzy razy dziennie (na
godzin� przed albo dwie godziny po posi"ku) po 2 kapsu"ki.
PoniewaŻ manayupa dzia"a moczop�dnie, m�Żczyęni ze
znacznym utrudnieniem oddawania moczu (np. przy prze-
roĘcie gruczo"u krokowego) mogą z niej zrezygnowa�,
przyjmując jedynie flor de arena i hercampuri, wg poniŻ-
szych wskazówek.
F
L
O
R
D
E
A
R
E
N
A
Przez nast�pne 2 tygodnie FLOR DE ARENA  pi� trzy
razy dziennie (na godzin� przed albo dwie godziny po po-
si"ku) po 1 szklance naparu.
H
E
R
C
A
M
P
U
R
I
Przez nast�pne 2 tygodnie HERCAMPURI  przyjmowa�
trzy razy dziennie (na godzin� przed albo dwie godziny po
posi"ku) po 1 kapsu"ce.
Marta Gaw�da, znawczyni zió", poda"a nam swój przepis
na ogólne oczyszczenie organizmu:
�yŻeczk� ĘwieŻego posiekanego skrzypu zala� szklanką
wrzątku, odstawi� do naciągni�cia. JeĘli uŻyjemy skrzypu
suszonego, to 1 "yŻeczk� zalewamy szklanką zimnej wody
i gotujemy pod przykryciem 15 20 minut. Pijemy dwa razy
dziennie, rano i wieczorem przez 12 tygodni.
- 74 -
�rodkiem ogólnie wzmacniającym, zawierającym duŻo
witaminy C jest nalewka z dzikiej róŻy:
0,5 kg owoców dzikiej róŻy i 5 dag cukru zalewamy
1 litrem wódki czystej i stawiamy w ciep"ym miejscu. Po ty-
godniu przecedzamy. Pijemy 1 2 razy dziennie po kieliszku.
Ojciec Grzegorz Sroka, franciszkanin, wielki zwolennik le-
czenia zio"ami, skomponowa" mieszank� czyszczącą krew,
skutecznie usuwającą szkodliwe związki z organizmu:
Przygotowa� po 50 g ziela krwawnika i bratka polnego,
kwiatu stokrotki i jasnoty bia"ej, korzenia mniszka i "opia-
nu, liĘci poziomki, brzozy i maliny oraz po 20 g szyszek
chmielowych i kwiatu nagietka.
Zio"a wymiesza�, wsypa� "yŻeczk� na szklank� wrzątku,
zaparza� pod przykryciem 20 minut i przecedzi�. Pi� gorą-
cy napar 1 2 razy dziennie przed jedzeniem.
- 75 -
Inny franciszkanin, ojciec Andrzej Czes"aw Klimuszko,
prekursor powrotu do wykorzystywania leczniczych zaso-
bów przyrody dla dobra cz"owieka, bardzo pozytywnie wy-
raŻa" si� o skutecznoĘci bursztynu i nalewki bursztynowej.
Jantar ma  wg o. Klimuszki  niewątpliwe w"aĘciwoĘci
bakteriobójcze i neutralizujące jady wirusowe. Podobno juŻ
samo noszenie przez kobiety naszyjnika z bursztynów o
wielobocznych kszta"tach moŻe zabezpiecza� przed nowo-
tworami.
A oto przepis o. Klimuszki na bursztynową nalewk�:
Kawa"ki surowego bursztynu (50 g) wyp"uka� w letniej
wodzie, wsypa� do butelki o pojemnoĘci 0,75 litra, zala�
czystym spirytusem. Po 10 dniach nalewka jest gotowa.
Codziennie rano naleŻy wypi� szklank� herbaty z trzema
kroplami nalewki.
Tybetał
ski sposób na zdrowie jest bardzo prosty, a po-
dobno niezwykle skuteczny:
10 dag czosnku naleŻy obra�, przecisną� przez prask� al-
bo drobno posieka� i zmiesza� z sokiem z 5 cytryn. �yŻecz-
k� tej mikstury rozpuĘci� w szklance wody mineralnej i pi�
raz dziennie.
Ludowa medycyna ormiał
ska zna sposób na szybką (wy-
starczy przed"uŻony weekend) i widoczną popraw� samo-
poczucia:
Zmiesza� 900 g soku z pomarał
czy, 900 g z grejpfruta i
200 g z limonek, podzieli� na 3 równe cz�Ęci i wstawi� do
lodówki. Przez trzy kolejne dni rano wypija� roztwór soli
glauberskiej (1 "yŻeczka soli i 100 ml przegotowanej wo-
dy), potem  w odst�pach pó"godzinnych  dzienną porcj�
- 76 -
soku w dawkach po 100 g. JeĘli sk"ad niezb�dnych posi"-
ków uda nam si� ograniczy� do jarzyn i owoców  i to w
niewielkich iloĘciach  juŻ po kilku dniach oczyszczona
krew wyp"ucze wi�kszoĘ� zalegających toksyn.
Tej kuracji przypisuje si� równieŻ w"aĘciwoĘci ogólnie od-
m"adzające, ale nie moŻna jej stosowa� w przypadku cho-
rób wrzodowych, przewodu pokarmowego i nieŻytu Żo"ąd-
ka ze zwi�kszoną kwasowoĘcią soku Żo"ądkowego.
Lecznicze w"aĘciwoĘci miodu doceniali juŻ staroŻytni
Egipcjanie, Rzymianie i Grecy. By� moŻe to ich autorstwa
jest taka recepta:
Roztwór z "yŻeczki miodu i szklanki przegotowanej wody,
wypijany codziennie na czczo, reguluje procesy przemiany
materii, podnosi poziom hemoglobiny we krwi, neutralizu-
je toksyczne dzia"anie uŻywek, usprawnia prac� uk"adu
krąŻenia, mobilizuje si"y fizyczne i psychiczne do walki ze
zm�czeniem i stresem. Ale uwaga: lecznicze zalety miodu
maleją juŻ w temperaturze 50�C, a przy 80�C (np. w gorącej
herbacie) pozostają tylko kalorie i aromat!
Zbigniew Przybylak, znany polski naturalista, radzi, jak
moŻna pomóc organizmowi w pozbyciu si� szkodliwych
substancji we krwi �wiczeniami oddechowym:
Bierzemy g"�boki wdech i jednoczeĘnie powoli unosimy
r�ce w bok. Opuszczamy r�ce, zatrzymując ca"y czas po-
wietrze w p"ucach tak d"ugo, jak tylko moŻna. Nast�pnie
dokonujemy gwa"townego wydechu przez otwarte usta.
Wdech i wydech powtórzy� trzy razy. Takie �wiczenia po-
wtarza� kilka razy dziennie, najlepiej na ĘwieŻym powie-
trzu.
- 77 -
Są jeszcze kuracje zio"owe  suche .
Wystarczy dwa razy dziennie zjeĘ� p"aską "yŻeczk� zmie-
lonych zió"ek. Doskonale odŻywczo i wzmacniająco dzia"a-
ją nasiona kozieradki  zwi�kszają apetyt, iloĘ� czerwo-
nych cia"ek krwi, regulują dzia"anie soków trawiennych i
dostarczają wielu witamin.
Dawni medycy ludowi polecali takŻe bardzo prostą  su-
chą kuracj� pokrzywową. Dwie "yŻeczki sproszkowanych
liĘci pokrzywy dziennie  pobudzą prac� wątroby, trzustki
i Żo"ądka i znacząco uzupe"nią witaminowe niedobory.
Zdrowy, wolny od toksyn organizm da sobie rad� z róŻny-
mi zagroŻeniami i odwdzi�czy si� nam energią i radoĘcią
d"ugiego Życia.
- 78 -
Co jakiĘ czas nastaje moda na oczyszczanie organizmu 
trwającymi krócej lub d"uŻej  g"odówkami. JuŻ Żyjący po-
nad 2000 lat temu Egipcjanie uwaŻali, Że na d"ugie Życie
w dobrym zdrowiu mogą liczy� tylko ci, którzy w kaŻdym
miesiącu poddadzą si� trzydniowej g"odówce.
S"ynny matematyk, Pitagoras, poĘci" kilka razy w roku po
10 dni, a parokrotnie zastosowa" g"odówki 40-dniowe.
UwaŻa", Że nie ma lepszej i skuteczniejszej kuracji oczysz-
czającej.
Podobnego zdania by" ojciec medycyny Hipokrates, który
aplikowa" choremu leki dopiero wówczas, gdy organizm
pacjenta by" dok"adnie wskutek g"odówki oczyszczony.
G"odówka takŻe dziĘ uznawana jest przez niektórych ja-
ko leczniczy Ęrodek zapobiegawczy. Do pozytywnych efek-
tów takiej kuracji zalicza si� przede wszystkim wydalenie
trujących z"ogów, a takŻe odciąŻenie  dzi�ki redukcji
t"uszczu i zmniejszeniu wagi cia"a  serca i uk"adu kostno-
-stawowego, poprawienie krąŻenia krwi, unormowanie ci-
Ęnienia i poziomu cukru, uelastycznienie i oczyszczenie
skóry.
Nie wszyscy jednak mogą taką g"odówkową kuracj� sto-
sowa�. Zdecydowanie nie powinni si� jej poddawa� ludzie
wyczerpani fizycznie lub psychicznie, ęle odŻywieni, cho-
rzy na gruęlic� p"uc, nowotwory, marskoĘ� wątroby i ne-
rek, skr�t jelit, ostre zapalenie wyrostka robaczkowego,
a takŻe osoby w stanie silnego napi�cia nerwowego lub
d"ugotrwa"ego stresu i zaŻywające leki.
KaŻdy, kto zdecyduje si� na oczyszczającą kuracj� g"o-
dówkową, powinien bezwzgl�dnie skonsultowa� si� z leka-
rzem.
- 79 -
- 80 -
Z PATELNIŃ PRZEZ ZODIAK
Z
Dietetycy przestrzegają przed spoŻywaniem potraw sma-
Żonych, Ępieszymy wi�c z wyjaĘnieniem, Że tytu"owa patel-
nia jest tu tylko symbolem ilustrującym tematyk� poniŻ-
szych wywodów.
Patelnia to typowy rekwizyt kuchenny, kuchnia kojarzy si�
z Żywieniem, a Żywienie  wiadomo  ma s"uŻy� zdrowiu.
Prawid"owo skomponowana dieta moŻe wspomóc regene-
racj� os"abionego chorobą organizmu, moŻe teŻ wydatnie
zwi�kszy� jego odporno�.
Problem zapobiegania chorobom sta" si� tematem wielu
rozpraw naukowych, artyku"ów prasowych i rozmów towa-
rzyskich... Nie pomija go równieŻ astrologia.
Obok mi"oĘci i pieni�dzy w"aĘnie zdrowie jest sta"ą pozycją
w tygodniowych, miesi�cznych czy rocznych horoskopach.
Wielu astrologów jest zdania, Że horoskop dla zdrowia przy-
nosimy ze sobą w dniu narodzin i obowiązuje on przez ca"e
Życie... Nie oznacza to oczywiĘcie, Że wszystkie Lwy zacho-
rują na serce, a na przyk"ad Rakom to z pewnoĘcią nie gro-
zi. Zachorowa� moŻe kaŻdy, ale Lwy w"aĘnie mają wrodzo-
ną sk"onnoĘ� do chorób serca i ich leczenie moŻe nastr�cza�
wi�cej trudnoĘci. Natomiast najwi�kszej odpornoĘci moŻna
si� spodziewa� u osób urodzonych w miesiącach letnich.
Związek mi�dzy datą urodzenia a podatnoĘcią na pewne
choroby bada" znany lekarz i jasnowidz, ksiądz Czes"aw
Klimuszko. U 90 proc. swoich pacjentów wykry" schorze-
nia  przypisane im przez... Zodiak. By unikną� podejrzeł

o pos"ugiwanie si�  wiedzą tajemną , Cz. Klimuszko wyja-
Ęnia, Że warunki klimatyczne, w jakich nast�puje pierwszy
kontakt noworodka ze Ęwiatem zewn�trznym, mają wp"yw
na rozwój jego organizmu przez ca"e Życie.
Dysponując wi�c informacją o  zodiakalnych zagroŻe-
niach , moŻemy próbowa� przechytrzy� niepomyĘlny
horoskop.
- 81 -
250 g szpinaku ugotowa� w niewielkiej iloĘci osolo-
nej wody, wymiesza� z 25 g drobno posiekanej, pod-
smaŻonej cebuli, doda� sól, pieprz, ostudzi� i pola�
sosem orzechowym. Sos: 3 g mąki i 20 g mas"a pod-
smaŻy� na patelni, doda� odrobin� wody, 2 g cukru
i 150 g zmielonych orzechów w"oskich. Tak podane-
mu szpinakowi nie oprze si� nawet uparty pan B.
- 82 -
Baran zwyci�zca
(21.03 20.04)
Przychodzących na Ęwiat w pierwszym miesiącu kalenda-
rzowej wiosny natura wyposaŻa w ogromne zasoby ener-
gii, nieposkromiony temperament i spory "adunek optymi-
zmu. Nieustanna pogoł
typowego Barana za sukcesem (za
wszelką cen� i natychmiast), ch�� zdobywania (wszystkie-
go, czym moŻna si� pochwali�), p�d do bicia rekordów w
kaŻdej dyscyplinie jest wi�c konsekwencją kosmicznych
wp"ywów. I trzeba si� z tym pogodzi�!
MoŻna, co najwyŻej, dyskretnie sterowa�  baranimi zap�-
dami , np. wzdychając wymownie na widok nowego samo-
chodu sąsiada lub drogiego futra jego Żony. Baran wszak
nie spocznie, dopóki nie zgromadzi Ęrodków niezb�dnych
do kolejnej zmiany auta i przyodziania swojej partnerki w
futro jeszcze droŻsze. Dobór  przedmiotów westchnieł

powinien by� zawsze starannie przemyĘlany  propozycja
pooszcz�dzania na odkurzacz czy lodówk� moŻe si� bo-
wiem okaza� zbyt prozaiczna. Przed nudą i monotonią Ży-
cia codziennego Baran ucieka  zazwyczaj tam, gdzie ma
szans� na  rozbijanie muru g"ową . Nie jest wi�c przypad-
kiem, Że horoskopy zdrowotne (potwierdzone zresztą wy-
nikami wieloletnich badał
znanego zielarza i jasnowidza,
Czes"awa Klimuszki) ostrzegają przed zwi�kszoną podat-
noĘcią na choroby atakujące w"aĘnie g"ow�. Szczególnej
ochrony wymaga mózg, nerwy, narządy zmys"u, takŻe 
z�by i w"osy. W t"umaczeniu na j�zyk dzia"ał
profilaktycz-
nych oznacza to rezygnacj� z uŻywek, diet� bogatą w wapł

i Żelazo oraz spokojne spoŻywanie posi"ków.
Baranowi nie jest oboj�tne, czym si� go karmi  zw"asz-
cza rano!  warto wi�c poĘwi�ci� nieco czasu na sporzą-
dzenie wykwintnego i poŻywnego Ęniadania.
- 83 -
Wątróbk� oprószy� pieprzem, skropi� oliwą z oliwek,
u"oŻy� na ruszcie i piec oko"o 30 min w Ęrednio na-
grzanym piekarniku. Po upieczeniu posoli�, pokroi�
w plastry i poda� z surówką z kiszonej kapusty lub
pomidorów ze szczypiorkiem.
- 84 -
�agodny Byk?
(21.04 21.05)
Spokojny, zgodny, cierpliwy... Te i jeszcze par� równie po-
chlebnych okreĘleł
znaleę� moŻna w kaŻdym horoskopie
dla urodzonych w znaku Byka.
Wizerunek poczciwca? Potulnego pantoflarza? Wystarczy
przyjrze� si� Bykowi nieco uwaŻniej, by spostrzec, Że domi-
nującą (cho� starannie ukrywaną) cechą jego charakteru
jest... zach"anno�.
Mie�! Posiada�! Ale nie za wszelką cen�  podpowiada
wrodzone lenistwo. I dlatego w"aĘnie, zgodnie z zasadą, Że
 lepszy wróbel w garĘci ... Byk zagospodarowuje swoją
przestrzeł
Życiową z duŻą ostroŻnoĘcią. Na sta"ego partne-
ra wybiera osob� ma"o atrakcyjną  by mu jej nikt nie ode-
bra"; w pracy  otacza si� ludęmi przydatnymi, ale nie na
tyle operatywnymi, by mogli go wyprzedzi� w drodze ku
awansom.
Jedynie w pobliŻu dobrze zaopatrzonej lodówki lub obfi-
cie zastawionego sto"u zanika bycza przezorno�. Typowy
Byk kocha jeĘ�. DuŻo i  treĘciwie . Stąd zapewne bierze si�
 przewidziana przez astrologów  sk"onnoĘ� do tycia,
doĘ� niska ogólna odpornoĘ� organizmu, podatnoĘ� na
choroby woreczka Żó"ciowego, Ęledziony i nerek.
Zapobiega� tym zagroŻeniom trzeba i moŻna, stosując od-
powiednią diet�. Znaczne ograniczenie spoŻycia w�glowo-
danów, wprowadzenie do jad"ospisu potraw zawierających
witaminy (szczególnie A i E), koniecznoĘ� rezygnacji z uŻy-
wania cukru wywo"ają z pewnoĘcią protest Byka-smako-
sza, ale jeĘli wywód o najskuteczniejszych sposobach od-
zyskania kondycji fizycznej poprzemy elegancko podaną,
ocieploną blaskiem Ęwiec, smakowitą kolacją,.. MoŻe to
by� np. wątróbka ciel�ca z rusztu.
- 85 -
Wprawdzie posi"ek z"oŻony z kromki ciemnego chleba i
szklanki gorącego mleka z rozpuszczonymi w nim droŻdŻami
nie naleŻy do szczególnie wykwintnych, ale juŻ po kilku
dniach takiej kuracji moŻna zaobserwowa� wyraęną popra-
w� samopoczucia. Mija znuŻenie i przygn�bienie, skóra wy-
daje si� bardziej elastyczna i ca"y Blięniak  jak nowy!
- 86 -
Blięni�ta  dwa w jednym
(22.05 21.06)
Dwa, a moŻe i wi�cej... Bo Blięniak, przemierzając Ęwiat
lotem motyla, demonstruje pe"ną gam� zainteresował
i
nastrojów. Nie znosi nudy i monotonii. Poszukuje wciąŻ
nowych wraŻeł
, ale czyni to z talentem i wdzi�kiem, sta-
rając si� nie wchodzi� nikomu w drog�. Zraniony  cierpi
bardzo, ale szybko wybacza. Nie czeka nawet na czyjeĘ
 przepraszam . Sam znajduje  okolicznoĘci "agodzące .
Wielkie pasje i nami�tnoĘci są mu obce  umie cieszy� si�
tym, co tu i teraz.
Wszelkie próby zdyscyplinowania Blięniaka skazane są
na niepowodzenie, chociaŻ nie brak mu dobrej woli. Gorzej
z konsekwencją. PrzecieŻ wokó" tyle pokus!
Ta nieustanna pogoł
za zmianą i towarzyszące jej napi�-
cie nerwowe obniŻają fizyczną odpornoĘ� Blięniąt do tego
stopnia, Że mogą pojawi� si� objawy chronicznego zm�cze-
nia. RóŻnego rodzaju wirusy i bakterie wykorzystają to
z pewnoĘcią, atakując zw"aszcza  zdaniem astrologów 
drogi oddechowe.
Uzasadnianiem  wyroków gwiazd zajmowa" si� Czes"aw
Klimuszko i trudno doszuka� si� w jego rozumowaniu Ęla-
dów  wiedzy tajemnej . Klimuszko po prostu przypuszcza,
Że py"ki kwitnących w maju i czerwcu drzew i roĘlin "ąko-
wych zawierają toksyny, które  niegroęne dla osób doro-
s"ych  mogą trwale uszkodzi� delikatne p"uca noworodka.
CóŻ, pierwszy haust pe"nego py"ków powietrza Blięni�ta
mają juŻ za sobą i na reklamacje u rodziców jest za póęno.
Teraz  pozostaje dba� o utrzymanie dobrej kondycji fizycz-
nej, a w szczególnoĘci  troskliwie chroni� to, co najs"ab-
sze. Nie pali�, nie dopuszcza� do drobnych nawet przezi�-
bieł
, a w diecie  uwzgl�dnia� produkty zawierające duŻe
iloĘci witamin z grupy B.
- 87 -
Co najmniej raz w tygodniu warto zaproponowa� Rakowi
 dzieł
wegetariał
ski :
rano  jogurt z p"atkami pszennymi, owsianymi, kukury-
dzianymi, rodzynkami i orzechami,
w po"udnie  pieczywo chrupkie z twaroŻkiem wzbogaco-
nym zio"owymi przyprawami, surowa marchew, jab"ko, sok
owocowy,
wczesnym wieczorem  spaghetti z sosem warzywnym,
chleb pe"noziarnisty z mas"em roĘlinnym i ząbkiem czosn-
ku, herbatka zio"owa.
- 88 -
Lato z Rakiem
(22.06 22.07)
Czu"y jak sejsmograf, zarejestruje kaŻdą zmian� Twojego
nastroju i b�dzie si� stara" udowodni� swoją przydatnoĘ�.
Gdy zachorujesz  wcieli si� w najtroskliwszą piel�gniark�,
a powrót do zdrowia  uczci elegancką kolacją, podczas
której olĘni Ci� wykwintnymi manierami i niedoĘcignioną
fantazją w doborze atrakcji wieczoru. Ale uwaga! Bez
wzgl�du na wysokoĘ� rachunku  nie zapomnij g"oĘno wy-
razi� swojego uznania, a nawet zachwytu.
Rak bardzo lubi by� chwalony. Nawet wówczas, gdy
wszystkie swoje oszcz�dnoĘci przeznaczy np. na okazyjny
zakup hektara "ąki, po"oŻonej z dala od najmniejszego
cho�by bajorka i odleg"ej o wiele kilometrów od najbliŻsze-
go zagajnika  nie okazuj niezadowolenia. Nie ma bowiem
nic bardziej Ża"osnego od skarconego Raka.
Rzeczowa analiza dotychczasowych doĘwiadczeł
, kon-
struktywne wnioski  to dla Raka zbyt trudne. Piel�gnuje
wi�c swój wizerunek Życiowego pechowca, cz�sto popada
w hipochondri�, szuka potwierdzenia swoich dolegliwoĘci
w horoskopach zdrowotnych. I znajduje. Ma nawet  zda-
niem astrologów  spory wybór.
Choroby Żo"ądka, wątroby, woreczka Żó"ciowego, cukrzy-
ca i Żó"taczka, zaburzenia uk"adu krąŻenia, niedobory
wapnia i witamin z grupy B nie omijają wprawdzie innych
znaków Zodiaku, ale najch�tniej atakują organizm Raka.
Zw"aszcza wówczas, gdy  pogrąŻony w g"�bokiej depresji
 z rezygnacją podporządkowuje si� wyrokom gwiazd.
Skuteczna terapia musi uwzgl�dnia� dwa elementy: cie-
p"ą, wr�cz pe"ną czu"oĘci atmosfer� domową i starannie
zaplanowaną diet�, w której kaŻdy posi"ek powinien od-
znacza� si� walorami leczniczymi.
- 89 -
Pami�tając, Że Lew jest  z"y wtedy, kiedy poĘci  trzeba
mu tak potrzebne jego organizmowi p"atki zboŻowe przemy-
ci� w postaci np. s"odkiego deseru:
Mieszank�, z"oŻoną z p"atków owsianych, j�czmiennych,
pszennych i kukurydzianych zala� roztopioną, gorącą cze-
koladą. Wymiesza�, posypa� posiekanymi migda"ami. Poda�
do kawy i obserwowa�, z jaką luboĘcią wch"ania Lew po-
kaęną dawk� Życiodajnych witamin i mikroelementów.
- 90 -
Lew? Kociak duŻy!
(23.07 23.08)
Ta lakoniczna aczkolwiek niezwykle bogata w treĘci wy-
powiedę Stefka Burczymuchy upowaŻnia do podejrzeł
, Że
jej autor nigdy nie zetkną" si� osobiĘcie z czworonoŻnym
drapieŻnikiem, studiowa" natomiast pilnie astrologiczne
charakterystyki Lwów zodiakalnych. MoŻe nawet sam uro-
dzi" si� w tym znaku?
Nadmiarem pychy i próŻnoĘci móg"by przecieŻ obdzieli�
ca"y Zodiak. Nie satysfakcjonuje go wewn�trzne przekona-
nie o w"asnej doskona"oĘci. Lew szcz�Ęliwy jest dopiero
wówczas, gdy zewsząd s"yszy wyrazy uznania, komple-
menty i pochlebstwa.
I na tym chyba polega urok obcowania z Lwami  nie trze-
ba wiele zachodu, by pozyska� ich przychylno�, zaufanie,
wierną i szczerą przyjaęł
. Podtrzymywanie przyjaznych
kontaktów wymaga jednak sporo cierpliwoĘci. Trzeba g"a-
ska�, g"aska�, g"aska�. Niedopieszczony Lew bardzo do-
tkliwie odczuwa wszelkie swoje niepowodzenia. Banalne
potkni�cia blięnich przeŻywa mocno, gwa"townie, ca"ym
sercem, nie bacząc na konsekwencje. A horoskopy zdro-
wotne, poparte badaniami lekarzy naturalistów, wyraęnie
ostrzegają: najwi�kszą podatnoĘcią na choroby serca i
uk"adu krąŻenia odznaczają si� osoby urodzone w znaku
Lwa.
Jak je uchroni� przed zawa"em? Przede wszystkim  nie
draŻni�. I nie pope"nia� b"�dów dietetycznych. Wprawdzie
trudno mie� nadziej�, Że w"adcza lwia natura pozwoli so-
bie narzuci� surową dyscyplin� Żywieniową, ale  przy
odrobinie fantazji  moŻna tak komponowa� posi"ki, by i
Lew by" syty, i jego serce zdrowe. Na wzmocnienie funkcji
mi�Ęnia sercowego dietetycy zalecają spoŻywanie m.in.
duŻych iloĘci p"atków zboŻowych, szczególnie pszennych.
- 91 -
Przysmak dla Panny:
 "yŻk� rodzynek, "yŻk� sparzonych, obranych i posiekanych
migda"ów, pokrojone w kostk�: dwie brzoskwinie, owoc ki-
wi, banan, kilka plastrów ananasa delikatnie wymiesza�.
Sch"odzi� w lodówce.
Przed podaniem  skropi� cytryną i udekorowa� bitą Ęmie-
taną.
- 92 -
Uwie� Pann�
(24.08 23.09)
Pozyskanie akceptacji i zaufania Panny (bez wzgl�du na
p"e�) nie jest sprawą "atwą. Jej spostrzegawczoĘ� i kryty-
cyzm sprawiają, Że kaŻdy, kto ubiega si� o jej wzgl�dy, mu-
si si� sporo natrudzi�, by zas"uŻy� na ocen� zbliŻoną do
pozytywnej. A kiedy juŻ uda si� sprosta� oczekiwaniom
wymagającej Panny  nie naleŻy spoczywa� na laurach.
Panna czuwa. Jej umys"  ch"onny, gi�tki, analityczny 
pracuje bez przerwy.
Ze zdumiewającą precyzją nieustannie odsiewa ziarno od
plew. Na taryf� ulgową nie moŻe liczy� ani wspó"pracow-
nik, ani przyjaciel, ani nawet  ukochana druga po"owa.
Nie ma zwyczaju nikogo poucza�  ma swoje, raz na za-
wsze ustalone zasady i oczekuje takiego samego porządku
w Życiu innych  ale jeĘli ktoĘ próbuje ingerowa� w Życio-
wy program Panny, wp"ywa� na zmian� jej poglądów czy
upodobał
 biada mu!
Dlatego, jeĘli raz us"yszysz od Panny, Że nie lubi krupni-
ku  nie serwuj go bez uzgodnienia po raz drugi. Potraktu-
je to jako zamach na niezaleŻnoĘ�, prób� ujarzmienia...
Znacznie bezpieczniejsze jest oswojenie si� z zasadą, Że
nic tak nie ociepla kontaktów z Panną jak... urozmaicanie,
ze szczególnym uwzgl�dnieniem diety.
Trudne to zadanie, zwaŻywszy, Że horoskop zdrowotny
dla urodzonych w tym znaku ostrzega: najbardziej zagro-
Żona jest wątroba, woreczek Żó"ciowy i organy trawienne.
A co zrobi�, jeĘli Panna ma ochot� na t"ustą golonk� z pi-
wem? Poda� ją, oczywiĘcie, ale zaraz potem przygotowa�
herbatk� zio"ową z mi�ty oraz imbiru i dopilnowa�, by ka-
prysy  dietetyczne Panny neutralizowa� przysmakami,
które leczą. A podstawowym, codziennie przyjmowanym
medykamentem powinna by� porcja ĘwieŻych owoców!
- 93 -
Codziennie naleŻy wspiera� prac� nerek nietoksycznymi na-
pojami.
Mogą to by� np.: woda mineralna, wywar z ziemniaków,
selera, pietruszki i marchwi, a takŻe  dla zwolenników ku-
racji zio"owych  niedraŻniący i nieszkodliwy Ęrodek odka-
Żający w postaci naparu z korzenia pietruszki, owocu ja-
"owca, wilŻyny ciernistej i lukrecji g"adkiej (wszystkie
sk"adniki w równych cz�Ęciach). Dwie "yŻki mieszanki goto-
wa� przez 90 min w 1 litrze wody. Pi� na czczo i w ciągu
dnia mi�dzy posi"kami.
- 94 -
Uwagi dla Wagi
(24.09 23.10)
Przyjazne, estetyczne otoczenie, zapewniający poczucie
bezpieczeł
stwa partner oraz grono Życzliwych znajomych
 to warunki dobrego samopoczucia subtelnej, kochającej
pi�kno i harmoni� Wagi.
Wszelkie zak"ócenia w funkcjonowaniu tego wymarzone-
go modelu mogą prowadzi� do wystąpienia silnych dolegli-
woĘci fizycznych. Skurcze naczyniowe, choroby nerek i
dróg moczowych, bóle krzyŻa, Żylaki  to schorzenia, któ-
re Wagom zdarzają si� najcz�Ęciej. Szczególną uwag� nale-
Ży zwróci� na prawid"owe funkcjonowanie nerek. Nawet je-
Ęli jeszcze są zdrowe, jeĘli organizm nie wysy"a sygna"ów
o pojawieniu si� piasku czy kamieni  traktujcie je, mi"e
Wagi, z duŻą troskliwoĘcią!
Co najmniej pó"tora litra p"ynów (bezalkoholowych!)
dziennie, ograniczenie spoŻycia soli, a wiosną i jesienią 
kilkudniowa kuracja oczyszczająca krew oraz odpowiednia
dieta przez ca"y rok... To powinno wystarczy� Wagom do
wyeliminowania  nerkowych zagroŻeł
. MoŻna by do tego
doda� regularne korzystanie z sauny, ale poniewaŻ takie
zalecenie nieco trudniej zrealizowa�  pozostał
my przy
tym, co w szklance i na talerzu.
ZawartoĘ� talerza Wagi moŻe by� bardzo urozmaicona,
pod warunkiem, Że t"uszcze i bia"ko pochodzenia zwierz�-
cego nie b�dą wyst�powa� w nadmiarze, a nawet  przy-
najmniej okresowo  zostaną ca"kowicie wy"ączone z ja-
d"ospisu.  Jarski tydzieł
 czy  dzieł
owocowy  s"uŻące
odtruciu ca"ego organizmu, stosowane kilkakrotnie w cią-
gu roku  powinny by� na sta"e wpisane w kalendarz Ży-
wieniowy Wagi.
Gdyby jeszcze podczas s"otnej jesieni uda"o Ci si�, Wago,
uchroni� stopy przed przemoczeniem, a dolną po"ow� cia-
"a przed zmarzni�ciem  masz szans� na zneutralizowanie
niepomyĘlnych prognoz.
- 95 -
Skoro juŻ uwielbiasz, Skorpionie, obfite i ostro przy-
prawione potrawy  uŻywaj zió", a nie soli, pieprzu i
octu. Wzbogacaj swoje menu sa"atkami z oliwą za-
miast Ęmietany czy majonezu, a dzieł
zaczynaj od lek-
kiego Ęniadania, np.: jogurtu wymieszanego z otr�ba-
mi pszennymi, siemieniem lnianym, orzechami, ro-
dzynkami i soczystymi owocami.
- 96 -
Os"ona dla Skorpiona
(24.10 22.11)
Obdarzony intuicją i wysoką inteligencją  mniej lub bar-
dziej taktownie daje do zrozumienia, Że sam wie najlepiej,
jaki tryb Życia mu s"uŻy. I jeĘli tej wiedzy towarzyszy kon-
sekwencja  wypada mu tylko pozazdroĘci�!
Urodzony w  niekorzystnym jesiennym miesiącu, kiedy
 wed"ug zgodnych opinii lekarzy naturalistów  przycho-
dzą na Ęwiat dzieci s"absze, mniej odporne fizycznie, Skor-
pion zaskakuje witalnoĘcią i niezwyk"ą zdolnoĘcią do
szybkiej regeneracji organizmu.
Choruje tak, jak Żyje. Intensywnie i szybko. Olbrzymi "a-
dunek Życiowej energii uzewn�trznianej na co dzieł
w pra-
cy, w uczuciach  potrafi (czasem po chwilowym za"ama-
niu) skierowa� na walk� z chorobą. Nawet bardzo groęną...
Cz�Ęciej niŻ innym udaje mu si� wygra�.
Satysfakcja, duma granicząca z pychą... ale i Ęwiado-
moĘ�, Że nast�pnym razem moŻe by� trudniej. Zapasy
energii mogą si� przecieŻ wyczerpa�.
Zatem warto pos"ucha� ostrzeŻeł
astrologów, którzy zna-
kowi Skorpiona przypisują wszelkiego typu stany zapalne
(z towarzyszącą im wysoką gorączką), zaburzenia czynno-
Ęciowe wątroby, woreczka Żó"ciowego i Ęledziony oraz bóle
g"owy i dolegliwoĘci Żo"ądkowe na tle nerwowym.
Jest wiele sposobów na to, by zapobiec zagroŻeniom, ale
Skorpion, który b�dzie si� stara" wyciszy� na sta"e swoje
emocje, regularnie uprawia� jakiĘ  energoch"onny sport i
konsekwentnie przestrzega� zdrowej diety  straci swój
 skorpionowy urok i moŻe sta� si� uciąŻliwym hipochon-
drykiem...
Stosując zasad�  mniejszego z"a , został
my wi�c przy do-
tychczasowej emocjonalnoĘci, codziennie rano wykonajmy
kilka �wiczeł
gimnastycznych wzmacniających mi�Ęnie
brzucha (i sprzyjających procesom trawiennym) i skoncen-
trujmy si� na diecie.
- 97 -
Sprawionego leszcza skropi� sokiem z cytryny. Z w"oszczyz-
ny, przypraw i cebuli ugotowa� wywar. Do przecedzonego
wywaru w"oŻy� leszcza i ugotowa� na duŻym ogniu. Ryb�
wy"oŻy� na pó"misek, ob"oŻy� startym chrzanem, rzodkwią
i jab"kiem wymieszanymi z jogurtem.
- 98 -
Tarcza dla Strzelca
(23.11 22.12)
Tarczą, a moŻe nawet solidnym pancerzem, naleŻa"oby
os"ania� zdrowie kochającego wolnoĘ� i ryzyko Strzelca.
Urodzony w póęnojesiennym, a wi�c najbardziej nieko-
rzystnie rokującym okresie, wyróŻnia si�  wg C. Klimusz-
ki  wysoką podatnoĘcią na choroby kr�gos"upa i reuma-
tyzm, ale przypisywane mu przez astrologów cechy cha-
rakteru sprawiają, Że liczba zagroŻeł
jest znacznie wi�k-
sza.
Aktywny, imponujący nieograniczonymi, zdawa"oby si�,
zasobami energii, ponaglany nieodpartą potrzebą dozna-
wania wciąŻ nowych wraŻeł
 Żyje Strzelec w nieustan-
nym stresie. Niepokój i napi�cie, towarzyszące dąŻeniu do
realizacji Ęmia"ych, czasem szalonych pomys"ów, stanowią
powaŻne obciąŻenie dla jego wraŻliwej psychiki i  w kon-
sekwencji  obniŻają fizyczną odpornoĘ� organizmu.
Cz�ste migreny, zaburzenia pracy serca, sk"onno� do za-
krzepów i Żylaków  oto, czego moŻe si� spodziewa� szar-
Żujący Strzelec, chyba Że... w ciąg"ej pogoni za odmianą,
zechce na sobie sprawdzi� skuteczno� naturalnych metod
podwyŻszania odpornoĘci organizmu.
Mogą to by� np. �wiczenia jogi  znakomity sposób na
wyciszenie emocji i regulacj� funkcji organów wewn�trz-
nych. MoŻe to by� takŻe zdrowa dieta, oparta g"ównie na
 czystych ekologicznie warzywach i owocach.
NaleŻy jednak pami�ta�, Że  ujarzmiony Strzelec  gaĘnie
w oczach , traci wigor i staje si� uciąŻliwy dla otoczenia.
Dlatego trzeba mu czasem pozwoli� na odrobin� szaleł
-
stwa. Nie muszą to by� jednak od razu sute biesiady, obfi-
cie zakrapiane alkoholem (cho� lubi to bardzo!).
- 99 -
Przygotowa� ugotowany na sypko ryŻ i drobno pokrojoną,
upieczoną pierĘ indyka. W oddzielnym naczyniu udusi� ce-
bul�, pieczarki, rozdrobnioną marchew. Wszystkie sk"adniki
wymiesza�, doda� przyprawy (sól, pieprz, papryk� chili i
oregano). Prze"oŻy� do Żaroodpornego naczynia. Posypa�
tartym serem, zala� jogurtem naturalnym wymieszanym z
surowym jajkiem. Zapiec w piekarniku.
- 100 -
Wesprze� KozioroŻca
(23.12 20.01)
NadąŻa� za KozioroŻcem w jego ciąg"ej wspinaczce... Ro-
zumie� jego potrzeb� nieustannego doskonalenia si�... Ak-
ceptowa� powag� i rzeczowo�, nawet w sytuacjach wyma-
gających odrobiny szaleł
stwa... Wybacza� sk"onno� do
narzucania swojej woli, upór i nadmierny krytycyzm...
MoŻliwe? Pewnie tak, chociaŻ wymaga to nieco wysi"ku i
sporo poczucia humoru. Ale potrudzi� si� warto.
UwaŻany za najbardziej tajemniczy znak Zodiaku  niko-
mu nie pozwala rozszyfrowa� si� do koł
ca. Prawid"owo
 hodowany KozioroŻec nie stanie si� nigdy potulnym
 zwierzątkiem domowym (sukcesem b�dzie wdroŻenie go
do regularnego wynoszenia Ęmieci i wyprowadzania psa),
ale tam, gdzie trzeba wykaza� si� instynktem przywódcy i
talentem organizatora  spisze si� znakomicie. Rodzinie
zapewni bezpieczeł
stwo materialne, zaplanuje i zrealizuje
budow� domu lub wypraw� dooko"a Ęwiata, w pracy  pre-
cyzyjnie okreĘli prawa i obowiązki podw"adnych i b�dzie
ich konsekwentnie przestrzega".
Solidny, cierpliwy i stateczny od najwczeĘniejszego dzie-
cił
stwa  dopiero w okresie póęnej doros"oĘci odczuje po-
trzeb� ubarwienia swojego Życia uczuciowego, a poniewaŻ
typowy KozioroŻec z up"ywem lat staje si� coraz bardziej
atrakcyjny i sk"onny do uniesieł
 bez trudu nadrobi zale-
g"oĘci.
Choruje raczej rzadko. W dziecił
stwie podatny na prze-
zi�bienia. W póęniejszym wieku mogą si� pojawi� dolegli-
woĘci związane z uk"adem trawiennym i krwionoĘnym,
reumatyzm, a zw"aszcza zapalenia stawów kolanowych.
KozioroŻec powinien pami�ta�, Że jego organizm najcz�-
Ęciej cierpi na niedobór magnezu i wapnia.
- 101 -
Jak uodporni� typowy Wodnikowy organizm?
Sery, mleko i jego przetwory, warzywa i jarzyny, miód za-
miast cukru i jak najwi�cej potraw z ryb morskich! A po-
niewaŻ Wodnik zawsze si� spieszy  specjalnie dla niego:
b"yskawiczna sa"atka do sporządzenia i spoŻycia  w bie-
gu .Wymiesza� puszk� tuł
czyka w sosie w"asnym z puszką
zielonego groszku. Doda� troch� chudego jogurtu, "yŻeczk�
soku z cytryny, odrobin� musztardy oraz posiekany czo-
snek, szczypior, cebul� i zieloną pietruszk�.
- 102 -
Odpocznij, Wodniku!
(21.01 19.02)
�ycie na Ziemi, zaludnionej wy"ącznie Wodnikami, by"o-
by moŻe nieco m�czące, ale nie do zniesienia sta"oby si�
dopiero wówczas, gdyby z naszego otoczenia znikn�li ci
 niestrudzeni naprawiacze Ęwiata.
Bystry umys" i bogata wyobraęnia podpowiadają mu, co
zrobi�, Żeby by"o lepiej i to wystarczy, aby Wodnik  ho"du-
jąc maksymie:  cel uĘwi�ca Ęrodki  zaczą" realizowa�
swój program uszcz�Ęliwiania blięnich.
Nie oczekuje nagrody  wystarczą mu oklaski i kolejna
szansa udowodnienia swojej niezb�dnoĘci.
Taki wizerunek Wodnika kreĘlą astrologowie, nic wi�c
dziwnego, Że w horoskopach zdrowotnych jako pierwsze
pojawia si� zalecenie: odpocznij, Wodniku! JeĘli nie umiesz
wy"ączy� swojej nadaktywnoĘci na czas d"uŻszy  spróbuj
wygospodarowa� chociaŻ pó" godziny dziennie na regene-
rującą sjest�: miseczk�, nape"nioną naparem z aromatycz-
nych roĘlin leczniczych, postaw przy "óŻku, po"óŻ si� wy-
godnie z nogami uniesionymi nieco wyŻej niŻ g"owa, za-
mknij oczy i przypomnij sobie zieleł
lasu, szum drzew,
Ępiew ptaków... Tyle powinno wystarczy�, by min�"o uczu-
cie zm�czenia, by poczu� przyp"yw si" i ch�� dalszego dzia-
"ania.
JeĘli nie zapomnisz o rozsądnym trybie Życia, masz szan-
s� doŻy� s�dziwego wieku w doskona"ej kondycji psychofi-
zycznej. Wrodzona sk"onnoĘ� do chorób reumatycznych
(szczególnie stawów kolanowych), nieŻyty Żo"ądka i choro-
by serca na tle nerwowym  to najpowaŻniejsze zagroŻenia
zdrowotne dla osób urodzonych w Ęrodkowym miesiącu zi-
my. Cz�Ęciej niŻ wĘród innych znaków Zodiaku mogą teŻ
wyst�powa� zaburzenia spowodowane niedoborem jodu i
przedwczesne siwienie.
- 103 -
Przetwory mleczne, zielone warzywa, mi�so, jaja  z takich
produktów nietrudno skomponowa� poŻywne danie dla Ry-
by. MoŻe to by� np.  sa"atka ca"oroczna .
Pokroi� w kostk� kilka plastrów gotowanej szynki, 2 jajka
(na twardo), 2 3 plastry Żó"tego sera, 2 pomidory i ĘwieŻy
ogórek. Doda� liĘcie zielonej sa"aty, pietruszk�, szczypior,
cebul�, sól i pieprz. Wymiesza� z jogurtem naturalnym.
Pyszne!
- 104 -
DziĘ coĘ z Ryb
(20.02 20.03)
Marzysz o przyjaęni? Wiernej, trwa"ej, bezpiecznej? Szu-
kasz kogoĘ, komu móg"byĘ powierzy� swoje myĘli, troski,
radoĘci? Powiedz o tym pierwszej napotkanej Rybie. Nie
oprze si� takiej przyn�cie.
Delikatna i nieĘmia"a, nieustannie poszukująca potwier-
dzenia swojej przydatnoĘci, skwapliwie skorzysta z szansy,
by dowieĘ�, Że jest godna zaufania.
Cierpliwie wys"ucha zwierzeł
, wzruszy si� do "ez opowia-
daniem o trudnym dziecił
stwie, szczerze ucieszy si� z
Twojego sukcesu. Bogata wyobraęnia i wysoko rozwini�ta
zdolnoĘ� wspó"odczuwania podpowiedzą jej, co czyni�, by
umili� Ci Życie. B�dzie Ci� rozpieszcza� drobnymi, cho� za-
wsze starannie przemyĘlanymi, dowodami sympatii. Us"y-
szy, Że lubisz zwierz�ta  podaruje Ci Żywego kota lub
cho�by pluszowego misia. JeĘli porazi Ci� ból  b�dzie cier-
pie� razem z Tobą, bezgranicznie ofiarna, aŻ do utraty in-
stynktu samozachowawczego. �atwo ją wtedy zrani�.
Ufna i "agodna  dotkliwie odczuje kaŻdy nietakt, niedo-
patrzenie, brak delikatnoĘci.
Ta nadwraŻliwoĘ� odbija si� niekorzystnie na s"abym sys-
temie nerwowym Ryby. Wysoka sk"onnoĘ� do nastrojów de-
presyjnych, ucieczka w Ęwiat marzeł
, brak silnej woli  te
cechy sprawiają, Że Ryba, cz�Ęciej niŻ jakikolwiek inny znak
Zodiaku, ulega niebezpiecznym dla zdrowia na"ogom.
Horoskopy zdrowotne ostrzegają takŻe przed zwi�kszoną
podatnoĘcią na choroby przewodu pokarmowego, wszelkie
infekcje bakteryjne oraz anemi�. Jak wida�, porzekad"o
 zdrów jak ryba nie powinno wywo"ywa� zodiakalnych
skojarzeł
. Zdrowie Ryby trzeba piel�gnowa� i to bardzo
starannie. Chroni� przed stresem i karmi� rozsądnie. Ser-
wowa� posi"ki niezbyt obfite, ale bogate w wapł
, magnez
i aminokwasy.
- 105 -
PRZEZ �O�ŃDEK DO M�ODO�CI
P
Podobno najlepszym sposobem na to, by cieszy� si� do-
skona"ym zdrowiem nawet w póęnym wieku, jest wyzna-
wanie zasady, by nie jeĘ�, ale si� odŻywia�.
Chyba juŻ nikogo nie trzeba przekonywa�, jak wielkie
znaczenie dla prawid"owego funkcjonowania organizmu
ma dieta, czyli sposób odŻywiania i odpowiedniego kom-
ponowania posi"ków. Naszym zamierzeniem nie jest przy-
taczanie teorii naukowców i dietetyków. Na konkretnych
przyk"adach chcemy pokaza�, co nam s"uŻy, a czego po-
winniĘmy unika�. Przedtem jednak
kilka przykazał
,
których naleŻy przestrzega�, by zdrowie czerpa� z talerza.
Oto one:
1. KaŻdego dnia jedz przynajmniej trzy posi"ki, z których
najwaŻniejsze jest Ęniadanie
2. Urozmaicaj jad"ospis  powinien zawiera� pokarmy ro-
Ęlinne i w mniejszej cz�Ęci zwierz�ce
3. Codziennie jedz warzywa i owoce, najlepiej surowe,
ewentualnie blanszowane
4. Nie zapominaj o odt"uszczonym jogurcie
5. Zdecydowanie ogranicz t"uszcze do oleju lub oliwy
z oliwek
6. Mi�so (wy"ącznie chude) spoŻywaj 2 3 razy w tygo-
dniu, cz�Ęciej t"uste ryby i roĘliny strączkowe (fasola, so-
czewica)
7. Nie przesalaj  wystarczy p"aska "yŻeczka soli dziennie
8. Cukier i s"odycze zastąp miodem i owocami
9. Bądę aktywny ruchowo, bowiem w wielu przypadkach
ruch moŻe zastąpi� lekarstwo, natomiast Żadne lekarstwa
nie zastąpią ruchu
- 106 -
Niedobrana para  teoria i praktyka
Mamy ĘwiadomoĘ�, Że te wytyczne odbiegają od naszych
kulinarnych przyzwyczajeł
i nie zawsze mamy ochot� za-
mieni� Żeberka z kapustą na g"ówk�
sa"aty z jogurtem i jab"kiem na deser.
Na 337 przebadanych
To oczywiste, Że najch�tniej jemy to,
N
stuletnich Amerykanów
co najbardziej lubimy, tyle tylko, Że
tylko 10 przyzna"o si� do
czasami dotrzymanie warunków
palenia papierosów. Po-
gwarancji d"ugiego Życia wymaga
nad po"owa nie odma-
wyboru mi�dzy rozkoszą podniebie-
wia"a sobie drinków,
nia a zdrowiem. Nie warto czeka�, aŻ
sporych iloĘci
rozmaite dolegliwoĘci uĘwiadomią
nam, Że mamy Żo"ądek, wątrob� czy kawy i herbaty.
nerki, o które trzeba dba�, by mog"y
jak najd"uŻej i jak najsprawniej spe"-
nia� swoje funkcje. Znacznie korzystniej jest wyprzedzi�
czas i choroby. Pami�taj, Że nigdy nie jest za póęno, aby za-
czą� si� zdrowo odŻywia�!
Wegetarianizm to jest to?
Wydawa� by si� wi�c mog"o, Że wegetarianizm prostą
drogą doprowadzi nas do d"ugowiecznoĘci. Gdyby tak rze-
czywiĘcie wygląda"a recepta na d"ugie i zdrowe Życie, wi�-
cej by"oby na Ęwiecie zwolenników niejedzenia mi�sa.
Tymczasem odpowiednie sk"adniki poŻywienia to wpraw-
dzie aŻ 55 proc. gwarancji na d"ugowiecznoĘ�, ale do spe"-
nienia pozostaje jeszcze 45 proc. 15  jak juŻ mówiliĘmy 
to geny, na pozosta"e 30 zasadniczy wp"yw ma cywilizacja,
w tym nasze na"ogi, a szczególnie wszechobecne papierosy.
Wegetarianizm to jednak nie tylko sposób odŻywiania si�.
Wegetarianizm to przede wszystkim filozofia Życia, wi�c
oczywiĘcie niejedzenie mi�sa, ale takŻe zdrowy, ekologicz-
- 107 -
ny tryb Życia: niepalenie papierosów, sta"y kontakt z przy-
rodą, aktywnoĘ� fizyczna, a takŻe pozytywne nastawienie
do otoczenia  ŻyczliwoĘ� dla ludzi i zwierząt.
Himalajska tajemnica d"ugowiecznoĘci
Stwierdzenie, Że tajemnica d"ugowiecznoĘci kryje si� na
talerzu, poparte jest przyk"adami. Hunzowie mieszkający
w Himalajach przekraczają setk� bez Żadnego problemu.
Ma"o tego: stuletni m�Żczyzna, pracujący w gospodar-
stwie, nie jest niczym nadzwyczajnym. Mieszkał
cy tam-
tych rejonów nazywani są wr�cz  ludem, który nie zna
chorób . Typowy posi"ek cz"onków tego plemienia sk"ada
si� przede wszystkim z surowych owoców, warzyw i plac-
ków z razowej mąki. Piją bardzo duŻo doskona"ej ęródlanej
wody i są aktywni fizycznie. Faktem jest, Że Żyją na tere-
nach, gdzie powietrze jest kryszta"owo czyste, bez odrobi-
ny nawet spalin. Praktycznie wi�c Hunzowie nie chorują, a
juŻ na pewno coĘ takiego jak choroba nowotworowa jest
dla nich zjawiskiem nieznanym. Trudno radzi� wszystkim,
których marzeniem jest przekroczenie setki, przeprowadz-
k� na himalajskie szczyty, ale namawiamy do poch"ania-
nia jak najwi�kszej iloĘci warzyw i owoców, ciąg"ego  prze-
p"ukiwania nerek dobrą wodą i sokami i niezapominania
o ruchu, najlepiej na ĘwieŻym powietrzu.
- 108 -
SPRZYMIERZEĄCY D�UGOWIECZNO�CI
S
Są produkty, których spoŻywanie, dzi�ki zawartym w
nich witaminom i sk"adnikom mineralnym, przyczynia si�
do wspomagania prawid"owego funkcjonowania organi-
zmu. Wiadomo, Że d"ugowiecznoĘ� w duŻej mierze zaleŻy
od nas samych, od naszego trybu Życia i odpowiedniej die-
ty, przedstawimy zatem kilku sprzymierzeł
ców zdrowia.
Jarzynowy bukiet
Warzywa to najpe"niejsze magazyny witaminowych wy-
miataczy wolnych rodników i fitozwiązków, czyli roĘlin-
nych związków organicznych niezwykle waŻnych w utrzy-
maniu zdrowia i dobrej kondycji. NajwartoĘciowsze są wa-
rzywa surowe lub krótko gotowane. Naukowcy twierdzą,
Że pi�� porcji dziennie warzyw lub owoców moŻe o jedną
trzecią obniŻy� ryzyko niedokrwiennego udaru mózgu.
- 109 -
Oto kilka takich warzywnych sprzymierzeł
ców m"odoĘci
i dobrego samopoczucia:
Marchew. W jej korzeniu kryją si� duŻe pok"ady
substancji leczniczych, które oczyszczają i odkwa-
szają organizm, a zawarty w niej b"onnik pomaga
usuną� z organizmu cholesterol. Sok z marchwi
zalecany jest m.in. przy stwardnieniu t�tnic i cho-
robie wieł
cowej.
Kapusta. Jest tak bardzo popularna, Że
cz�sto goĘci na naszych sto"ach. Szkoda
tylko, Że okraszając ją t"uszczem i ęle przy-
rządzając, niszczymy sporo jej znakomitych
w"aĘciwoĘci. Zawiera m.in. witamin� A po-
prawiającą wzrok, C  hamującą zmiany
sklerotyczne, B1, B2 i B6  stosowane przy zaburzeniach
systemu nerwowego, H  wzmacniającą nerwy, poma-
gającą przy trawieniu t"uszczów i w�glowodanów, K  re-
gulującą krzepliwoĘ� krwi, PP  stosowaną przy koniecz-
noĘci wzmocnienia i  drenowania naczył
w"osowatych
krwi, E  powszechnie uznawaną za witamin� m"odoĘci.
Czerwony burak. Jego sok zmieszany pó"
na pó" z miodem medycyna ludowa poleca
przy chorobie nadciĘnieniowej. W buraku
jest duŻo substancji alkalicznych, m.in.
sód, potas, magnez i wapł
. WĘród wielu w"aĘciwoĘci bura-
ka podkreĘlamy jego dzia"ania krwiotwórcze i oczyszczają-
ce krew, a takŻe wytrącające z organizmu kwas moczowy.
Pietruszka. To ęród"o witaminy C (zw"aszcza
natka), A i Żelaza. Zarówno jej korzenie, jak i
nasiona pobudzają drogi moczowe, poprawia-
ją czynnoĘci skóry i uk"adu pokarmowego,
- 110 -
uszczelniają naczynia krwionoĘne i obniŻają napi�cia mi�-
Ęni Żo"ądka i jelit. Zalecana jest przy niedomaganiach ser-
ca i nieprawid"owej przemianie materii.
Broku"y. W stwierdzeniu, Że są pe"ne cudow-
nych w"aĘciwoĘci, nie ma przesady. Pomagają
w leczeniu wielu groęnych chorób, gdyŻ za-
wierają przeciwutleniacze, m.in. beta-karoten,
indolin�, witamin� C, a takŻe doĘ� duŻo chro-
mu, dlatego warzywo to zaleca si� specjalnie
cukrzykom i nadciĘnieniowcom.
Cykoria. Zawiera duŻo b"onnika, wiele
związków mineralnych, Żelaza, wapnia,
magnezu i fosforu. Wp"ywa korzystnie na
ca"y organizm, aktywizuje zw"aszcza
dzia"anie wątroby.
Sa"ata. Oczyszcza organizm, pobudza gru-
czo"y trawienne do aktywniejszego dzia"a-
nia, ma w"aĘciwoĘci mineralizujące, obniŻa
poziom cukru we krwi, poprawia prac� wą-
troby, korzystnie wp"ywa na krąŻenie krwi.
W ĘwieŻych, zielonych liĘciach wyst�puje karoten, który
jest prowitaminą A. Witamina A jest rozpuszczalna w
t"uszczach, wi�c najkorzystniej jest do sa"aty dodawa� tro-
ch� oliwy.
Czosnek. Jest bogaty w witaminy z grupy B
 w tym witamin� PP  C i A oraz allicyn�
dzia"ającą bakteriobójczo i odkaŻająco, nisz-
czącą bakterie i grzyby. Naukowcy z Narodo-
wego Instytutu Raka w USA umieĘcili czo-
snek na pierwszym miejscu na liĘcie sk"adni-
ków spoŻywczych przeciwdzia"ających nowotworom. Po-
- 111 -
nadto dowiedli, Że czosnek wp"ywa dodatnio na prac� mó-
zgu i serca, oczyszcza organizm z toksyn i dzi�ki temu
wzmacnia go.
Owoce
Owoców, podobnie jak warzyw, nie da si� zastąpi� innymi
artyku"ami ŻywnoĘciowymi. Są cennym ęród"em przeciwu-
tleniaczy, takich jak bioflawonoidy i witamina C (bardzo
waŻna zw"aszcza dla palaczy). �wieŻe owoce pokrywają w
duŻym stopniu dzienne zapotrzebowanie organizmu na
witamin� C, której najbogatszymi magazynami są owoce
cytrusowe. PoniewaŻ owoce zawierają b"onnik (rozpusz-
czalny, obniŻający ciĘnienie krwi, i nierozpuszczalny  bar-
dzo istotny dla prawid"owego trawienia), waŻne, aby zna-
laz"y si� w codziennym poŻywieniu wszystkich, którzy
Ęwiadomie chcą wp"ywa� na jakoĘ� i d"ugoĘ� swojego Życia.
Z bogatej listy owocowych  poprawiaczy zdrowia wybra-
liĘmy kilka, które w znaczący sposób wp"ywają na zatrzy-
manie m"odoĘci:
Jab"ko. Zjadanie 2 3 jab"ek dziennie obniŻa po-
ziom cholesterolu i t�tnicze ciĘnienie krwi. Dzi�-
ki pektynom chronią nasz uk"ad trawienny. Jab"-
ka regulują poziom flory bakteryjnej i neutralizu-
ją szkodliwe dzia"anie toksyn. U"atwiają przyswajanie
wapnia i stabilizują poziom cukru we krwi.
Awokado. Ten owoc zawiera ca"y zestaw wi-
tamin  od A, przez C do K. Ma jednonienasy-
cony t"uszcz (jak w oliwie z oliwek), który
znakomicie obniŻa poziom cholesterolu LDL.
Kiwi. ZawartoĘ� w nim substancji odŻywczych jest tak
wysoka, Że spoŻycie jednego owocu zaspokaja dobowe za-
potrzebowanie organizmu na niektóre witaminy i sole mi-
- 112 -
neralne. Witaminy z grupy B przynoszą
ulg� osobom przem�czonym, zmniejszają
depresje i zaburzenia w trawieniu, a wita-
mina E  opóęnia proces starzenia si�.
Porzeczka. Czerwona, podobnie jak czere-
Ęnie, wiĘnie, agrest i Żurawiny zawiera m.in.
witamin� C i "atwo przyswajalne Żelazo. Czar-
na, poza duŻą zawartoĘcią witaminy C, ma teŻ
sporo biopierwiastków i pektyn. Jadana regu-
larnie (takŻe w postaci soków) likwiduje ogól-
ne zm�czenie, hamuje rozwój miaŻdŻycy, a
dzia"ając moczop�dnie i napotnie, oczyszcza
organizm.
Nasiona s"onecznika i dyni. Zawierają
sporo bia"ka, duŻo witaminy E i witamin z
grupy B. Są ęród"em nienasyconych kwa-
sów t"uszczowych, pomagają obniŻy� po-
ziom cholesterolu we krwi.
Ryby
Ich znaczenia w prawid"owej diecie profilaktycznej, zapo-
biegającej zbyt szybkiemu starzeniu si� i prowadzącej do
zdrowej d"ugowiecznoĘci, nie da si� przeceni�. W mi�sie
ryb jest wiele sk"adników mineralnych: wapł
, magnez,
sód, potas, fosfor, a takŻe selen  pierwiastek zapobiegają-
cy chorobom nowotworowym. Jedzenie ryb t"ustych (Ęledę,
makrela, "osoĘ, pstrąg, tuł
czyk) obniŻa poziom  z"ego
cholesterolu, chroni przed chorobami serca i "agodzi pro-
blemy z krąŻeniem. Powinno si� je jada� (gotowane lub du-
szone bez t"uszczu) nie rzadziej niŻ dwa razy w tygodniu.
- 113 -
Jogurt
Naukowcy twierdzą, Że jogurt zapewnia wspania"e zdro-
wie i d"ugowieczno�.
ObniŻa poziom cholesterolu, "agodzi stresy, podnosi od-
pornoĘ� organizmu oraz chroni Żo"ądek przed zakaŻeniem
i rakiem. Poza tym szklanka jogurtu zapewnia dzienne za-
potrzebowanie na wapł
.
Pieczywo
G"ówną rol� w racjonalnym Żywieniu odgrywa pieczywo
razowe, znacznie zdrowsze od bia"ego. Codzienna dieta po-
winna by� bogata w b"onnik, zapobiegający nieŻytowi jelit,
rakowi jelita grubego, chorobom serca i cukrzycy.
Zbawienne listki
Na to miano najbardziej zas"uguje czerwona herbata Pu-
-Erh z po"udniowej prowincji Chin, Yunnan. Badania pro-
wadzone we Freiburgu, Heidelbergu i w ParyŻu dowiod"y,
Że 3 5 filiŻanek dziennie naparu Pu-Erh wspomaga prac�
wątroby, obniŻa poziom cholesterolu, oczyszcza organizm,
pobudza procesy trawienne i poprawia nastrój.
Chił
czycy przypisują herbacie aŻ dwadzieĘcia korzyst-
nych dla zdrowia w"aĘciwoĘci. Jej dobroczynne dzia"anie
potwierdzają teŻ wspó"czeĘni naukowcy: herbata oczysz-
cza krew, regeneruje mózg, pobudza trawienie, pomaga
przy dolegliwoĘciach Żo"ądkowych i wzmaga zdolnoĘ�
koncentracji.
Pestkowy zasilacz
Migda"y zawierają sporo witaminy E i duŻo witamin z
grupy B. Są wprawdzie bardzo kaloryczne, ale dwa trzy
- 114 -
migda"y dziennie nie zaokrąglą naszej sylwetki, natomiast
bez wątpienia uregulują system nerwowy, zasilą mózg,
usprawnią prac� wątroby, a do tego  jeĘli jest taka potrze-
ba  z"agodzą kaszel. Witamina E to nie tylko postrach
wolnych rodników, ale teŻ uznany przez medycyn� eliksir
m"odoĘci.
Zdrowie pod "upiną
Mowa oczywiĘcie o orzechach, które zawierają wiele sub-
stancji odŻywczych. Najwi�cej w nich b"onnika, "atwo
przyswajalnego bia"ka i witamin: A, B, C i E. Poza tym
orzechy bogate są w mikroelementy, wapł
, Żelazo i ma-
gnez. Dzia"ają pozytywnie na organizm: regulują poziom
cukru we krwi, zapobiegają chorobie wieł
cowej, pobudza-
ją prac� mózgu i "agodzą stany depresyjne. Ale mają teŻ
wady  są ci�Żko strawne, wysokokaloryczne, mogą by�
przyczyną zapar�. Dietetycy radzą zjadanie dziennie 10
orzechów laskowych, bowiem szczególnie dobrze wp"ywa-
ją na myĘlenie i prac� mózgu. Najwi�cej selenu zawierają
orzechy brazylijskie.
- 115 -
KIELISZECZEK NA ZDROWIE
K
Nie zamierzamy nikogo namawia� do rozkoszowania si�
alkoholem. Medycyna jest zgodna co do tego, Że  woda
ognista szkodzi  i to nawet bardzo. Dlaczego wi�c juŻ od
niepami�tnych czasów alkohol towarzyszy cz"owiekowi?
Pewnie dlatego, Że z regu"y pozwala zapomnie� o troskach,
pomaga si� rozluęni�, poprawia nastrój  to dobre strony
kieliszka (cho� niektórym, zw"aszcza kobietom, pomaga
si� roztkliwia� nad swoim smutnym losem), ale jest i ta z"a
 ciąg"e naduŻywanie powoduje st"uszczenie i stany zapal-
ne wątroby i uszkadza serce, powodując arytmi�, nadci-
Ęnienie i niewydolnoĘ� krąŻenia. Jednak odrobina dobrej
nalewki albo czerwonego wina moŻe pomóc w róŻnych do-
legliwoĘciach. Picie piciu nierówne.
Czerwone jak krew
Kieliszek czerwonego wina do obiadu poprawia spalanie
t"uszczów i podnosi poziom  dobrego cholesterolu. Dzi�ki
zawartoĘci flawonoidów i antyutleniaczy nie dopuszcza do
stopniowego zamykania si� naczył
wieł
cowych. Czyli czer-
wone wino nie tylko chroni przed rakiem, ale takŻe przed
chorobami serca (100 ml wina z czerwonych winogron
dziennie zmniejsza ryzyko chorób serca aŻ o 40 proc.). Po-
twierdzają to badania, przeprowadzone przez naukowców z
Uniwersytetu w Wisconsin. Tylko Że nie moŻna przesadza�
 maksymalna dawka czerwonego wina nie powinna prze-
kracza� 200 ml dziennie (2 kieliszki).
Zielarze zalecają spoŻywanie nalewek, sporządzanych z
odpowiednio skomponowanych zió" zalanych spirytusem
lub wódką. SpoĘród wielu przepisów na pyszne nalewki
wybraliĘmy kilka, których dzia"anie pomaga w osiągni�ciu
d"ugowiecznoĘci, wi�c wzmacnia i oczyszcza organizm.
- 116 -
Dwa razy K
Tytu"owe dwa  k to koniak (najlepiej ormiał
ski, bo i
przepis stamtąd pochodzi) i kawon, czyli arbuz. Tylko tyle
potrzeba, by przyrządzi� nalewk� oczyszczającą organizm,
a szczególnie zalecaną w profilaktyce i leczeniu nerek.
Arbuzy dok"adnie umy�, pokroi� w niewielkie kawa"ki
(skór� takŻe) i w"oŻy� do odpowiedniej wielkoĘci naczynia.
Zala� koniakiem (0,7 l), przykry�. Po 2 godzinach przela�
p"yn do garnka (i na kaŻdy litr doda� 1 "yŻk� soli i 4 "yŻki
cukru). Podgrzewa�, dodając 2 ząbki czosnku, a do wrzące-
go wla� 50 g octu. Gorącym roztworem ponownie nape"ni�
naczynie z arbuzami, szczelnie je zamkną�, a po up"ywie
doby wynieĘ� do piwnicy. Chroni� przed Ęwiat"em. Po kil-
kunastu dniach moŻna rozpoczą� zaŻywanie (miąŻsz arbu-
za i nalewka) w porcjach 50 g.
Przy okazji: moskiewska Akademia Medycyny Ludowej
zaleca stosowanie soku z arbuza przy stwardnieniu t�tnic,
- 117 -
nadciĘnieniu, niedokrwistoĘci, obrz�kach i schorzeniach
nerek i wątroby.
Czosnkówka
Ojcowie bonifratrzy przygotowują czosnkową nalewk�,
której zadaniem jest wzmocnienie organizmu. Dzia"a teŻ
przeciw miaŻdŻycy i poprawia trawienie.
15 dag ĘwieŻego czosnku utrze� na tarce, zala� pó" litrem
40 proc. wódki i pozostawi� na 5 dni w zamkni�tej butel-
ce, cz�sto wstrząsając. Po odcedzeniu na g�stym sicie i
przesączeniu przez gaz�, nalewk� przechowujemy w lo-
dówce. ZaŻywamy 5 20 kropli w 0,25 szklanki jogurtu lub
kefiru.
Cebula na winie
30 dag cebuli mielemy w maszynce do mi�sa, dodajemy
10 dag miodu i mieszamy z butelką bia"ego, wytrawnego
wina. Odstawiamy na 4 5 dni, codziennie dok"adnie mie-
szając. Pijemy 1 2 razy dziennie po ma"ym kieliszeczku.
Ta nalewka ogólnie wzmacnia organizm i zapobiega
miaŻdŻycy naczył
krwionoĘnych.
Walerianowe spoko
15 g kropli walerianowych, "yŻeczk� liĘci melisy i tyle sa-
mo ziela dziurawca po"ączy� z butelką wina gronowego,
odstawi� na dwa tygodnie, od czasu do czasu wstrząsając.
Pi� "yŻk� sto"ową 1 2 razy dziennie. Wyraęnie uspokaja
sko"atane nerwy i oddala stresy.
- 118 -
ELIKSIRY M�ODO�CI
E
Ciągle trwają poszukiwania tabletki, która zapewni nam
d"ugowiecznoĘ�  eliksiru m"odoĘci. Badacze w laborato-
riach usi"ują skomponowa� taki zestaw substancji, który
pozwoli"by nam wszystkim umiera� m"odo, ale tak póęno,
jak tylko si� da. Czyli nie chodzi wy"ącznie o d"ugoĘ� Życia,
ale takŻe  jeĘli nie przede wszystkim  o jego jakoĘ�. Ja-
koĘ�, wi�c Życie bez chorób, bez zniedo"�Żnienia, bez naj-
róŻniejszych demencji.
Z amazoł
skiej selwy
Do sprawdzonych, skutecznych i niepowodujących obja-
wów ubocznych kuracji odm"adzających na pewno naleŻy
kuracja rosnącymi w amazoł
skiej selwie zio"ami.
Przede wszystkim naleŻy przez 6 tygodni oczyszcza� or-
ganizm (patrz str. 74).
Potem przez 3 miesiące:
CHUCHUHUASI  pi� trzy razy dziennie (na godzin�
C
H
U
C
H
U
H
U
A
S
I
przed albo dwie godziny po posi"ku) po 1 szklance wywaru,
równoczeĘnie
VILCACORA  przyjmowa� dwa razy dziennie (30 minut
V
I
L
C
A
C
O
R
A
przed posi"kiem) po 1 kapsu"ce proszku albo raz dziennie
(30 minut przed posi"kiem) 10 kropli ekstraktu w p"ynie
(wymieszanych z wodą lub sokiem owocowym) albo pi�
dwa razy dziennie (30 minut przed posi"kiem) po 1 szklan-
ce naparu przygotowanego kaŻdorazowo z 2 saszetek (na
szklank� wody), albo pi� dwa razy dziennie (30 minut
przed posi"kiem) po 1 szklance naparu Vilcacory Forte
Plus, przygotowanego kaŻdorazowo z 1 saszetki (na
szklank� wody),
równoczeĘnie
MACA  przyjmowa� trzy razy dziennie (w czasie posi"-
M
A
C
A
ku) po 1 kapsu"ce,
- 119 -
równoczeĘnie
ZARZAPARILLA  przyjmowa� trzy razy dziennie (30 mi-
Z
A
R
Z
A
P
A
R
I
L
L
A
nut przed posi"kiem) po 1 kapsu"ce.
Kuracj� odm"adzającą wspomaga� moŻna, stosując ko-
smetyki z vilcacorą i maką, np.:
n
a
w
i
l
Ż
a
j
ą
c
y
k
r
e
m
d
o
c
i
a
"
a
 VILCACORA nawilŻający krem do cia"a  "atwo si�
wch"ania, nie powoduje odczynu alergicznego i skutecznie
regeneruje skór�, a jego czynne substancje mają dzia"anie
"agodnie dezynfekujące i likwidują wolne rodniki, dzi�ki
czemu zapobiegają procesom starzenia si� skóry; moŻna
stosowa� kilka razy dziennie.
- 120 -
s
z
a
m
p
o
n
 MACA szampon (do codziennego uŻytku) dzia"a wyjątko-
wo witalizująco, toteŻ nadaje si� z powodzeniem do w"osów
s"abych i zniszczonych. Wzmacnia je i przywraca elastycz-
no�. Zawiera m.in. witaminy A, B1, B6, B12 i minera"y.
o
d
Ż
y
w
k
a
d
o
w
"
o
s
ó
w
 MACA odŻywka do w"osów (o fizjologicznym pH),
która powoduje wzmocnienie cebulek i koł
cówek w"osów;
dzi�ki zawartoĘci witamin A, B1, B6, B12 i minera"ów re-
generuje w"osy, nadając im po"ysk i jedwabistoĘ�; stanowi
doskona"e uzupe"nienie dzia"ania szamponu.
Superhormon  melatonina
DuŻo zamieszania spowodowa"o odkrycie roli melatoni-
ny, hormonu produkowanego przez szyszynk�, maleł
ki
gruczo" znajdujący si� pod korą mózgową. Szyszynka ma
wielko� ziarnka grochu, ale za to nies"ychanie silnie
wp"ywa na ca"y organizm: utrzymuje m"odzieł
cze zdrowie
i wigor, zwi�ksza sprawnoĘ� seksualną, dba o uk"ad odpor-
noĘciowy, chroni przed stresem i nowotworami, zapobiega
chorobom serca...
Staro� nadchodzi wtedy, gdy ten gruczo" zaczyna przeja-
wia� oznaki s"aboĘci i wydziela mniej melatoniny. Dzieje
si� to juŻ w momencie osiągni�cia dojrza"oĘci, ale staje si�
odczuwalne dopiero w wieku 45 50 lat. Od tego czasu pro-
ces ulega przyspieszeniu i gdy dobiegamy szeĘ�dziesiątki,
to szyszynka produkuje o po"ow� mniej melatoniny niŻ
wtedy, gdy mieliĘmy lat 20.
By pohamowa� apetyty zwolenników wiecznej m"odoĘci,
musimy wyjaĘni�, Że w Polsce melatonina nie jest ani do-
st�pna, ani zalecana przez lekarzy. MoŻna ją kupi� w ame-
rykał
skich sklepach. Prawdą jest, Że nie sprawdza"yĘmy,
czy Jankesi  skoro mogą sobie t� tabletk� m"odoĘci bez
Żadnego problemu kupi�  bardzo odm"odnieli. Gdyby tak
by"o, to chyba czarny rynek melatoniny kwit"by w Polsce
jak najwi�ksze i najpi�kniejsze ogrody botaniczne Ęwiata.
- 121 -
Póki co, prace nad cudownymi w"aĘciwoĘciami tego su-
perhormonu trwają. JeĘli potwierdzą skutecznoĘ� melato-
niny, by� moŻe b�dzie to eliksir stosowany przez nasze
wnuki. Niezb�dne badania trwają bardzo d"ugo, wi�c dla
tych, którzy mają dziĘ pi��dziesiątk�, na cud wiecznej m"o-
doĘci moŻe by� za póęno. ChociaŻ? Nauka czyni tak ogrom-
ne post�py...
M"odo� w enzymach
Innym pogromcą staroĘci ma szanse sta� si� znany juŻ
koenzym Q10. Co to za cudo? To substancja o charakterze
witaminy, wytwarzana w komórkach ludzi, zwierząt i ro-
Ęlin. Wystarczającą jej iloĘ� do 30 roku Życia wytwarza wą-
troba cz"owieka. Potem niestety sami musimy si� postara�
o dostaw� tej dobroczynnej substancji, która wydaje si� jak
piosenka  dobra na wszystko:
u
ochrania t�tnice, hamując utlenianie cholesterolu w Ęcian-
kach naczył
krwionoĘnych
u
obniŻa ciĘnienie t�tnicze i poprawia funkcjonowanie
serca
u
zapobiega objawom starzenia si�
u
jest jednym z najsilniejszych przeciwutleniaczy.
Odpowiednią dietą bogatą w ryby, surówki ze ĘwieŻych
warzyw i owoców moŻemy wp"ywa� na iloĘ� koenzymu
Q10 dostarczanego organizmowi. Najwi�cej znajdziemy go
w orzechach i sezamie, w kiwi, Ęliwkach, brzoskwiniach,
truskawkach, w broku"ach i kalafiorze, czosnku i soi. Nie
są to iloĘci wystarczające dla zachowania wiecznej m"odo-
Ęci, ale troch� podreperowa� kilkudziesi�cioletni organizm
moŻna. Jeszcze raz potwierdza si� to, do czego namawiają
propagatorzy zdrowego odŻywiania: owoce i warzywa ja-
daj kilogramami!
Bez wątpienia koenzym Q10 sprawdzi" si� w kosmetyce.
Wszystkim, którzy chcą wygląda� m"odziej, zwracamy
- 122 -
uwag� na kremy z jego zawartoĘcią, a uzupe"nienie kura-
cji dermatologicznej kapsu"kami zawierającymi Q10 popra-
wi samopoczucie.
Czy rządzą nami geny?
Stary spór o to, czy cz"owiek sam jest kowalem swojego
losu, czy teŻ jest genetycznie  zaprogramowany , rozgo-
rza" ostatnio z nową si"ą. Rozpowszechniona zosta"a wia-
domo� o rozszyfrowaniu ludzkiego genomu. Czy genetyka
zmodyfikuje ludzkie zachowania, np. eliminując choroby
psychiczne lub zmieniając wrodzone sk"onnoĘci? Czas po-
kaŻe.
Jedno jest pewne: moŻemy zmieni� swoje zachowanie i
bieg Życia, nawet jeĘli pociąga to za sobą walk� z naszymi
naturalnymi sk"onnoĘciami do bycia nieĘmia"ym lub domi-
nującym, do nadwagi, nadmiernego palenia czy picia. Zna-
my trudnoĘci z korygowaniem takich cech, jednakŻe wol-
noĘ� polega w"aĘnie na umiej�tnoĘci przeciwstawiania si�
i przekraczania wszelkich ograniczeł
.
- 123 -
SZCZYPTA STATYSTYKI
S
�yjemy coraz d"uŻej! A kobiety jeszcze d"uŻej. Tak wynika
z danych G"ównego Urz�du Statystycznego. Jest to chyba
potwierdzeniem, Że sami  przynajmniej w duŻym stopniu
 moŻemy wp"ywa� na d"ugoĘ� naszego Życia. �wiadczy o
tym na pewno fakt, Że panie mają troch� inne  duŻo
zdrowsze  upodobania kulinarne (moŻe dlatego, Że ciągle
zmagają si� z dietami odchudzającymi, w których owoce i
warzywa wyst�pują w wielkiej obfitoĘci?). Nie bez znacze-
nia na pewno jest teŻ i to, Że kobiety w mniejszym niŻ m�Ż-
czyęni procencie naraŻają swoje p"uca na dym tytoniowy,
najwi�kszego wroga d"ugowiecznoĘci. Do takich  bab-
skich zachował
stara"yĘmy si� na kartkach tej ksiąŻki
przekona� takŻe wszystkich panów. Bez obawy, dbanie o
swoje zdrowie nie oznacza zniewieĘcienia!
Stara"yĘmy si� przekona� i do tego, Że ruch to zdrowie. A
to przecieŻ nie kobiety bezpoĘrednio po przyjĘciu z pracy
siadają z gazetą w fotelu, godzinami na ekranie telewizo-
ra Ęledzą transmisje ze sportowych zmagał
, albo po prostu
ucinają sobie drzemk� (i to wcale nie dlatego, Że sen sprzy-
ja regeneracji komórek). OczywiĘcie Że nie odnosi si� to do
wszystkich panów. Wielu juŻ Żyje po europejsku  znajdu-
je sobie ulubiony sport, najlepiej taki na ĘwieŻym powie-
trzu (cho� i szachy nie są z"e, przecieŻ to fantastyczne �wi-
czenie umys"u, byleby partie nie by"y rozgrywane w zady-
mionych pokojach!), przy uprawianiu którego trzeba si�
nachodzi�, namacha� r�kami, rozrusza� wszystkie mi�-
Ęnie, a przy okazji przefiltrowa� p"uca ĘwieŻym powie-
trzem.
Dane statystyczne są bezwzgl�dne: w Polsce
D
a
n
e
s
t
a
t
y
s
t
y
c
z
n
e
s
ą
b
e
z
w
z
g
l
�
d
n
e
:
w
P
o
l
s
c
e
ponad 60 proc. m�Żczyzn i 51 proc. kobiet nie
p
o
n
a
d
6
0
p
r
o
c
.
m
�
Ż
c
z
y
z
n
i
5
1
p
r
o
c
.
k
o
b
i
e
t
n
i
e
przekracza 70 lat.
p
r
z
e
k
r
a
c
z
a
7
0
l
a
t
.
- 124 -
Wskaęnik ludnoĘci w wieku powyŻej 65 lat w najbar-
dziej rozwini�tych krajach Europy przekroczy" w 1996 r.
17 proc. (w Szwecji 17,4, we W"oszech 17,1, w Belgii i we
Francji 16 proc).
Z naszą polską d"ugowiecznoĘcią nie jest jednak tak ęle, bo
w niektórych krajach Europy �rodkowej sytuacja wygląda
gorzej: Turcja  4,9 proc., BoĘnia i Hercegowina  6,9 proc.,
a Macedonia 8,5 proc., ale lepiej mają si� W�grzy i �otysze
 14 proc.
NajniŻszy wskaęnik wĘród krajów Unii Europejskiej ma
Irlandia i wynosi on 11,5 proc.
Kobiety Żyją  przynajmniej wg danych statystycznych 
d"uŻej niŻ panowie. W Polsce 76,6 (68,5), w Islandii 80,8
(75,9), we Francji 81,1 (72,9), w Szwajcarii 80,7 (74,3), w
Rosji 71,8 (58,9).
W nawiasach podano Ęredni wiek m�Żczyzn w danym
kraju.
W Europie ludzie starsi najd"uŻej Żyją w takich krajach,
jak Szwajcaria, Szwecja, Francja i Hiszpania. Tam dzisiejsi
60-latkowie mają przed sobą o 4 lata Życia wi�cej niŻ Pola-
cy, a w innych krajach Europy Zachodniej ludzie poŻyją
2 3 lata d"uŻej niŻ my.
- 125 -
Ponad 10 000 Japoł
czyków przekroczy"o setk�. Przeci�t-
na Japonka doŻywa 82 lat, m�Żczyzna z Kraju Kwitnącej
WiĘni Żyje o 6 lat krócej. By� moŻe tajemnica d"ugowiecz-
noĘci Japoł
czyków tkwi w niskocholesterolowej diecie, w
której króluje ryŻ, ryby i ogromne iloĘci herbaty.
Za 25 lat, w 2025 roku, najwi�cej osób starszych Ży� b�-
dzie w Japonii  33 proc., w Niemczech  22, we W"oszech
 29, w USA  25 proc.
JeĘli chcemy im dorówna�, to nie ma innej drogi, jak ostro
wzią� si� za dopieszczanie naszych organizmów odpo-
wiednim sposobem Życia. I to im wczeĘniej, tym lepiej,
cho� nigdy nie jest za póęno!
Sprawdę, czy juŻ si� starzejesz?
u
Potrzebujesz coraz wi�cej miejsca w domowej apteczce?
u
Cia"o nie nadąŻa za zadaniami stawianymi przez mózg?
u
Noc sp�dzi"eĘ grzecznie w "óŻku, a rano wstajesz zm�-
czony?
u
Nikt nie zadaje Ci pytał
, chociaŻ doskonale znasz
wszystkie odpowiedzi?
u
Uwielbiasz wspomina� i opowiada� historie ze swojej
m"odoĘci?
u
UwaŻasz, Że po 21.00 wszyscy powinni w domowym za-
ciszu ogląda� telewizj�?
Przytakną"eĘ? Oj, są powody do niepokoju!
- 126 -
JESZCZE CHWILA REFLEKSJI
J
SpecjaliĘci z OĘrodka Psychogeriatrycznego w Toruniu
wyodr�bniają kilka charakterystycznych cech prawid"owe-
go procesu fizjologicznego starzenia si�:
u
zmniejszanie si� si" i rezerw organizmu
u
os"abianie ruchliwoĘci
u
obniŻanie bariery immunologicznej i metabolizmu.
WĘród klinicznych objawów starzenia si� wymieniają
m.in. zmian� osobowoĘci, czyli:
u
zacieĘnienie zainteresował

u
zmniejszenie aktywnoĘci umys"owej
u
nadmierną ostroŻnoĘ� w podejmowaniu decyzji
u
konserwatywną postaw� wobec nowoĘci
u
skupianie si� na w"asnych sprawach
u
przekonanie o w"asnej nieomylnoĘci
u
sk"onno� do wzruszania si�.
JeĘli zaproponowane przez nas przemyĘlenia i dzia"ania
pomogą Ci uwierzy�, Że:
u
masz wp"yw na z"agodzenie przynajmniej niektórych
uciąŻliwoĘci wieku podesz"ego
u
wiek s�dziwy nie musi prowadzi� do degradacji fizycz-
nej, emocjonalnej i umys"owej
u
nieuchronno� procesu starzenia si� nie powinna powo-
dowa� l�ku
 to b�dzie Twój sukces.
- 127 -
StaroĘ� nie musi by� smutna. MoŻe by� radoĘcią.
S
t
a
r
o
Ę
�
n
i
e
m
u
s
i
b
y
�
s
m
u
t
n
a
.
M
o
Ż
e
b
y
�
r
a
d
o
Ę
c
i
ą
.
Powinna by�  godna. Powtarzaj to sobie cz�sto.
P
o
w
i
n
n
a
b
y
�

g
o
d
n
a
.
P
o
w
t
a
r
z
a
j
t
o
s
o
b
i
e
c
z
�
s
t
o
.
I wracaj czasem do s"ów Jana Paw"a II z  Listu do
I
w
r
a
c
a
j
c
z
a
s
e
m
d
o
s
"
ó
w
J
a
n
a
P
a
w
"
a
I
I
z

L
i
s
t
u
d
o
Braci i Sióstr  ludzi w podesz"ym wieku :
B
r
a
c
i
i
S
i
ó
s
t
r

l
u
d
z
i
w
p
o
d
e
s
z
"
y
m
w
i
e
k
u

:
 Miarą naszych lat jest lat siedemdziesiąt
lub, gdy jesteĘmy mocni, osiemdziesiąt;
a wi�kszo� z nich to trud i marno�:
bo szybko mijają, my zaĘ odlatujemy
(Ps 90 [89], 10).
W epoce, gdy Psalmista pisa" te s"owa, siedemdziesiąt lat
uwaŻano za wiek bardzo podesz"y i niewielu przekracza"o
t� granic�; dzisiaj, dzi�ki post�pom medycyny oraz lep-
szym warunkom spo"ecznym i ekonomicznym, w wielu re-
gionach Ęwiata ludzie Żyją znacznie d"uŻej. Pozostaje jed-
nak prawdą, Że lata szybko przemijają, a dar Życia, mimo
towarzyszących mu trudów i cierpieł
, jest zbyt pi�kny i
cenny, abyĘmy mogli si� nim znuŻy�.
[...]
Drodzy Bracia i Siostry, jest naturalne w naszym wieku,
Że powracamy do przesz"oĘci, aby dokona� swoistego bi-
lansu. Takie spojrzenie wstecz pozwala na spokojniejszą i
bardziej obiektywną ocen� ludzi i sytuacji, z jakimi zetkn�-
liĘmy si� w Życiu. Mijający czas zaciera kontury wydarzeł

i "agodzi ich bolesne aspekty. Niestety, w Życiu kaŻdego
cz"owieka wiele jest zgryzot i utrapieł
. Czasem są to pro-
blemy i cierpienia, które wystawiają na prób� jego odpor-
noĘ� psychofizyczną, a nawet wstrząsają samymi podsta-
wami wiary.
[...]
Gdy [...] zbliŻa si� kres obecnego wieku i tysiąclecia i Ęwi-
ta juŻ nowa epoka w dziejach ludzkoĘci, ze wzruszeniem
podejmujemy refleksj� nad rzeczywistoĘcią czasu, który
- 128 -
tak szybko przemija, nie po to jednak, aby podda� si� bez-
wolnie nieub"aganemu losowi, ale by w pe"ni wykorzysta�
lata, które b�dzie nam jeszcze dane przeŻy�.
[...]
Czym jest staroĘ�? Czasem mówi si� o niej jako o  jesieni
Życia (tak pisa" juŻ Cyceron) przez analogi� do pór roku,
nast�pujących kolejno po sobie w Życiu przyrody. Widzi-
my, jak w ciągu roku zmienia si� otaczający nas Ęwiat, gdy
patrzymy na góry i równiny, pola i doliny, lasy, roĘliny i
drzewa. Istnieje bliskie podobieł
stwo mi�dzy rytmami bio-
logicznymi cz"owieka a cyklami Życia przyrody, której i on
jest cz�Ęcią.
[...]
dziecił
stwo i m"odoĘ� są czasem, w którym cz"owiek
stopniowo uczy si� swojego cz"owieczeł
stwa, rozpoznaje
swoje moŻliwoĘci, poniekąd tworzy projekt Życia, który b�-
dzie realizowa" w wieku dojrza"ym, [...] staro� nie jest po-
zbawiona szczególnej wartoĘci, poniewaŻ jak zauwaŻa Ęw.
Hieronim "agodząc nami�tnoĘci  pomnaŻa mądroĘ� i s"uŻy
dojrzalszymi radami . W pewnym sensie jest to czas szcze-
gólnie nacechowany mądroĘcią, którą zwykle przynoszą z
sobą lata doĘwiadczeł
, jako Że  czas jest znakomitym na-
uczycielem .
[...]
W przesz"oĘci otaczano ludzi starych g"�bokim szacun-
kiem.[...]
A dzisiaj? JeĘli spróbujemy przyjrze� si� obecnej sytuacji,
przekonamy si�, Że w niektórych spo"eczeł
stwach staro�
jest ceniona i powaŻana, w innych zaĘ cieszy si� znacznie
mniejszym szacunkiem, poniewaŻ panująca tam mental-
noĘ� stawia na pierwszym miejscu doraęną przydatnoĘ� i
wydajno� cz"owieka. Pod wp"ywem tej postawy tak zwa-
ny trzeci lub czwarty wiek jest cz�sto lekcewaŻony, a sami
ludzie starsi muszą zadawa� sobie pytanie, czy ich Życie
jest jeszcze uŻyteczne.
- 129 -
[...]
Czci� ludzi starych znaczy spe"nia� trojaką powinnoĘ�
wobec nich: akceptowa� ich obecno�, pomaga� im i doce-
nia� ich zalety. W wielu Ęrodowiskach jest to naturalny
sposób post�powania, zgodny z odwiecznym obyczajem.
Gdzie indziej, zw"aszcza w krajach wyŻej rozwini�tych go-
spodarczo, konieczne jest odwrócenie obecnej tendencji,
tak aby ludzie w podesz"ym wieku mogli si� starze� z god-
noĘcią, bez obawy, Że przestaną si� zupe"nie liczy�. Trzeba
sobie uĘwiadomi�, Że cechą cywilizacji prawdziwie ludzkiej
jest szacunek i mi"oĘ� do ludzi starych, dzi�ki którym mo-
gą oni czu� si� mimo s"abnących si" Żywą cz�Ęcią spo"e-
czeł
stwa. JuŻ Cyceron pisa", Że  brzemi� lat jest lŻejsze dla
tego, kto czuje si� szanowany i kochany przez m"odych .
Duch ludzki zresztą, cho� odczuwa skutki starzenia si�
cia"a, jest stale otwarty ku wiecznoĘci i dlatego pozostaje
poniekąd zawsze m"ody; doĘwiadcza zaĘ tej nieprzemijają-
cej m"odoĘci szczególnie mocno, kiedy uspokaja go we-
wn�trzne Ęwiadectwo czystego sumienia i gdy jednocze-
Ęnie zaznaje troskliwej opieki i wdzi�cznoĘci ze strony bli-
skich.
[...]Wszyscy znamy ludzi starych, którzy mogą by� wy-
mownym przyk"adem zdumiewającej m"odoĘci i Żywotno-
Ęci ducha. Tych, którzy si� z nimi stykają, potrafią s"owem
pobudza� do dzia"ania, dodając otuchy w"asnym przyk"a-
dem. Oby spo"eczeł
stwo umia"o w pe"ni doceni� ludzi sta-
rych, którzy w pewnych cz�Ęciach Ęwiata, mam na myĘli
zw"aszcza Afryk�, s"usznie są darzeni szacunkiem jako
 Żywe biblioteki mądroĘci, straŻnicy bezcennego dziedzic-
twa ludzkiego i duchowego. Cho� to prawda, iŻ w wymia-
rze fizycznym zazwyczaj potrzebują pomocy, prawdą jest
teŻ, Że nawet w podesz"ym wieku mogą by� oparciem dla
m"odych, którzy stawiają pierwsze kroki w Życiu i szukają
swojej drogi.
- 130 -
[...]
TakŻe zatem z tego punktu widzenia, jak równieŻ ze
wzgl�du na oczywiste potrzeby psychiczne ludzi starszych,
najbardziej naturalnym Ęrodowiskiem przeŻywania staro-
Ęci pozostaje to, w którym cz"owiek w podesz"ym wieku
czuje si�  u siebie wĘród krewnych, znajomych i przyja-
ció" oraz gdzie moŻe by� jeszcze w jakiĘ sposób uŻytecz-
nym. W miar� jak wzrasta� b�dzie Ęrednia d"ugoĘ� Życia, a
w konsekwencji takŻe liczba ludzi starych, coraz bardziej
konieczne b�dzie krzewienie kultury, która akceptuje i ce-
ni staroĘ�, a nie spycha jej na margines spo"eczeł
stwa.
Rozwiązaniem idealnym pozostaje obecnoĘ� cz"owieka
starego w rodzinie, której naleŻy zapewni� skuteczną po-
moc socjalną, stosownie do potrzeb wzrastających wraz z
up"ywem lat lub pogarszaniem si� stanu zdrowia. Zdarza-
ją si� jednak sytuacje, w których okolicznoĘci zalecają lub
nakazują umieszczenie cz"owieka starego w  domu star-
ców , aby móg" przebywa� w towarzystwie innych osób i
korzysta� ze specjalistycznej opieki. Insytucje te zas"ugują
zatem na uznanie, doĘwiadczenie zaĘ poucza nas, Że ich
pos"uga moŻe by� bardzo cenna, pod warunkiem Że kieru-
ją si� nie tylko kryteriami sprawnoĘci organizacyjnej, ale
dobrocią i wraŻliwoĘcią. Wszystko to jest "atwiejsze, jeĘli
dzi�ki relacjom z krewnymi, przyjació"mi i wspólnotami
parafialnymi pensjonariusze domu starców mogą czu� si�
kochani i nadal przydatni spo"eczeł
stwu. W tym miejscu
naleŻy wspomnie� z podziwem i wdzi�cznoĘcią o zgroma-
dzeniach zakonnych i stowarzyszeniach wolontariatu, któ-
re ze szczególnym poĘwi�ceniem opiekują si� ludęmi sta-
rymi, zw"aszcza ubogimi, samotnymi lub znajdującymi si�
w trudnych sytuacjach.
[...]
�ycząc wam [...] abyĘcie pogodnie przeŻywali lata, które
Bóg przeznaczy" kaŻdemu z was, pragn� zarazem bardzo
otwarcie podzieli� si� z wami uczuciami, jakich doznaj� u
- 131 -
schy"ku mego Życia, po ponad dwudziestu latach pos"ugi
na Stolicy Piotrowej i w oczekiwaniu na bliskie juŻ trzecie
Tysiąclecie. Mimo ograniczeł
mego wieku bardzo wysoko
ceni� sobie Życie i umiem si� nim cieszy�. Dzi�kuj� za to
Bogu! Pi�knie jest s"uŻy� aŻ do koł
ca sprawie Królestwa
BoŻego.
- 132 -
Spis TreĘci
ZAPRZYJAŁNIJ SIó Z CZASEM 9
Gwarancja na 120 lat 10
Ustalmy terminologi� 12
Nie ma ludzi starych 12
Stulatek 2000. Szkic do portretu 13
Samotni Żyją krócej 16
Rozsta� si� z samotnoĘcią? 16
Nieparzysto� to nie samotno�! 17
Spójrz w lustro. Spójrz w lustro jeszcze raz 17
RozjaĘnij si� wewn�trznie 18
Umiej�tno� s"uchania 19
Nie pozwól si� wykorzystywa� 20
Szcz�Ęliwie, czyli jak? 20
PomyĘl o... myĘleniu 25
Ruch pobudza myĘlenie 29
Sporty dla Ciebie 31
KRóGOS�UP  DRZEWO �YCIA 34
Skontroluj sprawno� swojego kr�gos"upa 35
Trzymaj pion 36
KOCHAJ I POZWÓL SIó KOCHA� 39
POS�UCHAJ SWOJEGO ORGANIZMU 41
�WIE�A TWARZ 44
Czy musi si� starze�? 44
NawilŻanie 44
Sen to zdrowie 44
Jakie kosmetyki? 45
ZWIERCIAD�O DUSZY  OCZY 46
ZORIENTUJ SIó, CZY WSZYSTKO GRA? 48
Czy masz prawid"ową krew? 48
Pami�taj o normach 49
- 133 -
Mocz teŻ waŻny 49
Skontroluj swoją wag� 50
Kroki do sukcesu 51
Badania profilaktyczne 53
MÓZG NA DIECIE 54
Czym Żywi� mózg 55
SERCE 56
Czego nie lubi Twoje serce? 57
NERKI 58
Jak dopieĘci� obola"e nerki? 59
WŃTROBA 60
Jak dba� o wątrob� 61
�O�ŃDEK 62
Co Żo"ądkowi nie s"uŻy? 63
P�UCA 64
Czego nie znoszą Twoje p"uca? 65
SKÓRA 66
Co moŻe skórze szkodzi�? 67
ODPORNO��. UK�AD IMMUNOLOGICZNY 68
Wolne rodniki. Co to w"aĘciwie jest? 68
Gdzie szuka� wsparcia? 69
Antyoksydanty 71
KURACJE OCZYSZCZAJŃCE I WZMACNIAJŃCE 73
Z PATELNIŃ PRZEZ ZODIAK 81
Baran zwyci�zca 83
�agodny Byk? 85
Blięni�ta  dwa w jednym 87
Lato z Rakiem 89
Lew? Kociak duŻy! 91
Uwie� Pann� 93
Uwagi dla Wagi 95
Os"ona dla Skorpiona 97
- 134 -
Tarcza dla Strzelca 99
Wesprze� KozioroŻca 101
Odpocznij, Wodniku! 103
DziĘ coĘ z Ryb 105
PRZEZ �O�ŃDEK DO M�ODO�CI 106
Kilka przykazał
106
Niedobrana para  teoria i praktyka 107
Wegetarianizm to jest to? 107
Himalajska tajemnica d"ugowiecznoĘci 108
SPRZYMIERZEĄCY D�UGOWIECZNO�CI 109
Jarzynowy bukiet 109
Owoce 112
Ryby 113
Jogurt 114
Pieczywo 114
Zbawienne listki 114
Pestkowy zasilacz 114
Zdrowie pod "upiną 115
KIELISZECZEK NA ZDROWIE 116
Czerwone jak krew 116
Dwa razy K 117
Czosnkówka 118
Cebula na winie 118
Walerianowe spoko 118
ELIKSIRY M�ODO�CI 119
Z amazoł
skiej selwy 119
Superhormon  melatonina 121
M"odo� w enzymach 122
Czy rządzą nami geny 123
SZCZYPTA STATYSTYKI 124
Sprawdę, czy juŻ si� starzejesz? 126
JESZCZE CHWILA REFLEKSJI 127
- 135 -