70520147

Szkice

Morfologizm mechanistyczny

Morfolodzy, którzy nawiązywali do Cuviera, podobnie jak formaliści-biolo-dzy głosili pierwotność morfologicznej struktury wobec funkcji i przenikającego ją ruchu życiowego, uznając, że forma nie tylko determinuje ruch, ale również w ruchu tym ulega zachowaniu. Uchylali zatem pytania o pochodzenie i metamorfozy struktury morfologicznej, a pojęciu rozwoju nadawali znaczenie pre-formistyczne, zakładając, że organizacja biologiczna - od początku kompletnie ukształtowana i preegzystująca w postaci zminiaturyzowanej (lub potencjalnej) - podlega wyłącznie przemianom ilościowym, nie zaś jakościowym. Pogłos teorii preformacji błąka się zapewne w definicji „immanentnej struktury sjużetu” Re-formatskiego, zgodnie z którą „tematyka sjużetowego ziarnka zawiera w sobie implicite cały sjużet, tak że kompozycyjne przedstawienie jest tylko explicytnym wyjawieniem tego sjużetu”. Innymi słowy: rozwój lub dynamika utworu jest „naturalnym rozwojem ziarnka danego implicite w początkowej sytuacji”⁴⁴. Poglądy mechanicystów sugestywnie oddawała metafora maszyny, nawiązująca do biologii Cuviera: „Wiem, jak jest zrobiony automobil - pisał Szkłowski do Romana Jakobsona - i wiem też, jak jest zrobiony Don Kichot”⁴\ Postulując badania nad kompozycją, a nie nad emocjonalną wartością sztuki, zaznaczał: „Dokładnie tak samo - chcąc zrozumieć maszynę - należy patrzeć na pas transmisyjny jako na element maszyny, nie zaś rozpatrywać go z punktu widzenia wegetarianina”⁴⁶. W utworze opisywanym jako algebraiczna suma atemporalnych, migrujących z tekstu do tekstu, więc swoiście „preegzystujących” chwytów - dodanie lub od-

kak iscusstwo czlenorazdieUnosti (istoriczeskij opyt i mtetalitwratumaja praktika),

„Nowoje Litieraturnoje Obozrienije” 2005 nr 71. Proponowany tu podział morfologizmu jako bio logi stycznego stylu myślenia o literaturze nie pokrywa się zatem z podziałem rosyjskiego formalizmu na fazy: mechanistyczną (Szkłowski), organiczną (Propp, Zyrmunski, Skaftymow) i systemową (Tynianow) w: P. Steiner Russian Formalism..., s. 44-137. Zob. też polemikę R. Welleka (Melapoetics: 'lico Views) i P. Steinera (His tory of Theory/Theory of His tory) w sprawie tych ustaleń: „Poetics Today” 1986 vol. 7.

^44// A. Reformatski Struktura sjużeta u L. Tohtogo, w: tegoż Lingwistika i poetika, otwietst. ried. G. Stiepanow, Moskwa 1987, s. 181-182. O organicznych inspiracjach w pismach Szpeta, patronującego rozważaniom Reformatskiego, zob. m.in.

W. Zinczenko MysV i słowo Gustawa Szpeta (wozieraszczenije iż izgnanija), Moskwa 2000.

⁴^/ Cyt. wg B. Łarin O raznowidnostjach chudożestwiennoj rieczi_y „Russkaja riecz”, vol. 1, ed. by L. Szczerba, Petersburg 1923, s. 89. Szkłowski rozwijał metaforę literatury jako automobilu i zegara także w broszurze TiechnikapisatieUskogo riemiesła, Moskwa 1928, s. 7-8. W przedmowie do zbioru O tieoriiprozy zastąpił ją metaforą industrialną (s. 5).

⁴⁶^ W. Szkłowskij „Tristram Szendr i tieorija romana, cyt. za: L Wygotski, Psichołogija iskusstwa, Moskwa 1968, s. 73.