Metodyka i metodologia pracy socjalnej Metoda grupowa Zagadnienia poruszone w pracy pracy: 1. Co to jest grupa (warunki jakie musi spełniać) 2. Odmiany metody grupowej 3. Instytucje totalne (cechy) 4. Metoda grupowa-kiedy się ją stosuje, po co, jakie daje efekty 5. Cechy osobowości lidera grupy w placówce resocjalizacyjnej (takie, które pomagają spełnić cel grupy) Grupa społeczna w psychologii społecznej i socjologii zaliczany do zbiorowości społecznej zbiór co najmniej trzech osób (w niektórych ujęciach dwóch), którego członkowie współdziałają ze sobą na zasadzie odrębności od innych, w celu zaspokajania własnych potrzeb charakteryzujący się trwałą strukturą i względnie jednolitym system norm i wartości W socjologii pojęcie to jest uznawane za jedno z podstawowych, choć nie jest jednoznacznie rozumiane w różnych szkołach socjologicznych. W najszerszym rozumieniu jest to zbiór jednostek, między którymi zachodzą istotne stosunki Warunki, aby zaistniała grupa społeczna: Organizacja wewnętrzna grupa musi mieć swój cel, określona ilość członków wynikających z realizacji zadań, może wyłonić się lider. Tworzy się indywidualny język grupy. Zasada odrębności wszystkie elementy, które odróżniają nas od innych grup. Zasada świadomości my określenie się jako grupa np. to jest nasz język itd. Jedność członków grupy, by grupa mogła dalej się rozwijać. Pojawia się ogólna odpowiedzialność za grupę. Wspólne wartości. Elementy, które grupa wyznacza swoim członkom: Wyznaczenie swoim członkom funkcji, zakres czynności, które musza wykonywać. Wzór moralny. Wzór fizyczny. Realizacja zadań. Grupa posiada skład i strukturę Skład: Struktura: 1. & .. 1. 2. & .. / \ 3. & .. 2. 3. 4. & .. | | 5. & .. 4.__ 5. Typy grup społecznych: Grupy ekskluzywne typ grupy ograniczające przyjęcie. Grupy inkluzywne typ grupy otwartej, małe wymagania, co do przyjęcia. Do grupy możemy przynależeć: Z urodzenia np. rodzina. Z wyboru np. rodzina z małżeństwa. 3 aspekty przynależności do grupy: Formalny instytucjonalność. Obiektywny uczestnictwo w organizacji grupy. Subiektywny identyfikacja i akceptacja wzorów i wartości w danej grupie. Do grupy możemy przynależeć: Realnie uczestniczymy w więzi, która w tej grupie występuje i jesteśmy z nią związani subiektywnie. Ideologicznie spełniane są niektóre warunki przynależności subiektywnej. Typy grup według Szczepańskiego: 1. Grupy pierwotne (tłum). 2. Grupy genetyczne (rodzina, ród, plemię). 3. Grupy terytorialne (państwo). 4. Grupy religijne (sekta). 5. Grupy jednorodne (związki zawodowe). 6. Grupy celowe. 7. Grupy kulturalne (naród). Style kierowania grupą: Styl liberalny lider stoi z boku, ale czasami ingeruje Zróbcie tak, aby było dobrze . Styl autokratyczny lider wyznacza zadania, mocno rządzi grupą. Styl demokratyczny lider koordynuje zadania grupy, współpracuje z grupą. Normy w grupie kształtowane są: Zewnętrznie wpływ środowiska na członków grupy (każdego z osobna). Wewnętrznie stanowi sama grupa. Elementy sprzyjające wpływowi grupy na drugą osobę: Płeć osoby Pewien rodzaj inteligencji Zdolność abstrakcyjnego myślenia Kompetencje Akceptacja Elementy związane ze skłonnością do uległości: Potrzeba obcowania z drugim człowiekiem. Potrzeba pomocy od innych ludzi. Potrzeba osiągnięć. Spójność grupy relacje między osobami, jak wspólnie grupa wykonuje zadania, na ile jej cele identyfikują się z celami poszczególnych członków. Instytucja totalna to organizacja społeczna, która stwarza dla osób z nią związanych rodzaj odrębnego świata, rządzącego się własnymi prawami i odseparowanym od reszty społeczeństwa mniej lub bardziej szczelnymi barierami. Bariery jakimi separuje się instytucja totalna od świata nie muszą mieć charakteru fizycznego (np. murów, czy drutów kolczastych drutów kolczastych), lecz mogą mieć też charakter obyczajowo- psychologiczny. Większość instytucji totalnych oprócz stosowania zbioru zakazów i regulaminów, ściśle określających każdy aspekt życia, separuje związane z nimi osoby poprzez np. jednolity strój, wspólną kulturę lub silne zależności finansowe. Totalność instytucji w tym sensie jest cechą skalowalną. Istnieją instytucje jednoznacznie totalne w samym założeniu (np. więzienia) jak i instytucje posiadające tylko pewne cechy totalności - np. szpitale. Instytucje totalne, według Goffmana, można podzielić na 5 odrębnych grup: 1. Powołane do opieki nad osobami niedołężnymi i nieszkodliwymi, takie jak: domy opieki, przytułki, domy starców 2. Zakłady opieki nad osobami niezdolnymi do samodzielnego życia a zarazem niebezpiecznych dla społeczeństwa: szpitale psychiatryczne, sanatoria dla osób chorych na choroby zakazne 3. Zajmujące się ochroną społeczeństwa przed szkodzeniem mu w sposób świadomy: więzienia, zakłady poprawcze 4. Powołane do określonych zadań technicznych, mające charakter czysto instrumentalny: jednostki wojskowe, obozy pracy 5. Przeznaczone dla osób, które dobrowolnie wycofały się z aktywnego życia oraz miejsca kontemplacji religijnej Grupy totalne: są bardzo sprawne , działają szybko wiara w wewnętrzną moralność grupy stereotypowy obraz będących poza grupą jako złych, niemoralnych presja na tego kto się wyłamie w grupie rodzi się autocenzura strażnicy myśli i moralności Struktura grupy totalnej: przywódca, reprezentuje autokratyczny styl kierowania grupą zwykli członkowie nowicjusze, stanowią największe zagrożenie dla organizacji; poddani największej presji Wchodzenie nowicjusza do grupy totalnej: uleganie identyfikacja ze znaczącymi innymi internalizacja, przyjęcie jako własne reguł działania grupy, norm i wartości Jak się bronić przed wpływem grupy totalnej: znalezienie, utrzymanie grupy odniesienia, która jest na zewnątrz grupy, lub ukryta wewnątrz znalezienie w obrębie grupy towarzysza poczucie świadomości, że tak samo silnie totalizuje, oddziałuje grupa mała jak i duża w kierunku depersonalizacji uniformizacji Metody grupowe stosowano już w latach dwudziestych, a zostały one powszechnie wprowadzone do pracy socjalnej w latach sześćdziesiątych dwudziestego stulecia, wraz z rozwojem podejść systemowych w terapii rodzin i grup. Wilson i Ryland (1949 r.) Grupowa praca socjalna jest metodą służącą jednostkom w dążeniu do kształtowania ich rozwoju w stronę emocjonalnie zrównoważonych, intelektualnie wolnych i fizycznie sprawnych osobowości oraz jako służąca grupom pomocą w osiąganiu celów pożądanych w ekonomicznej, politycznej i społecznej demokracji. Amerykańskie Stowarzyszenie Group Workerów (1954 r.) Group worker pomaga grupom różnego rodzaju w funkcjonowaniu w taki sposób, że zarówno interakcje wewnątrz grupy, jak i programowa działania przyczyniają się do rozwoju jednostek i do osiągania pożądanych celów społecznych. Gisela Konopna (1963 r.) Socjalna praca grupowa jest metoda pracy grupowej, która pomaga jednostkom wzbogacić ich funkcjonowanie społeczne poprzez celowe doświadczenia grupowe i radzić sobie bardziej efektywnie z ich osobistymi, grupowymi czy społecznymi problemami. Charles Garvin (lata 80.) (& )prowadzący grupę musi skoncentrować się na pomaganiu uczestnikom grupy w staniu się systemem wzajemnej pomocy. Głównym zródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni, indywidualnie i zbiorowo. W polskiej pedagogice społecznej i teorii pracy socjalnej metodę pracy grupowej wprowadził i zaadoptował Aleksander Kamiński. Według niego w metodzie grupowej wychowawca (pracownik socjalny) ma przed sobą zespolony przez wspólne zadanie zbiór osób: wiąże go nie tylko dialog z pojedynczymi członkami tej zbiorowości jego talent wychowawczy wyraża się w umiejętnościach przewodzenia lub przodowania grupie i takiego oddziaływania na grupę, aby na straży zadań i zwyczajów sugerowanych przez wychowawcę stał nie tylko on, ale i członkowie grupy. A. Kamiński wyróżnił trzy odmiany metody grupowej: 1. Grupy rozwojowo wychowawcze służą ludziom normalnie funkcjonującym społecznie w takich placówkach jak domy kultury, instytucje edukacyjne, rekreacyjne, organizacje młodzieżowe itp. Grupy te mają wspierać rozwój osobowości jednostek, które mniej lub bardziej świadomie identyfikują się z celami i wartościami grupy. 2. Grupy rewalidacyjne często utożsamiane w pracy socjalnej z metodą grupową w ogóle, stosują pracę rozwojowo-wychowawczą do oddziaływań na jednostki społecznie lub fizycznie niedostosowane, celem usprawnienia ich społecznego funkcjonowania. Ten rodzaj pracy u nas organizuje się w placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz kulturalno-edukacyjnych nastawionych na profilaktykę niedostosowań społecznych. 3. Grupy psychoterapeutyczne są w praktyce socjalnej i wychowawczej w naszym kraju względną nowością. Służyć mają usprawnianiu społecznego i psychicznego funkcjonowania jednostek w oparciu o techniki z arsenału psychologii klinicznej w odniesieniu do lżejszych przypadków. Tego rodzaju praca jest realizowana w poradniach specjalistycznych i placówkach opiekuńczo- wychowawczych. Charles D. Garvin opiera rozumienie pracy grupowej na stwierdzeniu, że prowadzący grupę musi skoncentrować się na pomaganiu uczestnikom grupy w staniu się systemem wzajemnej pomocy. Zauważył, że w pracy grupowej należy przestrzegać następujących zasad: 1. Głównym zródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni, indywidualnie i zbiorowo. 2. W przebiegu procesu grupowego pojawiają się zarówno czynniki korzystne jak i niekorzystne dla realizacji celów jednostkowych. W pracy grupowej należy dążyć do maksymalizacji czynników korzystnych i minimalizacji czynników niekorzystnych oraz uczyć członków tego samego. 3. Należy dążyć do wzmocnienia zdolności uczestników do funkcjonowania samodzielnego i autonomicznego jako jednostki i jak grupy. 4. Nauczenie uczestników grupy wykorzystywania doświadczenia grupowego do funkcjonowania w różnych sytuacjach grupowych w życiu realnym. Zakorzeniona w naszej pedagogice społecznej typologia grup A. Kamińskiego ma pewne punkty styczne z amerykańskimi angielskim myśleniem o zróżnicowaniach celów i sposobów pracy grupowej. Próbę opisania występującego w amerykańskiej pracy socjalnej zróżnicowania grup ze względu na ich cele podjął C. Zastrow. Dokonał on następującego podziału grup w metodzie pracy grupowej uwzględniając cele grupy: 1. Grupy rekreacyjne ich celem jest organizacja zajęć dla rozrywki i wyżycia się fizycznego. Placówki dają uczestnikom niewiele więcej niż odpowiednie miejsce i sprzęt. Grupy powstają spontanicznie, często obywają się bez przywództwa. 2. Grupy umiejętności (rekreacyjnych) - Tu celem jest usprawnianie zespołu umiejętności i umożliwienie rozrywki. Grupy mają orientację zadaniową i znacznie większą rolę odgrywa tu instruktor czy trener posiadający przygotowanie zawodowe w danej dziedzinie. Przykłady zajęć to koszykówka, pływanie, golf. Plastyka rzemiosło itp. 3. Grupy socjalizacyjne - w takich grupach bardziej specyficzne cele to: rozwijanie kompetencji interpersonalnych, zwiększenie wiary we własne możliwości, planowanie indywidualnej przyszłości. Przykładami będą tu grupy prowadzące działalność zapobiegawczą wśród młodzieży zagrożonej popadnięciem w przestępczość, grupy w zakładach poprawczych, ośrodkach dla samotnych matek, ośrodkach dla ludzi starszych. Przywódcami takich grup są najczęściej pracownicy socjalni. 4. Grupy terapeutyczne - gromadzą osoby, które mają problemy społeczne lub emocjonalne. Celem ich jest doprowadzenie swoich członków do głębokiego zbadania tych problemów i wypracowania strategii ich rozwiązania. Ogólnie w grupach terapeutycznych wykorzystuje się wiele technik z zakresu psychoterapii 5. Grupy spotkaniowe, trening wrażliwości te grupy zapewniają doświadczenie grupowe, dzięki któremu uczestnicy wchodzą w bliskie stosunki interpersonalne z innymi. Takie grupy pomagają każdemu członkowi pogłębić poznanie samego siebie, poznać jak jest odbierany przez innych, poznać innych, a następnie rozwinąć bardziej efektywne sposoby interakcji. 6. Grupy edukacyjne skupiają się na zdobywaniu wiedzy i uczeniu się bardziej złożonych umiejętności. Przykłady tematów: opieka nad małym dzieckiem, przygotowanie rodziców adopcyjnych itp. 7. Grupy samopomocy są tworzone głównie przez ludzi i dla ludzi dzielących taki sam problem psychologiczny, społeczny czy zdrowotny. Tu najpełniej wykorzystuje się doświadczenie, uczenie się społeczne i zasadę wzajemnej pomocy właściwą każdej pracy grupowej. 8. Grupy problemowe i decyzyjne ten typ występuje nie tylko w pracy z podopiecznymi służb socjalnych, ale też w pracy samych służb. W drugim przypadku praca grupowa służy realizacji takich celów jak opracowanie programów praktyki socjalnej, usprawnianie usług placówek itp. Swojej typologii grup dokonał też Allan Brown. Wyróżnił on grupy ze względu na cel jaki realizują. I tak w jego typologii mamy grupy zajmujące się: diagnozą indywidualną; indywidualnym wsparciem; indywidualną zmianą; edukacją, informowaniem i uczeniem umiejętności; kompensacją przez zajęcie czasu wolnego; mediacją pomiędzy jednostkami a instytucjami; wsparciem lub zmianą grupową; zmianą w środowisku i zmianą społeczną. Inną perspektywę na funkcjonowanie grup stwarza typologia K. Heapa. Wyodrębnia on sześć celów pracy grupowej : ulżenie izolacji; wspieranie społecznego uczenia się i dojrzewania; przygotowanie na nadchodzące kryzysy i inne zmiany w życiu; wyjaśnianie i rozwiązywanie problemów indywidualnych, wyjaśnianie i rozwiązywanie problemów w środowisku członków grupy; ułatwienie samopoznania. OGÓLNE ZASADY METODY GRUPOWEJ dwa przedmioty oddziaływania: jednostka i grupa grupa zródłem pomocy dobrowolność uczestnictwa osobiste kontakty identyfikacja z grupą wykorzystanie procesu grupowego wzmacnianie jednostek i ich usamodzielnienie wykorzystywanie doświadczeń z pracy grupowej w realnym życiu samorządność ustalanie terminu zakończenia pracy TECHNIKI ROZPOZNAWANIA POTRZEB W METODZIE GRUPOWEJ: Indywidualne: Grupowe: analiza dokumentów wywiad zbiorowy obserwacja wywiad grupowy wywiad indywidualny techniki socjometryczne wywiad środowiskowy obserwacja techniki psychodramatyczne Istotą metody grupowej jest wykorzystanie dynamiki właściwej życiu grupy. W literaturze socjalnej pracy grupowej napotykamy szereg charakterystyk procesu grupowego opartych na obserwacji jej funkcjonowania. Uogólniając je można wyodrębnić następujące etapy tworzenia i istnienia grupy: 1. Tworzenie grupy Na tym etapie ludzie z różnymi oczekiwaniami, potrzebami, dotychczasowymi doświadczeniami społecznymi wkraczają do na ogół nie znanej sobie zbiorowości innych, aby stworzyć grupę. Naturalne zjawiska zachodzące na tym etapie są potrzebne w kształtowaniu się grupy. Najważniejsze z nich to: a) Nowi uczestnicy szukają poszczególnych jednostek, do których czują sympatię i z którymi mogliby trzymać . Ludzie ostrożnie badają jak dalece mogą się zbliżyć z innymi i zaangażować w cele grupowe. Znajdują się też antypatie. Jeśli grupa powstaje z ludzi znajdujących się wcześniej np. w szkole lub innych instytucjach zamkniętych, odtwarzają się w pewnym zakresie wcześniejsze więzi interpersonalne, czasem nawet w postaci podgrup lub klik. To utrudnia integrację. b) Występować może skłonność uczestników do podporządkowania lub nawet zależności od pracownika prowadzącego grupę, co sprzyja narzucaniu przez niego jego własnej koncepcji celów. c) Uczestnicy starają się znalezć dla siebie miejsce w formalnej strukturze grupy. Jednostki ekstrawertywne mogą w tym okresie uzyskać autorytet tylko dlatego, że łatwiej im zabierać głos, a nie dlatego, że wnoszą wartości ważne dla grupy ze względu na jej cele. Do najważniejszych zadań pracownika socjalnego w tym etapie realizacji metody grupowej należą:- ułatwienie poznawania się ludzi, stwarzanie od początku okazji do wspólnego działania poszczególnych osób z innymi.- Wyjaśnienie wyraznie celu tworzenia grupy z punktu widzenia organizatora placówki oraz przeprowadzenie dyskusji, w której każdy mógłby ujawnić i poznać swoje oczekiwania,- Przedyskutowanie i ustalenie prawa obowiązującego w grupie oraz wzajemnych zobowiązań jakich muszą się podjąć : placówka, pracownik prowadzący grupę i uczestnicy grupy.- Przedyskutowanie programu i metod pracy, które mogą być użyte , rozważenie co może się stać w następnym spotkaniu,- Przedstawienie własnej koncepcji swojej roli i sposobów pracy z grupą,- rozpoczęcie kształtowania norm i wartości grupowych,- dbanie o to, by wszyscy mogli zaistnieć w grupie i dać poznać innym swe silne strony. 2. Stabilizacja struktury i normy grupy - na tym etapie grupa dociera się . Jest to etap krytyczny dla jej dalszego istnienia i rozwoju. Tu kształtują się sposoby funkcjonowania, które pózniej będą przesądzać o jej efektywności w realizacji celów. Oto najważniejsze zjawiska zachodzące w tym etapie: a) Poszczególni uczestnicy podejmują działania, które mają im zapewnić pożądane miejsca w strukturze grupy. Żywiołowy przebieg tego etapu najprawdopodobniej zhierarchizuje grupę ze względu na zakres wpływu na innych i nasilenie aktywności w osiąganiu celów własnych i celów grupy. b) Członkowie grupy pokonawszy początkowe obawy przed odrzuceniem, zaczynają się obawiać o utratę własnej indywidualności. Pojawia się niepewność tego, co jednostka może osiągnąć dzięki grupie i jak grupa może jej pomóc. c) Reakcje członków na zachowania zgodne czy niezgodne z formalnymi normami w grupie. Funkcjonalne lub niefunkcjonalne względem celów zachowania osób, które posiadają autorytet, kształtują normy faktycznie przestrzegane. Na tym etapie stosuje się wiele technik, które mają wspomóc realizację celów jakie grupa ma osiągnąć w tym etapie. I tak dla podtrzymania grupy i zwiększenia jej produktywności stosuje się następujące techniki : odzwierciedlanie uczuć, zachowania polegające na sygnalizowaniu przez przywódcę jak można rozumieć poszczególne werbalne i niewerbalne działania uczestników. orientowanie na problem przeciwdziałające naturalnej tendencji do szybkiego rozwiązania problemu, supozycje, czyli założenia przyjęte tymczasowo, hipotetyczne sugestie typu A co, jeśli....? upowszechnianie wątpliwości czy uwag jednostkowych w całej grupie. Dla nauczania pożądanych zachowań stosuje się takie techniki jak modelowanie, kształtowanie czy trenowanie. Techniką ułatwiające zmierzenie się z trudnością, czasem paraliżującym grupę problemem jest technika parcjalizacji i uniwersalizacji problemu, która polega na uświadomieniu sobie, że skomplikowane problemy da się zazwyczaj rozwiązać po kawałku . Techniką grupotwórczą jest także utrwalanie wszelkich efektów działalności grupy na piśmie (spisywanie planów, pomysłów, decyzji, procesów rozwiązywania itp.). Natomiast przy rozwiązywaniu wewnętrznych problemów grup, zwłaszcza terapeutycznych są techniki inscenizacyjne tj. psychodrama, socjodrama, itp. 3. Realizacja celu grupowego na tym etapie grupa staje się demokratycznym mikroświatem. Ten termin wyraża istotę grupy doskonałej , takiej która jest samorządna i działa na zasadzie odpowiedzialnej autonomii. Jest w pełni zdolna do wytworzenia środków i ustalenia granic swoich własnych zmian.4. Ocena efektów działania i decyzja o dalszym istnieniu lub rozwiązaniu grupy ocenę efektów należy przeprowadzać nie tylko w dyskusjach ale też na papierze, przez kwestionariusze, opinie uczestników itp. Ta ocena powinna uwzględniać aspekty funkcjonowania grupy i pracownika istotne z punktu widzenia celów oraz zaawansowanie w osiąganie celów. Zakres i wyniki oceny powinny być przedyskutowane z uczestnikami grupy. W efektywnej grupie wytwarzają się silne więzi emocjonalne, które potem trudno rozerwać. Powstać też może uzależnienie od grupy i lęk przed jej utratą. Prowadzący grupę powinien na to przygotować uczestników. Uświadomić im czego dokonała grupa, co osiągnęli osobiście, wzmacniać ich przed opuszczeniem grupy, pozostawić w pamięci doświadczenia korzystne dla funkcjonowania w ich rzeczywistym otoczeniu. Z uwagi na niebagatelną rolę (prowadzącego) lidera w metodzie grupowej należy przytoczyć cechy, jakimi powinien się charakteryzować prowadzący, aby wzajemne oddziaływanie jednostki i grupy było skuteczne, a cele grupy zostały zrealizowane. Zwłaszcza jeśli chodzi o grupy socjalizacyjne i resocjalizacyjne. Cechy lidera: Entuzjazm Czy można sobie wyobrazić lidera, któremu brakowałoby entuzjazmu? Integralność Ta cecha sprawia, że ludzie ufają liderowi. A zaufanie jest podstawą wszelkich stosunków międzyludzkich, zarówno zawodowych jak i prywatnych. Integralność to nie tylko wewnętrzna spójność osobowa, ale także przywiązanie do pewnych wartości zewnętrznych, jak dobroci i prawdy. Twardość Liderzy to częstokroć ludzie wymagający, z którymi niełatwo na co dzień wytrzymać, ponieważ mają duże wymagania. Są uparci i nieustępliwi. Liderzy powinni cieszyć się szacunkiem, a nie tylko popularnością. Uczciwość Dobrzy liderzy podchodzą do ludzi w sposób zróżnicowany, ale wszystkich traktują jednakowo. Nikogo nie faworyzują. Są bezstronni w wymierzaniu kar za złą pracę i rozdawaniu nagród za dobrą. Ciepło Sztywniacy nie zostają dobrymi przywódcami. Bycie dobrym liderem wymaga zaangażowania serca w takim samym stopniu jak umysłu. Zamiłowanie do pracy i dbałość o ludzi są jednakowo ważne. Pokora Rzadka cecha, ale charakteryzująca najlepszych liderów. Jej przeciwieństwem jest arogancja. Kto lubi pracować dla aroganckiego szefa? Oznakami dobrego lidera są chęć słuchania innych i brak dominującego ego. Wiara w siebie Jest to jeden z najważniejszych atrybutów. Ludzie doskonale czują, gdy lider ja w sobie ma. Dlatego też rozwijanie wiary we własne możliwości pomaga w rozwoju umiejętności przywódczych. Uważać trzeba jednak by jej nadmiar nie przerodził się w arogancję. Literatura: 1. Adair J Być liderem, Warszawa, 1998 2. Kantowicz E., Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Olsztyn 2001 3. De Robertis C Pascal H., Postępowanie metodyczne w pracy socjalnej z grupami i ze społecznościami BPS 4. Skidemore R. A., Thakeray M. G., Wprowadzenie do pracy socjalnej, Warszawa 1996 5. Szmagalski J, Metoda grupowa w pracy socjalnej (w:) Pilch T., Lepalczyk I. (red.), Pedagogika społeczna, Warszawa 1995, wyd. 2. 6. Sutton C., Psychologia dla pracowników socjalnych, GWP, Gdańsk 2004 7. Szacki. J. (red.) Elementy teorii socjologicznych (Goffman E. Charakterystyka instytucji totalnych)